धर्म हा सुद्धा ताजा आणि उनउनीत खाण्याचा पदार्थ आहे. साठवणीतला जुना धर्म हा विषारीच होय.
माझा धर्म कोणता याच्या मी सतत शोधात आहे. हा शोध प्राण असेपर्यंत चालणार आहे. २० वर्षांपूर्वी मला जो माझा धर्म वाटत होता तो आज मला वाटत नाही. कदाचित १० वर्षानंतर, आज मला जो माझा धर्म वाटतो त्याबद्दल ममत्व राहणार नाही. प्रत्येक क्षणाचा धर्म हा अपूर्णच असतो; पण त्यावेळी त्या व्यक्तीचा जो स्वधर्म असतो त्या वेळी, त्या स्थळी त्या धर्माच्या रक्षणाकरिता सर्वस्व फेकून देण्याची तयारी असावी लागते. धर्माचे रक्षण हे असेच सतीचे वाण आहे. कोण्या एका वखारीच्या गर्वाचा झेंडा घेऊन दुसऱ्या वखारीचा तिरस्कार करणे इतके काही धर्मरक्षण सोपे नाही.
पण माझ्या स्वत:च्या धर्मसाधनेपलीकडे मला सार्वजनिक धर्मवखारींपैकी हिंदू वखारीबद्दल काहीशी आपुलकी आहे. या आपुलकीचे कारण माझा जन्म हिंदू आईबापांच्या पोटी झाला हे नाही. जन्माच्या अपघाताने मिळालेले धर्माचे, जातीचे, भाषेच्या अहंकाराचे संस्कार प्रयत्नपूर्वक काढून टाकण्याची मी पराकाष्ठा केली आहे.
हिंदू वखारीविषयीच्या आपुलकीचे कारण ही वखार काही चांगली आहे हेही नाही. या वखारीने भावाभावात विषमता सांगितली, बहुजन समाजाला शिक्षणापासून वंचित ठेवले, धर्मग्रंथ वाचू दिले नाहीत, देवळात जाऊ दिले नाही, गावाच्या वेशीत राहू दिले नाही, माणसाचा स्पर्श माणसाला बाटणारा ठरवला, स्त्रियांना हजारो वर्षे दुःखात पिचत ठेवले. या धर्माने कोणाची धारणा केली असेल तर ती ब्राह्मणांची किंवा इतर पुढारलेल्या जातींची. बहुसंख्य समाजाकरिता या वखारीची व्यवस्था म्हणजे रौरव नरक. इतर वखारीतही असाच कारभार नाही असे नाही. थोडक्यात, मी गुणवत्तेच्या आधाराने हिंदू वखारीबद्दल आपुलकी बाळगत नाही.
हिंदू वखारीबद्दल आपुलकी वाटते ती त्या व्यवस्थेतील व्यापकतेबद्दल आणि सोशिकतेबद्दल. प्रत्येकाचा स्वत:चा असा स्वधर्म असतो. वेगवेगळ्या समाजाबद्दल असेच म्हणता येईल. त्यांचा त्यांचा धर्म त्यांच्या त्यांच्या प्रकृतीस आणि परिस्थितीस जुळणारा असतो. कधीकाळी कोणाला चंडिकेसमोर नवयुवतींचा बळी देणारा अघोरघंटक कपाल कुंडलांचा मार्ग परमधर्म वाटला, तर कोणाला श्वासोच्छ्वासातही अजाणतेपणीसुद्धा एखाद्या जीवाणूचीही हत्या होऊ नये इतकी परम करुणेचीही अहिंसा धर्म वाटली. हिंदू म्हणवणाऱ्या वखारीत दुसऱ्याच्या
