षांचे निरनिराळे शब्दकोश तयार करविण्याच्या कामी अश्रांत परिश्रम घेतले; आणि राजे रजवाडे, मुत्सद्दी व कारभारी, धर्मोपदेशक व अन्य सद्गृहस्थ, यांस वारंवार पत्रें लिहून, तत्संबंधी अगदीं नेट लाविला. फार तर काय सांगावें पण, रूसच्या क्याथराईन् सारख्या पादशाहिणीने सुद्धां, आपल्या अफाट राज्यांतील लहान मोठ्या हुद्देदारांस लिहून, पृथक् पृथक् भाषांतील शब्दसंग्रह मागविला, आणि त्यांचा एक कोशही तयार करविला.
ह्या कोशापासून सकृद्दर्शनीं एक मोठाच फायदा झाला. तो हा कीं, निरनिराळ्या भाषांतील शब्दांचें साम्य व अर्थसाम्य, यांची तुलना करण्यास फार उत्तम साधन मिळालें. पुढे बाँपसारख्या विद्वानांनी ही तुलना शास्त्रीय रीतीनें सिद्ध केली; आणि त्यायोगानें संस्कृत, प्राकृत, ग्रीक, ल्याटिन, जर्मन, स्लॉव्हाँनिक, इत्यादि भाषांचें निकट साम्य असल्याचें निर्विवाद ठरलें.
तदनन्तर, मॉक्समुलरसारख्यांनी तर भाषाशास्त्रविषयक फारच परिश्रम घेतले. त्यांनीं ह्यासंबंधाची हरएक प्रकारची माहिती उपलब्ध असलेल्या सर्व ठिकाणाहून मिळविली. इतकेंच नव्हें तर, तिचें त्यांनी परिशीलन करून, त्याजवर अमूल्य व्याख्यानें दिलीं; व तीं पुस्तकरूपानें छापून प्रसिद्धही झालीं.
याप्रमाणें, पाश्चात्य देशांत, भाषाशास्त्रावर हल्ली अनेक ग्रंथ झाल्याचे सर्वांस महशूर आहे. परंतु, अशा प्रकारचा प्रयत्न आमच्या भरतखंडांतल्या देशी भाषेत कोठेंही झाला असल्याचें दिसत नाहीं. निदान, तो माझ्या तरी
