अनेक-कवि-कृत-कविता

________________

DESHPANDE FAMILY LIBRARY. more Secrtos Sutautui kelualune BOOK NO_ 105. BOOK NO REMARKS NARAYAN SITARAM DESHPANDE. ________________

सार्वजनिक वाचनालय, राजगुरुनगर दाखल क्रमांक: 9000< वर्गाक: ce [ काव्येतिहास-संग्रह-] अनेक-कवि-कृत-कविता भाग १. ग्रंथ 9UEUE) जनार्दन बाळाजी मोडक, बी. ए. (डेक्कन कॉलेज) यांणी (0100) विपुल टीपांसह प्रकाशित केला, शके १८०५. ________________

अनेककवि-कृत प्रकरणांची अनुक्रमणिका. कवि. पृष्ठ, ग्रंथ संख्या. ५० आनंदतनय देवनाथ ९१ ७०९ उद्धवचिद्घन मुक्तेश्वर ११३ १३० २२३ पांडुरंग अमृतराय प्रकरण. १ ताटकावध २ श्रावणाख्यान ३ चतुर्मत्ररामायण ४ भगवद्गीता सवाईबद्ध ५ रंभाशुकसंवाद ६ मूखांची लक्षणे ७ शतमुखरावणवध ८ नारायणरावपेशवे चरित्र ९ शुकचरित्र १० पदे ११ सीतास्वयंवर १२ चंद्रावळी-आख्यान १३ कंदुकाख्यान १४ बालचरित १५ जयद्रथवध १६ संकलितरामायण १७ पूतनावध १४ बिल्हण नदिन चितामाणे धुंडिकुमार आनंदतनय १२१ १४२ १४८ १५५ १६५ १७९ १९० १९७ २०५ २०८ २१० २१२ २२२ ९० १०१ वामनपंडित आनंदतनय ४८ ________________

आनन्दतनयकृत "ताटकावध". चर्णिका. श्रीमत्सूर्यवंश-संभव-भूपाल-मस्तकिंचा मध्य मेरुमणि, दीन-मनोरथसंपत्तिपूरक चिंतामणि, भक्तभयापहारी, शमदम-विलसित-मुनिजन-सदनहदय विहारी, त्रिभुवनजन-सुमतिनयन-प्रतिबद्धकारण, निबिडतर-दुरित-'तिमिर हरावया, परम दुर्मद-रक्षोवृंदाचिया, प्रताप-तपनस्पर्श-मुकुलित-सुरमन-कुमुदावरि ज्योत्स्नोज्जभण कराया, क्षीरार्णवापासुनी, पूर्वदिशोदरीं श्रीराम चंद्रापरी, दशरथ-गुण-समुद्रापासुनी, कौसल्या-गर्भगुहेमाजी अवतरला ॥ १ ॥ नेणो ते विबुंध-विभव-भांडार प्रकटले, की मनोहर मनुजाकृति सहस्त्रकरसहस्र-तेज गोठले, की किसलयसम करकमल रुचिर पद कुवलय-दलनिर्भे नयन युगले, अति मृदु पदतळ झळझळ तळपति, किळ बहुविध-मणिगण-खचित मुकुटतटी, छतपट-विलसित-कटी, सकलिं ही अवयविं नग झगझगिती, मघमघीत विराजिती माळा, ऐशिया श्रीपुरुषोत्तमाला, अंकी घेउनि खेळवी दशरथ भपाळ देव-आगळा, मोक्षासि अटकरूप तुटली पुन्नाम नरकींची अर्गळा, आनंद-समुद्री संक्रीडत घडिघडि रोमांच विमुंभात ॥ २॥ तो कोणेके अवसरी, कनक निकेतनामाझारी, जैसा द्विजगणांमाझारि केळाधरू, की पद्मनी-स्तोमंगणी होय सहस्त्रकरू, की भूभृत् कुली निजंभमाण हेमधेराधरू, दशरथ पृथ्वी-वल्लभ लखलखित सिंहासनारूढ विराजे ॥ ३ ॥ श्लोक. तो आकस्मिक तव्रि सेवक सभा-प्रांती नपा वंदुनी। वार्ता सर्व निवेदिती द्रुतगती गाँधेय आला मुनी ॥ पायीं वाजति पादुका चटचटां आपाद. माथां जटा । वाटे धूर्जटि पातला दशरथे तो देखिला भूतटा ॥४॥ अश्वधाटी. माला करी हृदयभालासि ते भसित ज्याला मृगाजिन कटीं । लोला जटा रुळति डोला परी परम कोलाहल ध्वनि उठी ॥ लीला असी म्हणुनि नीलालका सुकृतशीला तयासि नमिती । आला मुनी निज घराला म्हणूनि मग झाला पुढे नरपती ॥ ५ ॥ अंधकार. २ चांदणे. 3 देव ४ सदृश. ५ प्रकटती. ६. गृह. ७ भांत. ८ चंद्र. ९ समह. १० सूर्य. ११ पर्वल. १२ मेरू. १3 विश्वामित्र. १४ शिव. १५ भस्म. १६ वर्म. ________________

अनन्दतनयकृत. पाटीर हेममय वाटीत घे विनय ताटी फळे फुल जळे । हाटी च रत्नमय पाटी मुनीस परिपाटी पुजी करतळे ॥ दाटी सहीत अग्रवाटी अणूनि च ललाटी पुजी करतटीं । थाटी च ये स्तुति च साठी उदारतर भाटी च भूप निकटीं ॥ ६ ॥ चूर्णिका. त्या नंतर वदनाभिराम वदनारविंद-विलोकनपरिपूर्ण-मनोरथ, राय दशरथ कर्पूर-कुसुम-सुगंध-गंधाक्षत-केसरादि परिमल-द्रव्य, नाना-मुक्ताफलादि सुवर्ण द्रव्य, परम पवित्र विचित्र-चरित्र विश्वामित्र षोडशोपचारे पूजिला ॥ ७ ॥ जोडोनि करतल, सुरसरिता-जल-विमलहृदय अजतनय सविनय पुसे काय आज्ञा, अगा हे मुनिकुलप्राज्ञा, भूतभविष्यवतमान-त्रिकालज्ञा, निगमागम सारपारज्ञा, जीजी सकल-राज-संभार-अगणित-तुंग-तुरंग-मत्त-मातंग-सौधे-मंडित चतुःसमुद्रवलयांकित भूमी, हा विषय आपुला नी स्वामी, मज दासाप्रत सांप्रत मनोरथ प्रकटिजे ॥ ८ ॥ दिंडी.. ऐक राया सौभाग्य-घनाकाशा । अम्हा काशासी दारधनी आशा ॥ काय योगी गुंतती मोहपाशा । जिहीं वरिल्या संपत्ति अवीनाशा ॥९॥ सौध सने आम्हांसि पर्णशाळा । स्फटिक रुद्राक्षा मुंक्त-मणी-माळा ॥ भस्म अंगी पाटीर योगियाला । उणे केवीं वैराग्य-वैभवाला ॥ १० ॥ ऐक माझा वृत्तांत महीपाला । राक्षसांचा यज्ञांत उठे पालों ॥ विघ्न करिती मोडून यज्ञशाला । येथ आलो यालागि धी-विशाळा ॥१२॥ या रक्षाया दक्ष तुझी बाळे । राक्षसांते शासिती बाणजाले ॥ यागसिद्धी होईल शीघकाळे । ऋषी होती संतुष्ट अळमाळें ॥ १२ ॥ करूं शिकतिल त्वत्तनय ससंग्रामा ।कीर्ति शोभा येईल रामग्रामा ॥ पुन्हा येतो घेऊनि राम ग्रोमा । पर्णकामा कल्याण गुणग्रामो ॥ १३ ॥ पुत्र द्यावा हा शव पडे कानीं । खेद मोठा भपाळ मनीं मानी॥ शन्य मानी त्रैलोक्य राजधानी । काय मागा हे थोर गमे हानी ॥ १४ ॥ तपे केली निःपाप मुलां साठीं। म्यां हि संवत्सर सहस्र शते साठी ॥ गुणी योजू नेणती चापकोटी । राक्षसांशी भांडतां लक्षकोटी ॥ १५ ॥ ह्मणे जी जी सर्वज्ञ तपोरासी । कसे देऊं या सांग किशोरासी ॥ नाहि केला अभ्यास धनुष्याचा । मार्ग नेणे की मंत्र रहस्याचा ॥१६॥ १ चंदन. २ दशरथ. ३ बेद-शास्त्र. ४ हत्ती. ५ गची. ६ गृह. ७ मोती. चंदनः ९ समह.१० बुद्धि, ११ गांव. १२ समह, १३, दोरी, १४ बालक. ________________

ताटकाववष. कथा ऐसी भूपाळ वदे कांहीं । माचि येतो भीडण्या बळे बाहीं ॥ वाहिनींचा संभार सुखे पाही । विन्न हरती संदेह दुजा नाहीं ॥१७॥ राम नेदीं ह्मणवोन मुनी-नाथा । पदै साकेताधीश नमी माथां ॥ उठे कोपे गाधेय तूज गोथा । म्हणे राया निःसत्व वृथा चोथा ॥१८॥ माग आधी बोलोनि सरे मागें । भूप ऐसा देखिला नाहिं मागे ॥ सुखे नांदें सुपुत्रपणे रागे । करी डोळे विस्तीर्ण महारागें ॥१९॥ श्लोक. बचन वदुनि ऐसे चालिला चार पांडे । तंव भुमि-रव जाला फूटले जैवि भांडे ।। जलधिसहित मेरू आणि भूकंप झाला । कुलगुरु नपरोहा तीव्र धांवोनि आला॥२०॥ वर येतो ह्मणवोनि उठे चाले ॥ तदा झाला भूकंप धरा हाले । वसिष्ठादी धांवोनि ऋषी आले । कासया हे उत्पात नपा जाले ॥२१॥ श्लोक. वसिष्ठ बोले न पडें अपायीं । द्यावी मुले शीघ्र पडोनि पायीं ॥ हा कोपल्या नाळिल लोक सारा । कां नेणसी भूपात नीति-सारा ॥२२॥ PO दिडी. जानदृष्टी पाहोनि ह्मणे राया ॥ भाव नेणे हो मनी मोह माया ॥ रामचंद्रा देवोनि पडा पायां ।। विजयि तेणे होईल नव्हे वायां ॥२३॥ पुत्र देई गाधेयकरी आधी ॥ समाधाने कार्यार्थ वह साधी ॥ गुरूवाक्ये परिसोनि सर्वसाधी । कौशिकातें भूपाल समाराधी ॥२४॥ रामसौमित्री वीर चापपाणी ॥ पदी मुनिच्या लागती सौख्यखाणी ।। ऋषी जाला सानंद सभास्थानी ॥ नामघोषे धानंदतनय वाणी ॥२५॥ श्लोक. रघुपती दिधला मुनिकारणे । सह सुमित्र दुजा अवधारणें ॥ मग नरेद्र ह्मणे ऋषि कौशिका ॥ उभयतां प्रतिपाळ किजे निको ॥२६॥ कशास आह्मां धनवस्त्रभूमी ॥ निष्काम निधूतभव प्रभो मी ॥ केला मेखी घोर निशाचरींनीं ॥ आलो कराया न निशा च रानी ॥२७॥ अभोजेक्षण रामलक्ष्मण तुझे हे दक्ष रक्षोगणा ॥ शिक्षाया शत लक्ष लक्ष करिती एक्या क्षणी मार्गणा । हे द्यावे मज लक्ष-लक्षणनिधी संरक्षणाकारणे । काक्षे नेघ [?] सपक्ष हो क्षितिपती त्वत्क्षात्र संरक्षणें ॥२८॥ र सेना. २ पूजी. ३ वी. ४ चांगला. ५ यज्ञांत. ६ राक्षसांनी. ७ कमलनेत्र. ________________

आनन्दतनयकृत. वन बहु बरे गा मुनिपदात लालाका सवाई. केवळ हे सकुमार कुमार बहू रजनीचरभार वनीं ॥ युद्धमखीं रिपु वध्य न यांसि असाध्य अबोध्य तिहीं भुवनीं ॥ नेणति हे परलोक विलोकन कोकनंदा-सम पाणिपदें॥ वशिं तुझ्या अवतंस मुले मज संशय हा चि कसा न वदे ॥२९॥ श्लोक. - पायां नमी देईन वंशसारी । पा यां न मी दे इनेवश सारा ॥ न या वयामाजि भला जनां दे । न यावया माँ जिम लाज ना दे ॥३०॥ दशरथ नृप बोले राम नेदी कदापी । मुनिवर मग बोले कोपला तीव्रतापी ।। बहुत बहु बरे गा तूं सुखी पुत्रदारा। सहित सदनिं नांदे सूर्यवंशी उदारा ॥३१॥ नमुनि मुनिपदाते लक्ष्मणा आणि रामा । सरस यश वराया देइं लोकाभिरामा ॥ तनय नयगुणाचे शीघ्र घेवोनि येतो । सकृप नृप उठाव लोक सारा पहातो ॥३२॥ धावता नृपति तीव्र गती घे। लागती मुनिपदाप्रति तीघे ॥ दीधला दशरथे सुत भावे । हांसिला मग मुनी अनुभावे ॥३३॥ आनंदे मुनिवद सुंदर जयध्वाने अयोध्यापुरा ॥ आशीर्वादुनि साधु साधु वचने आले तदा गोपुरा ।। वाद्ये वाजति भेरि दुंदाभि सभासद्मी गुड्यातोरणीं ॥ नारी आरतआरत्या करिति त्या जैशा रतीधोरणी ॥३४ ॥ संफूल्ल 'मल्लिकापुष्पे हर्षे वर्षति सुंदरा। भाट आधाट भाटी वा [?] भासती भव्य भूवरा ॥ ३५ ॥ थापितां मुनिवर सहसा रे । राहिले नप जनादिक सारे ॥ चालिला त्यजनि दूर अयोध्या । शौर्यमंडित समागामि योद्धा ॥ ३६॥ जाता नीट अचाट दाट अटवी वाटे दिठी लक्षिती । पट्टीश्वापद कूट थाट नटती बोभाटती लक्षिती ।। सिंह व्याघ्र कादि शंकर मगे दंती दरी राहती। वक्षीं पक्षि सहस्र लक्ष फिरती हे कौतुके पाहती ॥ ३७॥ दोघां दाशरथींस चालत पर्थी शस्त्रास्त्रविद्या कथी। १ समह. २ कमल. 3 भूषण. ४ उत्तमांश. ५ सूर्यवंश. ६ वयामध्ये. ७ 'न' कार. नीति. ९ ध्वनीने. १० गृहीं. ११ मोगरी, १२ स्तुतिपाठक. १३ दृष्टीने. १४ लांडगा. १५ डुकर. १६ हत्ती. ________________

ताटकावधः जेणे चंड रथी रिपूस उलथी पृथ्वी करी पालथी । जाले शिक्षित वीर दीक्षितमुखे तोषोनि त्या कौतुका । पायां वंदिति चापपाणि मग ते शिष्यांसवे देशिका ॥ ३८ ॥ एवं राम मुनींद्र लक्ष्मण तिघे गांभीर्यलीलागती । जातां कौतुक एक अद्भुत दिसे पक्षी नभी लागती ॥ स्वैर श्वापद संघ धांवति भये दंती दिगंताप्रती । जाती लंघिति काननी कवण हा कोल्हाळ जी सांप्रती ॥ ३९ ॥ वारा कां सुटला निनाद फुटला का देश बोभाटला । मेघाच्या पटला परी उमटला पांशू नभी दाटला ॥ बोले राम मुनीसि पाय नमुना आज्ञा करा नेमुनी । काळाते दमुनी न सोडिन शरा क्षेमस्थिती कां मुनी ॥ ४० ॥ ऐसी व्याकुळ वाट कां मुनिवरा हे धावती थाट कां। मोठा घोर अचाट काननतटी वंश क्षिती दाट कां ॥ रक्षोरूप जुनाट कामिनी फिरे साधूजनी कांटका ॥ ऐके चिन्मयनाटका रघुपती आली दिसे ताटका ॥ ११ ॥ बार्ता ऐकति रामलक्ष्मण असी तो धांवली कर्कसी। घोराकार करीलदंष्ट्रवदना तदृष्ठि बालार्कसी ॥ हाडांच्या अळुमाळ डोलति गळां माळा कटी कांबळा । जिव्हा लोळतसे मुखी लळलळां येते धरोनी बळा ॥ ४२ ॥ दंती चावित सिंह कुंजर मगे हाती कितेकां धरी । पातीं झांकुनि ऊघडी घडिघडी माती कानांवरी ॥ कोराकाटलिया मुखी कटकटा ढोराचियां श्रोणिते। घोरावेशशरीर एक नटली थोरा भया आणिते ॥ ४३ ॥ बाळे देखुनि रामलक्ष्मण पुढे चाटी अवाळेपरी । हुंकारी क्षण हा करीत तंव ते वाढे उडे अंबरी ॥ अट्टाहासुनि मट्टमट्टकरिते श्रीरामसंघट्टणी। धांवे तो क्षितिकंप हा-रव उठे देवांचिये पट्टणीं ॥४४॥ येतां सन्मुख राक्षसी लघुलघू धमापालवंशाग्रणी । कोधे दुर्धर वीर राम उठला शिक्षावया तत्क्षणी॥ तूणी बाण गुणी धरोनि सहसा कर्णीत आणी रणीं। हाणी तो धरणीवरी उलथली उत्साह (तांगणी ॥ ४५ ॥ १ गुरू. २ समूह. ३ धुरा, ४ स्त्री. ५विस्तृत . ६ केस. ७ राजा. ८ ब्रह्मा, ________________

आनन्दतनयकृत.. लागतां हृदाय बाण खणाणा । ताटका उलथली च दणाणा ॥ त्या ध्वनीस्तव रवींद गळाले । यक्ष राक्षस पिशाच पळाले ॥४६ ।। नेणो कोसळला कडा उमळला चंद्रद्रुमांचा थवा । किंवा वज्रनिपातपर्वततटीं मानी मनी माधवा ॥ होतां हृद्गत राम बाण मिरवे माने विमानावरी । शोभे दिव्य शरीर भव्य वचनी रामस्तुती आदरी ॥ ४७ ॥ केव्हां कोठुनि घेतला शर करी केव्हां गुणीयोजिला । केव्हां वोटुनि घातला चि न कळे की वेगळा दाविला ॥ गेला सायक पानकासम फिरे तूणी मधे संचरे । शौर्या साधुनि आयकार्य बरवी दासा स्थिती आचरे* ॥ ४८ ॥ हो जी शोभन तूज राजरमणा हो क्षेम या सायका । हा कल्याण सदा तवांघ्रिकवचा रामा रमानायका ॥ हा जो मंगल संगरांगणतटीं या बाहदंडदया। आशावाद वदे असा मनि तया सच्चिदघना अद्वया ॥४९॥ जय जयध्वनि नभी तार्य निर्जरांनीं । वर्षाव फुल्लसुम निर्भर जर्जरानी ॥ बाब मुखस्तावति गर्जुनि सज्जनांचे । आनंदनंदन कवी मग सज्ज नाचे॥५०॥ समाप्त. १ सरवत ?२ बाण. ३ पाय.४ देवांनी.

• "कदा नण। वाढी शरातिनि काठी तरी कदा" इ. रघुनाथ पंडितकृत शोकाशी या श्वाकाचे साम्य फार आहे. आनंदतनय व रघुनाथ पंडित हे परस्पर व्याही होते. आनंदतमयांनी “सीतास्वयंवर" ग्रंथ केला हे पाहन पंडितांनी “नलदमयंती स्वयंवराज्यान' केले. परंतु त्यांत सीता स्वयंवरा इतका रस उतरला नाही. ________________

देवनाथकृत श्रावण आख्यान. दिंडी वृत्त सूर्यवंशी अजराज पुत्र पाहीं । धीर औदार्य सदा सर्वदा ही ॥ पुरी साकेतीं पुण्यग्रामवासी । त्याचि संपत्ती सदा अवीनाशी ॥ १ ॥ पोर्ट नाहीं संतान तया योगे । दिवा रजनी दु:खीत हृदयरोगे ॥ तपाचरणी त्यापुढे काळ गेला । परी नोहे संतान श्रमी झाला ॥२॥ पुढे परिसा वृत्तांत कसा जाला । रात्रि-माजी तो राव सुप्त जाला ॥ तये समयीं त्या स्वप्न काय जाले । तिघां जीवांचे प्राणनाश केले ॥३॥ घाबरोनी तो उठे मनी शंके । वसिष्ठासी प्राथुनी पुसे धाकें ॥ स्वामि याशी वीधान काय कीजे । दुःख निरसाया अभयदान दीजे ॥४॥ मनी बोले तूं वनामाजि जाई । श्वापदांस तिघां मारुनियां येई ॥ हवन करितां अरिष्ठ नाश पाहीं । ऐकुनीयां तो जाय लवलाहीं ॥५॥ तटासीं तो लक्षोनि पाहि कैसे । गुणी योजोनी दूर बैसलासे ॥ उदकपाना लागुनी व्याघ्रहरणी । शशक सूकर येतील ह्याचि ध्यानीं ॥६॥ तये समयीं वृत्तांत काय झाले । तया बोलाया चित्त उदित माले ॥ पुण्यराशी श्रावण भक्तराणा । नरक-त्राता तो पुत्र सत्य जाणा ॥ ७ ॥ मात-पित-सेवेत रत सदाही । तदा वृद्धे बोलती त्यास पाहीं॥ सख्या सत्पुत्रा जरी योग्य होशी। आमा नेत्री दाखवीं क्षेत्र काशी॥ वचन ऐकोनी तदा सिद्ध जाला । स्कधि वाहोनी शीघ्र तो निघाला॥ पर्व जन्माची कथा जाण कैशी । सरितजीवानं ते मत्स्ययोनि ऐशी ॥९॥ उष्ण काली ते उदक शुष्क जाले । मीन अवघे ते पूर्ण सैलिलिं गेले ॥ तेथ किंचित जीवनी मत्स्यबाल । राहतां ही लोटला कांहिं काळ ॥१०॥ एक दिवशी मध्यान्हिं बिंब आले । तदा किरणी ते उदक उष्ण झाले ॥ होय कासाविस बाल तये वेळी । कोण त्राता त्याजला तये काळीं ॥ ११ ॥ कपोत पक्षी पक्षिणी तया स्थानीं । तृषा हरणार्थ येति उदक पानी ।। पान करितां तेधवां जीवेनासी । बाळ बोले ते उभय पक्षियांसी ॥ १२ ॥ उण्ण उदके मम प्राण पहा जाती । विकळ होतो मज कष्ट बहू होती। मला नेऊनी खोल सलिलि सोडा । यया कृत्याने सुकृत-भाग्य जोडा ॥१३॥ संतोषोनी उचलिले तये बाळा । तदा धांवे लगबगां अंतराळा ॥ दैवयोगे तें विघ्न आड आले । वणव्याने आरण्य प्रोसियेले ॥ १४ ॥ १ अयोध्या. २ नदी. 3 पाणी. ________________

देवनाथ कृत. शिखा अग्नीच्या धांवती अंबरीते । थोर घाबरली पक्षिणी तदा ते ॥ धूम्र नेत्री लागतां विकळ झाली । बाळ पडले अग्नीत तये वेळीं ॥१५॥ ह्मणे हर ! हर ! धातया काय केले । बाळ मुखिंचे अग्नीत भस्म झाले ॥ तया विरहाने भ्रांति फार झाली । अग्निमाजी ते त्वरित आंग घाली ॥१६॥ लागवेगे तो पक्षि तेथ आला । आग्नि माजी त्यां बघुनि श्रमी झाला ॥ उभय विरहाने वांचून काय हो मी । सिद्ध झाला तात्काल काय-होमी ॥१७॥ हाहाकारे अग्नीत उडी घाली। पिता पक्षी पक्षिणी माय जाली ॥ मत्स्य बाळ श्रावण पोटि आला । पूर्व जन्माचा असा योग झाला ॥१८॥ उष्णतेने श्रमताति मायबापें । रजनि माजी चालोन दिवा थोपे ॥ मृदू वचने बोलोनि मायबापां । तोषवनी त्यां दूर करी तापा ॥ १९॥ तदा वृद्धे बोलती सुकुमारा । अरे वत्सा राजसा बा उदारा ।। तृषा लाग बा जीव होय कष्टी। उदक पाजनी मना करी तुष्टी ॥ २० ॥ वचन ऐकोनी वक्ष कावडीला । जाय उदकासी धरी आवडाला ।। बना माजी धुंडितां होय कष्टी। अकस्मात कासार पडे दृष्टी ॥ २१ ॥ निकट येवोनी झारि शुद्ध केली । उदक भरिया संतोष-वृत्ति झाली ॥ तदा झारीचा शब्द पडे कानीं । दशरथाचे संधान तये स्थानी ॥२२॥ मृगी पानास्तव तटाकासं आली । असे जाणे संधान बाण घाली ॥ टातुन बाण तो निघाला। उदक भरित्या घातला पर्ण घाला ॥२३॥ हृदय वर्मी खोचलानीव भाली। विकळ होई भूमीस आगा " ला. हा शब्द पडे कानीं । राव दचकोनी परम खेद मानी ॥२४॥ अहा! इत्या घटलि की नराची। विप्र किंवा सिद्धांत साधकाला " मानना जवळ येई । पुसे त्याते सांग तूं कोण काई ॥ २५ ॥ ऋषी किंवा सिद्धांत परुष सांगे। घात केला नेणोनि ला " महादोषी मी पूर्णपणे पाहीं। तया योगे संतान होत नाहीं ॥ २६ ॥ येश बोले मी ऋषी नव्हे साचा । वैश्यवंशी जन्मला सत्य वा ता घोर साची । परी चित्ता चिंताचि फार जाची ॥२७॥ वृद्ध मातापितरासि वाक्ष ठेवीं । सलिल न्याया त्यां चरण पुढे ठेवीं ॥ २१ पता प्रारब्ध आड आले । असो होणारे ते चि सिद्ध झाले ॥२८॥ हृदयिं सलतो शर काढ लागवेगें । जाय घेऊनी सलिल तूं सवेगे । मुकाट्यान तू उदक त्यांसि पाजी। मत्युवार्ता तं कथन करी माजी॥२९॥ १ ज्वाळा. २ अकाश. ________________

श्रावण आख्यान (९) प्रथम सांगसि तं जार हि वर्तमान । श्राप देतिल ते नव्हे. उदकपान ॥ असे ऐकोनी हृद्रोग तथा जाला । उदक हस्ती तो वृद्ध-निकट आला ॥३०॥ साद येतां बोलती पुत्र-राया । सख्या आलासी वंश उद्धराया ॥ गौरवूनी बहु रिती बोलती ते । परी नेदी उत्तरा राव त्यांते ॥ ३१ ॥ अरे वत्सा तुज कष्ट फार जाले । मुखीं मौन्या कां तुवां साधियेले ॥ नरी बोलसि तूं आमुशी सुवाचा । तरी प्राणू जीवना मान साचा ॥ ३२ ॥ ह्या चि निर्धारा जाण सत्य साच्या । आण वाहूं संकल्प हा जिवाचा ॥ निश्चयाते ऐकुनी राव बोले । होय दशरथ मी उदक आणियेले ॥ ३३ ॥ वृद्ध ह्मणती पुत्र तो कुठे गेला । राव बोले मम हस्तकी निमाला ॥ पुत्र-मृत्यूचा शब्द पडे कानीं । पडति धरणीसी हाय शद्ववाणी ॥ ३४ ॥ आंग टाकुनि लोळती दीनवाणी । गुणां स्मरुनी ते वदति दीन वाणी ॥ धन्य पुत्रा बा स्ववंशानुसारा । वनीं मोकलुनी जाति की उदारा ॥ ३५ ॥ कसे रायासी जीवदान केले । आह्मां गहनी त्यजनियां भकेले ॥ अडा माजी अर्धेचि वोढियेले । दोर कापुनियां आंत सोडियेले ॥ ३६॥ रात्रिमाजी उदकासि धाडियेले । म्हणुनि रागें त्वां दूर गमन केले ॥ पुत्र पुत्रा बाहोनी शब्द कारती । तुला कष्टविले आह्मी दिवसराती ॥३७॥ अरे बाळा म्हणवूनि रूसलासी । कसा एकट तूं विष्णुपदा जासी ॥ अह्मां अधांची यष्टि घोर रानी । कुणी चांडाळे घेतली हरोनी ॥ ३८॥ मुखी घालिति ते तदा धूळ साचे । फार कळवळले चित्त ते नपाचे ॥ दे दशरथ त्यां उदकपान कीजे । उभयवौँ मग श्राप तया दीजे ॥३॥ आझि जैसे पुत्रासि आठवोनी । प्राण त्यजितो हदि प्राण साठवोनी ॥ तं हि तैसा पुत्रासि आठवीशीं । वियोगाने तात्काल प्राण देशी ॥४०॥ चिता रचुनीयां देह आर्थं लावी । वदूं * * * * मनी चिंतोनी प्रभुपाय सदा साचे । देह सार्थका लाविले तयांचे ॥११॥ क्रियाकर्मा तेधवां आचरोनी । शापवचना आठवी मनी मानी ॥ मणे मजला संतती नव्हे साची । शकुनगांठी बांधिली आनंदाची ॥४२॥ शाप नोहे हा अनुग्रह चि साचा । धन्य मानितसे दिवस आनंदाचा ॥ फिरे मागे तो वशिष्टासि सांगे । ह्वन मांडी तो नृप हि सानुरागें ॥ ४३ । १ मेला. २ सडना. ३ टाकून. ४ भयंकर. ________________

देवनाथकृत. तपी याचे हे वचन खरे कीजे । राजयाते सायुज्यपदा दीजे ॥ अंतकाळी मग स्मरे जो सुवाचा । मुक्तरूपी देह की जाण साचा ॥४४॥ अशा योगे त्यागिला देह जाणा । तया परमा ती गती प्राप्त जाणा ॥ यया अर्थी प्रभुराज वशिं आला । भक्तवचनाते पाळणे जयांला ॥ ४५ ॥ देवनाथाचा प्रभू दीनबंधू । पूर्ण व्यापक आनंद सांद्रसिंधू ॥ कीर्ते आपुली आपण वर्णिताहे । तया प्रभुचे यश जगी गाजताहे ॥१६॥ |समाप्त ॥ १मोक्षस्थान. ________________

या चतुमत्र रामायण." श्री मद्विबुधवरद जो सेवितसे यस्य पाद सतत श्री। श्री करधर तो स्मरतां तो मग होतो प्रसन्न सहित श्री॥१॥ राक्षसवरेण्य रावण याणे बहु पीडिले नरा अम रा । राखी म्हणवुनि जाती लेखे शरण मुनिहँदंबुजभ्रम रा ॥२॥ म धुमर्दन हे मुरहर म्हणुनि कृपा भाकितां सुरस्तो म । म ग तो प्रसन्न होउनि. वदला सज्जनमनःकुमुदसो म ॥ ३ ॥ जगतीवरि सुरगण हो सर्व हि साधावयासि निज का ज। जन्मावे होउनियां वानर भल्लुक ह्मणे विबुधराज ॥४॥ .यमुनाग्रज-जनकॉन्वय दशरथ होऊनि तस्य मी तन य। य क्षवरीवरजाते मर्दनि रक्षीन भक्त जवि न य ॥५॥ रात्रिंचरांसि वधितो सर्व हि चिंता स्वमानसी न क रा रा य सुरांचा या परि वदतां आनंद ये सुरानिक रा ॥६॥ म घवादिक निर्जर दैर-विरहित पावोनि पूर्ण विश्रा म। म ग भतलि अवतरती आज्ञा देतां पयोधरश्या म ॥ ७ ॥ ज नमान्य तो अजात्मज नमिती ज्याते समस्त ही मनु । जन्मनि सौख्य न मानी यास्तव निज अन्वयीं नसे तनु ज ॥८॥ य ज्ञाते मग करवी अंगऋषीच्या करे महारा य । यज्ञाधिपति प्रगटाने दशरथ-नवरा प्रसन्न तो हो य ॥ ९॥ ज गतीश्वर-करि अर्पनि पायस भायांस दे ह्मणे चो । जन्मतिल पुत्र पोटी परिसुनियां तोषला नरबिडौ न ॥ १० ॥ यज्ञेशदत्त पायस भागनि तीघी स्त्रियांस दे रा य । य जमानस्त्री तिसरी भाग तिचा घार घेउनी जा य ॥११॥ रामप्रिय त्या पिंडा पासुनि जाला रवी च तो दुसरा। राघव-भजनपरायण वंशी समरी पराभवी असु रा॥१२॥ मग त्या दोघी स्वार्द्धा भागा देती तिते न जो विष म। महिला सगर्भ झाल्या तेणे नप तोषला मनी पर म ॥१३॥ १ राक्षस-श्रेष्ट. २ देव. ३ हत्कमल. ४ समूह. ५ कमल. ६ देव. ७ वंश ८ कुबराचा धाकटा भाऊ रावण. ९ समह. १० इंद्रादि.११ भय. १२ खीर १३ चमत्कार. १४ नरेंद्र. १५ स्त्रिया.

• हे प्रकरण मोरोपंतकृत ह्मणन एकाने आह्मांकडे पाठविलें ; परंतु अंत:प्रमाणांवरून पहातां तें खास पंतांचें नाहीं असें आह्मांस वाटते. तथापि त्याची रचना चमत्कारिक असल्यावरून त्याचा संग्रह करण्याचे आमी योजले आहे. काव्यकाराचे नांव वगैरे पत्ता अद्याप लागला नाही.

११ ) ________________

(१२) चतुमंत्र रामाण. तो श्री राम भजा हो अनादिनि जो होय त्या पति श्री चा। जो श्रीमंत करी हो रंका करितां विनाश अ श्रीचा ॥१४॥ | श्री राघवकुलभूषण दशरथ तीघी जयास दा रा हो । त्या रा या सुत जाला मुनि मार्न ह्मणती जया सदा रा हो ॥१५॥ के मनायाकात कौस-ल्योदरिं जो जन्मला रमार म ण । क म लेक्षण जो भजतां नाही मग जन्ममृत्युचे भ्रमण ॥१६॥ अ : ज पुत्रस्त्री मध्यम नाम सुमित्रा ह्मणोनियां जिज ला। स ज लांबुद तनुजा वरि तो लक्ष्मण पुत्र जाहला ति ज ला॥१७॥ प्रिय पात्रा कैकेयी केवळ गर्भा मधे चेि तन्म य जे । द्व य सुत तिजला झाले भरतशत्रुघ्घाख्य *सद्गणाल य जे ॥२८॥ पा रा वारचि नाहीं सुखास देखुनि मुखास कुम रा च्या । त्या रा याला तेव्हां घन्य ह्मणे मी समान अम रा पा ॥१९॥ . के म लाधव अवतरला ह्मणुनी कौशिक मुनीस हे समजे। त्या म मनुजेंद्रा आला मागाया रामलक्ष्मणोत्त म जे ॥ २० ॥ अ ज नंदनासि आशीर्वादुनि मुनि मागतो म्हणे तुज ला । सु ज ना रामसुमित्रात्मज हो मेखरक्षणार्थ दे मज ला ॥२१॥ पा य नमुनि राय तदा काय वदे रामलक्ष्मणोभ य तां । हा य ह्मणे मी नेदी अजुनी समरीं न ज्यांसि निर्भ य ता॥२२॥ निज सुत नेदी ह्मणतां गेला रागे फिरोनि गाँधि ज तो। द्विज वर वशिष्ठ-बोधे मग दे श्रीरामचंद्र सानु ज तो ॥२३॥ ज य कारुनि मुनि नेतां करिती रण निपुण ते सुत द य हो। सा य क हाणुनि रामें केला पार्थ ताटिका-पराज य हो ॥२४॥ या राघवप्रसाद यज्ञाचा मांडिला पसा रा हो। जो राक्षसांस मर्दी नेववि सिद्धीस यज्ञ सा रा हो ॥२५ ॥ प्रम दे लग्नपत्रा पाठवि जो जनक भूपसत्त महा। तो मग शीव निघाला मुनिवर पावुनि मनांत हर्ष म हा ॥२६॥ मनोहर. २ दशरथ. ३ लक्ष्मीपति. ४ विश्वामित्र. ५ यज्ञ. * "रिपुनारख्य" असते तर छंदोभंग झाला नसता, ________________

30 चनुमंत्र रामायण. मातृ श्री विश्वाची ते जाया यस्य होय श्री रामा । स्वस्ति श्री चिंतुनियां त्या हो घेउनि सर्वे चि श्री रामा ॥ २७ ॥ नग रा ला जनकाच्या जातां मागी मुनींद्र रा मा ते। देखे रा घव मुनिला पूर्वकथा श्रुत ह्मणे क रा माते ॥ २८ ॥ हे प्रेम दा कवणाची होउनि पडली असे शिला म य हो। ऐसे म होग्र शापो कोण ह्मणुनियां पुसे निरी म य हो ॥ २९ ॥ गाधि ज पूर्वकथा हे ऐक ह्मणे सांगतो चि तु ज लागी । जैल ज भवाची कन्या नाम अहल्या ह्मणून इ ज लागी ॥ ३० ॥ तैन य मुनी कश्यपुचों कपटें भोगून तो अपाय करी। हृद य कठिण कृत शापी गौतम मुनि की शिला च हो य वरी ॥३१ पद रा पसरुन वंदी देउनि वरदान उद्धरा माते । अपराध काय माझा पतिला विनवी ह्मणानि रा मा ते ॥ ३२ ॥ गौतम सदय मनाने जाणुनियां अनपराध काम करी। तंव म ग पूर्ण तिचा हो उद्धार ह्मणे तुझा च रा म करी ॥३३ पद ज लँजा पासुनियां उद्धरसी धन्य तूं च ये जगती । होसी न लजदलाक्षी उतम होईल ते च तू ज गती ॥ ३४ ॥ ऐसे य म जनकान्वयवाँ मुनिवर कयूनि का य म्हणे । सद य मना स्वपदरजे उद्वार करीं समीप जा य म्हणे ॥ ३५ ॥ पंकज पलाशनयने पादरजे उद्धोने ति ज ला हो । कीर्ति ज गयि केली न वर्णवे लेशमात्र म ज ला हो ॥ ३६ ॥ ज्याच्या य शासि वर्णिति सुरगण ज्यालाागं देवरा य नमी। सद य हृदय रघुपात तो तद्गुण गाईन करून गा य न मी ॥३७॥ त्या हो रा जसुतांत घेउनि जनकाचिया पु रा ला हो । आला रा शि तपाचा कौशिक जो वंद्य निर्ज रा ला हो ॥ ३८ ॥ कोट, मदन हि न यति तुळितां.ज्याच्या मुखास स म तेला। ऐशा म नोहराच्या ठायीं धरि जनक भूप म म तेला ॥ ३९ ॥ १ मुनिपत्नी अहल्या, २ स्त्री, ३ रोगरहित (ईश्वर ). ५ कश्यप-पुत्र = इंद्र ४ ब्रह्मदेवाची. ६ कमल. ७ वंश. ८ पत. ९ देव.' ________________

चतुर्मत्र रामायण. भुलली श्री रघुपतिचे भूमिसुता देखतां चि श्री मुख हो। वदली श्री सीता काश याविण न रुचे चि राज्य श्री मुखहो ४० - जो अज रा मर केवळ सुखसागर वंद्य निर्ज रा मनुजां । तो स्वक रा ने भंगुनि भवधनु मग वरि वैसुध रा तनुजा ॥ ४१ ॥ जनके म हदानंदे आणविले दशरथा म हीपाला। तंव तो म नुकुळसत्तम गजरे परिवार युक्त म ग आला ॥४२॥ नमुनी न गतीतनेया रामा दे लक्ष्मणास नि ज दुहिता। रामानुज भरतातें शत्रुघ्नाते निजानु ज स्वसुता ॥ ४३ ॥ जयज य कारुनि नरवर लग्न करूनि दे #मोदम य मनहो । पादव य वंदुनियां आंदण दे रथ अपार ह य धन हो ॥४४॥ परिवा रा सह निघता जाला निजपट्टणासि रा घव जो । तो सामो रा आला क्रोधे धरि बहु जया प रा भव जो ॥ ४६॥ तंव रा म त्यासि जिंकुनि निजनगरालाागि ये म नोहार । मेघश्या म तनू जो तोमरसनयन जनी म होदार ॥ ४६॥ नपनि ज मनी विचारी स्थापावे ज्येष्ठ रा ज पुत्रास । भरता जननी तेव्हां विघ्न करुनि पाववी ज गत्रास ॥ १७ ॥ बोले का य नपाळा कौसल्येचा वनी तन य वसवी। दे निश्च य वर भद्री या जो मत्सुत सदा विज य वसवीं ॥४८॥ या परि ज गतीपतिला तेव्हां वदतां चि भरत ज ननी ती। न करी ज गत्रयीं तूं अकीर्ति हे सांगती सुज न नीती ॥ ४९ ॥ परि ना य के वधू ते राय विनवि होउनी विन य तिजला । आला का य करावे भूप ह्मणे कठिण हा सम य मजला ॥५०॥ दिधले राज्य समस्त हि तुजला ऐसे वदे ( रा धर हो । गुंतुनि राजा पडला वचनी देउनियां पुँ रा वर हो ॥५१॥ ज्याची कमनीयाकृति देखनियां लाज फार मदनासी। तो श्रीराम निघाला विजेना जो सर्व दृष्ट म द नासी ॥५२॥ १ शिवचाप. २ भुकन्या = सीता. ३ आनंद. १ नगर. ५ कमलनेत्र. ६ राजा. ७ पा. ८ सुंदर. ९ अरण्य. ________________

चतुमंत्र रामायण. लेखुनियां श्री राज्या तृणसम यन्मित्र श्री महेशान । सावरंज श्री सह तो विपिनी प्रति जाय श्री रमेशा ॥ ५३॥ निजसुत रा म वियोगे निश्चेतन तनु न रा धिपेशाची। होतां तंव रा जस्त्री शोक करी माय रा घवेशाची ॥ २४ ॥ हा हा तूं म म रमणा कां ममता यागिलीस म ज वरिली। बोलसि ना म ज संगे किंकारण मति असी मनी धरिली ॥ ५५॥ तेव्हां सानु ज होता आजवळी भरत त्या ज ला चपळ । आणविले ज ननीचे कृत देखुनि शोक मा ज वी विपुळ ॥ १६ ॥ हा हाय का य केले मम हित होऊनि मा य मजलागीं। वधितों भ य मज वाटे माय म्हणे रामरा य तुजलागी ॥ १७ ॥ भरतक रा ने करवी वसिष्ट कर्मात रा यथायुक्त । तो परिवा रा सहित चि शीघ्र निघ भरत रा घवासक्त ॥१८॥ जेथे श्रीरा म असे तेथे जाऊनियां म ने नामिले। चरणक मल मग बोले भरत तदां कां प्रभो म ला त्यजिले ॥ ५९ ने संगे म जलाही तुजविण धीर चि न रा ज या धरवे । कैकेयात्म ज वदतां समजावी राम त्या ज ला बरवें ॥६० ॥ येतो निश्च य चवदा वर्षी परतोनि जा य नगराशी। श्रीरघुना य क ऐसे वदला जो जलदका य सुखराशी ॥ ६१ ॥ तोहा नि ज ज नवत्सल ज्याचे नामि देवरा ज पादकजे। दे त्या अनु जन्माते तदुपरि निजपदसरो न पा दक जे ॥१२॥ रामी तन्मय होतां भरत निघाला चि पा य वंदुनियां । राघवरा य वियोगास्तव तो नगरी न जा य खेदुनियां ॥ ६३ ॥ काळ क्रमि रा ज्यों स्था-पुनि पादुक बंधु राघवाचा हो । दिवसाणि रा त्रि त्याची न चि बिसरे राम राम वाचा हो ॥६॥ जलदश्या , म रघूत्तम सज्जनविश्राम राम तो विजनी। करितां श्रम न विमर्दी राक्षसराजा प्रिया म हा रजनी ॥६६॥ १ शिव. २ धाकट्या बंधूसह ३ वन. ४ रमापती. ५ मेघश्याम. ६ इंद्र. ७ धाकटा भाऊ. ८ कमल. ________________

चतमंत्र रामायण. |राचर जिचे श्री मुख ते सीता तिजसहित श्री रमालय तो। सानन मग श्री राघव ये पंचवटीस श्री भगालये तो ॥ ६६ ॥ पाठवि असु रा धीश्वर कपटमय संदरा कृती हरण । देखनि अजरा जसुत-स्नुषाह्मणे रघुव रा स ते धरण ॥६७ ॥ तत्कंचुकीस मज दे तूं म्हणतां तो म नोजवे धावे । शुद्धिस्तव र म णाच्या दराि धाडी म नोरमा धावे ॥ ६८ ॥ रावण मग ज नकसुता घेउन जातां जटायुला मारी । नेउनियां तिज ठेवी अशोकवान राज सूनुची नारी ॥ ६९॥ तो कपटम य मगाते मारूनि तंव तेव य धि [?] परतला। वंदाने तन य सुमित्रे-चा तत्पदकुवल य द्वयीं रतला ॥ ७०॥ सानुज येतां राघव परतुनि तंव ती वं रा नना न दिसे । शोक करी हा रॉ मे तुजविण युगसदृश रात्रि वाटतसे ॥ ७१ ॥ स्या ऋष्यमुक में हींद्रा समीप बलभीम राघावा भेट। भीम पराक्र म दे जो नबळ सगुण धाम संगरी धीट ॥ ७२ ॥ मग सरसि ज नयनाचे दर्शन तो अंजनीसतीपुत्र। करवी कपि ज नवयीं सुगळा रघुरा ज होय तन्मित्र ।। ७३ ॥ वासवतन य निम१नि विभु दे कपिना य कास किष्किंधा । सदय हृद य तो राघव-कुळमणि करवि ल य जो महाबंधा ।७४। मग तो वायु ज गेला लंकेला का ज पूर्ण साधाया। जाळी पौलस्त्य ज पुरि शोधुनि नररा न सूनुची जाया ॥ ७५ ॥ मारुततन य निवेदी वृत्त रमाना य कास वंदून। मग राम जा य लंके सेतुपथें तो ये धीस लंघून ॥ ७६॥ म१नि असु रा धीश्वर बिभीषणा लागि राज्य देउनियां । ये निज नग रा सानुज सोते प्रति राम रा य घेउनियां ॥ ७७ ॥ बंधनमुक्ता म' रगण जाले भरत हि म नांत हणूंन । वंदी पदक म लाते स्ताविति विबुध सुसु म नास वधून ॥ ७८ ॥ १ रमापति, २ ऐश्वर्यस्थान. ३ अज राजाचा पुत्र दशरथ याची सन सतिा. ४ सुमुखी. ५ हे स्त्रिये. ६ पर्वत. ७ मारुति. ८ गृह. ९ कमल. १० सुमीय. ११ वाला. १२ रावण १३ समुद्र. १४ देव.. 99 १२ ________________

चतुमंत्र रामायण. देखानि नयनी श्री रा-माच्या त्या श्री मुखास माता ते। आनंद पावली श्री कौसल्या श्री महींद्रकांता ते ॥ ७९ ॥ सुनियां मग राज्यों राघव अक रा सहस्र वर्षे हो । · राज्य करी सुख रा शी स्तविती अम रादि ज्यास हर्षे हो ॥८॥* न गणनियां शे मनाते पुरजन निर्भय ज रानिमरणाचे। . सदयहृदय जै लजानन तो हा रघुराज राज्य करि साचें ॥२॥ कुश लव तन य श्रीच्या उदरीं रघुना य कास मग होती । दुष्टांस भासती य म सम जे रणविज य ज्यांसि रिपु भीती ॥३॥ हयमेध यज्ञ राम स-मारंभ करा वया बसे जेव्हां। दाखविला स्वप रा क्रम रामात्मज राघवासि 4 तेव्हां ॥ ८४ ॥ ऐशा परिची य म ल मु-ले सीतेची म नोरमे सगुण । पितृसम पर म पराक्रमि जे सद्गुणधा म सत्कलानिपुण ॥४५॥ दशरथबाहु ज कुलमणिसुत राज्य करी ज नास हर्ष महा । वंदुनियां पद जे लजे स्तविती रघुरा ज राजसत्तम हा ॥८६॥ सज्जनसम्वदा य क हा भैवतरणोपाय धन्वशरधारी। कमलाधरका य सभंग भक्तांच भ य समग्र संहारी ॥७॥ न कळे चरित न याचे त्या हो कमल ज भवादि देवाला । अखिलेश्वर अ ज तो हा अजपुत्रात्म ज जगत्पिता झाला॥८॥ त्रिगणातीताद्व य जो अविनाशी अव य वादि ज्यासि नसे । सर्व हि मायाम य जग या परता हो य साम्य त्याने दिसे॥८॥ अवतरलासे राघव तो हा ता रा वयासि दुष्टांते । करुणेचा जो पी. रावार निवा रा वया अरिष्टांते ॥ ९॥ सर्वाधीश निरामय तो हा श्रीराम चंद्र राज्य करी। होतां तत्पदक मळी लोन सदा मग म हद्भयास हरी ॥९१ ॥ समाप्त. १ पथ्वीपति. २ यम. ३ कमलमुख. ४ जळी. ५ राजा.६ कमले. ७ संसार. ८ धनुष्य. ९ कमलाचा खालचा भाग. १० संदर. * या ८० व्या आयें पढची आया उपलब्ध नाही. ८२ व्या आयचा प्रथम चरण नष्ट झालेल्या ८१ व्या आयचा आहे असें चरणारंभापासन सातवें अभरमार यावरून दिसते. ११ ब्रह्मादि. १२ समुद्र, ________________

॥श्री ॥ विठ्ठलकत बिल्हण चरित्र. श्रीवीरसेन नूप गुर्जर-देशवासी । वास्तव्यपूर नळपट्टन नाम त्यासी ॥ पृथ्वी समुद्रवलयांकित कीर्तिदाता । विद्या-विशारद महा श्रुतिशास्त्रवक्ता ॥ १ ॥ पट्टांगना नपतिची विमलाभिधानी । बाला अवंतिपुरिची वरभोगदानी ॥ कन्या तिची विमल चंद्रकला प्रदीपा । जाणा तयेवरि असे जनकार्नुकंपा ॥२॥ देश प्रजाजन सुखी बहु पूरवासी । राँका निशानगर सत्य गमे जनासी ।। देखोनि लोक ललनेसि गवाक्षपंथे । नेणे दिवा उगवला मुखचंद्र जेथे ॥३॥ चंद्रोपमा शशिकला वयवृद्धि पावे ।। क्रीडार्थ ये निजसभेप्रति तातसेवे ॥ कंदर्प-सिंधु-लहरी जशि दिव्य कांता । देखे पिता करि सुताध्ययनार्थ चिंता ॥४॥ राजा वदे प्रतिदिनी स्वपुरोहिताते । चिंता मनीं निजसुताध्ययनार्थ माते ।। जाणे कवित्व गुणमंडित शास्त्रवक्ता। घेऊनि ये करिन संग्रह बुद्धिवंता ॥ ५॥ चिंता करी नप-पुरोहित तो स्वभावें । काश्मीरदेश-कवि बिल्हणमिश्र नावे ॥ देशावरास्तव तया नगरास आला । सन्मानिला द्विजवरें सदनासि नेला ॥६॥ स्वस्थान देश कुळदैवत बिल्हणाते। मंत्री पुसे कुशळ सर्व ह्मणे तयाते ।। विध्युक्त पूजन करोनि पुरोहिताने । १ निपुण. २ कृपा. ३ पूर्णिमा. ४ शास्त्रवेचा' असें पाठांतर आहे. ________________

विठ्ठलकृत. 'दिव्यांबरे भुषण दीधलँ थोर माने ॥ ७॥ मंत्री ह्मणे निजसुताध्ययनार्थ राजा । पाहे कवीश्वर प्रतीदिन एक वोजा ॥ भाग्योदयार्थ घडले नगराार्स येणे। सांगो नपास मग जाउन भेट घेणे ॥८॥ गेला सभेप्रति पुरोहित काय बोले । राया मनोरथ तुझे परिपूर्ण जाले ॥ काश्मीरदेशकवि बिल्हणमिश्र नामे । आला * नृपाश्रय दिजे नूप सार्वभौमे ॥ ९॥ तोषोनि भूपति ह्मणे स्वपुरोहितांसी । भेटावया त्वरित घेऊन ये कवीसी ॥ होजी ह्मणोनि गुरुजी सदनासि आले । प्रेमादरे प्रभुशि नेउनि भेटवीले ॥ १० ॥ प्रज्ञा प्रगल्भ कवितारसवृत्ति मोठी । संतोषले नृप सभासद धूर्त पोटीं । छंद प्रबंध यमके पदबंध दीक्षा । वेदोक्त संस्कृत गिरा प्रभु दे परीक्षा ॥ ११ ॥ जाला मनी परम तोष महा नरेद्रा-।। ऽलंकार हेमे वसने दिधली कवींद्रा ॥ विज्ञप्ति भूभुज करी कविचूडरत्ने । कन्येसि अध्ययन सांग किंजे प्रयत्ने ॥ १२ ॥ आज्ञा समर्थ तुमची कविराज बोले । केला मुहूर्त पढतां पद पाठ झाले ॥ प्रज्ञा विशाळ गुणवंत पढो निघाली । थोड्या दिसांत तिासे व्युत्पति फार झाली ॥ १३ ॥ केले च अध्ययन संस्कृतप्राकृताचे । पातंजलादिक महाश्रत शास्त्रचर्चे ।। गांर्धव वैद्य रस ज्योतिष मंत्रविद्या । भाषा कवित्वगुण काव्य कला समुद्या ॥ १४ ॥ तो बोलला वचन चंद्रकले सुशीले । १ "पूज्यांबरें दिधलिं सुकृत दोर्ष मानें" असाही पाठ आहे. २ सुवर्ष. ३ राजा र शिरोमणि. . "गृहाश्रय" पाठांतर. "मी बोलिलो " पागंतर. ________________

बिल्हण-चरित्र. जाली तुला सकळ व्युप्तति राजबाळे ॥ नाही तुला शिकविले स्मरशास्त्र पाहीं । अंभ्यासितां विदित होइल सर्व ते ही ॥१५॥ ते बोलतां परम सद्गद मंद वाचे । हम पादारविंद धरिले कवि बिल्हणाचें ॥ ते काम-शास्त्र तुमचेनि मुखे वदावें । त्यानंतर स्वनगरा प्रति शीघ्र जावे ॥ १६ ॥ शोभे निकै तनु तिचे महके सुगंधे । * कर्पूर धूप मणिमंडित पाचबंधे ॥ अंगारिले लखलखाट दिसे दिगंतीं । सौदामिनी लवत तेज पडे दिगंती ॥ १७ ॥ शंगाार--कानन गमे निज मन्मथाचे। देखोने चित्त रमले कवि बिल्हणाचे ॥ आमंत्रिला त्विरित मन्मथ तो शरीरी॥ आरंभिले रति--रहस्य ह्मणे विचारी ॥ १८ ॥ नानासने नयन पावर्तन हास्य गोष्टी । कंदर्प-सिंधु विपरीत कला प्रतिष्ठी ॥ हे सांगतां परम व्याकुळ कामबाणे । जाली ह्मणे विविध शास्त्र-विधि प्रमाणे ॥१९॥ हे ऐकुनी खवळले मन आंवरेना ॥ होणार जाण सहसा लिहिले टळेना ॥ देवी कळाऽघटित ते च विचारिलेसे । गांधर्व लग्न सदनों मग लाविलेसे ॥२०॥ या नंतरे खचित-रत्न-पलंग सेजे। क्रीडा करी प्रथम काम सुखासि लाजे ॥ आलिंगनी दृढ तिला धरितां चि झाडी । संघटनी बहुत भी परि मी न सोडी ॥ २१ ॥ म्यां घातला स्वकर जो निरिमोचनाते । कंदर्प-मंदिर-कपाद- सुवेष्टनाते ॥ बाळा वदे सुरत हास्यरसाधिकारी। पाठ. पादकमल, २ वीज. ३ अरण्य. ४ समुद्र 'कस्तुरी' पाठ. + 'मदनभूपतिनें' नूतन' पाठ. 'युद्ध' पाठ.६ विघटनाते' पाठ. 'चित्त' पाठ. ________________

विठलकृत. पद्मासनी कवण तस्कर *वित्त चोरी ॥ २२ ॥ आलिंगिली नृपसुता सुरताभिलाषे । आरंभिले मदन–संगर सावकाशे ॥ बिंबाधरासि रददंश नखक्षतादी। संभोग सौख्य रमतां ऽनुभवी विनोदी ॥ २३ ॥ झांकी स्वगुह्य वसने सुरत-प्रसंगी । ठेवी कटाक्ष-कमलावरि हात वेगी । तल्पी सुगंधसुमने मणिरत्नमंची। क्रीडा कुतूहल करी तनयाँ नृपाची ॥ २४ ॥ पँद्मानना बहुत भी मृगशावकाक्षी । मातंगकुंभयुगुलस्तनभार साक्षी ॥ रक्त प्रवाल रुचिराधर-बिंब-शोभा । कुंदोपमा दशनपंक्ति हिरावली भी ॥ २५ ॥ आम्रप्रवाल करपल्लव राजसेचे । उध्वं 'मंगेद्रकाट वार्णल कोण वाचे ॥ सौवर्ण-चंपक-तन मदनाभिरामा । साजे मुखास उपमा परिपूर्ण सोमी ॥ २६ ॥ पद्मासनादि जितकी श्रुत कोकशास्त्रीं। मी सर्वदा ऽनुभविली रति-सौख्य-तंत्री ।। दासी तयेसि परिवेष्टित रक्षणार्थ । त्या जाणती पुरुषभुक्तकलापदार्थ ॥ २७ ॥ बिबाधरासि दशनक्षत रूढ झालें । तैसे च चंबन तयांसि दिसोनि आले ॥ कामांकुशे उमटती व्रण त्या कुचाग्री । ते देखिली पुरुषभुक्त वधू समग्री ॥ २८ ॥ दूती वृतांत कथिती वरवेत्रधारा । ने सर्वदा असति रक्षण राजद्वारां ॥ संस्कारिली गुरुवरे तनया नृपाची । तेथे परागमनता प्रति [मति ] प्रात्प कैंची ॥ २९ ॥ शुद्ध. २ दांत, 3 कन्या. ४ कमल. ५ बाल. हत्ती. ७ गंडस्थल.८ मलव ९ काति. १. सिंह. ११ र १२ कन्या. * 'चिच' पाठ. उंदे' पाठ. ________________

बिरहण-चारत. दूती कृतिसम केवळ काळदृष्टी कर्णी नृपास कथिती निज गुह्य गोष्टी ॥ चित्ती महींद्र न धरी बहु कोपलासे । ऐसे कदापि न घडे तिस बोललासे ॥ ३०॥ भूपाळ-सेवक-जनी म्हणिजे कवींद्रा । तूं जो पदार्थ करिशी श्रुत तो महींद्रा ।।। या नंतरे अधिक सावध तूं असावे। गंतव्य शीघ्र नगरा प्रति तो करावे ॥ ३१ ॥ राजौनुगी शिकविले परि नायके मी। गेलो पुन्हा शशिकला-निलयास कामी ॥ जातो ह्मणोनि वदतां न वदे प्रकोपें । पायां पडे तंव उभे नृपदूत सोपे ॥ ३२ ॥ दोघां जणां गवशिले नपवेत्रधारी। बाळा तयांस विनवी बहुतां प्रकारी॥. राखा चुडे पदर मी पसरोनि मागे । गेले दिले धन उदंड करी प्रसंगें ॥ ३३ ॥ 5 विभ्रमा करुनियां बहु कोप आला ॥ कां ते क्षणी विरह पीडितसे कवीला ॥ दृष्टि प्रसन्न मज सत्वर होय पाहीं। चित्ती कदापि न धरी गुणदोष कांहीं ॥ ३४ ॥ ऐसा विनोद करितां नप गुप्तरूपे ॥ द्वारी उभा चरित देखतसे समीपे ॥ साचोळ तो उभयतांसिं सुचावलासे ॥ ग्यां श्लोक दृष्टिसि फिराउनि वर्णिलासे ॥ ३५ ॥ एकासनी उभयतां प्रति तें धरावें । तो जाय सन्मुख तया उडवी स्वभावे ॥ वेष्टोन भाळ नेयनोप्तल पैलवाने । कोयाळ-कजित वदे तशि मंदतेने ॥ ३६॥ बोले कवी मदन-दुःख कदा न साहे । म्यां प्रार्थिली सहज दृष्टि कदा न राहे ॥ १ यम. २ स्वा. ३ सेवक. ४ गृह. ५ नेत्रकमल. ६ पदर. ७ कोकिल. 'कोकीलकूजित' पाठ. ध्वाने. ________________

(६) विठल कृत. कांतापिता नयन पद्म यथार्थ दोन्ही । हे जल्पती भ्रमा नरेंद्र मनी न मानी ॥ ३७॥ . वंदोनियां शशिकला पद भूपतीचे । बोले भये चकित सद्गद मंद वाचे ॥ तो दखिले चरित गुप्त विकल्प काय । भूपा क्षमा धराने शघ्रि निघोनि जाय ॥ ३८ ॥ जाला भयाभित वदे कविराज कांहीं ॥ भाग्योदये निसिले निज विघ्न पाहीं ॥ तूं राहशील परती मज दूत नेतां ॥ आतां तरी मज निरोप दिजे प्रिये तां ॥ ३९ ॥ है आयकोन उगली नरनाथ बाळी। कांपे शरीर पवने जशि बाळकेळी ॥ वाग्दोर त्यासि रदपंक्ति कपाट लावी ॥ टाकी त्रयोदशगुणी क्षितिभाळ ठेवी ॥ ४० ॥ म्यां अर्चिले चि पति पूर्व ऋणानुबंधे ॥ त्यागीतसां मज तुह्मी कवण्याऽपराधे ॥ हा तो विचार करितां न मिळे स्वधर्मी। जीनों मुहूर्त तुमच्या विरहानळे मी ॥ ११ ॥ विद्यल्लता जलदवर्जित केवि होय । अस्तंगता शशिकला दिसतील काय ।। कामानळे विरहिणी सहसा न वाच ।। तैसे त्वदर्शन विना क्षण मी न वांचे ॥ ४२ ॥ मुग्धे तुझ्या सुरत-सौख्य-रसे करोनी । पावेन होय झषकेतन सत्य मानी ॥ चित्ती दृढत्व धरिजे त्वमनिस्य पाहीं । नाना विपत्ति मज होइल देख ते ही ॥ ४३ ॥ नेतील दूत करुनी सखि बद्ध माते ॥ सर्वात्मना [?] फिरविती नगरा संभोते ।। स्त्री मारमूर्ति मदिरा-सरिता-सुपाने ।। * मातापिता' पाठ. 'जन्मतां मग' पाठ. १ निवारिलें. त्वा. पूर्ण.' पाद. २ जगेना. 'जाणा' पाठ. 3 मेघ. ४ मीनध्वज. 'पावेन मी यम-निकेतन' पाठ ५ 'खरयान करूनि पाठ. ६ 'सरितांबुपाने' पाठ. ________________

बिल्हण-चरित्र. कैसेनि पैं भुलं न ये मधुपानतेने ॥ ४४ ॥ कामातुरास भय लाज नसे कदा ही। स्त्री-लुब्ध ते परम मूर्ख विशेष पाहीं ॥ ऐसे ह्मणोनि वदला सुरतानुरागें। केलांऽगिकार कविमूढ कलाप्रसंगे ॥ ४५ ॥ अन्योपभोग मग नित्य करी तियेशीं । क्रीडारसे विनटले निज दुर्मतीशी॥ देखोनियां सकळ कौतुक भूप-दासी ।। सांगे मुखे चरित राजपुरोहितासी ॥ ४६ ॥ मंत्री ह्मणे नरमंगाधिप सार्वभौमा । वैरी-मतंग-सुविदारण कीर्ति सीमा ॥ वैदशिके बुडविले कुळ पापकर्मी। जाणोनियां. क्षमासे की भ्राति नास्ति धर्मी ॥४७॥ है आयकोनि वसंधापति तप्त झाला ॥ कोपध्वनी तइं का गगनासि गेला ॥ पाचारिले मग पुसे परिचारिकेते ॥ सांगीतले मग तिने श्रवणी नृपाते ॥४८॥ जाणोनियां महदनर्थ पुरोहितासी ॥ राजा पुसे कवण शासन तस्कराशी ।। मंत्री म्हणे परिसिजे कुलशीलरत्ने ॥ शूलाग्रऽरोहण किजे परिवार यत्ने ॥ ४९ ॥ आज्ञा दिली क्षितिभुजे मग वेत्रपाणी ॥ नेती तयासि पुसति जन लीनवाणी ॥ ते सांगती हरिलिसे नरनाथबाळी ।। लोकापवाद उठला नगरी सुमेळीं ॥ ५० ॥ द्वारी महींद्रतनया मजलागं लक्षी ॥ म्यां देखिली मग ह्मणे कमलायताक्षी ।। स्वासि बिल्हणकवीश्वर जाय माने । येना पुन्हा सुरसती-सुरताभिनाने ॥ ११ ॥ १ मद्य. 'पुरुष' पाठ. + 'कलनसंगें' पाठ, "विसरले निज़ दुर्दशेसी' पाठ. २ सिंह. ३ हत्ती. ४ गुरु. ५ राजा. ६ 'वाटे धनंजय जसा' पाठ' ७ दासी. ८ चोर. ९ राजा. १० नम्म. ११ अप्सरा. ________________

(८) विलकत. पाहावयास मिनले जन पौरवासी ॥ विज्ञापिती धनिक सेवक भूभुजासी ॥ मागेल द्रव्य तरि देउनि भूपतीते ॥ निर्मुक्तता कारीश या कवि बिल्हणातें ।। ५२ ॥ पाहावया नृपसुता गुरुपौरजाया ॥ येती मतंग-गमनी बहु घाबरीया ॥ कोणी कटी वसन खोउनि एक हाते ॥ कोणी करे धरुनि मुक्त हि कंचुकीते ॥ ५३ ॥ बिंबाधराप्ति. दयिते रददंश केले ॥ पाहात देर्पण करी सखि एक चाले ॥ येण्याई गुंफित नितंबिनि एक आली ॥ आच्छादुनी कुच करें सरशी निघाली ॥ १४ ॥ तांबूल घेउन उभी कर राजपंथीं। गुफीत हार कार सत्र विमुक्तग्रंथी॥ कोणी उभ्या धरुनि कंठ परस्परे ही ॥ कोणी गेवाक्षविवरांतुनि देखते ही ॥ ५५ ॥ संगे शतशत वध-गण-लोक येती । वयावनांत कविते नृपदूत नेती॥ दिव्यांगना सकरुणा वदति स्वभाव । लक्ष्मीपती कविस या जिवदान द्यावे ॥ १६ ॥ वध्यावनांत मग रोउनि शूल हेरी । काश्मीरकासि वदती हित तूं विचारी ॥ सुन्नात होउनि भजे जगदीश्वराला । अंती मती गति तशी मग होय त्याला ॥ ५७ ॥ बाले च ना म्हणनि बोलति लोक माते । अद्यापि का न भजसी भगवंतजीतें॥ माझा सुशह न फठे मन बुद्धि कैंची। जाते पुन्हा वदति भक्ति करी हरीची ॥ ९८॥ संसार दुस्तर भवार्णव थोर तारी । गाती जयासि सुर शक्र विधी पुरारी ॥ १ गजगती. २ आरसा. ३ स्त्री. ४ मार्ग. ५ स्विडकी. ६ वध्यस्थान, ७ ब्रह्मा. ८ शिव. ________________

बिल्हण-चरित्र जो सर्वलोक-हृदयांबुज-हंस त्याते । ध्यानी मुनींद्र भजती निजमुक्ति होते ॥ ५९॥ हैं बोलिजे जनपदें मग म्यां तयांते । जाणोनि उत्तर दिले हृदयीं वसे ते ॥ हो आयिका नपसुता-रतिसौख्य जाणे । अद्यापि देव दुसरा तिजवीण नेणे ॥ ६ ॥ अद्यापि ते कनक-चंपकवर्ण-गौरी । उत्फुल्ल-पद्मनयना तनुरोमहारी ॥ सुप्तोत्थिता च शयनी मदविव्हलांगी। विद्या जशी गति तशी स्मरतो प्रसंगी ॥ ६१ ।। अद्यापि चंद्रवदना नवयौवनांगी । पीनस्तनी मज पुढे उभि हेमरंगी । माझी तनू स्मरशरे पिडितां चि वेगीं। गात्रे सुशीतल करी सुरतप्रसंगी ॥ ६२ ॥ अद्यापि ते शरदपुष्पदलायताक्षी । वक्षोज-वर्तुल-पटद्वय मी निरीक्षीं । आलिंगितां सुरस घे मधुराधराचा। जैसा मिलिंदै रस घे नवपल्लवाचा * ॥ ६३ ॥ अद्यापि नालमतन् तिचि तेज-राशी। चंबावया रुळत कुंतल गंडे-देशी ॥ 1 ते वारितां ध्वनि उठे करकंकणाची । तेणे करोनि मुरकुंडि वळे मनाची ॥ ६४ ॥ अद्यापि ते सुरत-जागर-घूर्णमाने । वका विलोकन करी सुरताभिमाने ॥ श्रृंगारसारनलिनी गजराज-गामी। सल्लज्जनम्र-वदना शयनी स्मरे मी ॥ ६५ ॥ अद्यापि ते मदन-मंदिर-वैजयंती। म्यां देखिली विरह-व्याकुल मध्यराती ॥ परवासी.२ कमल ३ केश. ४ सुवर्ण, ५ बाण. ६ गोड. ७ भ्रमर. ८ गाल. प्रांत. १० सरोवर ११ पताका.. PARपकजाचा' पाठांतर. + निष्कल' पाठ. 'मदन व्याकळ' पाठ. देखोनियां निजमनी सुख-सिंधु लोटे । उदाहु-वल्लि पसरूनि कलन भेटे ॥ असाही पाठ आहे. ________________

विठलहत. आलिंगिली करलता पसरोनि तीसी । सर्वात्मना विसर तो न पडो मनासी ॥ ६६ ॥ अद्यापि कामरति-तांडव-सूत्र-धारी । पणेदबिंब वदना जारी दिव्यनारी ॥ बाला विशाल-नयनालकदीर्घचिन्हीं। व्योमासमान कचमंडल दीर्घ [?] दोन्ही ॥ ६७ ॥ अद्यापि ते मलय-चंदन-लेप-भोगी। कस्तूरि-केशर-समिश्रित-चर्चितांगी ॥ चातुर्य-चारुशत-चुंबन-दानकामी । सल्लज्ज खंजनयना शयनी स्मरे मी ॥ ६८ ॥ अद्यापि ते शरदचंद्र-मुखी मृगाक्षी । लीलाधरा तरलमीनदृशा निलक्षीं ॥ काश्मीरचंद्र मंगनाभि-विलेपितांगी। तांबल देउनि विलासिनि नित्य भोगी ॥ ६९ ॥ अद्यापि ते कनक-कांति कलाभिधानी । प्रस्वेद-बिंदु वदनी रति-खेद मानी ॥ सारंगलोल-नयना सरताधिकारी । गोडी कदापि न विटे तिचि खंति भारी ।। ७० ।। अद्यापि एक मान विस्मितता तयाची । मो शोकलो परि हि जीवित नावळे ची॥... ते गुप्त चिन्ह कळले मजलागि ज्ञानी। तेव्हां सुवर्णदल लेवविले सुकर्णी ॥ ७१ ॥ अद्यापि ते कनककुंडल-जोड-धारी । रात्रीस चंद्र विपरीत-सुखाधिकारी ॥ आंदोलने करुनियां जलबिंदु येती। मुक्ताफळे विखुरली मजला गमे ती ॥ ७२ ॥ अद्यापि ते करि-विदारण-चक्रनेत्रे दंतक्षते सरत-विभ्रम होत गावे ॥ १ वेल. २ अप्सरा. ३ केश. आकाश. ५ पर्वत विशेष. ६ सुंदर. ७ पक्षिविशेष. ८ चंचल ९ कस्तुरी. १० सोने, ११ घाम. १२ मृग. १३ पत्र. १४ हत्ती.

• 'चातुर्यतादशन-चुंबन इ.' पाठांतर. : वक्रनेत्रे' पाठांतर. दंतक्षतें करूनि' पाठांतर. ________________

बिल्हण चरित्र वस्त्रांचलस्खलन होत विलोकितांची । तीच्या स्तनांसि उपमा स्मर- कंदुकांची ।। ७३ ॥ अद्यापि ते *तरुण-पल्लवरक्तपानी । चोळी तिची तटतटीत भेजंग-वेणी॥ तुंडी-फळाधर कपोल-सुवर्ण-पात्रे । ते मी स्मरे + सरलहंसगतीवगात्रे ॥ ७४ ॥ अद्यापि हेमरुचिरा मृगशीवकाक्षी । # अंभोजवर्तुल-पयोधर- ६ पानवक्षी ॥ बीजे मँगांक उदयो करि तेवि देखा। श्रीचंद्रचूड कुचरूपनेखदुरेखा ।। ७५ ॥ अद्यापि कज्जल-विराजित- पा पूर्ण-नेत्री । कर्णी सुवर्ण धरि केतकि राज-पुत्री॥ नीले कलाप यमुना सुमनेक गंगा । भांगी सरस्वाति गुलाल बुका प्रयागा ॥ ७६ ।। अद्यापि ते गलतकुंतलपाश पाहे । बिबाँधरी जलनदी चिरकाल वाहे ॥ पानोन्नतस्तन कठोर हि चक्रवाके । मुक्ताफळे ** सुखद त्यांवर तेज फांके ॥ ७७ ॥ अद्यापि न रत्न-मणि-दीपजनीलतेचे। नाना विचित्र पडदे रसराजकाचे (जे)॥ राजात्मजा मजपुढे उभि मी निरीक्षी । सल्लज्ज भूत सुविलोकित खंजनाक्षी ॥ ७८॥ अद्यापि ते गलित कुंतल-पाश काळे ॥ वक्षोज नम्र वरि मौक्तिक हार लोळे ।। द्रोणाद्रि मंदरगिरी पयसिंधुपाळी । तैसे पयोधर तिचे धरि भोगकाळी ॥ ७९ ॥ अद्यापि राजतनया मृगशावनेत्री । म्यां देखिली विरह-व्याकुळ-पुष्पगात्री ॥ चेंड. २ सूर्य. ३ सोनें. ४ बालक. ५ पुट. ६ चंद्र. ७ शिव.८ तोडले. ९ उंच. १० पक्षि विशेष. ११ केश. १२ समुद्र.. अरुण' पाठ. + "अलस-हंसगती विचित्रे' पाठ. 'रंभोरु' पाठ. मी मिरीक्षी पाठ. 'निटिलींजशि इंदरखा' पाठ. पालोलनेत्री' पाठ. 'पय पाठ. PERस्फरत यास्तव' पाठ.++ रत्नमय दीप विलोकितो जे पाठांतर. ________________

( १२ ) विठ्ठल कृत. आलिंगिली भुजलता पसरोनि शाली। ते राजहंसगमना स्मर * अंतकाळी ॥ ८॥ अद्यापि ते कुशल काव्यकलाविनोदी । ते मी स्मरे त्रिदशनाथ-सुखासि निंदी । संकीर्ण होय सुरती सुकुमार बाळी । काकूलती स्तव धरी मज कंठनाळी ॥ ८१ ॥ अद्यापि ते ' सुरत-संगर पूर्णताक्षी । सन्न स्मरे गलित-चीर-कलाप लक्षी ॥ शंगारसारनलिनीसह राजहंसी ॥ जन्मांतरीं निधन कोण वरील तीशी ॥ २ ॥ अद्यापि बाळ-हरिणी-नयनी स्मरे मी। कंदर्प-युद्ध मजशी करि गुप्तधामीं ॥ वक्षोजकंभ घन पीन धरी स्वपाणी। तेव्हां ॥ सुरेद्र-सुखतुच्छ मनासि नाणीं ॥ ८३ ॥ अद्यापि भूतलवटी वर वामनेत्रा। सर्वांग कोमल तन नवनीत-गात्रा ॥ शृंगार-नाटक-विशारद गीत-नाना-। ऽलंकार काव्यरसजाण कदा तुटेना ॥ ८४॥ अद्यापि ते ** मज विना क्षण ही न राहे । कामानळे निजवियोग कदा न साहे ॥ मी मागुता छळिन यास्तव फार धाके । प्राणाधिका न विसरे ना मजला स्वभाकै ॥ ८५॥ अद्यापि ते प्रथम यौवनभोगदानी । तीचा वियोग घटिकावधि कल्प मानीं ॥ क्षिामादरी परम लीन विधूतकामी + । सोडावया तिज समर्थ कदा नव्हे मी ॥६॥ १ दवराज इंद्र. २ सरोवर ३ गह, 2 हात, ५ संदर, ६ लोणी ७ निपुण, ८ शपथ, ९. (४३,२०००००००) वर्षे -कल्प ९ कृश, १० अकाश. १२ हत्ती.

• 'सर्व' पाठांतर. + संकीर्ण घाम सटतां' पाठांतर सरत-जागर-घर्णिताक्षी? पाठांतर. 'कोण त्यजी तयेसी' पाठांतर. 'सुरेंद्र-पद' पाटांतर. ' तसे सुटेना' पाठातर. ** ' मी तिजविना' पाठांतर भजलों.' पाठः 'शातोदरी' पाठ * असे सकामी' पाठ. ________________

बिल्हण-चरित्र अद्यापि देव मानं विस्मय मानिताती। ठाकोनियां त्रिदिव कौतुक इच्छिताती ।। प्राण-प्रयाण करणे* मज शघ्रि काळे. ॥ याने नभी प्रकटली दिसती विशाळे ॥ ८७ ॥ अद्यापि वारणमदोत्कटमत्तगामी+। दुखे करोनि मदनाग्निंत देह होमी ॥ हस्तोदके करिकलेवर चीर आले । * ते आठवे घडि घडी अनुचीत जाले ॥ ८८ ॥ अद्यापि सुंदरपणासि रती न ठाके । चंद्री कलंक मुखि निर्मळ तेज फांके । कामानळे निजकलेवर दग्ध केल । देखेन के वदन मागति दुःख जाले ॥८९ ।। अद्यापि मी क्षणवियोग तिचा न साहें । मुष्टीत जीव धरुनी तनुवाट पाहे ॥ राजात्मजा त्यजिल देह ह्मणोनिशाने । लावी विलंब गगनीं गमना विमाने ॥ ९ ॥ अद्यापि विस्मयमते ** गवसावयाते । आले नृपानुग बळी मज न्यावयाते ॥ बाला यदार्थ निजपल्लवदान मागे। ते म्यां कसे विसरिजेल भडाग्नि लागे ॥ ११ ॥ अद्यापि चंद्रवदना करि फार खंती। लावण्यसागरलता द्विजरोजकांती ॥ रात्री दिवा स्मरण होय तिच्या मुखाचे । दावा मुँहूर्त मुखवारिज वल्लभेचे ॥ ९२ ॥ अद्यापि मी धरितसे निज-जीविताशा। जन्मांतरी वरिन हे प्रमदा परेशाँ ॥ अन्योपभोग मजला नलगे च कांहीं । ते दाखवा शशिकला कवळीन बाही ।। ९३ ॥ १ आकाश २ हत्ती. ३ शरीर. 2 मौंदर्य. ५ चंद्र. ६ क्षणभर. ७ कमल. ८ हे ईश्वख. समयोचित' पाठांतर. + 'मदोन्मत मंदगामी' पाठांतर. श्वासोदकें करिकले। वरि चीर लोळे ' पाठांतर.'झालें' पाठांतर. हा प्राण सांडिन तये विण सत्य बोलें' पाठांतर. निपवास' पाठांतर. ** 'विस्मय मनी' पाठांतर. ________________

विठ्ठल कृत. अद्यापि वक्त्रकमळावरि भंग येती। गंडस्थळी परिमळास्तव चुबिताती ॥ हे वारितां ध्वनि उठे कार कंकणांची। तेणे करून मुरकांड वळे मनाची ॥ ९ ॥ अद्यापि तन्वि मधुराधरदान* देते । म्यां रोविले निजनखे स्तनमंडळाते ।। उद्भिन्नरोम पुलकांकित होय बाळा । ते आठवे मंदनमंजरि वेळवेळां ॥ ९५ ॥ अद्यापि एक मार्ग विस्मय थोर जाला । पोटांत राग नसतां धरिला अबोला ।। पायां पडोन समजाविलि मंदवाणी । मो दास कोप न धरी गुणरत्नखाणी ॥ ९६ ॥ अद्यापि धांवति करी हित काम नेणे । आर्येवरी साख उभी सहवर्तमाने ।। कंदर्पतप्त पारव्याकुळ राजकन्या । ती कारणे स्मरतसे सुरता-नु-धन्या ॥ ९७ ॥ अद्यापि जाणिव नसे निज निश्चयेसीं । मेनेसि शाप दिधला मेघवासभेसी!! मोहावया जन पा वदे चतुराननाने । ह निर्मिले युवतिरत्न गुणाभिमाने ॥ ९८ ॥ अद्यापि हंस-तुलिकेवरि राजपुत्री। संगीत गायन करी रति-सौख्यदात्री ॥ ते आयकोनि रिझल्या सुरराजकन्या**। वर्णावया स्मरवधू सुरता दिसेना ॥ ९९ ॥ अद्यापि कज्जळविराजित नेत्रबाणी। भ्रू कार्मुका मदन-शक्ति तसे सुवर्णी ॥ कर्णात ओढनि ढळे कमळाननेची। तभागितां 4 कवण पंडित दोष वाची ॥१०॥ १ गाल. २ रोमांचित. ३ ज्ञान. ४ अप्प्तराविशेष. ५ इंद्र. ६ ब्रह्मा. ७ धनुष्य. ॐ “पान' पाठांतर. + अधोंदयों' पाठांतर. 'वंदान्या' पाठांतर. दिसे मन' पाठांतर. जनपदा' पाठांतर. ** ' सरनाग कन्या' पाठांतर. + 'तसी सुखाणी' पाठांतर.+ वर्णितां' पाठांतर. ________________

बिल्हण-चरित्र अद्यापि निर्मल-शरच्छाश-गौर-कांती । तात्काळ ते मन हरी मुनि वश्य होती ।। ते पूर्णचंद्रमुखचुंबनदान मागे। देखोनियां रात करीं मग सानुरागे ॥ १०१ ।। अद्यापि ते शरदकुंद-सुगंधितांगी । देखोनि होय मकरध्वज वाममार्गी * ।। दिव्यांगना-सुरततीर्थकृतोपकारी। जन्मांतरी वरिन मी मानिं हेतु भारी ।। १०२ ॥ अद्यापि या क्षितितळी प्रतिमा तयेशी । बाळा निरीक्षिली नसे गुणरत्नराशी ।। दिव्यांगनादिक गुणोत्तम कामसेना । वर्णावयास समता दुसरी असेना ॥ १०३ ।। अद्यापि राजतनया हित ही न जाणे । वर्ते तशी कुटिल भाव मनासि नेणे !! मी एक दैवत तिते दुसरे न मानी। ते राजहंसगति चिंतितसे निदानी ॥ १०४ ॥ अद्यापि ते नपति-शेखर-राज-पुत्री । संपूर्ण-यौवन-मदालस-खंजनेत्री ॥ गंधर्वयक्षसुरकिन्नर-राजकन्या । दिव्यांगना परिनितांत वयांतधन्या ॥१०५ ॥ अद्यापि वर्तुल-पयोधर-मंडितांगी। कंदर्प-सागर-लता कश मध्यभागी ! म्यां भोगले सकल भोग तिच्याऽनुरागें। होते व्यथा निशि दिनी वनितावियोगे ॥ १०६ ॥ अद्यापि ते कनककांति मदालसांगी। सल्लज्जनम्रवदना स्मरतो प्रसंगी ॥ * * त्यागी न औषधसुधा सरिता गुणांची । म्यां वर्णिली क्षितितली गुणकीर्त तीची +॥१०७॥ १ मीनकेतु. २ अप्सरा. ३ फौज, १ संकट. ५ भूषित. ६ प्रेम. ७ रात्र. ८ संकट. नदी. 'पात वेगी' पाठांतर. + 'उपमा दिसेना' पाठांतर. 'निजहीत' पाठांतर पदार्थ' पाठांतर. 'परिणितां न पवेति धन्या' पाठांतर. 8 उठतां पलंगी' आणि लटितां पलंगी' पाठांतर. ** 'ती जीवनासि धरितां' आणि ती जीवनौषधिसुधा, अशी पाठांतरें, प्रतिमा तयेची' पाठांता. ________________

विठ्ठल कृत. अद्यापि ते नृपसुता रतिभोगकाली। प्रेमादरे करयुगें धरि कंठनाली ।। दंतोष्ट-पीडनक्षते क्षतभाव दावी । ते मी स्मरे मदनमंदिर-देवदेवी* ॥ १०८ ॥ अद्यापि ते वरवधू सुभगावियोगे । आली सलज्ज संकलां प्रति मंत्र सांगे ॥ विज्ञापना करितसे परिसा सुचित्ते । लोटांगणी शरण बिल्हणपंडिताते ॥ १०९॥ अद्यापि धूर्जटि धरी विष ते स्वकंठी । कुमें धरागिरिवरा धरले स्वपटष्ठी ॥ आपोनिधीस वडवानळ नित्य जाळी । केलांगिकार बुंध पाळिति सर्व काळी ॥ ११० ॥ अद्यापि ते प्रथम-संगम-भोगकाळी । म्यां फेडिला हळ च कासवटा सकाळी $ लाजोनि दीप कर कोपुनि शीव वाते । कर्णोत्पली विझविले मज आठवे ते ॥ १११ ॥ अद्यापि ते स्मरतसे सरसीरुहाक्षी । मार्गी बजे रमण बिल्हण मी निरीक्षी ॥ कामानळे निजकलेवर दग्ध जाले । हा प्राण सांडिन तियेविण सत्य बोलें ॥ ११२ ॥ प्रत्युत्तरासि सखि सादर शीघ्र * झाली । बोले मुखावरि दिशा शशिची झळाळी सौभाग्यपर्वत तुझा न फुटे नखाने । चडे अभंग वरशील सुखे समग्रे ॥ ११३ ॥ नेले निशाचरवर जनकात्मजेसी। नेदी च खजनदृशा रघुनंदनासी ॥ ती कारणे रणमंही जिवदान केले । म्यां एक मस्तक दिले तरि काय जालें ॥११४ ॥ १ शिव. २ वडवाग्नि. ३ ज्ञाते. ४ कमल. ५ शरीर.६ रावण. ७ सीता. राम. १ रणभमी. *'मदन-मूर्ती मनीं वदावी' पाठांतर. + "संतप्त होय सकलां प्रितिपात्र सांगे' पाठांतर. 'समुद्र-वसना' पाठांतर. अंभोनिधीस' पाठांतर. समळी' पाठांतर. 'लाजोनि दीपकर कांपति वक्रवातें' पाठांतर. *'सिद्ध' पाठांतर. ++ पडे दिसे तेजशाली' पाठांतर. 'गेलें' पाठांतर. ________________

बिल्हण-चरित्र. राजा विचार करि होइल ब्रह्महत्या । स्त्री घात-पातक घडे सहसा निमित्या ।। कन्या ऽपिजे निजकरे कवि बिल्हणासी दोघे जणे वसुत देइन वित्त त्यांसी ॥ ११५ ॥ श्री बिल्हणासि मग नेउन वीरसेनें। पाचारिलो शशिकला विधली विधाने ॥ ग्रामें परें धन दिले यश वाढवीले । धूर्तासि विठ्ठल* ह्मणे परिपूर्ण जाले ॥ ११६ ।। समाप्त ____* हा विठ्ठल कवि बीड शहराजवळील गोरीपूर येथील राहाणारा. हा जातीने ऋग्वेदी ब्राह्मण असून त्याचे गाव कौशिक होते. तो छत्रपती शिवाजी महाराजांचे वेळी होऊन गेला असे त्याच्या ग्रंथांतील अंतःप्रमाणावरूनच. सिद्ध होते. ह्याचे मुख्य ग्रंथ 'सीतास्वयंवर' व 'रुक्मिणीस्वयंवर' हे होत. दोन्ही नानावृत्तबद्ध आहेत. 'बोले विठ्ठल हा पदार्थ उगवा षण्मासचा वायदा' असे झणून श्लोकबद्ध कूट रचणारा हाच विठल. होय. ह्याची उपदेशपर पदें ही पुष्कळ प्रसिद्ध आहेत. रुक्मिणीस्वयंवरांत व सीतास्वयंवरांत त्याणे आपला थोडकासा वृत्तांत दिला आहे तो येणे प्रमाणे : आनंदाद्वकशालिवाहन शके षट् नंद बाण क्षमा १५९६] मासांचा नप मार्गशीर्षक महा बोले कवी सत्तमां ॥ श्रीमत्कौशिकगोत्र वस्ति नगरी गौरीपुरी जाणिजे ॥ मुख्यस्थानक बीड नीड़तरफे मध्ये नृपे राहिजे ॥ श्रीमद् रूक्मिणिचे स्वयंवर निकै संपूर्ण हे वाचिजे ॥ ऋग्वेदोत्तम आश्वलायन महाशाखांबुधी जाणिजे ॥ वर्णी विठ्ठल दुग्धःसागर-कलालंकार-चूडामणी । पद्ये प्राकृत सप्तसर्ग तिनशे त्रेपन्न चिंतामणी ॥ ऋग्वेदोत्तम आश्वलायन महा शाखा कवीची असे ॥. वस्तीचे स्थल बीड त्या तळवटी गौरीपुरी पै वसे ॥ जाणा कौशिक गोत्र त्यासि भजणे श्रीराघवा कारणे ॥ सीतेचे रचिले स्वयंवर जना कल्याण हो मी लणे ।। ________________

विठ्ठल कृत. स्वस्ति श्री नप शालिवाहन शके नव्याणऊ पंधरा ।।१९९९ अद्वी पिंगल चैत्र शद्ध नवमी श्लोकांक संख्या धरा ।। तीषट्के शिवनेत्र श्लोकरचना संपूर्ण जाली कथा । वक्ता सत्कविराज विठ्ठल म्हणे दोषा क्षमा नान्यया ।। ________________

उद्धवचिद्घनकृत भगवद्गीता. (सवाया.) पार्थ सखा म्हण बोधितसे भगवंत पहा महॉ-भारत-युद्धी जे परमामृत मुक्तिस दायक आदि नॉरायण-वाक्य त्रिशुद्धी ।। व्यास पुराण कथी महॉ-भारत त्यांत गिता जगदंव अनादि अध्यय हे अठरा अवलोकिता होइल मोक्ष-परायण बुद्धी ॥ १ ॥ त्यास नमूं मुनि व्यास विशाल हि बुद्धि जया प्रति पारचि नाही पद्म-प्रफुल्लित-आयेत-लोचन तोचि प्रकाश वियोग दशाही ॥ भारत तैले प्रज्वालित त्यांत हि दीपक ज्ञान दिशा दश पाहीं तो चि प्रकाश जगत्रय व्यापुनि अग्नि शशी रवि दीपत कांहीं ॥२॥ स्वर्ग-सुरद्रुम घेउनि ये हरि ते वनिं राहुनियां वनमाळी नाम जयाप्रति पारवि ज्यातिस तो नि वेत्र करी त्रय काळी ।। कृष्ण कृपाघन ज्ञान-प्रकाशक योग वरिष्ठ जगा प्राति पाळी अमृत हे भगवंत चि दोहत तो नमुं माधव दुर्घट काळी ॥३॥ १ म्हण=म्हणून. २ आयत दीर्घ. ३ सुर-द्रुम कल्पवृक्ष. १ तोत्र:=चाबूक. पहिले उपोद्घातात्मक नऊ लोक गीतेच्या सर्व पुस्तकांत नसतात ह्मणून ते येथे देतों: पार्थाय प्रतिबोधितां भगवता नारायणेन स्वयम् व्यासेन ग्रथितां पुराणमुनिना मध्ये महाभारतम् अद्वैतामृत-वर्षिणी भगवतीमष्टादशाध्यायिनीम् । अम्ब त्वामनुसंदधामि भगहोते भव-द्वेषिणीम् ॥ १॥ नमोस्तु ते व्यास विशालबुद्धे पुल्लारविन्दायतपत्रनेत्र । येन त्वया भारततैलपूर्णः प्रज्वालितो ज्ञानमयप्रदीपः ।। २ ।। प्रिपन्नपारिजाताय तोत्र-वेत्रैकपाणये । ज्ञान मुद्राय रुष्णाय गीतामृतदुहे नमः ।। ३ ।। सर्वोपनिषदो गावो दोग्धा गोपाल-नन्दनः । पार्थो वत्सः सुधीभोक्ता दुग्धं गीतामृतं महत् ।। ४॥ वसुदेव-सुतं देवं कंस-चाणूर-मर्दन । देवको-परमानंद कृष्ण वंदे जगद्गुरुम् ।। ५ ।। ________________

१० (२०) उद्धवचिद्धनकृत. वेद वदे उपनीषद संस्मृति ते सुरभी सुद्धा श्रुति भारे दोहक गोपति गो विद गोकुळिं गोपकुळी यदुनंदन बारे ।। वत्स बुभुक्षित पार्थ चि प्राशित आणि उरे पसरे जग सारे ते परमामृत आदि गिता पहाँ अध्यय हे अठरा अविकारे।। ४ ।। जो वसुदेव-सुत प्रभु देव समस्त हि ध्याति वसू वसुधेसी घेउनियां सविदैत्यसमर्दन कंस अरी अणि चाणुरद्वेषी ॥ देवकिला प र मा नं द जाणुनि विश्वगुरू हरि विश्वविलासी कृष्ण मुकुंद मुरारि रमाधव श्रीमधुसूदन वंदन त्यासी ॥ ५ ॥ भीष्म अणी गुरु द्रोण थड्या जळ जैद्रय कौरव सर्व कुमोदे शल्य सुशीर कृप जळधार हि कर्णसवेळ कुळांत प्रमादें । श्रीगुरु पुत्र अणीक विकर्ण हि हे मगरे दुरियोधन भेदे है फिरी नदि दुस्तर पांडव तारक श्रीहरि युद्ध-विनोदे ॥६॥ व्यास-गिरा सरसांत निघे महाभारत हे कमळा परि मानी त्यांत गिता अतिगंध सुभाषित पर्व कथा बहु केसर पाणी ।। सज्जन षट्पद आ मो द सेविति बोधक वेधक ऐकिति कानी लकल्मष नासुनि पावति शांति-सुखा प्रति श्रेय निदानी ।। ७ ।। अंगिरसा परि वाचक होइल गर्भ मुका षडशास्त्र हि वक्ता पांगुळ धांवत मेरु चढे जशि सैर भिंतीवरि मुंगि पहाता ।। पूण कृपा तुझे होइल ज्यावर काय अशक्य तयासि पाहता वदन हे प र मानं द माधव यादव रुक्मिणिच्या निजकांता ॥ ८ ॥ पुरमा कामधेनु. ६ सुदुघा उत्तम दूध देणारी. ७ चाणूर मल्ल विशेष. अ कुमोदें= कमळ.बसशीर ससर क सवेळ वेला (लाट ) इने युक्त.८ शक मोद-सुवास. १० कल्मष-मल.११ अंगिरसम्बृहस्पती. १२ वाचक-बोलका. भीष्म द्रोण-तटा जयद्रथ-जला गांधार-नीलोत्पला शल्य-ग्राहवती रूपेण वहनी कर्णेन वेलाकुला । अश्वत्थाम-विकर्ण-घोरमकरा दुर्योधनावर्तिनी सोत्तोर्णा खलु पाण्डवै रण-नदी कैवर्तकः केशवः ।। ६ ।। पाराशर्यवचः सरोजममलं गीतार्थ-गंधोत्कटम नानाख्यानककेसरं हरिकथा-संबोधनाबोधितम् । लोके सज्जनषट्पदैरहरहः पेपीयमान मुदा भूयाद्भारतपक कलिमलप्रध्वंसि नः श्रेयसे ।। ७ ।। + मकं करोति वाचालं पङ्गुं लंघयते गिरिम् । यरूपा तमहं वन्दे परमानन्द माधवम् ॥ ८ ॥ आ ________________

भगवद्गीता-१. (२१) जो प्रपितामह वेदविधी वरुणेंद्र हि रुद्र मरुद्गण सारे स्तोत्र मुखें करि दिव्य स्तुती गित गात हि सांग च साम तसारे । ध्यात ऋषी मुनि योगि हि पाहात नेणति कोणि सुरासुर बारे तोचि सचिद्घन उद्धव वंदित देव दयाघन पूर्ण कृपा रे ॥१९॥ अध्याय पहिला. प्रश्न पुसे धृतराष्ट्र कुरूपति धर्म करी निज क्षेत्र दळाचे कौरव ही अकरा दळ क्षोणि हि या कुरु क्षत्रिंच वीर वळाचे ॥ एकवटोनि । युयुत्सव मानुनि मामक कौरव पांडव साचे काय कसे करिती वद संजय या वरि तो वदतो निज वाचे ॥१॥ पाहुनि पांडव-सैन्य-विभू दृढ राव सुयोधन जो गुढबुद्धि श्रीगुरु द्रोण-रथा निकटी मग येउनिया शिरि पाउल वंदी ।। जोडुनिया कर किंकर त्यापरि बोलत वाक्य परायण बुद्धी ते तुजला कथु गुह्य सविस्तर सावध बैसुनि ऐक त्रिशुद्धी ॥२ ।। पाह म्हणे गुरुवर्य कृपानिधि पांडव-सैन्य-विभू रण-रंगी राचियले दळ बेथिल तेथ चि फार भयंकर युद्ध-प्रसंगी । जो द्रुपदात्मज शिष्य तुझा गुढ सैन्य-पती तिकडे हरि-संगी यद्ध-विशारद शुद्ध 'मनी + + बुद्धि मतांत हि श्रेष्ठ निसंगी ।। ३ ।। वीर तयादळिं धीर पराक्रमि भीम धनंजय या परि पाडे काळ कृतांत हि सन्मुख पाहनि साधिती जाउनि युद्धनिवाडे ।। तो युयुधान विराट महारथ द्रपद-पुत्र सभे तव चाडे साह्य सुसैन्य तयादळि आणिक सांगत आइक ते सुरवाडें ॥ ४ ॥ आणिक त्या प्रति साह्य धरापति युद्धसमागति आइक आतां तो धृष्टकेतु हि आणि चेकीतॉन काशिपती बळवीर्य पहातां ।। + यं ब्रह्मा वरुणेन्दरुद्रमरुतः स्तुन्वन्ति दिव्यैः स्तवै वेदैः सांगपदक्रमोपनिषदैर्गायन्ति यं सामगाः । ध्यानावस्थिततद्गतेन मनसा पश्यन्ति यं योगिनो यस्यान्तं न विदुः सुरासुरगणाः देवाय तस्मै नमः ।। १ ।। युयुत्सव युद्धोल्लास. १३ मामक-माझे (पुत्र.) १४ विशारद-कुशल.१५ मनों' या शब्दापुढील दोन अक्षरे आम्हांस उपलब्ध झालेल्या पोथींत नाहीत हैं दाखविण्याकरितां दोन फुल्या घातल्या आहेत. पुढेही जेथें जितकी अक्षरें कमी असतील तेथे तितक्या फुल्या घातल्या जातील. ________________

(२२) उद्धवचिदूधनकृत. भूप पुरुजित कुंतिवभोजहि शैब्य महा बळि आमुचे घाता साह्य सुसैन्य यथा पर ते गुरु तूज निवोदन वीर-वि/ता ।। ५ ।। वीर युधामनु धीर पराक्रमि उत्तमवंशज सर्व बळाने सादर संगरकाळ विलोकित सिद्ध उभे सम साह्य दळाने । हा अभिमन्यु महारथि पांच हि द्रौपदिचे सुत मातृछळाने सिद्ध उभे रथिं बैसुनि पाहति कामुक कामरती अबळाने || ६ ॥ आयिक यावरि आपुलिये दळिं वीर महाबळि जे दळवाडे श्रीगुरुमार्त तुला मि निवेदिन ती परिसे विरनावे निवाडे ।। सैन्यपती नृपती मग संगति संगर काज करी पडि पाडे संज्ञित सांगत मुख्य प्रसिद्ध चि हे द्विजवर्य तुं ऐक सुरवाडें ।। ७ ।। तूं चि गुरूवर्य साह्य पुरस्सर भीष्म पुढे अणि कर्ण उभा हा हा कृपया गुरु पाह चिरंजिव हा समितिंजय दृष्टिस पाहा ।। हा तव पुत्र अणीक विकर्ण हि चंड पराक्रमि भूरिश्रवा हा युद्ध युयुत्सव मानुनि वैभव सिद्ध उभे अरि-कोनन-दाहा ॥ ८ ।। आणिक भूपति वीर महारथि तुच्छ जयां प्रात जीवित झाले साह्य सखे आत माझे मनोगात ते मज संगति निश्चित आले ॥ आयुध शस्त्र अखंड समांडत जे रणपंडित घालिति घाले युद्ध विशारद सर्व हि सिद्ध चि कृद्ध विरुद्ध प्रबुद्ध निवाले ।। ९ ।। जे असमर्थ दळी अमचे विर भ्याड असंगर त्यांज प्रती पानया धिर रक्षि महा विर भीष्म उभा पढे सैन्य-पती ।। पांडव-सैन्य तया परि पार्तस रक्षित भीम सहर्ष-मती सन्यावभाग करूं अपुला म्हण रंचितसे बहु शीघ्र-गती ॥ १० ॥ भाग विभागुनि सैन्य स्थळोस्थळिं वीर महाबळि त्यांप्रति सांगे सव मिळोनि करा तुम्हि रक्षण भीष्म पितामह सैन्य अपांगे । अग्र विभागनि सैन्यपती दश दीन + + + नियामत र या परिचा तव सूत सुयोधन बोलत हर्षसुखावत गांगे ॥ ११ ॥ वृद्ध पितामह तो नपगौरव पाहुनियां रख सिहपरा असमुद्भव युद्ध-युयुत्सव माननि वैभव घोष करी ।। पणेप्रताप सहस्त्र दहा रथि मारिन हा मान नम धरा वाजवि शंख निशंकपणे रणकर्कश घोर भया पसरी ।। १२ ॥ . वाद्य धडाडित यंत्र तडाडित शंख दणाणित नाद उठे । ___१६ विजात उद्भूत, १७ संज्ञित=संक्षिप्त. १८ सुरवाडे-सुखाने, १९ कानन वन, ________________

भगवदगीता-१. (२३) भरि भयंकर गोमुख उंबर शंग अणी केहळा सदटे ।। साह्य धरापति ते हित ये रिति वाद्य चि वाजात जे न तुटे एकसरे उठला अति तुंबळ नाद जणूं अवकाश फुटे ।। १३ ।। या उपरी मग श्वेत रथी हय श्वेत नियोजुनि सज्जुनि सेना माधव पांडव एक रथी महती सम आणिक कांहिं दिसेना । शंख महा धरि हो उभया करि सायुध सिद्ध उभे वदवेना वाजविती निज शंख महा विर कोणि कुणा प्रति तेथ पुसेना ॥ १४ ॥ वाजवि पांच जिअन्य रमाधव अर्जन वाजवि देवदत्तू। पौडू विदध्महि शंख भयंकर भीम बळे मग वाजवितू ।। हे त्रय शंख दणाणित ते क्षणिं सात हि क्षोहिणि त्यांत कयूं मुख्य महीवर शंख पुरस्सर ते हि परीकर ऐकसि तूं ।। १५ ॥ नाम अनंत जया विजयो करि घेउनि हर्षित वाजवि राजा नाम युधिष्टिर धर्मपरायण घोष करी अरि-कंदन-काजा ॥ माद्रि-सुता सहदेव नकूळ हि शंख सुघोष करी घनगाजा तो मणिपुष्पक घे सहदेव हि थोरलिवर वाजत बाजा ॥ १६ ॥ काशिपती अणि वीर महा राथ नाम शिखंडि जयासि पहा धृषटद्युम्न हि शंख चि वाजवि गाजवितो रणश्वास महा । राव विराट विराटक वाजवि कर्कश तो पर सैन्य दहा हो अपराजित वाजवि सात्यकि शंखरवाकुल होत अहा ॥ १७ ॥ द्रौपद-आदि-करोनि धरापति वाजविती निजशंख मुखें। द्रौपदिचे सुत पांच महा बळि ते स्फुरिती निज शंख सुखें । तो अभिमन्यु महाभुज वाजवि शंख बळे हरिखें। घोष महा रण-कर्कश वाजत शंख पहा पृथके पृथके ॥ १८ ॥ भरि सयानक शंख भयानक हो भय-दायक घोष असा नाद सणाणित मेरु दणाणित तो रण मानित दाहि दिशा ।। क ल्लोळ तुंबळ होत धरातळ तो नभ-मंडळ या परिसा तो हृदयासि विदारुनि कौरव मानितसे मनिं योग कसा ।। १९ ।। युद्ध-व्यवस्थित पुत्र तुझे स्थित पाहुनि कौरव-सैनिक सारे २० भेरी-नोबती. २१ कहला=नगारे. २२ अवकाश-आकाश. २३ पांचजिअन्य= पांचजन्य (कृष्णाच्या शंखाचें नांव ) २? देवदत्तू देवदत्त (अर्जुनाच्या शंखाचें नांव ) २५ पौंड-शंखविशेष भीमाचा. २६ अनंतविजय-धर्माचा. २७ सुघोष-नकुळाचा २८ मणिपुष्पक-सहदेवाच्या शंखाचें नांव. २९ स्फुरिती-वाजविती. ३० हरिखें हर्षाने. ________________

(२४) उद्धवचिद्घनकृत. शस्त्र-सुयुक्त प्रयुक्त रणांगणिं हे अवलोकुनि दृष्टि उभारे ।। अक्षयि गांडिव अक्षयि साराये अक्षयि तो ध्वजि मारुति थारे घे उचलोनि करी धनु-बाण हि अर्जुन बोलत है कसा रे ॥ २० ॥ हे हृषिकेशे विशेष विनति तुलागुनि माझि अनन्यपणे आहे तुला शरणागत केशव हे सखया शतशा नमने ।। सैन्य-द्वया उभयांमधिं नेउनि स्यंदैन सुस्थिर त्वां करणे संजय सांगत ऐक कुरूपति अर्जुन बोलत सख्यपणे ॥ २१ ॥ युद्धविरुद्ध प्रबुद्ध समस्त हि आप्त + + + भूप विदेशी द्वेष धरोनि मनांत सुयोधन बंधु समेत उभा रिपुवेशी ॥ या इतुक्यां सह भांडु कसा तरि संशय हा मनि जी हृषिकेशी ज्यासि करूं नये युद्ध ते सन्मख सिद्ध उभे रणि होउनि द्वेषी ॥२२॥ पाहिन सर्व चि आजि हरी मसिं जे करू इच्छिति युद्ध-सरी . या अठरा दिवसांत परीवद-शयाँ उतरेल उरी ॥ कौरव दर्मद साह्य करी जय इच्छुनियां मनि हषभरा काण कसे सहसैन्य तरी निज दृष्टिस पाहिन या हि वरी ॥ २३ ॥ सजय सांगत या परि श्रीहरि जो हृषिकोशि गटारिं वदे भारात पांडव वीर धनंजय वंदित प्रार्थितसे विशदें ॥ तो परुषोत्तम पार्थ नरोत्तम आणि रथोत्तम सैन्यमय स्थापुन आपण पाहत अर्जन दोन्हि दळी अपुली सुहृदे ॥ २४ ॥ अणा गुरु द्रोण प्रमख्य हि भूप कितीक स्वदेश-विदेशी ब्ध करानि सुयोधन सन्मुख पाहुनि कौरव ते निकरेसी ।। बालत विस्मय मानस अर्जन त्यादळिं यादळि पाह १२॥ ता अपुल अपणासचि पाहत आपण हो तसिं आपण द्वषीं ।। २५॥ पाहत पार्थ द्वयारण-क्षत्रिं + कौरव पित्रव्य गोत्रज ते भाष्म पितामह द्रोण गरू अणि मातल शल्य सबांधव ते ॥ पुत्र सपौत्रै सखे निज मित्र विरोध विचित्र असा दिसते आणिक पाहत दृष्टि उभारुनि सैनिय वारुनि यापरते ॥ २६ ॥ ता संसरा नृप द्रौपद सर्वहि आप्त समस्त उभे दिसताहे कुति-सुते अवलोकुनि सर्व हि मोहितमानस सद्गदता हे ।। ३१ गांडिव ( गांडीव =अर्जुनाच्या धनुष्याचें नांव. ३२ हृषीकेश-हृषीक +ईशइंद्रिय-स्वामी जितेंद्रिय. ३३ स्यंदन-रथ. ३४ गुढार-रथाचा पुढचा भाग. ३५ पितृव्यचुलता. ३६ पौत्र-नातु. ३७ सैनिय सैन्य. ३८ ससरा-सासरा, ________________

भगतगीता -१. (२५) कोणि दुजे न दिसे चि तया प्रति सूहृद या दळि त्या दळिं पाहे बंधुसमे दिनबंधुसि वंदुनि शंकित रंकैपरी वदताहे ॥ २७ ॥ घात कुळाप्रति होत अशी मनिं ये करुणा कृपया पर जाला सद्गद कंठ हि कुंठित बोलत झेडु च त्या प्रति दाटुनि आला ।। कृष्ण कृपाघन श्रीमधुसूदन स्वोजन सर्व हि सैन्य-द्वयाला युद्धमिषे समसिद्ध रणीं तरि कारण श्रीहरि कुळक्षयाला ।। २८ ॥ गात्र बहू शिणले शरिरी मम होति कळा पडताति पिळे वाळत तोड खडा रसने प्रति शुष्क पॉणी तयाँसी न मिळे ।। पाह किं आंग हे थार्थर कांपत इंद्रिय दाहतसे अनळे रोम उभारत कंठ + या तनु ताप तिन्ही दिसती स्वलिले ॥ २९ ॥ शक्ति अशी क्षिण झालि हरी करिं गांडिव हे उचलो न शके दहिं धडाडित अग्नि तया परि दाह अधीक चि हो भडके ।। जीव सले कढवे न उठावत पाय गळोनि गती वसके भ्रामत हे मन मोहित होउन भ्रांतिभ्रमें करुं काय कसें ॥ ३० ।। हे जगदीश निमित्त दिसे मज हे विपरीत किं केशवराया! काय ययांतुनि श्रेय निघे तरि व्यर्थ चि द्वेष धरूं मनिं वायां । फार कठोर असा मग होउनि सांडुनि लौकिक सूहृद-माया मारुं यया स्वजनाासि जनार्दन हे मुरुमर्दन वंदित पायां ॥ ३१ ॥ इच्छि च ना जय राज्यसुखादिक भोग भवीं विभवा न मनी ।। जीवित ही क्षणभंगुर जाणुनि कां विपरीत करूं करणी ।। वैभव हे बहु मेळवुनी सुत्दांस विभागुनि देति जनी ॥ त्यां प्रति मारूनि वैभव मेळवू काय अधीक वदे वदनीं ॥ ३२ ॥ ज्यां करितां बहु राज्य-सुखादिक मेळवुनी व्यय सर्व करी ।। ते चि उभे धनप्राण विसर्जुनि दुष्ट सुयोधन साह्यकरी ॥ त्यां प्रति मारुनि राज्य कसे करुं पाहिल कोण सुदृष्टिभरी ।। जे इकडे तिकडे विर दीसात आप्त च भासात प्राणपरी ॥ ३३ ॥ दोहिं दळी विर लाक्षत अर्जुन तो चुलते गुरु आणिक आजा । वैर परस्पर घेउं जयीं विर वीरॅश्रिने परिणीत चिमाजा ।। मातुळ सासुर पुत्र सपौत्र हि गोत्रज हे मिनले रण-काजा । होइल निश्चय निक्षय सर्व हि जे मिनले नृप युद्ध-समाज ॥ ३४ ॥ ३९ रंक भिकारी. ४० झेंडु-तोंडापुढे फेंस येतो तो. ४१ अनळे - अग्नीने. ४२ मुरुमर्दन-मुरु-दैत्य-हंता. ४३ परिणीत विवाहित. ४१ मिनले मिळाले. ________________

(२६) उद्धवचिघनकृत्त. कौरव मारुनि राज्य मिळे अणि मारिन हे मनिं नाहिं च इच्छा ।। की मरतो मि च त्यांजकर जरि श्रीहरि होय तुझी अशि इच्छा ।। हे धरणी तरि काय किती मन त्रीभुवनांत भुमीत स्वइच्छा ।। हेतु उरे कवणा प्रति माधव भोगिल कोण त्रिलोक-चिकित्सा ॥ ३५ ॥ मारुनियां धृतराष्ट्र-सुता प्रति काय जनार्दन! लाभ असे || जातिल हे करतील तसे फळ पावति आपुले दैव-दशे ॥ श्रेय नसे आति पापच दारुण मी तरि हे करूं कर्म कसे ।। सिद्धि नसे हरि याद्धं कदापि हि बुद्धि विशारद होत नसे ॥ ३६ ॥ या धृतराष्ट्र-सुतास न मारुन बंधु सखे सुहृदे अमुचे ।। सभ्य समर्थ सहाय्य च मानुनि स्वामि करूं अपुल्या चमुचे । हे करुणाकर माधव स्वामति सांग तुला जि मनांत रुचे ॥ काय असे सुख कौरव मारुनि राज्य मला न रुचे न रुचे ॥ ३७ ।। मूढमती दृढ पाप न जाणति लोभ अहंमात चितिं जयांचे ।। घात कुळासि करीत कुळाधम मानित संत महर्षि तनाचे ॥ द्रोह करी निज मित्र सुखे जनि शब्द कठोर वदे निज वाचे ।। पाप असंमत आचरणे हरि योग्य नसे परि सांगत साचे ।। ३८ ।। हे न कळे सहसा हि रमाधव पाप-गिरी पडला अडवा ।। यांताने निर्गम होय कसा तरि दाव उपाय मला बरवा ।। हो कुळधर्म परंपर चालत तो चि कुरुक्षय अवघड बा । पाहत पाहत दोष जनार्दन या गिरिच्या शिखरी चढवा ॥ ३९ ॥ हा चि कुळक्षय सर्व करी तरि जातिल ते कुळधर्म हि वांया ।। कळ बड़े कळधर्म उडे मग येत अधर्म तयास मिळाया ।। जा बचनाग चि खात मखेतरि गोड-मिषे मग जात मराया । बाधुनि कठि शिळा दृढ त्या परि जात मन जल-सिंधु तराया ॥ ४०॥ हा चि अधर्म जयीं मरती शर या रणिं दोहिं दळी दिसताती ॥ यांच्या कलत्र-कुलस्त्रि घरोघरि दोषिक होतिल काळ-गती ॥ वृष्णि-कुळांत वसंत तुं कृष्ण किं होइल + + + धर्म अती ।। हा वरुणा हरि संकर होतसे यास्तव कुंठित माझि मती ॥ ४१ ॥ जो कुळ-घाताके यापरिचा करि संकर वर्ण-कुळा बुडवी रौरव दारुण त्या सह-पूर्वज नर्क महा पितरां घडवी ।। आब्दिउनाब्दिक वार्षिक मासिक दशयुगादिक श्राद्ध-हनी ४५ चमुचे सैन्याचे. ४६ कलत्र-पत्नी. ४.७ वृष्णि यादव, ________________

भगवद्गीता-११२. (२७) नदि च पिंड कधी पितरां जळ लोपत पिंड-क्रिया अवघी ॥ ४२ ॥ दोष विशेष तया कुळ-घातकियास अशास कुलघ्न म्हणावा कारण जो वरुणा शिवशंकर तो नर पाप-पुरूष गणावा ।। जाति + स्वार्थ हि बूडविला अणि तो कुळधर्म हि नाहिं च ठावा शाश्वत धर्म उलंघुनि सर्व हि फार अधर्म करीत उठावा ।। ४३ ।। सांडुनि लौकिक धर्म अणी कुळधर्म हि सांडुनि दे अनयासे जातिस्वधर्म हि सांडुनियां भलते च अधर्म करीत प्रयासे ।। तो करि वास महा नरकी श्रम दुर्घट पावत पाप-प्रकाशे हे मुरु-मर्दन ! कृष्ण ! जनार्दन ! सांग सविस्तर संशय नासे ॥ ४ ॥ पाप महत्करणार असे अम्हि जातिकुळाधम नष्ट अधर्मी ।। राज-सुखादिक लोभ चि मानुनि झालो प्रवर्तक संगर-कर्मी ।। स्वजन मारुनि आठवणे कुळनिर्मळवंश + + परधर्मी ।। भ्रष्ट कुलस्त्रियाँ होतिल या वरि कोण प्रसिद्धि हि क्षत्रिय-धर्मी ॥ ४५ ॥ मी जंव या रथिं आहे अशस्त्र चि तोवरि त्या धृतराष्ट्र-सुताने ।। घेउन शस्त्र करें शिर छेदुनि घेउन कां न वजाँय सुखाने । हा उपकार किमर्थ करी न च होइल क्षेम मि जाइन प्राणे ।। त्रासभरे अति श्वास हि टाकित व्याकुळता शरिरा प्रति बाणे ॥ ४६॥ संजय सांगत या परि अर्जुन बोलुनियां रथं ते च घडी ।। टाकुनियां शरचाप सगद्गद नोत्रिं च वाहत नीर-झडी ॥ मौन्य बसे भ्रमे भान नसे मन शोक-समुद्रिंचे ऐले थडी॥ विव्हळ होत धनंजय ते दळिं बोधिल या वरि कृष्ण गडी ॥ ४७॥ । अध्याय २ रा. सांगत संजय तेथ धनंजय व्याकुळ होय तये समयीं अश्रु-जळे भरले स्थुळ नेत्र हि चित्तिं विषाद कृपा हृदयीं ।। ऐकुनियां वचने मधुसूदन सावध त्या करिताहे उपायीं। उद्धव चिद्धन संत-जना प्रति वीनवितो मतिशुद्ध सवायी ॥१॥ श्री-यश-ज्ञान-विरक्ति-उदार जगत्रयिं एक असा भगवंत बोधितसे म्हणतो अरे अर्जुन ही विषयी करुणा अनुचीत ।। कमल आणिक कीर्तिस नाशक घालित नेउनियां नरकांत १८ वजाय जाय. १९ क्षेमकल्याण. ५० नीर उदक. ५१ ऐल-आलीकडचो. ५२ करमल-मूर्छा. ________________

(२८) उद्धवचिघनकृत. जी हि अनावाड ते दवडोनि वडील तुझे झगडां जयवंत ॥ २॥ हे परतापन अर्जुन तूं परि काय नपूंसकता धरिसी हे तुज कांहिं बरे न दिसे परि व्यर्थचि आग्रह कां करिसी । आदयहि तूं बळश्रीयुत अंतर दुर्बळता अवलंबुन त्यासी टाकुन हीन अरे अरिशार्दुळ ऊठविला अरिबाणधनूसी ॥ ३ ॥ अर्जुन वीनवितो मधुसूदन पाय पुढे अवलोकुन द्यावे ज्यास विरू मनि कल्पुनियां कसे बाण वरी हरि त्यांस वधावे ।। भीष्म अना गुरु द्रोण असे रणभूमिस हे मिनले रिपुभावे मेळवुनी बहु संपति श्रीपति यांप्रति निश्चित नित्य पुजावे ।। ४ ॥ आजि गुरू अवघ्यांस नमस्कार करुनियां करणे हरि भिक्षा भक्षण ते परमोत्तम कीर्तिस दायक हे मन मानित शिक्षा ।। सदृढता धरली जिहिं अंतरिं राज्यसुखादिक-भोग अपेक्षा त गुरुच्या रथिं राहुन कोठुन भोगिन मी कसि भोग सुदक्षा ॥ ५ ॥ या वरि युद्ध करू न करूं मज दोहि मधे हरि काहिं कळेना की जय ना तरि दुर्जय पावत संशय मानस ते निवळेना ।। जाणतसे परि आवडिला मज जीवन आप्तहि अन्न मिळना त चि उभे मजसन्मुख कौरव सांग कसी विरवृत्ति गळेना ॥ ६ ॥ माझे मि यांस कसा वधं कपणत्व-भ्रमे भ्रमली हरि बुद्धि धम मला न कळे अपुला मढचित्त नजाणतसे निजशद्धी ।। अय तु निश्चित सांग करीन+मी करुणा-वरुणालय आधी शिष्य तुझा शरणासि नपेनिमियावरि काय ते सद्रू बोधी ॥७॥ शयशाषक शोक मला शमता कवणे परि दीसत नाही राज्य दुज्याविण भूतळिचे जरि देशिल ऋद्धिसि चाड न कांहीं ॥ गोत्रज मारुन इंद्रपदादिक ते अपदा नरकासम पाहीं निश्चय देवकि-नंदन! यादव ! माधव ! ते पदपंजक पाही ॥८॥ जा हाषका सकळा सकळा करि आकळ काळ कुतूहलमाया त्या सगुणा प्रति वीनवि हे रिति आइक जी मति लोचनराया ॥ श्रापति युद्ध नव्हे मजला इतका निज हेतु निवेदुनि पाया संजय सांगत राहे उगा मग बोल हरीमखिचे पारसाया ॥ १॥ ५३ परतापन शत्रु-मर्दन, ५४ शार्दुल (शार्दूल ) व्याघ. ५५ विरु=वीर ? ५६, "करोन" आणि "मी" या दोन शब्दांमधील एक हस्व अक्षर कमी आहे. ५७ होषका (हृषीका )-इंद्रिये. ________________

(२९) भगवद्गीता-२. त्या वरि तो हृषिकाधिप बोलतसे करुणाकर हास्यमुखें दोहिं दळी अति विव्हळ अर्जुन मारिन गोत्रज याहि सुखे ।। त्यासि बुझावित जो न पवे बहुशा करितां हयमेध-मखें तारक या भवसागरिंचा हरि वांचुनि आणिक कोण सखे ॥ १० ॥ देव म्हणे जळिं बँदबुद लोपति नेणति त्या बहु शोक जनासी कौरव हे मरती म्हणतो परि व्यर्थ चि शोक-जळी बुडतोसी ॥ शीकवं म्हणतो तुज जरि ते वदती धिर्षणोधिपते वदतोसी जाइल ते सहसा तरि जाइल पंडित शोचित नाहिं तयासी ।। ११ ।। हे नृप आणिक मी तुज देखिन आदि असो म्हण सत्य न मानी सांप्रत ही आम्हि ते चि असं परि देखसि तूं अपुल्या नयनांनी ।। या वरि हे अम्हि सर्व असे च असो निज जाणुनि घेई निदानी नाश नसे सँदै अर्यंय वस्तुस व्यर्थ चि कष्टसि शोक करूनी ॥ १२ ॥ बाळपणा सरतां तरुणा मग वृद्ध हि होय जसा निज देहो देहि नव्हे तिन्हि भेद कदाचन जीव जया म्हणती वळवा हो । तेविं जरी घडती पडती वरि फार वृद्धपण आण नव्हे हो सद्गुण जाणुनि मोह न पावति ते चि चिन्मय जो सुखलाहो । १३ ।। कां म्हणसी तरि इंद्रिय-वर्ग जयों विषयामिषे त्यास मिळे स्पर्श त्वचे प्रति उष्ण-सितादिक हे सुखदुःख जिवासकळे ॥ भोगिति भोग परी क्षणभंगुर येत अकल्पित आदळले जाणुनि सोसिं सुखें नृप अर्जुन साक्षिपणे अणि ज्ञान-बळे ॥ १४ ॥ ज्या सुखदुःख समान समानस मानित नासि न कांहिं कदापी हो विषयेद्रिय-योग-वियोग हि त्या कधि हर्ष अमर्ष न कल्पी ।। हे पुरुष + मिपावत या निज मोक्षपदावर जाइल सोपी त्या पुरुषासि म्हणे पुरुषोत्तम मी हि ह्मणो नर तो अनुतापी ।। १५ ।। नश्वर ज्यास म्हणाल तया प्रति ईश्वर भाव कदापि दिसेना शाश्वत जे सदब्रम्ह पुरातन नित्य नवे कधिं नाश असेना ॥ या उभयांसि बरे अवलोकित त्या हृदयीं कधिं शोक असेना तत्व दिसे उघडे मग हा भवसांकडिमाजि कधी गवसेना ॥ १६ ॥ ५८ हृषिकाधिप=कृष्ण. ५९ बुझावित समजावीत. ६० मेध-मख यज्ञ. ६१ बुबुद= बुडबुडा. ६२ धिषणाधिपधिषणा+अधिप-बुद्धि+स्वामी कृष्ण. ६३ स=सत्=ज्यास अस्तित्व आहे तें.६४ अव्यय-अविनाश. ६५ देही-आत्मा. ६६ अमर्ष शोक.६७ 'ष' आणि 'भि' यांचेमधील एक अक्षर कमी आहे. ६८ नश्वर-नाशवंत. ________________

(३०) उद्धवचिद्घनकृत. जेअविनाश जगत्रय-व्यापक चाळक साक्षविलक्षण आहे हीटेक जेविं नगीं पट तंतुंत दृश्य तसेच परम्हि च पाहे ।। ना तरि हे घट आणि मठी नभ व्यापक कां जळबुद्बुद वाहे शाश्वत त्यास विनाश करूं म्हण शक्त शिवादि विधी हरि नोहे ।।१७|| हे क्षणभंगुर देह जसे जळ अंजळिचे गळतां चि सरे शाश्वत त्यांत शरीरिण जो परमात्मक रूपि सहसा न मरे ।। भंग घटा नभ शाश्वत तेवि न नासत ब्रम्ह अपार अरे या करितां उठ युद्ध करी बहु सावध होवनि शोक नको रे ॥ १८ ॥ नश्वर हे जग ईश्वर शाश्वत कोण तया वधिता वधवीता कोणि अशास हि जाणतसे सकळा प्रति आपण संहरिता ।। कोणि ह्मणे मरता हि तया उभया निज ज्ञान नसे पहाता सांगतसे तुज तो चि पुन्हा हृदयीं धरिसी म्हण याकरितां ॥ १९॥ सब हि जन्मतसे जाणतो पण आपण जन्मत नाहिं कदाही आणि कदा हि मरणे नसे पहिले तरि होउनि नाहिं असा ही ।। याहाने होइल हे न घडे अज शाश्वत सत्य पुरातन पाही मारियल्या मरणे न मरे मग वध्य शरीर तया वधिल्या ही ।। २० ॥ शाश्वत जो अविनाश अनामय अव्यय अद्वय जन्म नसे जाणतया पुरुषासि कसा मग कोणिहि घातक तो न दिसे ।। नातार मारविता अणि कोणिहि हे नप अर्जन सांग असे मुक्त जसा निज देह-परी बसतो परि देहसमंध कसे ॥ २१ ॥ जाव नर मळिना वसना प्रति सोडुन उत्तम अन्य धरावे माणगृहा प्रति सांडुन उत्तम धाम विनिर्मनि तेथ वसावे ।। तार जुन क्षिण देह विसर्जन नूतन बालशरीर धरावे. दह मर परि आपण शाश्वत जन्मत जन्म कदापि न पावे ॥ २२ ॥ या पुरुषा करि शस्त्र हि घेउनि तोडु ह्मणों तरि काहिं तुटेना जाळित जो चि जगा प्रति पावत तोहि तया अनु जाळु शकेना ।। अल्य जळी विरवी धरणी परि अल्प तयासि कधी भिजवीना ऊडवितो जग प्राण समीर + तोहि तया लव शोधू शकेना ॥ २३ ॥ छेद्य नव्हे अणि दाह्य नव्हे बुडणार नव्हे आणि आटत नाहीं नित्य असा अज अव्यय व्यापक थोर बहू अति लाहन पाहीं ।। ६९ हाटक-सोने. ७० वसन-वस्त्र. ७१ परुष-आत्मा. ७२॥" आणि "तो" यांमध्ये एक न्हव अक्षर पाहिजे, ________________

भगवद्गीता-२. (३१) चंचळ हे जग निश्चळ हा निज निर्मळ यास श्रुतिस्मृति गाई ॥ शुद्ध सदोदित पूर्ण पुरातन रूप नसे गुण नाम कदा ही ।। २४ ॥ पाहुं तया तरि व्यक्तं नव्हे अविकार अनामय याचि परी ।। देश न वेद पुराण-समुँचय बोलति सर्व हि या न सरी ॥ जाणुनियां पुरुषासि असे मग होशिल तूं निजरूप जरी ॥ या वरि योग्य न होसि कदापि तुं वाहसि व्यर्थ चि शोक-सरी ।। २५ ॥ या वरि नित्य किं जन्मतसे अथवा मरतो जहिं हा चि निजात्मा ।। मानिसि हे जरि सत्य तुंवा करितां न करी मति शोक सुवर्मा ।। कां म्हणसी तरि हे जळ-बुबुंद होउनि नासति तेवि सुकर्मा ।। आनुसरे जनुमरणास महाभुंज हे म्हण बाहुकनामा ॥ २६ ॥ जन्म जयासि तया पहतां न टळे मग काहि करी मरणे ॥ मृत्यु जयासि तयासि च जन्म असे बहुतां परि ओळखणे ।। राहट माळ रिता भरुनी घट तो चि रिता पडतो भरणे ।। आणि कर्धी करवे न म्हणोनि तुं शोकपुरीसि वसेल झणे ॥ २७ ॥ शून्य मुळी प्रसवे भुतपंचक इंद्रधनू गगनीं अवचित्ते व्यक्त तशी बँझ मध्ये च होत भुते निधनी निज निर्गुणजेते ।। स्वानुभवे परब्रम्ह पुरातन नित्य नवी कळली खुण ज्याते हारपले गगनीं जळ किं दुःख करी म्हण मूर्ख तयाते ॥ २८ ॥ दृश्य नव्हे रुप त्या अक्षया प्रति पाहति कोणिहि तमाशा रीघ नव्हे चि परीदिनि शब्द तया वचने प्रतिपादिति कैसा ॥ आणिक कोणिहि ऐकति त्या दशनावाने परियेसा पाहाति बोलति ऐकतिही जरि कोणि न जाणति तथ्यपरेसा ॥ २९ ॥ सर्व हि देहि असे भरला परि वध्य नव्हे मण शाश्वत जाणे है भरतोत्तम सर्व भुते मुळिची लटकी बांधिजेतिल कोणे ।।। आणिक ही निज धर्म विचारिस आइक तो बहु सावध करणे कांहिं करी परि योग्य न होशिल शोक करूं शिणसील शिणाने ॥ ३०॥ पाहसि तूं निज धर्म ऋतूतरि वाढिव होउन कीर्ति वरावी ७३ व्यक्त-दृश्य. ७४ अनामय-रोगरहित. ७५ समुच्चय-समूह. ७६ सरी बरोबरी. ७७ बदबुद-बुडबुडा. ७८ महाभुज हे महाबाहो. ७९ बुझ जाण. ८० ॥ जळ" शब्दापडील दोन अक्षरें कमी आहेत. ८१ परादिपरा, पश्यंती, मध्यमा, वैखरी हे चार वाणीचे प्रकार. ८२ प्रतिपादितिम्वणिती. ८३ ध्वनि' शब्दापुढील चार अक्षरें कमी आहेत, ८४ ह्मण-ह्मणून. ८५ करणे अतःकरणाने. ________________

(३२) उद्धवचिघनकृत. आजि च काय तुला नवला परि लक्षण रीति किती शिकवावी ।। शंकर जिंतुनियां करिसी किर किंकर भूकर कांपति केवी बाहुँज त्या बहु उत्तम श्रेय असे समरांगणि वेत्ति स्वभावी ॥ ३१ ॥ क्षत्रिकुळी करती सुकृते बहु इच्छित युद्ध तया न पवीजे दुर्लभ ते तुज लभ्य सुखे करसी किति आग्रह युद्ध न झुंजे ।। जे उघडी त्रिदशालय द्वार उदार सदा यश कीर्तन कीजे शोक वृथा करसील कपिज़जे धीर धरीं वाढिव बोजे ।। ३२ ।। या वरि हा निज धर्म पुरातन संगररूप तुझा न करीसी तूं जरि जोण तरी अपकीर्तिस होउन पात्र जी उरतोसी ।। भूभुज हे म्हणती बहु भ्याड भयाभित वांचविले जिवितासी बोल उरेल असा करुनंदन सर्व हि किल्बिष आश्रय होसी ।। २२ ।। बोलति हे जन लोक अकीर्ति सदां बळहीन धनंजय भ्याला वीर नव्हे धड कोमल कंटक गर्व पराक्रम सर्व बुडाला । वंद्य जगत्रायं पज्य सरासरं वंदिति भूपति भाति जयाला हळसती मग त्याहुन उत्तम आतुडतां बरवें मरणाला ।। ३४ ॥ केसरि-गर्जन आइकतां भिति कुंजर मत्त समस्त हि राजे तचि तुते म्हणती हिन अर्जन भीऊनि येथ रणांत न झुंजे॥ सवे महारथि हेळसती तुज झांकुनियां मुख भोगास लाजे पावास हे लघुता असतां बळ विक्रम ही सहसा बिनकाजे ॥ ३५ ॥ वार नव्हे पुरता शुर ही नव्हे धीर नसे बळ कांहिं नसे पढ़ नराकृति पांडु-कुळी कर-कंकण-कंचुकि घालितसे ।। भीउनियां रणिं देउनि पाठ पळे अधमोत्तम हे चि असे नादात विधिति शब्दशरे हृदयांतरिं सोशिसि त्यांस कसे ।। ३६ ।। यथ जरी मरतां त्रिदशालय नांदसि होउनियां सुर-राजा जितिसि तूं जरि भोगसि मदिनि कीति स्त्रिया सहसात हि भाजी ।। आणि स्वधर्म हि होशिल रक्षक भोगित सर्व हि भूभुजलाजा यास्तव ऊठ भला धरि बाण-धन करिं भांडण-निश्चय माझा ॥ ३७॥ ८६ बाहुज=राजे. ८७ त्रिदशालय स्वर्ग. ८८ या चरणांत दोन अक्षरें कमी आहेत. ८९ काप-ध्वज हे अर्जुना. ९० संगर-युद्ध. ९१ जाण=ज्ञाता. ९२ भूभुज-राजे. ९३ किल्बिष-पाप. ९४ आश्रय स्थान. ९५ आतुडतां पावतां. ९६ केसरी सिंह. ९७ बिनकाजे विनाकारण. काज कार्य. ९८ मेदिनि-पृथ्वी. ९९ भाजा=भाया. "य" च्या ठिकाणी मराठीत "ज" होतो. जसें, योग-जोग; कार्य-काज. ________________

भगवद्गीता-२. हो सुख यावरि दुःख घडो तरि अंतरि ज्या सम ही बिघडेना लाभ अलाभ घडे सहज स्थितिने म्हणं हर्ष अमर्ष पडेना ।। यो जय नातरि दुर्जय या परि धीर कुळेोचळसा उपडेना तूंहि असे रित युद्ध करी मग पाप कुठे तुजलागि जडेना ।। ३८ ॥ सांगितली तुज सांयमती निज निर्गुण निष्क्रिय नीज निजात्मा आणि स्वधर्म हि सांगितला अनुकूळ अवश्यक जो निजकर्मा ।। दोहिंस ही ऑदिकारण बुद्धि च तो परिसे मंति-योग सुवर्मा बुद्धिस मीसळतां सहजे सकळा सुटिजे दृढ बंधन-वर्मा ।। ३९ ।। आचरितां निज कर्म घडे क्रमसिद्ध समग्र हि सांग जयाने न्युन्य कदाचित होय न जाणत दूषण आचरल्याने ॥ भक्षण श्रीतुळशी पळती करितां बहु रोग फळे सुकृताने स्वल्प श्रमें बहु हा तरिजेल महा भवसिंधु-समंधुपदाने ॥ ४० ॥ ते चि तुं ऐकसि ही जरि एक करी निज बुद्धि स्वभावस्वरूपी जो व्यवसायि परात्पर-निष्ठ तसा चि तुं होउनि हो अनुतापी ।। जे बहु कामुक आचरती निगमासन अंतमनोरथ-पुप्पी अव्यवसायि तया म्हणिजे सुख किंचित पावत ना ते कदापी ॥ ११ ॥ हे कुरुनंदन तो अविश्चित निश्चळ व्याकुळ दुश्चित चित्ते वेद फळे वदला इह स्वर्ग-सुखादिक भोग अपेक्षित त्यातें ।। बाळक निंब न घे म्हण माउलि साखर दाखविताहे तयातें याहुनि थोर नसे म्हणती परि जाणति ना ते निजात्म-फळाते ॥४२॥ आणिक ही बहु संपति भोगुनि नित्य क्रिया बहुला असती काम-फळे इह स्वर्ग-सुखादिक जन्मुनि कर्म-गती मरती ।। ते चि पुन्हा मग आचरती परमोत्तम इच्छनि हे चि गती सांडुनि बारिक तांदुळ आदर तूंष दिवानिशि पाखडती ॥ ४३॥ भोग भंवीं विभवादिक संभ्रम या चि भ्रमे भ्रमले मन ज्याचे भोग तसे परमोत्तम भूषणभेद भुती करिं भाग्य तयाचें ।। पापि तया म्हणताति अकिंचने जो न भजे फळ स्वर्ग-कतूचे या परि अल्प नसे चि समाधि हि आरत फार च पुष्पित वाचे ॥४४॥ १०० ह्मण-हह्मणून. १ अमर्ष=राग. २ कुलाचल-मुख्य पर्वत. ३ सांख्य-मति ज्ञानबुद्धि. मति-योग-ज्ञामयोग.५ वर्म-कवच. ६ अविपश्चित-मूर्ख. ७ह्मण ह्मणून. ८ बहला-पुष्क ळ. तष कोंडा. १० भव संसार. ११ विभव=ऐश्वर्य. १२ अकिंचन-दरिद्री. १३ आरत= आवड. १४ पुष्पित वाचा-कामुकजनास फल-प्राप्ति होईल असें अभिवचन देणारीवेद-वाणी. ________________

उद्धवचिद्घनकृत वेद वदे त्रिगुणात्मक जे फळ अत्रे अमुत्र समिश्रित में होउनि तूं त्रिगुणातित राहचि कल्पुं नको मनिं भान दुजें ॥ संग्रह आणिक रक्षण याहाने शुद्ध गुणी धरि आवडि ओजे या परिच्या परमार्थपरायण आत्मरुपी रम धासम सेजे ॥ ४५ ।। घोटभरी उदकांत जो अर्थ पहा जळ-डोहिं हि तो चि असे ताहन ज्या जितकी च तो प्राशिल आणिक ही भरले उरले से ।। त्या परि वेद कधी बहुतां बहु ब्रह्म पथा पथ येतिल तैसे ब्रह्मपदी अधिकार असे गरुसंमत आचरिजे अनयासे ।। ४६ ॥ या च निमित्त तुझा अधिकार विचारसि तूं तरि कर्म करावे । कर्म जयीं करसी तई दे फळ त्या फळ हे तुष सक्त न व्हावे ।। नाहसि तूं अधिकारि फळा प्रति जाणुनि हे जरि कर्म त्यजावे तूं इतुकेन न होसि अकर्म न वर्म बुझें कथिजेल स्वभावें ॥ १७ ॥ काम च राहुनि कर्म करी परि संग त्यजी फळ हे धेनुपाणी होसिल तूं इतुकेन अकर्मण आइक आणिक ही शुभ वाणी ।। कर्म घडे जरि सिद्धि असिद्धि तई अनहर्ष विषाद न दोन्ही मानिसि त्यास म्हणों समयोग विचारिल त्यास सुखास न वाँणी।। ४८ ।। कम-फळी बहु धरिती आवडि हीन तयाहुनि आन असेना बुद्धिस मिश्रित कर्म समस्त हि योगरुपाहुनि श्रेष्ठ दिसेना ।। कम असे जड बद्धिस ये शरणागत तूं त्यजि संशय नाना। आइक मात धनंजय ! अर्जन! सांगत देवकिनंदन कान्हा ।। ४९॥ बाद्धसयुक्त तया म्हणिजे कधिं लिप्त नव्हे सुकृता अणि पापा यास्तव तूं हि तो चि अनष्टान राह नको करूं आळस बापा ॥ कर्म हि कृत्य पहा परि उत्तम दीसतसे मज हा बहु सोपा आवडता तुज वीण नसे म्हण सांगतसे धरुनी अनुकंपा ॥ ५० ।। कर्म करी परि कर्म-फळी न धरी अनुराग असा फळ-त्यागी बुद्धि-बळे परमोत्तम ज्ञान मनीषिण त्या म्हणती समयोगी ।। आणिक जन्म-जरा-मरणादिक बंधन त्या न घडे जन-संगी अव्यय शुद्ध अनामय में पद पावति ते विषयी वितरागी ।। ५१ ॥ १५ अत्र-एथे. १६ अमुत्र परलोकी. १७ त्रिगुणातित (तीत त्रिगुण-रहित. १८ धी-बुद्धि. १९ तुष कोंडा. २१ धनपाणी (?) २२ विचारिल-विचार करील. २३ वाणी-कमताई. २४ या चरणांत एक अक्षर कमी आहे. २५ म्हण म्हणून. २६ अनुकंपा-कपा. २७ मनीषिण-शहाणा. २८ वितरागी ( वीतरागी)-अनासक्त. ________________

भगवडीता-२. कोण घडीस घडे समयोग असे जरि ऐकासि तरि ऐके जे समयीं ममतास्पद मोहक बुद्धि तरे उतरे असके ।। देह मि हा अभिमान विसर्जुने अर्जुन ! चूकसि सर्व अशंके ।। ते समयीं पहातां तुज सार्थक काय अकारण जाणुनि शोके ।। ५२ ॥ बुद्धि तुझी श्रुति अर्थ विचारुनि सांडुनि लौकिक निश्चळ होतां ।। मी परब्रम्ह समाधि च या परमात्मरुपी दृढता स्थिर चित्ता ॥ लागें तई विषयादिक नासति भेद भुती वठतां समचित्ता ।। योग असा तरि पाळिसि निश्चित हे चि करी सुख-साधन पार्था ।। ५३ ।। अर्जुन वीनवितो गुरु श्रीपति ! निश्चळ बुद्धिस कोण म्हणावा ।। त्याच परी स्थितप्रज्ञ असे कवणा म्हणिजे बरवे समजावा ।। राहतसे परि कवणे परि वर्तत संशय हा मनिचा निरसावा ।। श्रांत बहु श्रमलों भवसागरिं सांपडला तव पाय-विसांवा ॥ ५४ ॥ टाकुनियां इह स्वर्ग-सुखादिक काम मनी वसती तितुके ॥ आपण आपुलिया अवलोकुनि आत्मरुपी परमात्म-सुखें ॥ तुष्ट सदोदित त्यास म्हणों मुनि याच सुखी वसती हरिखे ॥ प्रज्ञप्रतिष्ठित दाखविले रुप देव म्हणे बरवें स्वमुखे ॥ ५५ ॥ होत जरी बहु दुःख तरी पण किंचित मात्र उदासिन नोहे ।। सौख्य अपार घडे परि ज्यामानं हर्ष-स्मृहाँदिक हेतु न राहे ॥ काम-विषाद-भयादिक-वर्जित आवरिले मन दृश्य न पाहे ॥ त्यास म्हणों स्थितधी मुनि त्वां पुसिले तरि आइक सावध तूं है ॥५६॥ पुत्र सखे घर दार धनादिक यावरि स्नेह कदापि न बैसे ॥ पर जे अनुकूळ स्ववृत्तिस ये शुभ प्राप्त जरी तरि कांहिं न हर्षे सर्व प्रतीकुळ ती अशुभे भिनली निज वृत्तिस सर्व अशेषे ॥ निदि च ना म्हण प्रज्ञप्रतिष्ठित त्यास असे कथिजे षिकेशे ॥ ५७॥ जेवि प्रभा रवि अस्तुस घेउनि जाय तसे विषया करणे * ॥ घेउनि आत्मरुपी निघतां उरला चि न भोगिजे ती कवणे ।। ज्या परि सहरती कैमठे जाश पादकरादिक आवरणे ॥ त्या पुरुषा प्रति प्रज्ञप्रतिष्ठित जाण अवश्यक हे म्हणणे ॥ ५८॥ २९ विसर्जून टाकून. ३० बरवें=चांगले. ३१ परि-रीत. ३२ हरिखें-हर्षानें. ३३ प्रज्ञप्रतिष्टित-स्थिर झाली आहे बुद्धि ज्याची असा. ३१ स्पृहा इच्छा. ३५ हृषिकेश हृषिका + ईश-इंद्रियजयीकृष्ण. ३६ अस्तुस अस्तास. * करणे इंद्रियाने. (करण साधकतम क्षेत्रगानेंद्रियेषुच). ३७ संहरती आंखडतात. ३८ कमरें कांसवें. ________________

उद्दवचिघनकृत. जो उपवासि तया परमोत्तम गायन घेउनि काय करावें ।। दृष्टि स्वरूप त्वचे निज आसन घाँणे सुवास विशीं न उठावें ।। एक रसेविण सर्व अकारण कारण मोक्ष जया प्रति भावे || तो २ विषयासि तसा चि उदासिन पूर्णपणी सरतातिभावें ॥ ५९॥ आत्मपदी रत तो चि विपश्चित त्या पुरुषा म्हणिजेल, विवेकी ॥ काष्ठ मथोनि निघे शिखिं' तो मग जाळिल लावितों काष्ठे अनेकीं ।। तेवि सतासतज्ञान विचारुनि शेषपदाप्रति तो अवलोकी ॥ त्या निज स्वानुभवे मन इंद्रिय शून्य करी नगे कांचन हे की ।। ६० ।। मेस्पर होउनि इंद्रियवर्ग समस्त हि वश्य करी अपणा ॥ संयमयुक्त तया माणजे निज आधिन वर्तवितो करणां ॥ ध्यानि मनिं वदनीं मम कीर्तन मद्रुप देखत सर्व जना ॥ आसित मद्रुप प्रेष्मतिजे हरि प्रज्ञप्रतिष्ठित त्यासि म्हणा ॥ ६१ ॥ ध्यात नसे अविनाश-पदा प्रति ध्यान अहर्निशि ज्या विषयाचे ॥ संग तया विषयों घडतां खवळे अधिकाधिक कोमें चि साचें ॥ इच्छित अर्थ नव्हे पुरता मग क्रोध उठे धुरकूट तमाचें ।। तो अविवेक पुढे न करी अवलोक तुं आइक नांव तयाचें ॥ ६२॥ कार्य अकार्य तई न सुचे भलते च करी अति मोह असा ।। शीकवितां गुरु शास्त्र न मानि च विभ्रम तो स्मृति-भ्रंशदशा ॥ भ्रंश स्मृती तइ बुद्धि हि नाशत होउनि ठाकत जीव पिसी ॥ अंध चि मानसिं अंध कपी पडल्या वर पावत नाश तसा ॥ ६३ ॥ प्रश्न चतुर्थ हरी हर तो मन वश्य करी निज आत्मरितीने ॥ इंद्रियवर्ग जरी विषयी असतां रति द्वेष हि काहिं न जाणे ॥ भक्ति परायण ऑसि तया परि सर्व सुखा वरि शांतिस बाणे ।। पावुनि जाणिव वर्ततसे सम जाण जीन तुं या चि खुणेनें ॥ ६ ॥ शांतिसि यसि तईं जननामरणादिक दुःख अपार हरी ॥ चित्त उदार परात्पर-चिंतन तेथ चि बुद्धिहि धीर करी ॥ ३९ घाण-नाक. ४० रस गोडी. ११ भावे आवडे. १२ या चरणांत एक अक्षर कमी आहे. ४३ विपश्चित=ज्ञानी. ४१ म्हणिजेल-ह्मणावा. ४५ मथोनि घांसून. ४६ शिखि-विस्तव. ४७ सतासत (सदसत् ) खरे खोटें. १८ विचारुनि=विचार करून. ४९ नग-दागिना. ५० कांचन सोनें. ५१ मत्पर-मदासक्त. ५२ करण=इंद्रिय. ५३ प्रष्मतीजे (?) ५४ अविनाश-पद-मोक्षपद. ५५ काम इच्छा. ५६ पिसा वेडा. ५७ रति-प्रीति. ५८ आसि (?) ५९ जाणिव ज्ञान. ६० वृजीन ( वृजिन ) पाप. ६१ परात्पर परमेश्वर. ________________

भगवद्वीता-२. (३७) निश्चय हा मग ते चि ते होउन बुद्धि हि पणा न धरी ।। सिंधुसि सैंधव वि मिळे तरि येइल गोष्ट वदों दुसरी ॥ ६५ ।। ज्यास नसे मन वश्य अवश्य तया प्रति बुद्धि हि जाण असेना ।। तो चि अर्युक्तं न इंद्रिय आधिन स्वस्वरुपात्मक ध्यान घडेना । ध्यान जया न घडे गुरुसेवन जीवन शांति तया गवसेना ।। शांति नसे मग मोक्षसुखा अधिकार कधी न दिसे मति-हीना ।। ६६ ।। नावरण करणे विषयों मन त्याच सर्वे भवतें बहु धांवे ।। . लंपट होउनियां भटके सुटका चि नसे भ्रम दुर्घट पावे ।। बुद्धि हरे अवघी अवधी उडिदांत बिजातिस काय पहावे ॥ सागरिं नाविक वीण तिरी संमिरी सुटली भलतीथ वहावे ॥ ६७ ।। यास्तव जो करि हे कुरुनंदन निग्रह इंद्रिय-सर्व-कळा ।। नेमुनियां विषयी मन पूर्वक बुद्धि रमे स्वरुपी अचळा ॥ तज कळो म्हण शोधुनियां गुज युक्ति जुन्या कथिल्या समुळा ॥ प्रज्ञप्रतिष्ठित दाखविले रुप पाह करातळिंचा अवळा ॥ ६८ ॥ ज्ञाननिशीत भुते विषयी जन सुप्त तई मुनि जागति ऐसे ॥ इंद्रियनिग्रह जे करिती निज बुद्धिस आत्म-पदी जडले से ॥ जागति सर्व भुते मुनि नेणति हे सहजा निशि त्यां प्रति भासे ।। जे निशाचर हि नेणति भानुस आणि दिवाचर रात्रिस जैसे ॥ ६९ ॥ हे विषयी जन आणि मुनीजन भोगाविशीं समसे दिसती ।। अंतर काय असे तरि आइक दोन्हि हि पावति कोण गती या इकडे भरती सरतां पण सर्व जळे उदधी मिळताती संत तसे निज शांतिस पावत आणि अहर्निशि कां मरती ॥ ७० ॥ टाकुनि काम समस्त मनींहुनि निस्पृह वर्ततसे मुनि जो कां . यत्न कदा न करी विषयार्थ चि मौन धरी भय येशचि धोका ।। निर्ममता निरहंकृति निर्मुळ पूर्णपणे असकाचि अशंका ॥ देव-वशे अनुकूल स्विकारित शांति सुखासानं तो अवलोका ।। ७१ ॥ या परि ब्रह्मस्थिति दृढ बाणत आयकिली कुरुनंदन! कानी । इंद्रिय-अर्थ मिळे करणा परि बद्ध नव्हे सहसा विषयांनी ॥ ६२ या चरणांत दोन अक्षरें कमी आहेत. ६३ अयुक्त योगरहित. ६४ करणे इंद्रिये. ६५ तरी नौका. ६६ समिर-वारा. ६७ झण=म्हणून. ६८ गुज-गुह्य. ६९ या चरणांत एक अक्षर कमी आहे. ७० करण=इंद्रिय. ________________

(३८) उद्धवचिद्घनकृत. देह-पुरीत घडीभर तो नसतो जंव देह पडे अवसानी ।। ब्रह्मपरायण तो परब्रह्मचि साकरसेदु कडू झणि मानी ।। ७२ ॥ द्वितीयोऽध्यायः समाप्तः अध्याय ३ रा. अजून वीनवितोहे असे मत निश्चित मानतसे मज आतां । कर्म तयाहुनि बुद्धि विशेष तुवां कथिले बरवे यदुनाथा ॥ हे असतां तरि ऊठवल्या करि घे धनु जोडुनि वोढनि कुंता ।। हिंसक कर्म करी अति घोर नियोजसि वैर्य उगाचि अनंता ।। १ ।। ज्ञान घडीभरि कर्म घडीभरि सांगासि निश्चित गाष्टिस देवा ! ॥ तैविच चाळवितोसि तथ्य चि बोलसि हे न कळे अनुभावा ।। सावध होउनि मोक्ष वरी मज येक विवेक असा समजावा ॥ ते परिसोनि मि आधिक भ्रांत भ्रमे भुललो न पवे चि विसांवा ।। २ ॥ दव म्हण सुख-प्राप्तिस म्यां च पुरातन हे कथिले पथ दोन्ही ॥ या जनि जो अधिकार वसे निज आचरिजे मग तो च तयानी ।। इद्रियनिग्रह ध्यानउपक्रम आत्मारती मज पावति ज्ञानी ।। ज करिती निज कर्म अवश्यक योगि हि पावति मी च निदानी ॥ ३ ॥ निर्मळ चित्त नव्हे जंव तोवरि जाण अवश्यक कर्म करावे । । कर्म जई न करी च अकर्मण जाणसि तूं कधिं त्यास न व्हावे ।। ज पार अस्त नव्हे उदयाविण की गमनाविण अस्त न पावे ॥ कम जरा फळ ज्ञान न दावि च मोक्ष ससिद्धिस कोठानि पावे ॥ १ ॥ कम जरा न करी म्हणतो तरि कर्म विना क्षण राहं सकेना ।। टाकुन कम नव्हे चि अकर्मण जे करणे व्यवसाय कमेना ॥ पाहात लाचन ऐकति कान करादिक सर्व क्रिया करि नाना ।। आधिन जे प्रकृतीस स्वभाविक ते ते अवश्यक तीस सटेना ॥ ५ ॥ शुद्ध नसे निजध्यान विणे करि आठव नित्य सदा विषयांचा ।। आणिक ही गृहिं तो करणे करकर्मक्रिया चरणादिक वाचा ।। वावरते मन बाहिर रोधन दाखवितो जानं मी नियमाचा ॥ झांकुन लोचन आसन घालन दांभिक जाणवि वेष तयाचा ॥ ६ ॥ इंद्रिये कर्म सुखे करिती परि जो मन नेमित आत्मस्वरूपी ।। जे करिती क्रियमाण करादिक ते अवघे परब्रम्हि समी ।। ७१ साकरसेंदु (?) ७२ या चरणांत एक अक्षर कमी आहे. ________________

भगवद्गीता-३. (३९) जाणुनियां सहजस्छितिचे निज कर्म करी फलहेतु न कल्पी ।। दांभिक त्याहुनि हा परमोत्तम योगविशेषणसक्त स्वरूपी ।। ७ ।। टाकिशि कर्म तयाहुनि आधिक नीयत कर्म करी धनुपाणी ।। ते तुज भाग विशेशिल ते कशि जाण उपेक्षिसि तूं श्रुतिवाणी ।। सर्व हि कर्म चि सोडून देशिल तैं भुकताहन त्यांत च आणी ।। देह चि जाइल मोक्ष अकर्मण कोण प्रसिद्धिल निश्चित हानी ॥ ८ ॥ कर्म करी तुन यज्ञनिमित्य असे वदलो तरि आइक आतां ॥ यज्ञ च विष्णु इती वदते श्रुति त्याविण बंध जना प्रति पार्था ।। विष्णु मिषे मज आपण होइल चूकउनी भवताप अघाता ।। सांडुनियां फळ संग सुखे निज आचर टाकुनि सर्व अहंता ॥ ९ ॥ ये विषयों सृजिले जग तें सहयज्ञ प्रजापति सांगत धाता ।। हा चि तुम्हां निज धर्म प्रुप देव-तरू-फळ होइल दाता ।। इच्छित ते प्रसवेल अशी सुरधेनु उभी स्वतसिद्ध समस्तां ।।। सांडुनि काय करा उतरा भव कोण गती न कळे मज आतां ॥ १० ॥ वायु रवी शशि सोम असे सुर तुष्टति सर्व हि यज्ञविभागें ।। भोजविती जन त्यां अनुमोदन चिंतित पुरविताति निजांगे ॥ भावत प्रीत परस्पर सांकडि कांहिं नुरे निज कर्म प्रसंगे ॥ अंतर निर्मळ होइल पुण्य पिके पुढिलां प्रति देख हि लागे ॥ ११ ॥ भावित यज्ञमुखे सुर देतिल सर्व हि इच्छित भोग जरी ।। ते चि पुन्हा द्विज अग्नि न हवी ममते निज स्वार्थ धरी ॥ जो सुरपाळक विश्वविभावन क्षोभत सर्व हि भोग हरी ।। चोर जसा करिं सांपडला कुटतील तया परि दंड करी ॥ १२ ।। तोषनियां सुर सर्व हि संपति मागितली भजकां प्रति देती ।। ते करि यज्ञसमर्पण ब्राह्मणअग्निमुखे जगदीश्वरतृप्ती ।। दोषविवर्जित शेष उरे मग जविती घेउनि स्त्रीसुत पंक्ती ।। भोगिति पाप सदां सुर भूसुर वंचुनि आपण रांधुन खाती ।। १३ ॥ वर्णन हे हरि आद्य कथा मग सांगतसे जग-चक्र कसे ॥ अन्न तयास्तव शोणित शुलित मीळत पावत भूतदशे ।। ७३ धनुपाणी हे धनुर्धराः ७४ श्रुतिवाणी-वेद-वचन. ७५ कत् ( ऋतु )=यक्ष. ७६ देवतरू (तरु ) कल्पवृक्ष. ७७ भावत आवडते; मानवते. ७८ या चरणांत दोन अक्षरे कमी आहेत. ७९ तेती (संपति) ८० भसुर भूदेव (ब्राह्मण) ८१ शोणित-रक्त. ८२ शुलित रेत. ________________

उद्धवचिघनकृत. मेघ पडे तरि अन्न हि जन्मत तो वरषे सुरयज्ञ वसे ।। यज्ञसमुद्भव कर्मक्रियस्तव ज्यास क्रतू म्हणिजेत असे ।। १४ ।। कर्मविधी वहिली निगमें तरि ब्रह्म तया म्हणिजे निगमाते । वेद हि तेथुन उद्भवती मुळ अर्क्षर ते अभिधान तयाचें ।। अक्षर ब्रह्म समुद्भव विश्व दिसे बुझ ब्रह्म चि सर्वगताते ॥ यास्तव अर्जन जाणसि की रुप यज्ञ अखंडित नित्य क्रियते ॥ १५ ।। कर्म दमार्थ करी तरि हे जलवृष्टि करी बहु अन्न भुताते ।। चक्र पुरातन हे भंवते अनुवर्तति जाण त्या परिज्ञाते ।। इंद्रियसौख्यनिमित्य च वर्तति अर्पिति अन्नव अग्निद्विजाते ।। जीवित जन्मुनि निर्फळ निर्फळ भोगिति ते बहु पाप तयाते ।। १६ ।। मानव जे निज आत्मरती भगवत्पर कर्म करीती ॥ तृप्त सदा निज आत्मसुखें राति स्वानुभवे रचिले डुलताती ।। आत्मपर्ण सम तुष्ट अहर्निशि भोगविती ममता न धरीती ।। कार्य नसे उरले अणु त्यां प्रति जन्मति नाचि कदा न मरेती ।। १७ ।। त्या पुरुष करितां निज कर्म हि ब्रह्मस्वरूपक कृत्य असेना ॥ आणि जरी न करी दषण भूषण पाहत कांहिं दिसेना ॥ का माण तरि तो निरहंकात ज्या न विधी अवधी अडकेना ॥ सन भुत अविनाश विलोकनि आश्रय यास्तव मोक्ष धरीना ॥ १८ ॥ पास्तव तूं फळसंगविवर्जित नित्य निमित्य सखे अचरें ।। ते निज कर्मक बद्ध न होशिल संग समस्त सुखें विसरे ।। जो निरहंकृति होउनियां स्थिर इंद्रियज्ञानसुखे विचरे ।। या परि पावन ब्रह्मपदी परमोत्तम सदगति त्या चि नरे ॥ १९ ॥ कमफळ कल अंतर शुद्ध जरी निज ज्ञान चढे शुभ हाता ॥ जाण तरी निज कर्म अवश्यक त्याग नव्हे जनकादि महंता ।। आपण पाहुनियां पर पारे जशी मग सांगड वाहत माथां ।। त्या वरि आणिक ही जन ये उतरोनि तसे करि कर्म चि पार्था ।। २० । श्रेष्ठ सुधी विधि आचरती तरि पाहुनि वर्तति हे जन सारे । का तरि तो पथ मानुनि चालसि अर्जुन तूं जरि त्या च विचारें ।। ८३ तोमेघ ८४ वरषे=वर्षे ( वृष्टि करितो ). ८५ समुद्भव= उत्पत्ति. ८६ अक्षर अविनाश. ८७ या चरणांत तीन अक्षरें कमी आहेत. ८८ या चरणांत दोन अक्षरें कमी आहेत. ८९ पार तीर. ९० अर्जुन हे अर्जुना. ________________

भगवद्गीता-३. (४१) देखिसि दाविसि धर्मपरायण औन जगी न दिसे तुजेसारे ।। वृद्धपरंपरस्थापक आइक होशिल आग्रह येथ नको रे ॥ २१ ॥ जाणसि अर्जुन मी पुरुषोत्तम आणिक थार नसे त्रयलोकी । सर्व हि हे जग म्यांस्रजिले मन अर्पित कर्म समस्त हि ये की । काय उणे मज श्री मज आधिन हे सुर पाईंक इच्छित हे की । पोळुनि विधान हि कर्मज होउन बद्धक जीवित झांकी ॥ २२ ॥ मी हि कदाचित पूर्ण म्हणोनि च कर्म जरी न करी अळसाने । लोक तसे परि आधि च आळशि आश्रय त्या वरि होइल याने ॥ मी करितो तरि हे करिती गिळिं अग्नि धरी गिरि जो किं नखाने ।। ते हि नव्हे परि कर्म च टाकुन जारण चोर पहा विधि माने ॥ २३ ॥ कर्म स्वभाविक मी न करी तरि सर्व हि लोक तसे करिताती ।। तेने प्रजा मलिनी मग होतिल वर्णकुळाचरणा न धरीती ॥ संकरवर्ण तया म्हणिजे जनि लोपति धर्म पुरातन रीती ॥ हे करणे मन येइल यास्तव आचरतों जनसंग्रहरीती ॥ २४ ॥ कर्मफळी धरि आस जसा करि कर्म अगत्य च कर्मठ जाने ।। हे भरतोत्तम! ते चि परी करि मुक्त स्वभाविक कोडिस वाने ॥ आस फळी न धरी निरहंकृति काय प्रयोजन त्या करण्याने ॥ देखत देखत आचरती जनसंग्रह कारण वर्तन तेणे ॥ २५ ॥ कर्मफळी बहु आदर सादर त्या प्रति आपण कर्म कथावे ॥ ज्ञान तया कथिले तरि निश्चय येऊन बुद्धिस सिद्धि न पावे ॥ ज्ञान नसे धड कर्म नसे धड यापरिचे नेड कां श्रमवावे ॥ सुज्ञ तयांनि हि यज्ञ सुलक्षण दीक्षित होउनियां अचरावे ॥ २६ ॥ प्राकृत कर्मगुणे क्रियमाण तसी करणे निज वर्तात कीं ॥ नेणुनि हे अहंकार वसे नसतां चि म्हणे करितों सकळा मी ।। बुद्धिहिना प्रति कोण करी उपदेश तया म्हण कर्म च नेमी ॥ सज्जन आपण आचरतो पण मुक्त कसा कायजेल सुवर्मी ॥ २७ ॥ तत्त्व जया कळले गुणकर्म विचारुनि आत्मपणे अपणा ॥ जाणतसे निज निर्गुण अक्रिय पूर्ण परात्पर आत्मखुणा ॥ ९१ आन अन्य (दुसरें.) ९२ तुजसारे तुझ्यासारखें. ९३ स्रजिलें निर्मिलें. ९४ पाइक-चाकर. ९५ या चरणांत दोन अक्षरें कमी आहेत. ९६ गिळिं याचा कर्ता मी. २७ गिरि-गोवर्धन पर्वत. ९८ तेन तेणेकरून. ९९ मलिना-पापी. १०० वर्ण-जाति, रंग. १ संकरवर्ण-वर्णसंकर जातींची मिसळ. २ जड मूढ. ३ करण=इंद्रिय. १ विचारुनी विचार करून. ________________

१७ (४२) उद्धवचिघनकृत. हा प्रकृतीगुणकर्मविभाग असे समजे विषयों करणां ।। वर्तवितो न धरी च अहंकृति अर्जुन! तो मुनिराज म्हणा ॥ २८ ॥ जे प्रकृतीगुण सत्वरजस्तम कर्म न जाणुनि कर्म करीती ॥ नेणति निष्क्रिय आत्मपणा मुढ मंदमती अभिमान धरीती ।। त्या प्रति सत्पुरुषी न कधीं कथिजे अशि हे निज पूर्णप्रतीती ॥ बद्ध तया दृढ कर्म च स्थापुन चालुन ये सुविचारणरीती ॥ २९ ॥ तूं हि तया परि कर्म करी पण सर्व हि अर्पनियां मजलागीं ॥ जे करिसी कीर ते उचितादिक कर्म सुखे अभिमान चि त्यागी ।। निर्ममता फळसंगविवर्जित मत्पर होऊनियां अनुरागी ।। सांडुनि शोक सुखे करिल संगैर विषी भय मानिशि अंगीं ॥ ३० ॥ हे मत मानुनि उत्तम संभ्रम आवडि नित्य अनुष्ठिल जो कां ॥ दायक दुःख असे न मनीं 'मोनि दुर्गम ही न मनी च अशंकाँ॥ त भवसाकडि सोडविती आण आपण ही सटती भवशोका ॥ भक्ति पुरःसर आचरतो अणि येय रतो म्हण दाखवि लोकां ॥ ३१ ॥ कर्म किले परमात्मअराधन अर्पण ही करि जेथ तयात ॥ ९ मत निदिति नाचरती अविधी चरती अभिमान बळाते ।। माह कम चि ब्रह्म न जाणति मढमती चळले निज चित्ते ॥ साता बुडता बडि घेउनि जाणत अज्ञ जना अपणाते ॥ ३२ ॥ मापन कर्म स्वभाव हि प्राकृत योग अवश्यक ज्यासि जसा ।। स तसा अधिकार परातन जानि कि चेतसे सरिसा ।। हाणज तरि सर्वगणात्मक ऊमटला गणरूप ठसा ॥ वह जन कर्म गणोद्धव निग्रह केवि घडे सहसा ॥ ३३ ॥ आइक घातक मोक्षपथीं पहिला रिप हर्ष अमष दुजा " शद्रयवर्ग जइविघयों मिळती तेई येक उठे विरजा ॥ भाण प्रतीकुळ येर हि तेथ चि लावितये अविचारध्वजा ।। भारत ह जन यास कधी वश नोहति यास्तव कर्म भजा ॥ ३४ ॥ १ करण इद्रिय. ६ निष्क्रिय-क्रियारहित.७ प्रतीती खातरी. ८ अनुरागी अनुराग म आहे ज्याला तो. ९ संगर युद्ध. १० येथे दोन अक्षरें कमी आहेत. ११ दायक दुःख-दुःख दायक ( २१ वे सवाईतील " संकरवर्ण यावरची टीप पहा) १२ मान (ना)-मानितो. १३ अशंका शंका. १४ रतो-रमो. १५ म्हण म्हणून. १६ प्राकृत स्वाभाविक प्रकृति (स्वभाव) संबंधीं. १७ चेष्टतसे वागत असे. १८ प्रारूतयज्ञ. १९ निग्रह-निश्चय. २० अमर्ष-राग, द्वेष, २१ वर्ण समूह. २२ जईविषयीं ज्या विषयांत. २३ तई त्यांत. ________________

भगवदगीता-३. जे प्रकृतीपे कर्म पुरातन वर्णविभाग विभागुन वेदें ॥ स्थापियले करिजे ते अगत्य चि श्रेयसुखादिक जोडुनियां दे ।। आचरतां परधर्म न ये जरि स्वप्न परीगृहिं जागृति नांदे ॥ मृत बरॉ निज धर्मरता परधर्मरता पडतो भवद्वद्वे ।। ३५ ।। अर्जुन वीनवितो हरि ये विषयों मज संशय वारुनि सांगे ॥ पाप घडे परधर्मरता तरि दाटुनि कां नर तेथ चि लागे । जाणुनियां पथ कूपथ हा परि आवघडी पडिल्या वरि भंगे ।। दुःख न इच्छित त्यास बळे भटकावित नेउनि कोण विजांगें ॥३६।। देव म्हणे पुसिले तरि आइक जो रजसंभव काम म्हणावा ।। आणि दुजा "अरि जाण तेीनुज क्रोध हि दुर्जन दुष्ट गणावा ।। या उभयां न पुरे भुवनत्रय दुर्घट मानवराक्षसदेवां ।। ते आति पातकि घोर भयानक घातक सात्विक लोक वदे वा ॥ ३७ ।। वन्हि अगोधर धूर निघे मळ सांडुनि सोज्वळ दर्पण पाहा ।। उल्ब तया विण गर्भ नसे कणभस समागम लाग तसा हा ।। तंदुळ तूष विना न घडे जड शुक्तिपुंटे विण मौक्तिकाहा ।। तेवि च हे जग आंवरिले' मुळिहूनि कसे चुकतील अहाँहो ॥ ३८ ॥ इंधन जो जो पडे अधिकाधिक वन्हि धडाडितसे प्रबळे ॥ इंद्रपदादिक पाउनि काम नव्हे पुरता पुढती खवळे ॥ हा रिपु ज्ञानिजना करि अज्ञ धनंजय ! आवरितो स्वबळे ॥ जेवि धुळी भरली बुबुळे मग रात्र दिवा कशि त्यास कळे ।। ३९ ॥ बुद्धि सुखासन आसन हे मन इंद्रियवाहक काम वसे हो । हिंडतसे बहु ते विषयीं तव त्या विण आणिक गोड नसे हो ॥ सौख्य कधी कधिं दुःख हि भाोगत शोक विना अन लाभ नसे हो ।। ज्ञान बुडे अभिमान चढे करि मोह जना अविचारिपिसे हो ॥ ४० ॥ यास्तव हाँ जंव मोह न पाववि तो करिं इंद्रियनेम विरेशा ।। लावुनिया भगवद्भजनी मन बुद्धिस चिंतुनि ठेविं परेशा ।। जी प्रतिकूळ सदां स्वहिता प्रति पापरुपी भरली बहु आशा ।। २१ प्रकृतीपर स्वाभाविक. २५ अरि=शत्रु. २६ तदानुज त्याचा (काम) धाकटा भाऊ. २७ उल्ब नाळ; मल उपजते त्या वेळी त्याचे सभोंवती असणारे वेष्टण. २८ तुष कोंडा. २९ शुक्ति-पुट-शिपीचे पूड. ३० मौक्तिक-लाहा मोत्याचा लाभ. ३१ आंवरिलें वेष्टिले. ३२ अहाहा खेदोद्गार; हाय हाय. ३३ इंधन-सर्पण. ३४ अन= आन (अन्य ). ३५ पिसे वेड. ३६ हा काम. ३७ विरेशा ( वीरेशा )==वीर-श्रेष्ठा. ________________

उद्धवचिदूधनकृत. ती करणे हि जी करिती अपणा च बरोबरि ज्ञानप्रकाशा ॥ ४१ ॥ इंद्रियनेम कसा करिसी तरि ये परि ज्ञानविवेक विचारी ।। देह तयाहनि उत्तम ही करणे करिती क्रियमाण शरीरी ॥ याहुनि चाळक श्रेष्ठ दिसे मन निश्चय बुद्धि तयाहुनि भारी ॥ बुद्धिस घातक जो निज आत्मरुपी निजरूपिं च तूं अवधारीं ॥ ४१ ॥ या परि बुद्धिस जो घर जाणनि आत्मरुपी करि स्थीर मनाते ।। मरडुनी मन उन्मन आपण स्वानुभवामत सेउनि माते ।। हे भरतोत्तम ! या भजने जेहि शत्रु तुझा मुळ काम रुपाते ।। होशिल तूं सुखि हे निज गूंज तुने कथिले प्रिय तूं बहु माते ॥ ४३ ।। - अध्याय ४ था. जो जलसेन रमावर श्रीगरु चिद्घन अद्वय श्रीभगवंतू ॥ ता भरतोत्तम अर्जुन त्या प्रति बोधितसे करुणेन अनंतू ।। हा निज अव्यय योग विवस्वत शीकविला मळिं म्यां च निवांतू ।। ता मनुते शिकवी मन तो हि अनष्ठनि शिष्य करी रविनातू ॥ १ ॥ आणिक क्षत्रिकळी बह भपति पावति पावन या निज योगीं ॥ ह परतापन हा चि परंपर मार्ग पढे लपला जन संगी ।। जाव धना धरणी पुरती कधिं वृद्धि जधीं निज भाग्यप्रसंगीं ॥ . णात त सुत नासु तसा पथ गुप्त तुझा कथिला तुजलागीं ॥ २॥ तू मज भक्त तसा निज आत्म जसा अपणा प्रिय आपण वाटे ।। जाज तुते गुज सांगितले जन लागति आणिक त्याच सवाटे । उत्तम आवड ती असमाये जिवी अशि मात कथं आणि कोठे ॥ वचन परिसोनि महद्भुत अर्जुन-मानसिं विस्मय वाटे ॥ ३ ॥ पाय म्हणं हरि अर्थ तुझ्या विपरीत मला गमतो वचनाचा || तू तरि देवकिच्या उदरी यदवंशकुळी दिससी परवांचा ॥ नणात पूर्वज हि अमचे कथि कश्यपसष्टि सुभान तधींचा ।। ता उपदेशाने सोडविला घडता वचनार्थ कसा वद साचा ॥ ४॥ सृष्टि जधी रचिली तधि होउनि तुझे अमुचे बहु जन्म असे की। ३८ करणे इंद्रियें. ३९ जहि- स्वाधीन ठेव, ४० विचारों विचार कर. ४१ पर श्रेष्ठ. ४२ जहि-मार (हन् धातूच्या आज्ञार्थाचें द्वितीय पुरुषाचे एक वचन). १३ गूज-गुष. १ विवस्वत सूर्य. २ रविनातू ईक्ष्वाक (रवीचा पुत्र मन ह्याचा पुत्र) ३ परतापन:-शत्रुनाशक. ४ गुज-गुह्य. ५ असमाय न राहे. ६ सुभानु-सर्य. ७ तधि होउनि-तेव्हां पासून. ________________

भगवद्गीता-४. (४५) होउनि यांत ह्मणे मधुसूदन मी स्मरितो चि हि ते बहु ते ची ।। कां म्हणशी तरि साक्षप्रकृतिसं यास्तव बुद्धि कदा न भुलो ची ॥ तूं तिस आधिन जीव अविद्यक भ्रंश मना स्थिर बुद्धि नव्हे चि ॥ ५ ॥ मी परमेश्वर जन्मक्षयातित शाश्वत सर्व भुतांसि नियंता ।। त्या स्वरुपे प्रकृतीस अधिष्ठुनि आवतरे अवतार स्वसत्ता ।। कल्पित तूं जशि सर्व भुती घडमोडत त्या परि तूंहि अंनता ।। तो नंगभाव असद्रुप सद्रुप कारण तो मज हेमें पहातां ॥ ६ ॥ कां धरिसी अवतार असे पुससी तरि आइक त्या चि स्वभावा ।। धर्म लपे अवघा अणि वाढत पाप अधर्म करीत उठावा ॥ भार बह धरणीतळ आणि रसातळ एक चि कर्दम व्हावा ।। ते समयीं अपुले प्रगटी रुप आइकतां सुरभूसुरंधावा ॥ ७ ॥ मी अवतार धरी घरटी कर होउनि साधुजना धरि आधीं ॥ दुष्कृतवोढवार्डव होउनि भस्म करी सह मूळ कुबुद्धी ।। धर्मपदच्युत त्यांवरि छत्र धरी छळसंघ उपाधि निषधी ।। या करितां मज काळ रिकॉमठ नाहिं युगायुगिं जाण त्रिशुद्धी ॥ ८ ॥ जन्मक्षयादिक कर्म भुतां परि जाणत वर्म प्रकाशत माझे ।। जन्मक्षयातित मी परमेश्वर ते चि भुतांशिरिं संचित ओझें ।। कालिय मर्दुनियां वणवा गिळिं अक्रियता मज यावरि साजे ॥ तत्व कळे उघडे नुघडे भव पांडव त्या मग देह समाजे ॥ ९॥ मन्मथ होउनिया मजला भजला शिव लाभ जे तो अन नाहीं । जो विषयी अदला विटला भवभेद नसे भयशोक कदाही ।। बोधबळे रिपु क्रोध वधी विधि आचरणे मन निर्मळ पाहीं ।। फार तपे शुभ ज्ञानसमुद्भव ये मज माजि सुखा लवलाही ।। १० ॥ मानवलोक मला शरणागत ज्यांसि जसा उपजे निज भावो ।। वर्तविती सकळांस तयेपरि मी सहजे अवघ्यांस हि लावो ।। सर्वभुती मजला भजती मिहि सर्व रूपे मग त्यास भजे हो ।। पणिंचे मुख मुख्य मुखापरि मी जगदर्पण सांगत देवो ॥ ११ ॥ सृष्टिस हे सुर श्रेष्ठ तयांप्रति जे फळ नेच्छुनियां भजताती ॥ __८ प्रकृति-माया. ९ अतित (अतीत )=राहित. १० नगभाव दागिन्याची स्थिति. ११ असदुप-खोटें स्वरूप. १२ सद्रुप खरे स्वरूप. १३ हम सोने. १४ कर्दम चिखल. १५ भूसर=ब्राम्हण. १६ वाडव=अग्नि. १७ छळसंघ-कपट समूह. १८ रिकामठ-रिकामा. १९ विधि-ब्रह्मा. २० दर्पण-आरसा. ________________

उद्धवचिद्घनकृत. ते चि फळा मग सिद्धिस पावति सार्थक जे निज कर्म करीती ।। या नरलोकिं असा व्यवहार नसे अनुकर्म विना निषकृती ॥ ते चि मदर्पण ते निज ज्ञान सखे मज पावत मोक्ष चि गती ।। १२ ।। च्यारिहि वर्ण मियां सृजिले गुणामिश्रित वांटुनि कर्मविभागे ।। सत्य च हे परि मी करतां नव्हे ते अकृतत्व कसे म्हणु सांगें ।। हेतु निमित्य जसा जग चेष्टवि सूर्य तया उठवी निज अंगे ॥ त परि निष्क्रिय अव्यय दिव्य रूपासि तुं ओळख सज्जनसंगे ।। १३ ।। नेणुनियां मज वाटतसे बह कर्म मला पाहतां च उडे ।। मी हि करी जग देखतसे परि कर्मस्पहा मजला न घडे ॥ कर्म मला तम ते जन नांदत अंतर यापरिचे उघडे ।। जाणतसे निज निश्चयपूर्वक बंधन कर्म तया न घडे ।। १४ ।। जाणुनि निष्क्रियता करि कर्म जसे जनकादिक पूर्वरिती ।। आणिक ही बहु साधक फार यगायगि कर्म च आचरिती ।। कां म्हणसी तरि निर्मळतेस्तव बद्धिस निश्चय याच रिता ।। तू हि करी निज कर्म अधीं मग देखि तुझ्या जन ही तरती ।। १५ ॥ तू करिसी जरि त्यापारचे जन चालति तत्वविदों सि विचारी ।। कर्म अकर्मण काय कसे २कवि येथ हि मोह न पावति भारी ।। जाणुनि आचर ते समयी क्षण लागाति ना सुख जे न सं सारी ।। सागतसे तुज ते च निधी आधिं बद्धि करी स्थिर या च विचारी ।।१६।। कम तया म्हणिजे विधि वेद विचारुनि तत्त्व चि आचरिजे ।। आचरतां निरहंकृति कर्म अपूर्वक हे बरवे समजे || दूषक जे जन निंद्य निषेधक कर्म तया अभिधान बुझे ।। कमगता बुझे कोहि हि नेणति गहिन यास्तव हे सहजे ॥ १७ ॥ कमें करी परमात्मअराधन ते चि अकर्म दिसे निज कमा । कम तरी उपजे अणठाहन ते विलसे अवघे परब्रम्हीं ॥ पाहिल तो मनुजाकृति ईश्वर भिन्न दिसे परि कुंडल हेमी ।। यागि हि तो करि सर्व हि कर्म तयाहुन श्रेष्ठ नसे कथितो मी ।। १८ ।। वदविधी बहि वर्तत सर्व हि त्यागितसे परि कामफळाशा ।। भजित बी नुगवे कवणे परि पेरुनि संचलिया हि विरेशा ।। ज्ञानहताशन पेटवूनी करि दग्ध वना बहु कर्म अशेषा ।। २१ वर्ण जाति. २२ स्पृहा-इच्छा. २३ तत्वविद तत्वज्ञ. २१ कवि =ज्ञाता, २५ बुझ-जाण. २६ गाहन कठिण. २७ हुताशन-अग्नि. ________________

भगवद्गीता-४. पंडित पंडित त्या म्हणती जिहिं जाणितले मज पूर्ण परेशां ॥१९॥ कर्म करी फळआस त्यजी निरहंकृतिने सुखदुःख निवारी ।। संग्रह आणिक रक्षण यातित तृप्त सदा स्वसुखें अविकारी ।। कर्म अकर्मण येथ निराश्रित बद्ध नव्हे कधिं कर्म विकारी । कर्म करी तर तो करिता नव्हे वर्म बुझे पुढती अवधारीं ॥ २० ॥ निर्गतसर्वफळीस तया पुरुषास म्हणे मुनि व्यास निरासी । दाखविना मन बुद्विस भ्रामविना अणुमात्र कदा विषयासी ।। मी मज हे सुतदारपरिग्रह भास नसे सहजे च उदासी ॥ कर्म करी मग केवळ शारिर बाधि च ना सुखदुःख तयासी ।। २२ ॥ प्राप्त जयासि अयाचित इच्छित स्वल्प बहू परि तुष्ट तयाने ।। साहतसे सित उष्णसितादिक हर्ष अमषर्ण द्वंद्व समाने ।। सर्व भुती समता अवलोकुनि सिद्धि असिद्धि अशा स्वसुखाने ।। कर्म करीपरि बद्ध नव्हे कधिं वर्णविशेष न आचरल्याने ।। २२ ।। कॉम फळी न धरीं गतसंग अहंकृतिपासुनि होउनि मुक्त ।। चित्त सदा परब्रह्मविचारण कारण राहतसे मजयुक्त ।। यज्ञस्वरूपक मी च मला करि अर्पण निर्मुनि कर्म समस्त ।। ते न उरे च तथा सच! यापरि ब्रह्मपरायण नित्य विरक्त ॥ २३ ॥ ब्रह्मपरायणकर्म हि ब्रम्ह चि अर्पण ते परब्रम्हि च होते।। ब्रम्हहुताशन ब्रम्ह हवी हविशेष हि ब्रम्ह च ब्रम्ह क्रिया ते ॥ सिंधुजळे जळ मेघनद्याजळ जाउनि मीळति त्या जलधी ते ।। या परि कर्म समस्त हि ब्रम्ह अनुभव येत समा धिषणा ते ॥ २४ ॥ देव सुरेशर माधिप याप्राति ब्राह्मण मानुनियां यजिताती ॥ आग्न हि भिन्न घृतादिक भिन्न अहंकार तात्पुन कर्म करीती ।। ते फळ पाहुनि जन्मुनियां मरती तरि ते चि ते आचरताती ॥ येक असा अणि येक करी परब्रह्म हुताशनि यज्ञसमाप्ति ॥ २५ ।। सांडुनियां विषयां सकळां सहजे मग संयमवन्हि म्हणे ॥ श्रोत्रत्वचानयनारसनादिक प्राणकै हवि जो करणे ।। एक असा अणि येक अहर्निशि इंद्रियवन्हिस पेटवणे ॥ २८ परेश=पर + ईश. २९ यातित=यां विरहित. ३० निर्गतसर्वफळ त्यक्त सर्वफळ, ३१ निरासी आशारहित. ३२ दारा-स्त्री. ३३ अमर्षण-क्रोध. ३४ द्वंद्व जोडी. ३५ काम इच्छा. ३६ सख=हे मित्रा. ३७ धिषणा=बुद्धि. ३८ संयमवन्हि-इंद्रियदमनाग्नि. ३९ ऋतु यज्ञ. <HTML> <HEAD> <TITLE>Unauthorized</TITLE> </HEAD> <BODY BGCOLOR="#FFFFFF" TEXT="#000000">

Unauthorized

Error 401

</BODY> </HTML> ________________

भगवद्गीता-४. सर्व फळे करि त्या सह कर्म जळे शुभ अशुभ होमित तेथें ।। ३३ ।। तें निज ज्ञान कसे तैरि पावसि साधन त्यास परीस उपावा ।। आत्म अनात्मविवेक विचारुनियां अपरोक्ष स्वये निज ठेवा ।। देखसि त्यां प्रति जाउनियां कर दंडवत प्रणिप्रात सुसेवा ।। त्यांसि पुसे भवबंध कसा सुटतो कयिती तुजलागि च देवा ॥ ३४ ॥ होउनियां निज ज्ञान न पावसि मोह असा मग बंधुवधाचा ।। आणि भुते विविधे जरि भासति आत्मरुपी क्षण देखास याचा ।। मी तुज देखिल सर्व हि ईश्वर भाव जसा दृढ होय मनाचा ।। स्वानुभवे डुलशी अरें पांडव होउनि राहास रासि सुखाचा ।। ३५ ।। तूं म्हणसी जरि यास वधीन असे मग पाप तरे न कसे ।। पापि वधोनि मि होईन पापि च संशय हा बहुसाल असे ।। ज्ञान तरी निज हात चढे मग सत्वर स्वात्मसुखें अनयासे ।। मुक्त पर्दी सुखरूप विराजिसि हे निज गूज तुला काथलेसे ।। ३६ ।। जपरिचे समिधा घृत इंधन जाळुनि भस्म करी अनळ ।। ते परि ज्ञानहुताशन जाळुनि कर्म हि भस्म करी सकळ ।। तेय उरे हविता हवि दैवत दावितसे सुखदुःखफळ ।। येथ समस्तहि ब्रह्मस्वरूपकरा हे चिता अनु भस्म मळ ।। ३७ ।। आणिक याहुनि उत्तम योग नसे न दिसे बहुसाल विचारी ।। हे तरि का जरि ज्ञान न साधित तेथ विते अवघे भवहारी ।। ते गुरुपूर्णकृपविण सिद्ध नव्हे गुरुगुह्य असे अवधारी ।। तो गुरु ज्यास कृपा करितो निज सिद्धिस ते समयीं अधिकारी ॥ ३८॥ आवडि जो धरि सद्गुरुचे पाद ज्ञान तयास घेऊ अनयासे ।। आवडि तो धरि जो हवि इंद्रियनिग्रहतां वितरागेहुताशें ।। भक्तिविरक्तिस ऐक्य घडे तयिं ब्रह्म चढे परब्रह्म प्रकाशे ।। ते चि घडी निज शांतिस पावति बोलियला हरि विश्व विलासे ।। ३९॥ ज्यासि गुरूपदि प्रेम नसे तरि ज्ञानविसी बहु मूढ तयाते ।। संशय फार उगा उठतो भवभ्रांति परी मन सैर वहाँते ॥ त्यास नसे इहलोक न स्वर्ग हि पावत नेणसि कोण गती तो ॥ येउनि व्यर्थ चि देह मरे परि स्वप्निं हि नेणत स्वर्गसुखा तो॥ ४० ॥ जाणुनि कर्म करी विधिपूर्वक जे परब्रह्मि समर्पितसे ॥ ५२ कसे परि-कोणत्या रीतीनें. ५३ अपरोक्ष साक्षात् , ५४ वितराग ( वीतराग) गतकाम. ५५ ज्ञानविसी ज्ञानाविषयी. ५६ सैर ( सैरावैरा )=चोहोकडे. ________________

उद्धवचिघनकृत. छेदित ज्ञान समस्त हि संशय येथ कदा अनमान नसे ॥ आत्मपरायण कर्म कधी न बॉधी वडवानळिं शीत जसें ॥ आइक पांडव यादव बोलत आणिक ही येय सांगतसे ॥ ४१ ॥ जन्म जया अति मूढ मति स्वये व्यापुनियां हृदयांत चि राहे ।। काय कसे करूं भ्रम असा करि नाव तया परि संशय पाहे || ज्ञान करी तरवार धरी समयोगवळे अवलोकुनि राहे ॥ भारतभूषण! कां बससी उठ त्यास वधी दृढ एकचि घाये * ॥ ४२ ॥ ५७ भारतभूषण=भरतकुलालंकार (हे अर्जुना) पुढाल चार पृष्टांवर आंकडे व कवीचें नांव ही चुकून भलतीच Sला आहत, तर तेवढी शुद्ध करून मग वाचावी अशी आमची आमच्या प्रिय वाचकांस प्रार्थना आहे. ________________

गीता-अध्याय ५. गीता अध्याय ५ वा.] यावार अर्जुन पूसतसे हरि सर्व हि कर्म समनि ज्ञानी ॥ था असिने वधि संशय सांगसि आणि पुन्हा करि कर्म निदानी॥ या उभयांतुन एक कथीं मज उत्तम कोण जे ते चि मि मानी। ते चि सुखे अचरोनि सुटेन तुझ्या वचने भवसांकडिहानी ॥ देव ह्मणे तुज संशय जो निज बंधुवधार्थ मनी भरला ॥ तो निरसो म्हण ज्ञान तुते उपदेशुनि ईश्वर दाखविला ॥ साधन ज्ञान निमित्त स्वकर्म प्रतिष्ठुनि कर्म चि ब्रह्म तुला ॥ सांगितले तरि निश्चयपूर्वक जाणुनि आचर कर्म भला ॥२॥ कां तरि जो निज कर्म अनष्ठनि सर्व हि अर्पितसे भगवंतीं । कर्मफळी निरहंकात होउनि द्वेष न कांक्षि न द्वंद्व समाप्ती ॥ बंधन त्याज न बाधि महाभुज पूर्णसुखे सुख अक्षय प्राप्ती ।। जाणसि ज्ञान हि योगिं च तो करिजेत विचार असा बहु संती॥३ आचरतां निज कर्म सुनिर्मळ चित्त वरी शुभ मोक्षपदासी ।। कर्म करी परमेश्वर अर्पण ज्ञाननिधी वरि त्याच सुखासी ॥ ज्ञान स्वकर्म उभी फळ एक चि जाणति पंडित या उभयासी ।। भिन्न तयां ह्मणती नरमढ अतीशय तो म्हण बाळ तयासी ॥ सांख्यमते उपजे निज ज्ञान अनुभव पाववि मोक्षपदासी॥ कर्म करी परब्रह्म समर्पण हा मिळतो पथ योग हि त्यासी ॥ सांख्य स्वकर्म पहा फळ एक च आचर त्या निरुपाधि विदोमी दो चरणी मति दोचरणीं श्रुति हे यासि तसे ते हि पहासी ॥ योग नको मुळ कर्म च टाकून होइल मोक्ष कधी न घडे ॥ मोडुनि अंकुर जो फळ इच्छिल लाभ तया वद काय घडे ॥ कर्म करी परमेश्वर अर्पण. ज्ञान तया उघडे उघडे ॥ पावन शीघ्र सुखास मुनी न च ब्रह्मपदाहानि तो विघडे ॥ ईश्वर अर्पण कर्म घडे तरि चित्त सुनिर्मळ स्वानुभवे ॥ संभव ब्रह्म समस्त हि भूत समुच्चय ब्रह्म चि हा बरवे ॥ चितुनियां मन इंद्रिय निग्रह ब्रह्मपरायण तो विभवे ॥ जाणनियां जनसंग्रह कारण कर्म करी परि बंध नव्हे ॥ युक्त समस्तहि कर्म समर्पण ब्रह्म अनूभवि बद्ध नव्हेची ॥ खड़. २ संकट, ________________

वामन पंडित. कातरि जो निज तत्व विचारूनि किंचित मी करिता न मनीची ॥ पाहतस रुप ऐकत शब्द करी मृदु शीतळ घष्टि त्वचेची ॥ पाणसुखा सरसी रसना पद वीचैरताति क्रिया गमनाची ॥८॥ माणसुखीं उससी* न अहेर्निशि वाणि न वाणि वदे अति सैरा ॥ आणि करी मळमूत्रविसर्ग हि पीयु प्रजापत्ति इंद्रियद्वारा ॥ हात अदानक्रियाग्रहणादि लवे लवती निज नेत्र थरारा ॥ वतेतसे सकाळंद्रिय निष्फळ ब्रह्मपदी समबद्धिस थारा ॥९॥ ब्रह्मसमर्पण कर्म करी फळसंग नसे निरहंकृति जो कां ॥ आवडिपूर्वक आचरतां निज देखत दाखवितो बहु लोकां ॥ सुकृत पाप घडे जग भोगति स्वर्ग अधोगति नेणत तो कां ।। नवि जळी जळसंभव पत्रजळा न शिव सम या अवलोका ।। १०॥ स्नानदानविधि नित्य निमित्तिक ईश्वरध्यान मने करिताहे ॥ बुद्धिस निश्चय तत्त्व अनुभव ब्रह्मसमाधिसुखें जग पाहे ।। कातन नतन उत्तम संगत्यजी किमपी फळ हेत न चाहे ।। योगि असा निरहंकृतिने करि कर्म दिसे परि केवळ देहे ॥ ११॥ जो परमेश्वर अर्पण कर्म करी फळ त्या न उरे चि स्वभावे ॥ जो निज मोक्षसखाप्रति पावत नैष्ठिके शांत तयास म्हणावें ॥ कर्म करी परि जो न बहिर्मुख मी करिता फळ हे मज व्हावे ॥ आस धरी विषयी जन कामुक जंपियला भवसंकटिं भोवे ॥ १२ ॥ साख्य मताहुनि योग विशेष तुते कथिला तरि या परि साचा ।। याहुनि ज्ञान विशेष हि आइक कर्मविसर्जन ब्रह्मि तयाचा ।। आत्मरुपी मन होउनि उन्मन राहतसे सदनी स्वसुखाचा ॥ देह पुरी नवद्वारमया करिना करिना न च तो करणाचा ॥ १३ ॥ ते अकृतत्व कसे तरि ईश्वरस्वानुभवे निज ठाथि पडे ॥ जो अविनाश अनामय त्या जगमारकता गुण नावघडे ।। है जग तो न करी करवी न हि कर्म फळी फळसंग उडे । जेवि रखी मृगतोय स्वभाविक होय तया जळिं तो न बुडे ॥ १४ ॥ त्या विभुते कृत कर्म शुभाशुभ अर्पनियां अणुमात्र भजेना ।। कर्म अहंकृतिने करिती अति भोगिति ते सुखदुःख हि नाना । १ घर्षण.२ कातडी. ३ आचरतात. ४ कार्य. * लोभ, ५ रात्रंदिवस.६ स्वच्छ ७ त्याग. गुद. ९ शिक्ष. ११ नाचणे. १२ ज्ञानी.१३ ज्याची हारी बाह्य वस्तूकडे मात्र असते.१४ ग्रह.१५ नगरी.१६रोगराहत.१७मगजल. १८ प्रभु. ________________

गीता-अध्याय ५. (१०५) ज्ञान तयां नुपजे कदाचित मोह दृढावतसे अभिमाना ॥ सर्व भुती सम ईश्वर निष्क्रिय आत्मरुपी मग त्यास दिसेना ॥ १५ ॥ सर्व भुती सम ईश्वर है निज बुद्धिस ज्ञान जयासि ठसावे ॥ यास नसे सम अज्ञ अहर्निशि सर्व हि ब्रह्म चि स्वानुभवावे ॥ नेवि रवीकिरणें तम नासुनि दीप उर्दूगण येक चेि व्हावे ॥ ज्ञान जई उदयो जग अस्तै चि की बहुतां नैगिं हेम दिसावे ।। १६ बद्धिस निश्चय तो चि करी मन ध्यान हि ते च अखंड धरी ।। आणिक वस्तुविना न दिसे दुसरे ह्मणुनी तत्पर निष्ठ तरी ॥ तत्व परायण यापरि ज्ञानदिपे तम किल्मिष सर्व हरी ॥ जेथुनि नाहि पुन्हा जननादिक ते पद तो अनयासे वरी ॥ १७ ॥ सर्व सुविद्य विनम्र असा द्विज गाय गर्जी शुनि आणि श्वपाकी ॥ उत्तम मध्यम हीन न भीवित एकपणे समतत्व विलोकी ॥ देव तुरंगम श्वान ठसा ठसला कनकावरि एकचि ठाकी ॥ पजक तीन प्रकार पुजी परि पंडित हेमविना न मनी की ॥१८॥ यो परिचे समते स्थिर मानस निश्चित होउनि राहे जयाचें ॥ तो सुखि निर्मळ ब्रह्म सम स्थित अद्वय ब्रह्मस्वरूप चेि संचे ॥ सर्ग जिणे मणिजे जननामरणादिक संकट नाहि भयाचे ॥ लोक तसा दिसतो परिवर्तन आणिक आइक सांगेन त्याचे ॥१९॥ आवडिच्या अविनाशसुखी सुखरूप स्वयेमण हर्षत नाहीं॥ द्वेष कदां न धरी विषया वरि स्वानुभवें कार तद्रूपते हो । आवडि नावाडि या उभयास असमुढ तो दृढ नेणत कांहीं ॥ नाणनि ब्रह्मपणे स्थिर ब्रह्मिच चिद्रुप ब्रह्मवरूप चि पाहि ॥२०॥ बाहिर या विषया करणां दृढ संग तरी न धरी च अंसक्ति । अंतरिं आत्मसुखे सुखरूप 'मनी मन अद्वययुक्ती ॥ ज्यास घडे परब्रह्मणि बुद्धिस वेदसुरांगत नित्यविरक्ती ॥ भोगित अक्षय मोक्षसुखा अनुलक्षुनि लक्षितसे गुरुभक्ती ॥२१॥ जो विषयों बहु मानितसे सुखदायक ते बहुदुःख तयाते ॥ जेवि वरी विष गोड मुखी उदरीं शिरतां क्षण प्राण चि घेते ॥ वीज लवोनि सरे मर्गतोय जसे दिसते परि कांहीं च ना लें। तेथ कदा बध वेध न पावति हंस जसे मळक्या उदकाते ॥२२॥ नक्षत्रसमह. २ नाश-अभाव. ३ दागिना. सोनं. ५ स्थान. ६ कता. चांडा ८ मानितो.९ सोने. १० मानितो. ११ ज्ञानी. १२ इंद्रिये. १३ आसक्ति. ११ मा १५ योग.१६ मृगजल, १७ ज्ञानी. ________________

वामनपडित. काम विकार सदां विषयासरिसे निजसंपत्तिनै उठताती ॥ चेतविला जिहि ज्ञान हुताशन त्यास तया सह जाळुान ठाती ॥ आत्मसुखे सुखऐक्य पुरातन बाहिर दहिं जरी दिसताती ॥ ते सुखसिधुसि युक्त अखंडित ते चि स्वयें सुखसागर मूर्ती ॥ २३ ॥ जो निज अंतर आत्मसुखीं रिझला मग ही न च घे विषयासी ॥ तेथ च अंतर ज्योतिस लक्षित ब्रह्मलयात्मक ध्यान जयासी ॥ पाउनि ब्रह्मपदी परब्रह्म चि होउनि ब्रह्मसुखी सुखवासी ॥ काय किती सुख ते वदणे सुखमात्र चि ये न कदां वचनासी ॥२४॥ यास्तव ने समदार्शि ऋषीश्वर याविषयी क्षिणकल्मष जाले ॥ सांडुनि संशय बुद्धिमनादिक साम्य सुखें मनिं पूर्ण निवाले । सर्व भुती हित ईश्वर जाणनि होउनियां पर तेथ च ठेले ॥ ते लभले अविनाश परात्पर ब्रह्म परा मुळ तेथ न चाले ॥ २५ ॥ क्रोध कॉमा जिहिं टाकनियां निज कर्मसमर्पण ब्रह्निं च कीजे ॥ ज्ञानपदी समचित्त निरोधनि ते इति सप्त समाधि सुसेजे ॥ या उभयांसि हि ब्रह्म चि आश्रय वर्तति ब्रह्मसुखे सुखभोजे ॥ यावरि आइक आणिक देह परी तरि काळ कसा कमिती जे ॥२६॥ यावरि अंतरज्योतिस लक्षित योग असे कथिले पहिले ॥ आयिकता तरि त्यागुनियां विषयास मनी मन संयमिले ॥ अर्धविमीलन नेत्र भ्रमध्य धरी निज दृष्टिस आवारल ।। रचक पूरक सांवरुनी सह नासिक कुंभक स्थीराविले ॥ २७ ॥ ते चि स्थळी मन बाद निरोधान तो मनि मोक्ष परायण जाला ॥ काम नसे भय क्रोध नसे परिपूर्ण सुखे निज अंतरि धाला ॥ अंतर बाहिर ब्रह्मचि होउनि ताप तिन्ही शमऊनि निवाला ॥ काय म्हणों मग आठविली सख जीवनमक्त हे नाम तयाला ॥ २८ ॥ यज्ञतपादिमुखे यजिती तरि ते तपयज्ञविनिश्चयभोक्ता ॥ सर्व हि लोकमहेश्वर मी निगमे नियमी निगमागमवक्ता ॥ सुहृद सर्व भुतां हृदयीं वसतो अणच्या कणिका पण रिक्ता ॥ नाहि तयापरि जाणत जो मग शांति तया वरिली निजभक्ता ॥ २९ ॥ इति पंचमोऽध्यायः १ अग्नि. २ गतपाप. ३ निद्रित. वेदशास्त्र. हे सूक्ष्मरज. ७ कण. योगशास्त्र प्रसिद्ध वायु निरोधादि प्रकार. ५ ________________

भगवद्गीता-१. अध्याय ६ वा. देव म्हणे तुज सांगितले अति विस्तर कर्म विशेषुनि ज्ञाने ।। ते अणि कर्म फळे फळ एक चि तो कायला निज योग विधाने । त्यागनि कर्म फळा करि कर्म अनाश्रित जो निरहंकृति माने ।। योगि हि तो परिव्राज हि तो न च कर्म न यज्ञक्रिया त्यजिल्याने ॥१॥ त्यागुनि कर्मफळा प्रति कर्म करी तरि योगि तया म्हणिजे ।। तो चि तुं पांडव ब्रह्म-अनूभव कल्पुं नको मार्ने भान दुजे ॥ जो न त्यजी फळ आस धरी निज कर्म अहंकृतिने रुदि जे || . तो न च ज्ञानि हि योगि हि तो समचित्तसमाधि सुखे न भजे ॥ २ ॥ इच्छिल जो निज ज्ञान मुनीजन योग तई निज कर्म करावे ।। होउनियां निरहंकृति कर्मफळा प्रति निश्चित जाण त्यजावे ।। तो फळ त्याग कसा घडतो तरि हे मन स्वस्वरुपांत दमावे ।। कोण तई फळ इच्छिल कर्म चि ब्रह्मस्वरूपक ज्ञान स्वभावे ।। ३॥ जे समयीं मन स्वस्वरूपी मग इंद्रियेअर्थ सतीपरि भोगी ।। यत्न कदा न करी सहज स्थितिने फळकाम नव्हे अनुरोगी ।। कहिप च ना अमुके अमुक्यास्तव वास्तव मूळ अहंकृति त्यागी ।। अल्प अनल्प सदा समतुष्टत तो चढला निजयोग-तुरंगी ॥४॥ हे मन नेमित आत्मरुपी जई संतगुरूवचने विवरोनी ॥ उद्धरितो अपणासि च आपण हा भवसागरपार तरोनी ।। या परिचा उपकार करी तरि बंधु स्वये अपणासि च मानी ।। आपण जे अपणा बुडवा तर शत्रु स्वये अपणास निदानी ।। ५ ।। जे अपुले मन आपण अक्षाय तो अपणा प्रति बंधु न्यहाळी ।। ज्यास नसे वश हे मन जीवपणे पडला दृढ संशयजाळी ।। आडकला तरि तो अपणास चि आपण शत्रुपणाप्रति चाळी ।। जन्मक्षयातित आपण जितुन आत्मरुपी विवरीत समूळीं ॥ ६॥ जितुनि जो मन स्वानुभवे सम आत्मसुख अनुभूतिंत राहे ।। ही उन्हें सुख दुःख समान चि मान हि तो अपमान हि साहे ।। जैवि नभी अने काहिं न बाधत व्यापक तो जरि होउनि आहे ।। परिवाज-संन्यासी. २ रुढिवादे, रुजे. ३ इंद्रिय अर्थ=विषय. सती अतिनता ५ अनुरागो=आवड ठेवणारा. ६ आत्मरूप परमेश्वरस्वरूप. ७ विवरोन विचार कर ८ मिदानी अखेरीस. ९ अनुभूति अनुभव. १० होव-हिम (थंडी.) ११ नभ आकाश १२ अन=अन्य. ११ एथें । ल्या प क त ' अशी अक्षरे मांत दिसतात. ________________

उद्धवचिद्घनकृत. तेवि समाहित आत्मरुपी धरि शांतिस अंतरि आत्मस्थिती है ॥ ७॥ आत्मअनात्मविवेक विचारुनि शास्त्र गुरूवर-संत-मुखे ।। ज्ञान तया मणिजे श्रुतिसंमत कर्म सरे मग स्वात्मसुखे ।। तृप्त सदा मन देहपरी तरि इंद्रिय जितुनि ब्रह्म लख टेकुल कांचन अश्मे समान चि योगि तया ह्मणुं युक्त सखे ।।८।। जो हित इच्छित स्नेह करीत उपेक्षक घातक जाण तसा ची।। स्थापित निंदक बंधु तया म्हणिजे पडते समयीं उडि साची ।। साधु सुकर्मक आणि अकर्मक पापि नव्हे गति उत्तम ज्याची ।। यास विलोकन आवाड द्वेष नसे समवद्धि विशोषित तो ची ।। ९ ॥ जो करि धीर निरंतर मानस राहत एक पते विनलोके ।। संग कदा न धरी सुख शारिर इंद्रियेवैर्ग निरोधुनि राखे । या परि जो समधाण योगि च लक्षण हे तरि योग चि ऐके ।। आस नसे याँ परिग्रह ब्रह्मि च योजित दृश्य तदात्मक देखे ।। १० ।। देश शुची परब्रम्ह विचारुनि सुस्थिर आसन तेथ मनाचे ।। उंच नव्हे अति नीच नव्हे जिकडे तिकडे अवघे सम साचे ।। जेवि जळावरि बद आसन की कनकावरि ठाण नाँचे ।। बाहिर हो कुंश वस्त्र अँजीन हि वीरचुनी बसला वरि साचें ।। ११ ॥ तेथ निरोधुनि अंतर निश्चित इंद्रियचेष्टित शांत करावें ॥ एकपणासह जे मन येइल ते मग ब्रम्हसुखे अवरावे ।। अंतर शुद्ध निमित्य नियोजुनि आत्मरुपे स्वसुख च भरावे ।। त्या असना वरि ते चि बसे दुसरे न दिसे म्हण योग स्वभावे ।। १२ ।। जेवि जळी लहरी सम ते तसि ब्रम्हसमी विसरे निज काया ।। निश्चळ मस्तक होय २ निवेवरि सुस्थिरता सहजे च मना या । दृष्टि पडे अखुडे निज नासिकि पाहचि ना भंवतें निज माया ।। बाळक पाहे जसे अनिमेष तसी अविकार स्थिती नयना या।। २३ ॥ मी जगदात्मरुपी परब्रम्हप्रतीतिस येत प्रशांत द्धि ।। १2 विवेक-विचार. १५ विचारून विचार करून. १६ लखे-प्रकाशे. १७ टेकुळठिपळ.१८ कांचन सोने. १९ अरम-दगड... सखे हे मित्रा (अर्जुना.) २१ स्थापित-मध्यस्थ (मित्र नव्हे व शत्रु नव्हे असा.) २२ विनलोक-एकांत. २३ वर्ग= समह. २४ समधीषण समबुद्धि. २५ बुबुद-बुडबुडा. २६ नगवागिना. २७ कुशदर्भ. २८ अजिन कातडे. २९ ग्रीवा कंठ, मान. ३. अनिमेष पापणीला पापणी न लावतां. ३१ प्रतीति अनुभव. ३२"त"आणि "बु" यांचे मध्ये एक न्हस्व अक्षर पाहिजे. ________________

भगवद्गीता-६. संयमिले मन तेथ चि मच्चित होउनि पावत मत्परसिद्धी ।। आवरतो परब्रम्हमया सकळा हि क्रियावृत्त ते चि त्रिशुद्धि । ऐक्यसखे रचला दुसरेपण किंचित ही भय त्यास न बाधी ।। १४ ।। शाश्वत जे परब्रम्ह तया अपणा करि योग इयापरि योगी । जो यतमानस पूर्ण समाधिस पावतसे स्वसुखी अनुरागी ॥ मज संस्थित शांति अनिर्वचनीय उग्या च परादिक चौघी ।। पावनि ते स्थाळिं होउनि ते पद ते चि अखंडित अद्वय भोगी ।। १५ ।। आइक या समयोगरते सहसा कधिं आहार फार न खावा । आणि निराहार राहं नये न च येकठही जनसंग नसावा ।। फार सुप्तिस घेउं नये काध जागति ही उपदा न करावा ।। चित्त समाधिस ये नृप अर्जुन तोवरि सर्व हि नेम धरावा ।। १६ ।। युक्त विचक्षण युक्तविहार हि इंद्रियचेष्टन युक्त करीतो ।। पाहत बोलत ऐकत युक्त चि चालत युक्त चि ठातो- ।। साधकसंगति युक्त करी निज स्वानुभवाप्रति सोडिच ना तो ।। या परिचा निज योग जया रुचला तरि सर्व हि दुःख हरीतो ॥ १७॥ युक्त असे मणिजे कवणाप्रति आइक ते तुज लक्षण सांगे । जे समयीं निज चित्त नियमित आत्मरुपी स्थिरता लय लागे ।। सर्व हि काम वितृष्ण अहार्नेशि सर्व किया स्वरुपी स्थिति जागे ।। ते समयीं परब्रम्हि च निश्चित इंद्रियग्राम सुखेनि वागे ।। १८ ।। योग करी निज चित्तनिरोधन आत्मिक योजित योग मनासी ।। आत्मसुखें सुख भोगि अखंडित निश्चळ बुद्धि स्थिरे अविनासी ।। दीप जसा बहु कोडानचा बिनवायु अचंबळ दिव्य प्रकाशी ।। तेपरिचा स्मरतो मज सम्यक योगि असा परब्रम्हनिकासी ।। १९ ।। यापरिचे निज ऊपरमा प्रति पावत ने स्थळि चित्तसमाधि । राधान राखत योग सुखेनिव जन्मजरादिक नासत ऑधि । आपण लक्षितसे अपणास चि आपण सर्व हि शुन्य उपाधि ।। ते स्थळ आत्मस्वरूपक जाणनि हर्ष तया परि योगसुसिद्धि ॥ २० ॥ में सुख फार अपार अंतींद्रिय वाङ्कन गोचर नो हे कदापी ।। ३३ अनिर्वचनीय अवर्णनीय. ३४ परादिक-परा, पश्यंती, मध्यमा, वैखरो सषप्ति झोंप. ३६ सुखनिव-सुखेनैव ( सुखाने ). ३७ आधि मनोव्यथा. ३८ उपाय पाण्यांत मूर्यबिंब दिसते. एथें पाणो हे बिवाची " उपाधि होय. आरशांत रूप दि एथे आरसा हो रूपाची उपाधि.३९ अतींद्रिय-इंद्रियांचे द्वारें न समजणारे. 20. वा नगोचर-वाणो आणि मन यांस कळणारे. ________________

(५८) उद्धवाचिघनकृत. से करि बुद्धिस आधिन बुद्धि तयांत चि तद्रुप होउनि स्थापी ।। जाणुनि जेथ विरे मन जाणिवनोण नेणत आत्मस्वरूपी ।। हे स्थिति पूर्णधुवाप्रति निश्चळ की सरिताजळसागर ऑपि ॥ २१ ॥ लाभत ने स्थिति आधिक लाभ तयाहुनि काहिं च थोर न मानी ।। अमृतसागर सांपडला मग काय गणी जळ ही तळ सानी ।। जे स्थिति सर्व सुखावरि सत्मुख भोगित अक्षय लक्षनि ध्यानीं ।। तो न चळे अति थोर हि दुःख पडो गजताडन की सुमनानी ।। २२।। या परि जाणत दुःख अपार असा भवसागर जेथ निर्माला ।। तो निज योग जयाप्रति बोलति स्वानुभवे करि वश्य तयाला ॥ अर्पितं योगिं च चित्त समस्त हि नित्य समाधिसखें समघाला ॥ निश्चित तो वर योगिच बोलति संत मनी जन सजन त्याला ।। २३ ॥ कल्पित काम समस्त हि न वर सांडिल जो अवघा एथ त्यजोनी ।। आणि मनादिक इंद्रियग्रामक्रिया सह स्वस्वरुपांत दमूनी ।। सर्व समान समाधिसुखे निज स्वानुभवें बसतो सुख मानी ।। तो समयोगि तयासि च साधन सांगत सुलभ आइक कानी ।। २ ।। स्वस्वरुपी मन जाण निरोधन येकसरे दमितां श्रम होती ।। त्यास हळूहळु ऊपरमे विषयांतुनि काटुनि साधनवृत्ती ।। रोधित रोधित बुद्धिधृतीसह आवरिले धरिले दृढ हाती ।। आणिक चितन चिंति च ना निज आत्मरुपी मिसळोनि समाप्ती ॥ २५॥ चंचल हे मन स्थीर नसे परि राहिल निश्चळ जो अनयासें ।। तो तो तया परमार्थ चि दावुनि गुंतविजे अनुभूतिविलासे ।। गोडि हहूहळु लागत येथिल वीट धरी विषयी तंव त्रासे ।। होइल वश्य अवश्यक आपण आपनियाचि मरोनि निवासे ।। २६ ॥ जे रजरूपक चंचल है मन निश्चळ पूर्ण सुशांतिस येतां ।। पापसमुच्चय सर्व हि नासत जैवि पुढे कनका कैसदेता ।। मंगल उत्तम मोक्षपदास चि पावत होउनि तद्रुप पार्था ।। हे सुख योग सुलक्षण ब्रम्ह करी नलगे क्षण पाह तुं आतां ।। २७ ।। योजित यापरि आत्मरुपी मन जाण अकलते निजयोगी ।। ४१ जाणिव नेणिव-ज्ञान व अज्ञान. १२ सरिता नदी. १३ आप पाणी. १? सान% लहान. ५ सुमन-कल.१६ निमाला-नाश पावला. १७ वर-अंट. १८ नश्वरमाशवंत ११ प्राम-समह. ५० आपण आपनिया चि-आपले आपण च. ५१ कसदेताकपास लावणारा. ५२ कल्मष-पाप.. ________________

भगवद्गीता-६. (५९) जे मनबुद्धिअगोचर ते परब्रम्ह सुखेनि होत निजांगों ।। जेथ नसे दुःख तेवि असे सुख होवुनियां सुखमात्र चि भोगी ।। अंतर बाहिर भेद नसे सम सर्व भुती भजतो मजलागीं ॥ २८॥ सर्व भुते अपणांत चि लक्षित सर्व भुती रुप आपण पाहे ।। यापरि तो समदर्शि विलोकित हेम नी कनकी नगता हे। नातरि तंतु पर्टी पट तंतुर्वि काय जळे लहरी जळवाहे ।। जो निजयोगपथे मन स्वस्वरूपी समस्वानुभवें दमिताहे ॥ २९ ॥ जो मज सर्व भुती अवलोकित आपणिया गवसोनि पहाते ।। सर्व भुते मजमाजि असे तुपस्वाद कणीक निका तुप होते ।। तो मज भिन्न न वाटतसे मज भिन्न न मानित तो निज चित्ते ।। तो मि अते कथणे हि नसे मुळ एक परी भजतो अधिकते ॥ ३०॥ सर्वभुतात्मक मी मज जाणुनि जो भजतो निज ऐक्य न मोडी ।। येकपणे लहरीजळसे परि सिंधुसि सैंधव साकर गोडी ।। भिन्न जरी दिसतो मिठपर्वत वर्तत ते जळ संग न सोडी ।। योगि तसा मजमाजि च वर्तत द्वैत निषेधुनि शोधनि सोडी ॥ ३१॥ जो अपणा सम सर्व हे पाहत जेवि अवशरीर जगासी।। तो सुखकामग होउन सर्व समात्मकभाव जयासी ।। हे नप अर्जुन सांगु किती परमोत्तम योगि मि मानित त्यासी ।। पांडव हे परिसोनि अशंकित वीनवितो हरिच्या चरणासी ॥ ३२ ॥ हे मध सूदन हा समयोग तवां कथिला मज दर्गमे वाटे॥ स्थीर नव्हे स्थिति इंद्रियवर्ग अर्थ चि ग्राहक गोदरि दाटे ।। चंचल चित्त अचंचल होउनि जाग कदापि न ये समबाटे ।। या सकळा मुळ नारि च भोगित संसति हे हरि हे मन खोटें ॥३३ हे मधुसूदन मानस चंचल यासि कधी धिर अल्प असेना ।। जेवि सवे दृढ तस्कर घातक तेवि बळे करि घातक नाना ।। त्यासि करी जंव निर्ग्रह नेमुनि युक्ति करी सहसा गवसेना ।। वायु जसा दमितां न दमे अति दुष्कर त्यापरि हे अवरेना ।। ३४ हे जयबाहु ! नको धरूं संशय चंचल हे मन निग्रह यासी । अभ्यसने तुज काय अशक्य निराश्रय येक नभी गति त्यासी ।। ५३ सुखेनिव-सुखानें. ५४ तंतुवितंत. ५५ अवेव अवयव. ५६ दुर्गम ५७ स्वअर्थ=इंद्रियार्थ ( विषय). ५८ गोदरि-इंद्रियरूपी दरीत. ५९ ससृति-संसार निग्रह-दमन. ६१ नेमुनि=नियमून, निग्रह करून. ________________

उद्धवचिद्घनकृत. दुर्गम वस्तु तया बहु साधन साधुनिया अणिताति करासी ।। तेवि विरक्ति बळे धरिसी तरि येइल आपण शांति सुखासी ॥ ३५ ॥ योग असंशय त्या म्हणिजे न करी कधिं साधन शांति सुखाचें ।। तो मननिग्रह दुर्लभ हे मत माझे हि निश्चित जाण तुं साचें ।। जो करिताहे उपाय मनाप्रति नेमित भार त्यजी विषयाचे ।। वश्य तया सहजे मग होइल पावत तो पंदै योग-स्थितीचे ।। ३६ ।। हे गुरु देव हरी उपजे मज एक मनी बहु फार अशंका ।। जो अयती म्हाणजेत अयोग्य च आवडिने धरिताहेxxx || अभ्यसितां चळले मन मध्ये शरीर वीजरि अस्तुस येकी ॥ अंतरला निजयोगि कसी गति त्यास घडे मज दावुनि दे का ।। ३७ ।। हे वरबाहु यदत्तम श्रीपति तो मुढ दोहिकडे चकला ची ।।। देह न योग मध्ये अपघात विनाश दशा दृढ पावत साची । वोळुनियां घन वात तया उडवी विफळा ऑस होत जनाची ।। तो परब्रम्हपयी चळला तरि कोण गती न कळे हरि त्याची ।। ३८ ॥ संशय हा हरि छेदिसि तूं चि नव्हे दुरि तूजविना कवणासी ।। हे जगदीश जगद्गुरुचिद्घन मी शरणागत पादरजासी ।। तारिसि दीन बह भवसागरि तो चि तुं आजि सखा मिनलासी ।। येय करूं जरि आळस मानस कोठ निवे करुणाचनरासी ।। ३९ ।। देव म्हणे अरिगंजन अर्जन जो कृतमंगल साधक बापा ॥ ता इह आणि परत्र हि नाश न पावत वाहतसे जरि खेपा । दुगतिते सहसा न पवे दृढ झोबतसे अविनाश स्वरूपा ।। चालत पंथ बह दिस लागति एक दिनी स्थळ पावत सोपा ।। १० ।। तो कृतपुण्य बहू सुकृते सम शाश्वत उत्तम लोकचि पावे ।। नातरि श्रीमत आणि शुचिर्भत या उदरी शुभ जन्म धरावे ।। यागपर्थीहन भ्रष्ट पुन्हा उपजे तरि घेउन सत्वर धावे ।। ताचि धरा शुभ मार्ग असे भव आणिक ही कथिय परिसावे ।। ४१ ।। ब्रम्हसमात्मक योगिकुळि उपजे अथवा धिषणादिप पोटी ॥ याहुन दुर्लभ जन्म विचारसि ते तुझि संरि विरा जगजेठी ।। कांतरि तो हि बह सकता बहुजन्ममुळे मजपाडुनि गांठी ॥ ६२ विरक्ति बनें वैराग्यशक्तोमें. ६३ पद-स्थान. ६ ? या पादांत तीन अक्षरें कमी आहेत. ६५ या पादांत कांहीं अपपाट आहे. ६६ अरिंगजन-शत्रुनाशक.६७ शुचिष्मतशुद्ध, ६८ कथिय सांगतो. ६: धिषणा–बुद्धि. ________________

भगवद्गीता-६. सार्थक हे करिसी अपुले मजलागि विचारुनियां हित गोष्टी ॥ ११ ॥ हे कुरुनंदन उत्तम सत्कुळि जन्मुनियां मग काय करीतो ॥ पर्व सबंधिं शरीरक ज्ञान तया उपजे घरि बुद्धि हि ती तो | पांथिक वस्तिस राहुनि रात्रिस येरदिसी पथ तो च धरीतो।। तो चि पुन्हा अचरे समयोग चि या रिति निश्चित सिद्धिस येतो ।। ४३ ।। साधक जो निगमोदितवर्तत उत्तम कर्म समर्पनि माते || FREE तो पहिले जननांतरसंस्कृत अभ्यसने अचरे अवचित्ते ।। शुद्धक्रियावश योगविचारण वोघ जसे मिळती जळधीते || चित्तसमाधिस आपण येउनि पावविते गति पूर्णस्थितीते ।। ४४ ॥ यास्तव प्रेन करी दमितो मन इंद्रिय अर्थविसी वितरींगी ।। तो अति निर्मळ नित्य शुचिर्भुत सर्व हि निर्धेत किल्मिषभागी ।। जन्म असे बहु फार दुरी मग जे समयों रत सद्गुरुसंगी || सिद्धि तया सहजे सम होइल उत्तम तो गति ते चि प्रसंगी ।। || ४६।। सर्वतपस्विय आधिक योगि च ज्ञानि तयाहुनि आधिक तो ची ।। कर्मठ कर्म बहू करिती पण आधिकता सहसा न पवे ची।। आधिक आणिक तीर्थक्रतू हुनि योगिच वाट मिळे सकळांची ॥ यास्तव तूं समयोगि भँवार्जुन लाहसि राणिव ऐक्य सुखाची ।। ४६ ॥ सर्वहि योगित उत्तम तो मन मद्त योगपणे करिताहे ।। आवडिने भजतो मजलागिं च सर्व भुती सम मद्रुप पाहे ।। तो मजयुक्त अहर्निसि वर्तत कीर्तन नर्तन मद्ण गाये ।। उत्तम उत्तम उत्तम तो म्हण उद्भवाचघन वंदित पाये ।। ४७ ॥ Indian अध्याय ७ वा." देव म्हणे मज देउनिया मन योगि स्वये मज पासुनि होसी ।। एक धनुर्धर मी कवणे परि हे जरि तथ्य चि जाणुनि घेशी ।। हे नंग कांचने की बिज वृक्ष पंटो सम तंतुस सर्व भुतांसी ।। लक्षसि तूं अपरोक्ष स्ववस्तुस भेद नसे कथु आइक त्यासी ॥ १ ।। ७० यरेदिसों-दुसरे दिवशी. ७१ निगमोदित वेदप्रोक्त.७२ जननांतर पर्घजन्माचा संस्कार आहे ज्यास असा. ७३ जलधो-सागर. ७३ प्रेत्न-प्रयत्न. थअर्थ-विषय. ७५ विसों विषयों. ७६ वितरागी वैराग्ययुक्त. ७७ निर्धत किति गतपाप. ७८ भवार्जुन=भव अर्जुन हे अर्जुना हो. १ नग-अलंकार. २ कांचन ३ पठ-वस्त्र. लक्षसि पाहसो. ५ अपरोक्ष-साक्षात्. जननांतर-संस्कृतप्रयत्न. ७१ इंद्रिबत किल्मिष कांचन सोने ________________

उद्भवचिद्घनकृत. दृश्य दिसे निज दृष्टिस विश्व विचित्र विवर्त जसा अहि दोरी ॥ शुक्ति रूपे निळिमर्मी नभै मानव स्थाणु रवी-किरणी मृगवारी ।। ब्रम्ह प्रपंच अशा रितिने तुज मिश्रित सांगतसे अवधोरी ।। शब्दविसर्जन खंटित जाणिव जाणुनिशान खरे अविकारी ॥ २ ॥ सृष्टिंत जंतु असंख्य सृजो विधि मानव त्यांत चि कश्चित बापा ॥ यरितिचे शत की गणितां मग त्यांत जयावरि श्रीअनुकंपा ।। सिद्धि तयां शतशा मज जाणति जे प्रकृतीपर स्वात्मस्वरूपा ।। जो गुरुभक्त करी निज सार्थक जन्म-जरादिक जितुनि तापा ।। ३ ।। ते प्रकृती बुझ दोपरिची कसि सांगतसे तुज आइक आतां ।। हे धरणी जळ तेज समीरण व्योम गणी भुतपंचक ताता ।। षष्ठम मानस सप्तम बुद्धि अहंकृति अष्टम भाव पहातां ।। हे प्रकृतीष्टक षष्टपरी करुं दुष्ट दुजा परिसे परमार्थ ।। ४ ॥ जातिविरुद्ध भुतांस परस्पर तीस स्वसाम्य चि वर्तविते ।। जीवपणे जडस्थूलप्रकृतिस कर्म क्रिया गति चेष्टविते ।। भोग घडे सुखदुःखक्रियेतिल तो मन मस्तर्कि आदळवीते ।। जाणिव बुद्धिस दे जग मी म्हण सर्व हि आहकृती न धरी ने ॥ ५ ॥ अंडज जोरज स्वेदज उद्भिज लक्ष असंख्य कथा जिवयोनी ।। यांत असंख्य किती जिव निर्मित पाळुनि संहरता हि निदानी ।। आकति कर्म रिती गति भिन्न चि सर्व हि विश्व धरी अभिमानी ।। जोविं नगीं बहुतां परि कांचन या अवघ्या जगिं मी सम मानी ।। ६ ।। प्राकृत हे तुज विश्व दिसे परि जाण दुजे मजवीण दिसेना ।। भानु करी मृगतोय तळी परि किंचित निश्चित तीळ भिजेना ।। वोविलिया मजला जग हे म्हणतां चि विजीति मुळी गवसेना ।। कांचन-सत्र मणी निरखीं बह माळ पहा पण येक चि नाना ।। ७ ।। जाणास अर्जन हे प्रकती मणि तंतु मि गंफियली कसि जाळी ।। जीववितो जग तो उदकी रस दिव्य प्रभा शशि भानुसमेळीं ।। ज्या प्रेणवे प्रगटे निगमदूम सांठवल्या पण वात न्यहाळी ।। ६ अहि सर्प. ७ शुक्ति-शिंपला. ८ नीलिमा-काळेपणा. ९ नभ=आकाश.१. स्थागु खुंटा. ११ वारी-उदक. १२ अवधारी जाण; ऐक. १३ जाणिव-ज्ञान. ११ समोरण-वायु.१५ व्योम=आकाश. १६ जारज-जरायुज (जरायु-गर्माशय), १७ स्वेदज%3 ढेंकुग इत्यादि (स्वेट वाम). १८ द्विज वनसति. १९ मारुत-प्रतिघटित. २० करकिरण. २१ विजाति-भिन्नजाती. २२ प्रणव=ओंकार. २३ निगमद्रुम-वेदवृक्ष. ________________

भगवद्गीता-६. शब्द नभांत नरी पुरुषत्व अहंपण ते मि म्हणे वनमाळी ॥ ८ ॥ जाण अविद्यक कश्मल टाकुनि शुद्ध सुगंध धरे प्रति तो मी ।। दाहक तेज धुमेविण निर्मळ भक्षक सर्व हि पावक नामी ॥ जीवन सर्व भुतां प्रति अन्न मि तृप्ति तृणी जिववीत जना मी ।। आणि तपी तप आचरती पण त्यांत वि ते तप जे मज कामी ।। ९॥ मळबिजी प्रणवांकुर विश्वतरू अहळी बहळी बहु फांके ।। त्यास फळे बिजरूप बहू भरली भुतसृष्टि बहूविध शाखे ।। नासत वृक्ष सेनातन बीज मधी मति बुद्धि असी प्रतिराखे ।। तेज मणी तमि तेज तयास्तव मोल तया निज तेज विलोके ।। १० ॥ आणि बलाबल ते मि स्वभाविक काम हि मी कवणे परि पार्था ।। धर्मविशी अविरुद्ध सवर्मत्वि कर्म नसे विषयावरि आस्था । वेदनियामक त्या च पथे विचरे न चळे अणु ही परमार्या ।। मोक्षपदी सहज स्थिति राबत साह्य असा चहुं ही पुरुषार्था ॥ ११ ॥ सन्मय सात्विक भाव समस्त हि राजस जे विषयीक विनोदी । तामस जे अति अज्ञ हि कर्म निषेधक दूषियले बहु वेदी ।। हे मज पासुनि ओळख तूं पण मी नव्हती रुप आइक शब्दी ।। वाढत लांकुड बीज नव्हे धुम अग्नि नव्हे मज मी च अनादि ॥ १२ ॥ हे त्रिगुणात्मक भाव मिळोनि जगा प्रति मोहितसे गुणमाया ।। अज्ञकरी सुख संसृतिचे बहु झोबविते लटक्या फटक्या या ।। मी परब्रम्ह परात्पर नेणुनि पावति सर्व हि थोर अपाया । घात करी घर बांधुनि कोश-किडा अपणापण पांडवराया ॥ १३॥ दुर्गम हे गुणि दैव उलंघुनि केवि जिवाप्रति सद्गति आतां ॥ पीपिलिके परपारमहोदधि की मशके कनकाचलमाथां ॥ जे भजती मज सर्व भुतपति लागि सतीशिशु नातरि माता ।। ते तरती सरिता मम आइक आइक पावति जे नर पाता ॥ १४ ॥ दुष्कृति जो नर ईश्वर नेणुनि भ्रांत भवी मन कामन वाचा ।। मंदमती असुरी जन प्राकृत छंद जया न सुटे विषयाचा ।। अंध सदा हत माय न ज्ञान मि सन्निध चालक जो हषिकांची ।। त्या मज यति च ना शरणागत अंधतमे बह शीण तयांचा ॥१५॥ आइक आणिक चारविधी सुकृती जन जे भजले मज लागी ।। ते पहिली धरि आवड माझि च शोध दुजा करि सज्जनसंगी ।। २४ पिपीलिक मुगळा. २५ कनकाचळ=मेरु. २६ हृषिके इंद्रिये, ________________

उद्ध्वचिद्धनकृत. मी परमेश्वर जाणुनि इच्छित भेटति जे विषयों गतरागी ।। आत्मविज्ञानपथे चवथा मज भेद नसे म्हण त्यास च योगी ।। १६ ।। होउनि मद्रुप विश्व भरी भजतो मज आपण आपणियातें ।। जेवि जळी जळवीचि अभेद वरी करितो बरवे भजनाते ।। तो मज प्रीय जसा जिव मी प्रिय त्याप्रति जेवि जिवास जिवाते ।। तो मि वरी परि ज्ञान अभेद्य प्रभा विवरी दिपकादिपकाते ।। १७ ।। सर्व हि पर्व जरी विविधाकृति गर्वविवर्जित मद्रुप मानी ।। आत्मिक तो म्हण विश्वसमात्मक वर्त्तत माननि मे ततज्ञानी ।। आहे ससा मज युक्त चि होउनि सांठवतो मज माजि निदानी ।। यापरिचा अवदान्य अशी परमोत्तम सद्गति यास्तव वानी ।। १८ ।। सर्व भुती भजतां बहु जन्म किया फल दे मजलागि अहंता ।। तो शरणागत ये मग मी गरु होउनि बोधित ज्ञान सचित्ता ।। ज्ञान प्रकाशत ईश्वर विश्व करी इति निश्चय बुद्धिस पार्था ।। दर्लभ भक्त महात्मन हा बह जोडति झोबति जे विषयार्था ।। १९ ।। संतति संपति इच्छिति सिद्धि बहारिति त्या अति कामधुमाने ।। जाउनि ज्ञानसुलोचन अंध चुके मज मी जवळी च तमाने ।। दैवत देवि उपासन शासन मानुनि आचरिती नियमाने ।। आश करी अविनाश सुखाप्रति नास सदा मरती अभिमाने ॥ २० ॥ जो जन या भजतो तनु दैवत आवडिने मज अर्थ अपेक्षी ।। तो चि तया पुरवी कळ मी परि भाव धरोनि मुळास न लक्षी ।। पत्र फुले फळ डाहळिया अति मिश्रित शोभति एक च वृक्षी ।। दैवत संघत पासुनि सांडुनि तांदुळ भूस चि भक्षी ।। २१ ।। दैवत जे जसे आवाडे त्या परि पूजनपद्धति त्या च परीचा ।। इच्छित लभ्यतसे च तया आस जाहलि दाटि धरे बहुतांची ।। ती मज पासुनि म्यां सजली तरि आर्ति हि पुरविली भजकाची । देव खरा म्हण तोषति नाचति बैसविती प्रित ही पुढिलांची ॥ २२ ॥ दैवत अल्पक आवडि अल्प फळे क्षणभंगुर स्वप्न जसे ।। पावत त्या च पदाप्रति भक्त अवश्यक भव्य स्वरूप जसे ।। आणि मला भजती जन हे जगदीश्वर जाणुनि प्रेमवशे ।। ते असतां हि समग्र मदर्पण नोहति मद्रूप अंतिं कसे ॥ २३ ॥ मी परमेश्वर व्यक्त नव्हें मज व्यक्त चि मानुनियां शिणताती ।। २७ वीचि लाटा. ________________

भगवद्गीता-६. ब्रम्ह परात्परभाव न जाणुनि जीवपणे किति ओसनताती ।। बद्धिहिनाप्रति कोण करी उपदेश वथा मरणे मरताती ।। अव्येय शाश्वत सत्पुरुषोत्तम सन्निध संविते वीसरताती ॥ २४ ।। माझि प्रभा जग सर्व असोनि कसे चुकले मुढ आवृत माया ।। दृष्टिपढे पटले रचिली म्हण मी न दिसे अणुमात्र भजाया ।। चित्र पहा चुकले जळबुद्बुद तंतु चुके पट येति विकाया ॥ मी अज अव्यय त्या मज लाविति लोक समस्त हि लौकिक वाया ॥२६॥ हे सखया बरि सन्मति जाण जन्ही नग होउनि वर्तत सोने ।। होत अनेक तरी कनकांत चि मोडति अक्षय ती कनकाने । तेवि भुते भुत वर्तति मद्रुप नाश तया मज माजि निदाने ।। हे भुत वर्तन आणि भविष्य हि मी च असे मज कोणि च नेणे ॥२६॥ कां तरि ते मज पासुनि त्यां मज नेणति जे अविनाश परेशा ।। भ्रांत सदां विषयांत चि वर्तति वाढविती बहु ती विषयाशा ।। त्या न पुरेति च द्वेष उठे मग जन्मत दोहिंत मोह विरेशा॥ तो भुलवी जग मोहुनियां मग जन्मति जन्मति पावति नाशा ॥ २७ ॥ जे विषयांच्छकपापविवर्जित पुण्य कदा करिती मम सेवा ॥ हे व्रत जे दृढ आचरिती मज लागि च आळुनियां अहंभावा । त्यांसि कदा न करी भ्रम मोह मि सत्पथ दे अविनाश विसावा ।। जाणति ते मजलागि कसे तरि आइक ज्या घरि मी निज ठेवा ॥ २९ जन्मजरामरणास सुटो म्हण आश्रय मत्पद निश्चित केला ।। जाणति मी परब्रम्ह श्रुतीवचना पडिला मजलागि अबोला ।। जाणति ज्ञान हि ते मज मी गक्सीत चि येइल देउनि डोळा || शाश्वतता अधि आप्त विचारुनि कर्म अभेद समस्त हि ज्याला ॥ २० आधिभुतां मज जाणुनि जाणति मी अधिदैवत सर्व हि व्यक्ती ।। अर्थ ऋतू मज वांचुनि नेणाति ते मज माझि च चित्त पहाती ।। ते करतील प्रयाण तिये समयीं मज लागि च चिंतित अंती ।। हे पडतां श्रवणीं अति विस्मित अर्जुन काय म्हणे निज चित्तीं ॥ ३ और.३१ बुबुदः २८ अव्यय=अविनाश. २९ संवीत वेष्टित. ३० चित्र-चमत्कार. ३१ ब बुडबुडा. ३२ निदान आदिकारण. ३३ विरेशा ( वीरेशा) हे अर्जुना. ________________

उद्धवचिद्घनकृत. अध्याय ८ वा. अर्जुन वीनवितो हरि साच तुझी वचने शुभ सत्तम आर्ती ।। आइकली परि अर्थ असाध्य पुन्हां पुसतों वद अद्वय मूर्ती ।। ते ब्रह्म काय कसे अधिआत्म हि कर्म कधी वळखी अधिभूती ।। देउनि सांग बरे अधिदैवत प्रांजळ ये मज लागि प्रतीती ॥ १ ॥ देहपरीत कसा अधियज्ञ कधी विधिने मध सूदन माते ।। आणि प्रयाण कसे करितां तुज ओळखणे दृढ नेमुनि चित्ते ।। या परिची ध्वनि दे वचनें अजि गूढ प्रकाशाने देई दिनाते ।। कल्पतरूतळिं वास करी तरि सर्व मनोरथ सिद्व चि त्याते ।। २ ।। श्रीहरि सद्गुरु सांगतसे अति पातळ जे गगने क्षरले ।। अक्षर ते नवछिद्रघटीं न गळे भरले जरि हारवले ।। ते परब्रम्ह घटादिक नाशत शाश्वत स्वस्थितिने राचले ।। ते अधिआत्म भतें घडती पड़ती अणि वर्तति कर्म भले ।। ३ ।। जो क्षरभाव तया अधिभूत म्हणों घडले गगनादिक भूती ।। त्यांत नरत्व अहंकृति सत्व तया अधिदैवत जीव वदेती ।। अक्षर आदि समस्त हि ब्रम्ह करी निज देहिं च द्वैतसमाप्ती ।। तो अधियज्ञ मि ज्ञानहुताशनि देउनि जाळित दृश्य अहती ।। ४ ॥ या परि जाणुनि वर्ततसे मज मद्रुप देह समंध च नाहीं ।। . तो मग सोडिल देह तयीं मज वांचुनियां गति नेणे कदाही ।। अंत सुनिश्चित तो चि तयां मज माजि मिळे भजने लवलाही ।। मी मज अव्यय भाव असंशय नित्य सुखास चि पावत पाहीं ॥ ५ ॥ प्राणिगणी धरिजे प्रित ज्यावरि ते चि तया मरणीं अठवे ।। पावति त्या च गतीस अचक किती भवती असें जन्म भवे ।। जागत जे जन हेत धरी निजतां च तयांपरि स्वप्न दिसावे ।। जाणुनि तूं भज कुंतिसुतां मज होशिल मद्रुप सत्य स्वभावे ।। ६ ॥ यास्तव जन्म-स्थिती-क्षय जाणनि तूं मजला स्मर सर्व हि काळी ॥ मत्पर होउनि युद्ध करीं मग लिंपिसि ना कधिं पापसमेळीं ।। बुद्धि तुझी निज निश्चय पूर्वक देखिल दे मन मात समूळी ।। पावसि मत्पद येथ असंशय हे करुणेन वदे वनमाळी ।। ७ ॥ ने विषयों जडले मन पावत संसति फार तया च गतीते ।। ___३४ प्रतीति अनुभव, खातरी. ३५ संसृति संसार, ________________

भगवद्गीता-८. त्यास वळूनि पळे पळ निश्चळ अभ्यसने करि स्वात्मसुखाते ।। स्वप्नभ्रमी पुरुषोत्तम दिव्य परात्पर जो पुरुषोत्तम त्याते ।। जाय मिळोनि कथीं तुज अर्जुन आणिक आइक त्याच पदातें ॥ ८ ॥ नित्य नवे दिसते परि सम्यक जाण जुने गगनाहुनि आधी । लाहन ते अणु होउनि मद्रुप सर्व हि व्यापुनि सर्व निषेधी ।। सर्व सजी अणि वांचवि सर्व हि चिंतान चित्त विरे मन बद्धी ।। ते स्मरतां तम सर्व हरे उदये रविच्या परि रान प्रबोधी ॥९॥ या परि जाणतसे मज आधिं च प्राणप्रयाण कसे करितो ।। स्थीर मने हरिभक्तिसुखें सम कुर्भक योगबळे वळितो ।। सावध सम्यक स्वस्वरूपे हर्दि मी तरि आंवरिला सरितो ।। दिव्य परॊत्पर मी पुरुषोत्तम त्या प्रति पावत सत्वर तो ॥ १० ॥ वेदविदविर अक्षर में प्रकृतीपर पाउनियां म्हणताती ॥ भोग उभी सुख सांडुनियां मग स्वानुभवें वरिजेत विरक्ती ।। इच्छनि ज्या प्रति इंद्रियनिग्रह ब्रह्मचरीव्रत आचरिताती।। ते तुज प्राप्तिस साधन सांगत आइक सावध होउनि चित्ती ।। ११॥ मार्ग मना गमना न चळे भजने असि कोडित इंद्रियद्वारे || राहिल ते हृदयीं च उगे मग प्राण मना करि एक विचारे । जो हदभीतरं शीरतसे मन-संगतिने गगनांतरि यारे ।। मधित योगधती निजध्यान धरी जंव वायु नभात विहारे ॥ १२॥ अक्षर जे परब्रम्ह परात्पर ध्यान धरोनि परा स्मरतां ।। ओमिति घोष उठे गगनी मन प्राण विरे तंव देह रिता ।। ध्येय न ध्यान न ध्यासक ही अवघा चि अनंद मुळी बघतां ॥ हे परमोत्तम सद्गति पावत त्यास मि मानित मन्मयता ।। १३ ॥ चित्त अनन्यगती सरितांपति लागुनियां सरिता मिळताती ।। एक मला स्मरतां हि अखंडित त्या परि आश्रय त्यासि मि अंती ।। त्यास मि सूलभ माय मुला जसि आइक सादर भारतमूर्ती ।। तो मज माजि मि त्या आँत बाहिर योगसुखें शरिरांत समाप्ती ॥१ मद्रुप ने परमोत्तम सिद्धिस पाउन अक्षर अय झाले ॥ ____३६ सम्यक चांगलें. ३७ सृजी उत्पन्न करी. ३ ८ कुंभक मडक्यांत घातल्यास शरीरांत कोडणे. ३९ परात्पर उत्तमाहून उत्तम. १० वेदविदांवर वेदज्ञश्रेष्ठ. ११ विनाशी. १२ पर पलीकडे. १३ उमौ=दोन. ११ हदभीतरों-हृदयांत. १५मार्षित=मा १६ योगधृतो योगाभ्यास. १७ सरितां पति-नदीस्वामी (समुद्र). १८ भद्दय हैतरहित पानल्याप्रमाणे वाय १ अक्षर-अमाति-मस्तकात. ________________

(६८) उद्धवचिदूधनकृत. ते अतिदुःखसमुद्र अशाश्वत जन्म तयां जरि होउनि धाले ।। दह पुन्हा न घडे च तया परि जन्मक्षयोतित अक्षय झाले ।। तूं पण हे दुध भक्त नसेपरि ऊंस न होति च सॉकरमेले || १५ ।। ऊर्ध्वपये सुकृते चढती गति सत्यपुरी प्रति पावति माने ।। पूजन घेति जसा चतुरानन वावरती अरुढोनि विमाने ।। राहटचक्र जसे उतरी धरणीवरि जन्मति काळगतीने ।। यादविच्या कुमरा म्हण यादे जन्म न जाणति मत्परज्ञाने ।। १६ ।। एरवि त्यास किती दिसतेय असी गणना करिजेल दिसांची ।। एक दिसा तई चारि सहस्र युगे फिरती धरणी मनुजाची ।। रात्रि हि तेथ तसी च युगें गणती पुरतां मग पाहट त्याची । या परि ब्रह्मदिना आणि रात्रिस देखति जे जन ख्याति तयांची ॥१७॥ ज्या दिवसे जग व्यक्त समस्त हि वर्ततसे अपुले क्रियकी ।। जे दिवसा पसरीत पसार करी केविक्रय देखसि ग्रामी।। रात्रि जई प्रगट तइं सांठवि तेंवि अकार निराकति योमी [ व्योमी ? ] || सांठवुनी रचिताहे पुन्हा हनि हाचि विलोक कदां हि न कामी ।।१८।। हा भुतंग्राम दिसे तितुका हि निशीमुखि सर्व लया प्रति पावे || आणि पुढे पहटे अवघा चि रची तितुका म्हणसील कथावे ।। सृष्टि समूळचि सृष्टि करी हरि त्या विधिते न चुके भवगोवे ।। तेय वसो म्हण जे नर धांवति अक्षयि त्या कवणे वसवावे ।। १९॥ यास्तव सर्व भुतां प्रति नास दिसे अविनाशि चि वस्तुस शोध ।। व्यक्त ॲव्यक्त उभावुनि सान परात्पर शाश्वत नित्य त्रिशुद्धी । म॒न्मय पिंड घटावुनि मातिस कांचन खोटि नंगाहान आधी ।। जाण तया परि मी पर चिद्घन अद्वय अच्युत तो चि सुबुद्धी ।। २०॥ व्यक्त दिसे म्हण एक ॲव्यक्त उभाउभि ने परब्रम्ह अनादी ।। अक्षर आणि क्षराक्षर उत्तम जेथनि संसृति निश्चित नेदी ।। या परि अक्षर जे म्हणिजे परि प्राप्तिविरे जयि द्वंद्व उपाधी ॥ ते मम धाम अनाम असंग अभंग अनुस्युत आद्य अभेदी ।। २१ ॥ ४९ जन्मक्षयातित ( तीत ) जन्ममरण रहित. ५० भेले खडे. ५१ सत्यपुरी-ब्रम्हलोक. ५२ चतुरानन ब्रम्हा. ५१ वावरती-फिरतात. ५४ यादवी-कुंती. ५५ यादव कृष्ण. ५६ क्रय-खरेदी. ५७ अहनि=दिवसास. ५८ ग्राम-समूह. ५९ निशीमुख-सायंकाळ. ६० विधि-ब्रह्मा. ६१ गोवें फेरा. ६२ म्हण:-ह्मणून. ६३ मन्मय-मातीचा. ६४ नग-दागिना. ________________

भगवद्गीता-८. जे सकळां भुति अंतरि बाहिर व्यापित जे भुतभेद न साहे ।। व्यापक व्याप्य विवर्जित अव्यय नामरूपासि न एक कदा हे ।। हे पुरुषर्षभ में पुरुषापर वान किती श्रुति वानित राहे ॥ यास उपाय नसे अन्य लाभत भक्ति अनन्यपथे लवलाहे ।। २२ ॥ हे भरतोत्तम सांगतसे तुज काळ अकाळ विचार करोनी ।। विति आणि अनावृति योगिजना प्रति होय कसी अवसानी ।। एकमते सहजे पॉह तेरिति संग्रह हा हि असो तव कानी ।। दाटुनियां शशि सूर्य करी तरि नित्य धडाडित अंतरि अग्नि ॥ २३ ॥ चिन्मय निर्मळ ज्योतिस्वरूप हि सद्गुरु सेवुनि त्यांचे दयेने ।। दीवस यावरि पक्ष हि शुद्ध चि उत्तर आयन सा महिन्याने ।। ब्रम्हविद त्यजि या समयीं जरि देह सुखावुनि ब्रम्हसुखाने ।। तो परब्रम्ह चि पावतसे कथिजेल अकाल अंकणि सुकानें ॥ २४ ।। अग्नि नयी न थरे शरिरांत कर्फे विझतां जायं धूम भरे ।। झांकळली निज ज्योतिस धूवपडे स्मरणा विसरे१ ॥ वद्य तिथी वरि राति हि दक्षिण आयन त्या महिन्यांत मरे ।। योगि असे तरि तो शशिमंडळ पावुनि कर्मभुमीसम रे ।। २५ ।। दो समयीं जार्ग जाण अनादि च पावति मृत्यु अयाचित प्राणी ।। एक निघे पुनरागमना पथ एक जिरे गति जेथ नियेनी ।। जे समयाधिन दुर्गति सन्मति पावति देव वसे नरि प्राणी ॥ व्यर्थ तयी पुजने भजने मज यास्तव यास मनास न आणी ।। २६ ।। आधिं च जे स्वरुपी मिनले मग काळ अकाळ न नाणति योगी। जेवि नभी नभ आधिं च भंग घटा कधि हो अथवा घटसंगी । यास्तव सर्व हि काळ मला भज मद्रुप होशिल ते चि प्रसंगी । देह असो किं कधी पडले तरि अर्जुन तूं अविनाश अभंगी ।। २७ ।। वेद घडांग-पथे यजि यज्ञ हि तीव्र त तप सर्व हि ज्ञानी ।। पुण्य जुडे बहु फार तन्ही समया न विचारण अद्वय ज्ञानी ।। आद्य अनाम अणी अभोगत अद्वितिय श्रुति निश्चित वानी ।। पावति में पर स्थान अचंचळ उद्धवचिद्घन योगि निदानी ॥ २१ ६५ पुरुषर्षभ-पुरुष श्रेष्ठा. ६६ पुरुषापर=आत्म्या पलीकडे (आत्म्याहून श्रेष्ठ वानुव". ६८ आवृत्ति पुनर्जन्म. ६९ अनावृत्ति पुनर्जन्माभाव. ७० अकर्णी ( आज आइक. ७१ या पदांत तोन अक्षरें कमी आहेत. ७२ षडंगें शीक्षा, च्छंद, व्य निरुक्त, ज्योतिष, कल्प. ७३ वानी वर्णी. १ निदान आदिकारण. इन श्रेष्ठ ). ६० भी आकर्णी ) छद, व्याकरण ________________

उद्धवचिद्घनकृत. 5 Yhd Yho yhd भगवद्गीता अध्याय नवम श्रीहरि षडणधाम निरूपम भक्तसुरद्रुम बोलत वाणी ।। सांगतसे तुज हे गुज उत्तम कां तुं अनिंदक हे धनुपाणी ।। ते कवणे परिचे तरि ज्ञानप्रपंच समिश्रित बुद्धिस आणी ।। जाणुनि जे जननामरणाहुनि मोक्षसुखासचि पावति प्राणी ।। १ ।। हे प्रभु जाणुनियां सकळा अणि गुह्य समस्त हि यास चि थोरी ।। हे सुपवित्र पवित्रपणासहि उत्तम उत्तम हे अवधारी ।। हे उघड सुलभ शुभ लाभत धर्म हि हे सुसुखा सहकारी ।। अव्यय तेहरिने घातकाजन जे घडिले निज स्वार्थशरीरीं ॥ २ ॥ हे परतापन हा निज धर्म अशावरि आवडि नाहिं जयाची ।। व्यर्थ श्री भ्रमले नर नेणति प्रीति पडे अधिका विषयाची ।। ते मज पावति ना फिरती रिति वाट किती जननामरणाची ।। मी हि कसा कथितो हि तुला स्थिर सांडुनि आइक भ्रांति मनाची ।। ३ ।। व्यापियले जग म्यां अवघे निज स्वस्वरुपे अहि दोर जसा रे ॥ दोरित सर्प तशी मज भीतैरि सर्व भुते समजोनि असा रे ।। जोवरि बुद्धिस सर्प अभासत तोवरि दोर तयांत कसारे ॥ तेवि भुती न मि दोर कळे तरि है जगडंबर संपत सारे ।। ४ ।। पार्हि कधी कनेकी नंग नाहिं च हेमैं कधी नग जाले चि नाहीं ।। हेमनगा धरिले हि नसे नगभाव दिसे तुज मारक कांहीं ।। सांडुनि तो मग मी च समस्त हि आत्मरुपी मम वैभव पाहीं ॥ ना मि भुर्ती न भुते मज माजि असा भुतभाव न टाकुनि ठायीं ।। १ ॥ जेवि नभी पवनासिपवाउनभा पवना रुप एक चि जाणे । हालवल्या गति सर्व नभी गगनांतरि थोर तसा चि हि होणे ।। आणि नभे धरिला लय त्यांत चि तेवि भुतां मजमाजि उठाणे ।। कोण करी तरि आइक सांगत हे प्रकृती कथिली तुज तेणे ।। ६ ।। सर्व भुते प्रकृतीत लयाप्रति जातिल जाणसि कल्पक्षयीं ।। हेतु इतें मन माझि म्हणे मजपासनियां दुसरी न तयीं ।। जेवि रेवीकिरणी मृगंतोय उठे विनठे जळफेन 'नेयीं ।। . १. धाम-घर. २ सुरद्रुम कल्पवृक्ष. ३ अहि-साप. मीतरी आंत. ५ कनक= सोने नग-दागिना. हेम-सोनें.८ हेतु-कारण. १ रवी-सूर्य. १० मृगतोय मगजल." फेन फेस. १२. मयों नहींत. ( नदी-नयी; आम्रराजि आंवराई). ________________

भगवद्गीता-९. तेवि यातनया बुझे मी च निमित्त घडे 'संजितेसमयीं ॥ ७ ॥ स्वप्रकृतीस अधिष्टित मी सृजि मागति मागति हे भुतसृष्टी ।। बीज बळे वपितांचि उभारत भारत देखसि पादप दृष्टी ।। की भरिते उदयीं उदधी शशिमंडळ होत नसे अनुकष्टी ।। तेंवि मि सर्व असे प्रकृतीवश हा भुतगोधळ व्यष्टि सेमेष्टी ।। ८ ।। काय मेगांबु रवी बुडवी धुमठेलिल वायुस केवि घडे ।। वाहुटळी उडवी नभ की जळबुद्बुद मस्तकि वज पडे ।। तेवि मला प्रकृतीकतकर्मक बंधन जाण अवश्य घडे ।। चेष्टित भान जगासि उदासिन ते सुखदु:ख तया न घडे ॥ ९ ॥ मी धनि जीस चराचरते रवि झोप जशी बहु स्वप्नि किने । हेतु मुळी दिपकद्युति होय घरी घरचे जन वर्तवि जे ॥ चंद्र नभी शशिकांत द्रवे तिस हे प्रकृती मजलागि अजे ।। कतिचिया कमरा मज मी च तया जग मानित व्यर्थ दर्जे ॥१०॥ मी परब्रह्म पेरोत्पर आद्य अनामय अव्यय जो अविकारी।। ईश्वर भूतमहेश्वर मी मज नेणति मूढ कदां अविचारी ।। मानिति की उपजे मरतो असे माणुसधर्म किती अवधारी ।। लाविति सर्व मला च जसे शिशु अभ्रसवे शशि चंचळकारी ॥ १९॥ निष्फळ जन्म हि जीवित निष्फळ ते मज नेणुनि निष्फळ जाले ।। निर्फळ ज्ञान कियाफळ निर्फळ चिंतनि चित्त विचेतस ठेले ॥ यापरि कर अघातनि तामसि राक्षसि जे प्रकृतीस मिळाले ॥ मोह करी अविवकिनि आसरि साधियले श्रम फार न बोले ॥१२॥ आइक जे मज जाणति सर्व भुतादिक अव्यय दिव्यरुपाते ।। देवस्वभाविनि शांति क्षमा निज ज्ञानप्रकृतिस आश्रित होते ।। आवडिने मजला भजती मज वांचुनि आणिक नेणति चित्ते ।। सांठविले हृदयीं मजला म्हण अंतर वाड तयां म्हणिजेते ॥ १३॥ कृष्ण हरी नृहरी मधुसूदन कीर्तन या परि नित्य करीती ॥ जाणुनियां मज सार्थक अर्थ विचारुनि नाम जिवांत धरीती ॥ १३ पृथा कुंती. ११ बुझ=समज १५ निमित्त कारण (निमित्तमात्रं भवन १६ सृजिते समयों उत्पन्न करिते वेळी. १७ मागति मागति-पनः पनः । पेरितां. (व बीजसंताने ). १९ भारत हे मरतकुलोत्पन्ना, अर्जुना. २. पा. २१. भारिते-भरती. २२ व्यष्टि-एकटेपणा. २३ समष्टि-सर्वपण. २१ अंबः २५ परात्पर श्रेष्ठाहून श्रेष्ठ, भव सव्यसाचिन्) पन: १८ वपिता २. पादप-वृक्ष. पण. २१ अबु-पाणी. ________________

उद्धवचिघनकृत. सर्व भुती मज वोळखती नमिती निज भक्तिस वोळगताती ।। आणि मला मिळती मज ते रिति सिंधु नसा सरितां भरताती ।। १४ ।। ज्ञानहुताशनि दृश्य हवी यनि एकपणे यजने मज कोण्ही ।। एक पृथक्पण विश्व दिसे परि मन्मय भासतसे घटश्रेणी ।। एक बहूरुप हम नगाकृति हम चि जाणतसे बह नाणी ।। विश्वमुखे मज अर्पितसे मेख हा सहज स्थितिचा धनपाणी ।। १५॥ वेद विधान कयीं केतु तो हि मि स्वीह स्वधा मि हि मंत्र हि मी ची ।। औषधि मद्रुप आज्य मि अग्नि हि मी च क्रिया बहुधा हवनाची ।। हूतविधी मि हि आणि हवी मि हि स्वस्वरूपे सकळा समधीची ।। या रित सर्व मि यज्ञ चि जाणति मी स्वरुपें सकळां अमराँची ।। १६ ॥ मी प्रकृतीरुप माय जगाचि च बाप हि मी उपजे जग जेणे ।। ही प्रकृतीपुरुषे मज पासनि तो मि अज जगपाळक जाणे || वेद हि मी च पवित्र हि मी प्रणवाक्षर जेथुनि वेद उठाणे ।। त ऋग साम यजू रुप माझे चि आणिक आइक माझिं ठिकाणे ॥ १७ ॥ मी च गती प्रतिपाळक मी प्रभु मी जननी सकळांतरसाक्षी ।। मी सकळां हृदयीं मज माजि निवास मला शरणास नपेक्षीं । । उत्पति पालन आणि निदान मि मी च निधान तुं या परि लक्षीं ।। बीज मिं अव्यय मी शशिचे परि शुक्ल रचे क्षिण उत्तर पक्षीं ।। १८ ॥ मी च त रविच्या किरणे वरषे नाभिं पाउस होउनियां ।। मी च करीं सकळां प्रति निग्रह मी च सृर्जी बहु लोक तयां ।। मारितसे सकळांस हि मृत्यु मि मी अमृतोपम माझि दया ।। शाश्वत मी च अशाश्वत मी मज वांचुनि ठाव नसे चरया ।। १९ ।। नेणुनि मि त्रय वेदविधी यजिताति सुरा बहु सोमप यागे ।। आणि मनीश्वरकाम चि या चित्तिं पाप समिश्रित पुण्यप्रसंगे। त्या सूकते मन चिंतित पावति भोगति ते दिवि भोग निजांगें ।। कामदुधा घरि सांपडली तिस क्षीर उपेक्षुनि कांजि च मागे ।। २०॥ जो पदरी धन तो कळवंतिण जाण जिवाहुनि आधिक मानी ।। २६ घटश्रेणी मडक्यांचा समूह. २७ मख यज्ञ. २८ क्रतु-यज्ञ. २९ स्वाहा देवांस आहती देते वेळी उच्चारावयाचा शब्द. ३. स्वधा पितरांस पिंड देते वेळी उच्चारावयाचा शब्द. ३१ आज्य-शेळीचे तूप (अजा-शेळी). ३२ प्रकृति स्वभाव. ३३ पुरुष-आत्मा. २१ प्रणष ओंकार. ३५ सोमप-सोमरस पिणारे. ३६ दिवि स्वर्गात. ३७ कामदुघा-कामधेन, ३८ क्षीरदूध. ३९ कांजिण्या .. कळवंतीण वेश्या. ________________

भगवद्गीता-९. पण्य सरे मग त्या परि दीक्षित द्वार हि पाहुनि ये नयनांनी ।। भोगुनि स्वर्गसुखासि धरे उतरे बहु भोगित या जिवयोनी ।। या परिचे त्रेयिधर्म चि कामुक त्या भवसंगतिने सुखहानी ।। २१ ।। चातक नेवि घनाश करी जिवना परि बाळक चितिति माता ।। तेवि अनन्यगती मग चितिति जे जन जाण उपासति ताता।। ते मज माजि मि त्यां आंत बाहिर गोरे जसी जिवनी बुडवीतां ।। हो निज योगे मि वाहे निरंतर क्षेमपुरःसर पांडवनाथा ।। २२ ॥ जाण जरी जन सर्व उपासति आवडिने विधिपूर्वक देवा ।। ते हि तरी मज पावति मी मळ सर्व उपासन सार्थक भावा ।। पति लवे तित नेत्र सुखावत जीव तसे सुखप्तिस पावा ।। मद्रप देव समस्त हि अर्जुन भिन्न नसे कधिं देह अवा ॥२३॥ यज्ञस्वरूपक मी वदती श्रुति सर्व हि यज्ञमुखे मि च भोक्ता ।। यज्ञ हि मी च धनी मज अर्पित यज्ञ समाप्तिस मी फळदाता ।। पापरि नेणुनियां मन अग्निरवीवरुणादिक इंद्र समस्तां ।। जे भजती गति पावति ते तुज सागतसे धरि अंतरि पार्था ॥२४॥ देवयंजी तरि देवपदा प्रति पावति योजक देव चि होती ।। पितृव्रते प्रितिपूर्वक आचरतां पितरांवरि निश्चित येती।। भूतगणां भजती भुत होतिल जे मन आवडिने भजताती ।। मत्पर ते मज पावति निश्चित अक्षय मद्रुप होउनि ठाती॥२५॥ आइक मत्परनिष्ठ कसा तरि पुष्प समर्पि फलादिक झालें। हे न मिळे तरि काय उणे जळ अर्पण आवडिने मज केले ।। ते मुखि घालुनि भक्षितसे जणु अन्न नसे बहु काळ भुकेले ।। तांदुळ विप्रकरार्पित द्रौपदिशाकमुखे भुवनत्रय धाले ॥ २६ ॥ पाहसि बोलसि ऐकसि चालसि इंद्रियधर्म समस्त करीसी ।। की बहु घड्रेस भक्षण भक्षिसि भोगिसि भोग अपार मुखासी ।। यज्ञ अनेक विधी यजिसी बहु दान जना धन घेसिल देसी ।। श ४१ दीक्षित याशिक. ४२ त्रयी-ऋक्, यजुः, व साम हे तीन वेद.१३ घना मेघाची आशा. १४ जीवन पाणी. ४५ गार पाण्याची गार, बर्फ. १६ योग=जी वस्त पणाजवळ नाही ती प्राप्त करून घेणे. १७ क्षेम-प्राप्त झालेल्या वस्तूचे रक्षण करणे. पात डोळ्याचे पाते. १९ अवेष अवयव. ५० यजी-पूजक.५१ याजक यजी. षड्रस-गोड, तिखट, तुरट, आंबट, खारट, कडू हे सहा रस (एक द्वित्र्यादियुक्त्या म कटुकषायाम्लक क्षारतिक्तैरेकस्मिन षड्रसैः स्युगणक कति वद व्यजने व्यक्तिभेदाः ।। भास्कराचार्यरुत लीलावती) ________________

उद्धवचिद्घनकृत. कां तप आचरसी करसी व्रत अर्जुन ते मज देई फळेसी ।। २७ ।। सर्व शुभाशुभकर्मफळा जरि अर्पितसे निरहंकातनें ।। तैं सुखदुःखफळास न भोग हि जी बहु जन्म किती मरणे ।। यारिति ज्ञानसमिश्रित अंतर बंधन मिथ्य करी भजने ।। मुक्त असा मज मानि च पावसि तूं करसी म्हण हे कयने ।। २८ ।। तो मि कसा तरि सर्व भूती सम कांचन जेवि समस्त नगांत ।। द्वेष कधी न करी पदिचा पदि मस्तकिंचा प्रिय नाहित याते ।। आणि मला भजती जिवनी जळसिन्धुसरी परि येकरसाते ।। ते मज भीतर मी आंत बाहिर भेद तयां मज नाहिं च नाते ।। २९॥ जो हिन कर्म करी हिन जाति हि नाव शुचि स्मित नाणित वाचे ।। तो अनुताप धरी मज सर्व भुती भजने हरि दोष मनाचे ।। त्यास मि साधु बरोबरि मानित भागिरथी मळ गावरसाचे ।। नीवडती जन त्या परि पावन देखुनि तो मम मानस नाचे ।। ३० ।। ज्या घडि ये मजला शरणागत त्या घडि धर्मस्वरूप चि झाला || पाउनि शांतिसुखा प्रति मद्रप शाश्वत ब्रह्म सूखे समधाला ।। हे कुरुनंदन सांगुं किती तुज भक्ति सुधारस जो नर प्याला ।। तो कधिं नाश न पावतसे हरिभक्त असे म्हणताति तयाला ।। ३१ ।। ने मजला शरणागत निश्चित जाणति ना मज वांचुनि कांहीं ।। तो पशु का बहु पापि हि योनित जन्म तया परि पावन नाहीं ।। स्त्री शिशु वैश्य किं शूद्र हि अंत्यज भक्तित जातिस कारण नाहीं ।। मद्भजने परमा गति पावति कुंटणिका कुबजा निज देहीं ।। ३२॥ या वरि ब्राह्मण क्षत्रिय उत्तम जन्म हि उत्तम कर्म जयचि ।। ते मजला शरणागत त किति वर्ण मि पुण्य अगण्य तयांचे ।। हा बहु दुःखसमुद्र अशाश्वत पाउनि लोक सुनिश्चित केचे। . यांत तुं जन्मसि ते मज ये भज आइक वर्म कसे भजनाचे ।। ३३ ।। हो मज भक्त मनात मला धरि सर्व क्रिया मजलागि समपी ।। सर्व भुभूती मज जाणुनियां नमि अर्जुन हे बहु पद्धति सोपा ।। सर्वभुतात्मक मद्रुप होसिल ब्रह्मपरायण अद्वयरूपी ।। उद्धवचिद्धन सांगतसे गति पावति हे नर जे अनुतापा ।। ३४ ।। नवमोऽध्यायः समाप्तः । ८३ नग-दागिने. ५४ भीतरी आंत. ५५ भागीरथी गंगानदी. ५६ रस-पाणी. ५७ सधा-अमृत. ५८ परमा-उत्तमा. ________________

भगवदगीता. (७५) भगवद्गीता अध्याय दशम. सप्तमि मी उदकी रस मी केतु पासुनियां नव मी कथिलेसे ।। ते चि पुन्हा हरि सांगत आइक उत्तम वाक्य धनंजय कैसे ।। जे तुजला कयितां हित हेतु चि सिद्धिस पावति ते अनयासे ।। कां तुं मला प्रिय आवडता बहु प्राण तुझ्यापरि आप्त न भासे ॥ १॥ मी अंज अध्यय सर्व भुतात्मक मी भुतभावन मी भुत गोप्तौ ॥ या प्रमवाप्रति देव न जाणति सिद्ध महाऋषि नेणति पार्या ।। कां म्हणसी तरि मी सकळां मुळ देवमहर्षिस जन्मवि तीता ।। मी मन बुद्धिस चाळक पाळक मी सकळातित शुद्ध स्वसत्ता ॥ २ ॥ जन्म नसे मज आदि नसे आणि सर्व हि लोक महेश्वर मी॥ जो मज यापरि जाणतसे निज स्वानुभवे भ्रमभेद श्रमी ॥ मानव हे बह भ्रांत अशांत हि मढ नव्हे न भलोनि तमी। सर्व हि पावन बंध न तो वरि आइक जो मज भाव नमी ॥ ३ ॥ सार असार विचार निज स्थिति सावधता धरणीपरि शांति ॥ इंद्रियनिग्रह चित्त अचंचळ इच्छित पूर्ण अपूर्ण हि होती। भाषण सत्य दिसे जगदुत्पति त्या च सवे सकळां सम प्राप्ती ।। भ्यासुर आणि निमासुर देखुनि हो भय कतिर निर्भय होती॥ ४ ॥ दुःख भुतांस न दाखवणे प्रिय अप्रिय भाव समान च तुष्टी ।। कायिक वाचिक मानसिके तप नीति धनेन सुपात्रिं च तुष्टी ।। कीर्ति अपेश असे बहु भाव पृथाविध व्यापियली भुत सृष्टी ।। हे मजपासुनि होति समस्त हि आणिक आइक देखसि दृष्टी । जाण महा ऋषि सप्त हि याहुनि आणिक सांगतसे तुन चारी।। जे चर्वदातिल पूर्विल लेखुनि भाव असे अकरा अवधारी ।। हे मम मानसिं उद्धवले जणुं बुद्द देखि च जाति समुद्री ।। पासुन ज्या बहु लोकप्रजा सुत शिष्य प्रशिष्य परंपरकारी ॥ वैभवयोग तुते कथिला नवमी बहु दाबुनियां उपपत्ती ॥ बुद्धिसुमुख्य महा ऋषि पूर्वक सांगितल्या निन भाव विभती। या अवघ्या मज पासुनि निश्चित जाणत ने सम मद्प होती। ते निनज्ञानसुखाप्रति पावति संशय कांहिं नसे च यदर्थी । ५९ ऋत-यज्ञ. ६० अज-जन्मरहित. ६१ अव्यय-माशरहित.२ भाई ६३ गोताम्रक्षणकर्ता. ६४ प्रभव उत्पत्तिस्थान. १५ ताता-बापा, अर्जना. भितरा. ६७ चवदांतील चवदा मनपैकी. ६२ भूते-सृष्ट पस्तु. पा, अर्जुना. ६६ कातर ________________

उद्धवाचिद्घनकृत. सर्व जगासि मि उत्पति कारण आणि प्रवर्तक मी सकळांचा ॥ यापरि जाणुनियां बुध पंडित ने भजती मज कायिकवाचा ॥ भाव सुनिश्चित अंतर आवडि सोस सदा बहु मद्भजनाचा ।। सांगतसे करुणाघन श्रीपति सार्थक काळ कसेपरि त्याचा ॥ ८ ॥ चित्त मदपर्ण चिंतन मद्रुप इंद्रिय जीवन मी जिहिं केला ।। स्वानुभवें निजबोध परस्पर बोधविती श्रुति जेथ अबोला ।। जाणुनियां मज कीर्तन ही करिती करि घेउनियां जपमाला ।। हर्षति आणि निवत्तिसुखाप्रति पावति वणं किती म्हण त्याला ॥ ९॥ आवडिने बहु जे भजती मज चित्त मदर्पण सर्व हि काळी ।। ज्ञान तयांप्रति देत मि ते मज जाणति व्यापक व्याप्य समूळी ।। बुद्धिसुयोग जया म्हणिजे कपिला दुसऱ्यांत तयास न्यहाळी ।। ज्यास अनुष्ठान पावति भक्त मला म्हण बोलतसे वनमाळी ।। १० ।। ने भजती मज त्यांस कृपाळ मि देउनि ज्ञान हि कार्य करी ।। जाण अविद्यक निर्मित हे भव नाशितसे ढग वायुसरी ।। कोठ वसोनि कसा हरिशी म्हणसी तरि आइक तेचि परी ॥ . बुद्धिसरी उजळे मग दीपक ज्ञान प्रभा तम सर्व हरी ॥ १२॥ ब्रह्म परात्पर तूं चि हरी शुभ पावन धाम हि तूं चि हरी ।। सर्व पवित्र हि तूं चि हरी अज व्यापक हे जग तूंचि हरी ॥ नाश नसे तुज तूं चि हरि क्षर अक्षरे उत्तम तूं चि हरी || दिव्य सुरांदिक तूं चि हरी तुज पार्य म्हणे किति वानं हरी ॥ १२ ॥ या च रिती परब्रह्म परात्पर तूं मज सर्व ऋषी कथिताती ।। नारद नित्य करी हरिकीर्तन गीत स्वयेंच धरूनि प्रतीती ।। आणिक आसित देवल ही मुनि श्रीगुरू व्यास सदा तुज गाती ।। तूं चि स्वये पर ब्रह्म मि सांगसि त्या वचने हरिली भवभ्रांती ।। १३ ।। फार जनी कथिले तई अज्ञ मि शब्दसुखे गित ऐकत राहे ।। जे अजि सर्व हि सत्य मि मानित जे तुझिया वचनी रवि पाहे ।। हे भगवंत तुझे अवतार न जाणति दानव देव कदा हे ॥ निग्रह की करिसील अनुग्रह शेष धरातळिं वानित राहे ।। १४ ।। तूं आणिकांस न जाणसि हे मज प्रत्यय सत्य हि तूं चि कथीशी ।। हे पुरुषोत्तम तूं अज अव्यय जाणास तूं अपणे अपणासी ।। हे भुतभावन भूतगणाधिप देवपती नगपालक होसी ।। ६८ क्षर=नाशवंत. ६१ अक्षर अविनाशी. ७० वानुवर्जू, ________________

भगवद्गीता-१०. व्यक्ति तुझ्या हरि जाणसि तूं चि नये सहसा वदतां आणिकाशी ।। १५ ।। निश्चित सर्व हि ज्या अति अद्भुत तूं धरसील हरि निज व्यक्ती ।। ते अपुल्या कथनार्थ समर्थ तुं ज्यास स्वये म्हणशील विभूती ।। लोक दिसे विविधाकृति नारुप नाम हि भिन्न बहूविध जाती ।। त्यासि निहीं रुपिं व्यापुनि तिष्ठसि तूं करुणाघन अद्वयमूर्ति ॥ १६ ॥ योगपती हरि मी कवणे रिती जाणे न तूज सदा मनि ध्याता ।। कोण विभूति रुपे तुज चितुनि राहिन निश्चित हे भगवंता ।। कोठकठे तव भाव विचारुनि जाणवसी पहतां चि अनंता ।। रुक्मिणिच्या रमणा हरणा भव संशय दरि करी गुरुनाथा ॥ १७ ॥ श्रीगुरु चिद्घन देव जनार्दन त्वां काथल्या अनुभूति विभूती ।। त्या मज सर्व दृढीकरणे दृदयीं जडली गुरुवाक्यप्रतीती ।। आणिक ही कर्थि आत्मसुयोग सविस्तर व्यापक हे निज व्यक्ती ।। सार तुझें वचनामृत प्राशन मी करितां श्रवणास न तृप्ती ।। १८ ।। हे कुरुश्रेष्ठ म्हणे मधुसूदन निश्चय रूप तुते कथिताहे ॥ उत्तम ज्या आपुल्या विभुती अवघ्या हि असोत किं मुख्य चि पाहे ।। विस्तर कां न कयों च कदाचित त्या हि असे म्हणसी मनि पाहे ।। अंत नसे मनबुद्धि अगोचर तेय किती म्हणु वैखरि लाहे ॥ १९॥ जिकियली निन झोप तयास्तव अर्जुन त्याप्रति ईश गुडौका ।। बाहुनि कृष्ण म्हणे सकळां भुति आत्मरूपी मनला अवलोका ।। सर्वभुते मनपासुनि आदि मि मध्य करी समरक्षण लोकां ॥ अंत हि मी सकळां नळिं बद्वद की कनकी नग त्यापरि होकाद्वादश जे अदितीसुत त्यांत मि वामन विष्णुरुपे समजावा । नाण प्रकाशक ज्योतिमयींत मि भास्कर नो नर्भि दाखवि यावा ।। देव मरुद्गण त्यांत मरीच मि की मरुतांत मि वायु सदैवा ।। आणिक ती निशिमाजि लवाकित स्वच्छ मि चंद्र विभुति पहा बार वेद समस्त हि मद्रुप त्यांत मि सुस्वर साम बुझे कुरुराया ।। देव समस्त हि त्यांत मि वासव ज्या बहु नेत्र विराजत काया ।। नाण दर्शद्रियचाळक हे मन भोगित पंच सदां विषयां या॥ ते हि मि प्राणिगणी निज ज्ञान मि आइक आणिक ही समना या रुद्र दहांवरि एक तर्यात मि भर्ग सदाशिव जो त्रिपुरारी ।। राक्षस आणिक यक्ष तयांत मि नो धनदेश्वर तो अवधारी ।। ७१ गुडाका झोंप. ७२ धनदेश्वर=कुबेर. बा॥२१॥ सजा या ॥२२॥ ________________

उद्धवचिदूधनकृत. आठ वसंत मि पावक जो नठरानळ याचित अन्न शरीरी ।। मेरु महाशिखरांत मि पर्वत ज्यास रवी शाशि घालित फेरी ॥ २३ ॥ सर्व पुरोहित त्यांत मि मुख्य तुं जाण विभूति मनात धरोनी ।। हे कुरुनंदन देवगुरू म्हणताति बृहस्पति जो बुध ज्ञानी ।। आणिक सेनके त्यांत मि स्कंदै सहामुख शोभत द्वादश कानी ।। स्थीर सरोवर डोह तयांत मि सागर नो रचिला सगरानी ।। २१ ।। सप्तमहर्षित मी भृग त्यास्तव चिन्ह उरावरि पाउल वाहे ।। वाचक सर्व पदी प्रणवक्षिर एक च मी वचनी रचिलाहे ।। द्वादश यज्ञ तुते कथिले परि त्यांत मि जो जपयज्ञ तुं पाहे ।। स्थावर सर्व पदार्थ मि त्यांत हिमालय मौलिमणी म्हण बा हे ॥ २५ ॥ सर्व तरू परि त्यांत मि पिंपळ तेथ तुम्हीं मज येऊनि सेवा ।। सर्व ऋषींत मि नारद कीर्तन नित्य करी चुकला भवगोवा || चित्ररथासि तुं जाणसि अर्जुन खेचर तो विभुतीत गणावा ।। सिद्ध नयां परमार्थ अशांत मि नाण कपील मनी तुजला बा ।। २ ।। पीयुषहेतुनिमित्य जधी मायेला क्षिरसागर त्यांत निघाला || तो हयं सप्त-मुखी रविच्या रथिं नाण मि निश्चित निश्चय केला ॥ तथिल नो गज यान सरेश्वर नाण गजांत मि वोळख त्याला ॥ आणि नरांत मि भूव नरेश्वर शासन नो करितो कुनराला ।। २७ ।। शस्त्र समूह तयांत मि वज चि इंद्र करी धरि त्रेवधाते ।। कामदुधा करि पूर्ण मनोरथ धेनुंत मी ह्मण स्वांग रहाते ॥ काम प्रजापति ऊपनवी झण तो मि प्रजन्य विभूति गणी ते ॥ सर्प महाविषधारक त्यांत मि वासुकि मंदर बारडि होते ॥ २८ ॥ निर्विष नाग तयांत मि शेष धरी धरणी सगळी ह्मण माथां ।। नाण वरूण मि श्रेष्ठ नळी वसताति बहूत चि याद समस्तां ।। अर्यम जो पितरांत प्रभू म्हण पित्रस्वरूप मि आदिननीता || आणि नियामके जे यम त्यांत मि दंड करी सकळां भुतजाती ।। २९॥ दैत्यकुळि पण भक्तशिरोमणि तो प्रहराद मि निश्चित मानी ।। नो गगने नग आकळी तो ह्मण काळस्वरूपक मी च निदानी ।। ७३ पावक=अग्नि..? मेरू-पृथ्वीचा आंस ७५ सेनप सेनापती. ७६ प्रणव=ओंकार. ७७ खेचर आकाशचारी. ७८ पीयूष अमृत, ७९ क्षीर दुध, ८० हय घोडा. ८१ गज-हत्ती. ८२ वृत्र-राक्षसविशेष. ८३ कामदुधा कामधेनु. ८४ याद जलचर, ८५ नियामक शिक्षा करणारे. ८६ जात-समूह, ________________

भगवद्गीता -१०. श्वापद कोटि गणांत मि सिंह रखें " पळती गज उन्मत श्रेणी ८ ॥ पक्षिगणी विनतासुत नाण गरूड मि वाहत जो मम यानी ।। ३० ।। ऊडति यांत मि वायुस ओळख शस्त्रधरांत मि नानकिनांहो ।। नो रविच्या कुळि दाशरथी करि बाण-हुताशनि राक्षस दाहो ।। तारियले उदकी नड पर्वत पावन पार्यि शिळा शुभ देहो।। आणिक मत्स्यकुळी मकराकृति भागिरथी वहत्या जळि मी हो ।। ३१ ॥ ने सनिले जग फार पदार्थ तयांत मि नाणसि काय कसा रे ।। ते मजपासुनि आदि तयांस मि मध्य मि अंत मि संहरिं सारे ।। जाणुनियां सकळांत मि आत्मविचारण वोळख ज्ञान तसा रे ॥ वाद नयांत मि साधतसे वदती मम नामगुणा अनुसारे ।। ३२॥ सर्व हि वर्ण तयांत अकार मि नाण प्रमाण श्रुतीवचनाने ।। व्याकरणी बहुतेक समास तयांतिल द्वंद्वसमास मि माने ।। अक्षररूप मि काळ तुला कथिला पहिले क्षय तो गणनेने ।। कर्मफळासि मि देत समस्तहि तृप्त अखंडित विश्वमुखाने ।। ३३ ।। हारक त्यांत मि मृत्यु हरी जई प्राण तयीं मग काहिं उरेना ।। जाण भविष्य तयांत मि उद्धव हा नरदेह वपू हित नाना ।। वर्णनियां शुभ कीर्ति मि श्री मि हि वाणि हि मी कधि निंद्य वदेना। आणि श्रुती धृति आवडि क्षांति मि नारिंमध्ये इति साच चि माना साम तयांत मि इंद्रऋच्या स्तवनी गियमान सुराधिप नेयें । छंद तयांत मि चोविस अक्षरिं ज्याविण ये न द्विजत्व द्विजाते ॥ मास तयांत मि हा मृगशीर्षसमंधिक मास की तुज येथे ।। साहिऋतूंत मि जाण वसंत करी सुमने फळ सर्व तरुते ।। ३५॥ आणि छळे बहु त्यांत मि यूत नवर्जित राव हि चोर दिवाचा।। तेजवतां बहु त्यांत मि तेज यशी यश मी नय जो न नयाचा ।। मी व्यवसाय हि लाभ पुरस्कर जेथ मिळे शुभ स्वात्मसुखाचा ।। सत्वधरांत मि सत्व न पाहति जे तनु दखिल पाड जिवाचा ।। यादव त्यांत मि देवकिनंदन कंसविदारण रुक्मिणिनाहो ॥ पांडव त्यांत मि अर्जुन तूं ह्मण भेद नसे मज तूज कदा हो । वेदवितांत मि व्यास मुनीश्वर सत्यवतीसुत निर्मलदेहो ।। ८७ रव-गर्जना. ८८ श्रेणी-पंक्ति. ८९ विनता गरुडमाता. १० नाहो-नाथ ९१ हुताशन=अग्नि. ९२ वर्ण अक्षरें. ९३ छळ कपट. ९४ चूत जुगार. ५ दिवसास. ९६ वेदवित्त वेदज्ञ. ९७ सत्यवती व्यासमाता. माहो-नाथ (नवरा ). जगार. १५ दिवाचा ________________

(८०) उद्धवचिघनकृत. सर्व कवीत मि दैत्य गुरू उशेना कवि शुक्र विभूति पहा हो ।। ३ सर्व दमांत मि जो धनदंड जयास्तव सर्व हि लोक भिताती ।। जितिति चार उपाय तयांत मि नीतिरुपे पर जे जिनताती ।। गुह्य तयांत मि मौन सुनिश्चित जेथ 'परादिक शब्दसमाप्ती ।। तत्वविदांत मि ज्ञान तुं जाणसि स्वानुभवें धीर अद्वयशांती ।। ३८॥ ज्या जवळोनि भुते गगनादिक पावति वृद्धिस सर्व भुतांचे ।। बीज मि ते तुज सांगितले तरि यावरि आइक आणिक साचें ॥ ज्या मज वांचुनि स्थावर जंगमरूप नसे अनुप्राणि गणाचे ।। यास्तव जाण वटस्थ सविस्तर वोळख जे निन बीज कणीचे ॥ ३० शत्रु निस्तन अर्जुन हे मम दिव्य विभूति न अंत जयांचा ।। जेवि नभी भवला घन बिंदु अनील असी कवणाप्रति वाचा ।। म्यां कथिल्या तुजलागि विभति सलक्ष शती. न च अंत तयांचा ।। यावरि स्पष्ट कयूं तुजला समजे तरि आइक सावध साचा ।। ४० ॥ भाग्यबळे धनवानबळे निजदेवबळे बहु युक्तिबळे ।। कीर्तिबळे हरिभक्तबळे बघतां अधिकत्व जया अगळे ॥ रूपबळे उरजीतबळे भलते नवशासित तूज कळे ।। पाव खुर्णस तुं नीति असी मम तेथ समद्भव अंश फळे ।। ४१ ।। यापार या बहुता विभती तुज जाणनि काय प्रयोजन पार्था ।। एक अशकुन सर्व हि हे जग व्यापनि राहतसे सम सत्ता ।। जबहु ढीग च साखर गोडिस भेद नसे विवरोनि पहातां ।। अजुन प्रार्थिल ते कवणेपरि विश्वरूपी हरि होईल आतां ।। ४२ ।। दशमोध्यायः समाप्त अध्याय ११. श्रीपतिते विनती करि अर्जन काय किती उपकार वदावा ।। मी जड मूट तरे म्हणुं सांगनि गृह्य हरी हरिला भवगोवा ।। ज हर नारद व्यास शुकादिक स्वानुभवी निजज्ञानविसांवा ।। पावति त्या वचने अवघा मम मोह चि हारपला गुरुदेवा ॥ १ ॥ आइकले अति विस्तर सर्व भुते तुज पासुनि निश्चित होती ।। आणि जसे उदकीं जळबुदबुद लीन तशी तुज मानि समाप्ती ।। - १८ उशना शुक्राचार्य. १९ चार उपाय साम, दान, भेद, दंड. १०० परादिपरा, पश्यती, मध्यमा, वैखरी. १ शत्रुनिरुतन-शत्रुनाशक. २ बबुद-बुडबुडा. ३ लीन लपलेला. ________________

भगवद्गीता-११. तूं अज अव्यय हा महिमा तुझिया वचने मन येत प्रतीती ।। हे कमलायतलोचन सद्गुरु श्रीहरि दीनदयाकर मूर्ती ॥ २ ॥ हे परमेश्वर तूं अपुणे अपुगा कथिसी मज जे परि जैसा ।। तो मज प्रत्यय स्वानुभवे समबिंबतसे हृदयांत हि तैसा । एक मनोरथ हा उपने तुज पाहिन लोचनि विश्वविलासा ।। भक्तसुरद्रुम हे पुरुषोत्तम चिद्धन चिन्मय पूर्णपरेशा ॥ ३ ॥ जाणसि तूं मम नेत्र तुझे रुप दाखवशील तयासि पहाती।। हे प्रभु देव कुलेश्वर श्रीपति योगपती पुरवीं तरि आर्ती ।। अव्यय दिव्य निजात्मरुपाप्रति दाविसि हा मन निश्चय चित्ती ।। या वचने हरि प्रेम न सांवरि एकसरा भुलला प्रियभक्ती ॥४॥ देव म्हणे भवतापविमोचन दिव्य शते शत माझिं रुपे ही। हे विर अर्जुन वर्ण बहूविध आकृति दिव्य सहस्र तं पाहीं।। काय अशक्य तुझे तुझिया घरि ग्लानि किती अति सावध राहीं।। पांत मनेच्छित दोखिसि वोण नसे अवलोकनि कांहीं ॥ ५॥ विश्वरुपी पृथकाकति न्याहळि दिव्य जया नयनी रवि बारा । अष्ट वसू मुखि तिष्ठत मेळविती भृकुटी अकरानण रुद्रा ।। सोममयादिक वायु धनाधिप देखसि हा जिवलोकपसारा ।। दृष्ट नसे पहिले कवणाप्रति अद्भुत चित्र तुझ्या अधिकारा || या मज विश्वरुपी शरिरावरि हे कुटिलालक पाहें निवा एकरुपी जग स्थावरजंगम रोममुळी दिसती विधि आणि तया परते पहसी तरि त्याविषयी तुज कांहिं न कोडे ।। पाहत की, न च पाहतस विर अर्जुन ज्यापरि होउनि वेडें ।। ७ ।। काय न पाहसि देव पुसे तव अर्जुन बोल म्हणे कवणांशी ।। श्यप बाळक त्याप्रति लाडुक घालितसा वदनी प्रतिघांसी ।। मग म्हणे हरि शक्य नव्हेस तुं या नयने मज विश्वरुपाशी ।। देखसि ते तुज दिव्य सुलोचन देत कृपेस्तव मी हृषिकेशी ॥८॥ संजय बोलतसे धृतराष्ट्र असे वदतां हरि योगपती ते ।। दिव्य प्रभा प्रगटे तम नाशित तेज भरे नयनी गगनाते ।। देखतसे तव रूप महद्भुत जे निगासि न ये वचनाते । भित सोम-चंद्र.सं १ आयत दीर्घ. ५ वाण-कमताई.६ सोमकारिक. ९ विधिअंडे-ब्रम्हडि. १० स्तन्यपदृषीकेश-दृषीक+ईश-इंदिरा निहार . .. -सोन्याचा पास मिळणारे. २६ ________________

(८२) उद्धवचिद्घनकृत. जे परमोत्तम पूर्ण परात्पर अक्षर अव्यय बोलति ज्याते ।। ९ ।। त्यांत प्रभेत पहांत धनंजय तो दिसती वदने अगणीते ।। लाहन थोर निमासुर भ्यासुर काळकराळ किती अतिशाते ।। नेत्र उदंड उदंड चि ते भुजदंड धरी बहुतायुध हाते । दर्शन दिव्य महद्रुप त्यावरि आभरणे अधिक समकांते ।। १० ।। दिव्य पितांबर दिव्य फुले हरिचंदन दिव्य विलेपन आंगा ।। ज्या भुति दृष्ट विधी व दें नेणति त्या किरिटी नयने हरिनोगा ।। सर्व विचित्रमया हरि विश्वरुपास न ठाकत दिव्य अपांगा ।। विश्वमुखा श्रुति गाति प्रतीतिस साक्ष अवंत पुरे गुरुसंगा ।। ११ ।। ईश्वरविश्वरुपी च महात्मक त्या हरिचे किति तेज वदावे ॥ द्वादश एक असे दिवि सूर्य शतेशतशा गणतीस गणावे ।। ते अवघे उदयाप्रति एक चि वेळ नभी करिताति उठाचे ।। ते दिवसा दिवही परि होइल हो तरि येय असो उपमावे ।। १२ ॥ त्या बहु विश्वरुपा हरिची तनु एक तयांत हि अंश पहातां ।। रोममळी विविधाकृति हे जग होउनि नात लया लवं होता । सोहणियांत जसे भ्रमती अणुरश्मिमुळे दिसताति समस्तां ।। पाहुनि अर्जुन ते समयीं गति कोण तया श्रुणु कीरवनाथा ।। १३ ।। विस्मय दाटतसे मन व्याकुळ होत असे पाहणे पाहण्याते ।। चित्त हि चित्तपणा विसरे धिर बुद्धि न घे अहंता हि न तेथे ।। कंपित सर्व शरीर सगद्गद रोम उभारत सर्व तनते ।। वंदनियां शिरसा कृत अंजुलि अर्जुन बोलत विश्वरुपाते ।। १४ ।। पाहतसे तुज विश्वरुपावरि सर्व हि निर्जर हे स्वपदेशी ।। त्या च परी भुत पंचेंक फार थवे दिसती नन भिन्न जगाशी ।। हा विधि की कमलासन शंकर स्वस्थळ शोभविती स्वगणेशी ।। नांदत सर्प तळातळ देखिल हा तपलोक हि + + + + ।। १५|| पाहतसे जिकडे तिकडे भुज नेत्र हि त्या परिचे दिसताती ।। ही भवती उदरे हि अमित्य चि विश्वरुपी नभ व्यापुनि ठाती ।। देखतसे हरि विश्वरुपासि [मि ] आइक ते कथिताहे प्रतीती ।। आर आणि जस उ4 का, ११ अपांग नेत्रकटाक्ष. १५ दिवि=आकाशांत. १६ लव अत्य बिडकीत. ( सोलापूर प्रांती धाब्याचे घरांना उजेड येण्यासाना-शुक्राचार्य. १९ चार उपापोदणी म्हणतात) १८ रश्मि=किरण. १९. निर्जर= सा, वैखरी. १ शत्रुनिरंतन-शत्रुनाशक. एकाशु. १८ उशना शका श्यती, मध्यमा, वैखरी. शत्र ________________

भगवद्गीता-११. येक मला पहतां न दिसे आदि अंत न मध्य कृपाघनमः ।। १६ ।। आणिक ही खण पाहतो पण मोडि च ना पहिल्या मगटाची।। ते चि हरीकरिचे हि सुदर्शन आणि गदा मग ठाउक ते ची ।। हे पण दीप्ति विशेष लखाखित झापड लागत सर्व रंगांची ।। फार रवी प्रळयानळ देखिल ते समता न पवे चि जयाची ।। १७॥ मानित मी तुज तूं परब्रम्ह परात्पर अक्षर निश्चित होसी ।। जाणणियासि तुं योग्य हरी परि नित्य निधान तुं विश्व जनासो ।। अव्यय धर्म पुरातन शाश्वत तूं चि तुं जाणसि आपणियासी ।। तूं चि सनातन तूं पुरुषोत्तम चिद्धन अव्यय चितसरखराशी ॥ १८ ॥ आदि न मध्य न अंतविहीन तुं वीर्य उदंड अपार केरांचा ।। नेत्र शशीरवि खेळवि तुंदिल भ्यासुर भासत भाव रुपाचा ।। आणि मुखी भडके हुत भेक्षक ज्वाळ उठे आति दाह तयाचा ।। तापन विश्व क्षणे करि लाहि च भेन रिघे उदरीं कवणाच्या ।। १९ ।। ठाव रिता तुजवीण नसे चि तुं एक चि व्यापक सर्व दिशांते ।। व्योमघरां तळ अंतर बाहिर तं चि उभा दिससी नयनांते ।। हे तव उग्ररुपा प्रति दरेवनि लोक तिही धरताति भयाते ।। तूं सकाळांतर आत्मरुपी तरि अद्भुत कां भय दाविसि येथे ॥ २० ॥ पल समस्त हि देव मिळोनि तुते मिळती तुजमाजि च येतां ।। येक भये थर कांपति प्रार्थिति श्रीकरुणाघन देव अनता ।। आणि महा ऋषि सिद्ध समस्त हि स्तीति तुते म्हणती गुरुनाथा ।। सर्व मुखे स्तविती स्तव पण्कळ त्राहि हरी शरणागत आतां ।। २१ ।। रुद्र वसू रवि विश्व मरुद्गण अश्विनिपुत्र गणादिक सार ।। यक्ष पिशाचक खेचर सिद्ध समस्त हि निर्जर मेळ पसारे ।। साधन साध्य स्वये जग कल्पिति ते तुजपासुनियां भयशारे ॥ काळजि पावत विस्मित लक्षिति दिव्य महद्भत विश्वरुपा रे ।। २२॥ है हरि थोर भुजा तुझिया अति रूप भयानक देखनि वाटे ।। पर हस्त बहु नेत्र बह पद फार उरु बह मस्तक पाट । फार उभे मुख दांत भयानक दीर्घ करो न झांक ति वाट । लोक भये अति द :वित ते किति प्रस्तुत मी मज माजि च माठे |100 कां पसरोनि मखाप्रति तिष्ठसि हे जग ग्रास नव्हाच मयभित म । २१ दगांची डोळ्यांची. २२ जाणणियासि जगसतसेत. सर्व. २५ कर-हात. २६ हुतभक्षक-अनि हार नाल सुधाकर= ________________

(८४) उद्धवाचनकृत. वाफ नभा कवळीत धडाडित ज्वाळ उवाळ बहुविध वर्णी ।। नेत्र विशाळ स्वतंत्र चिता वित देखुनियां तुज या नयनांनी ॥ झोपडि पावनि पोळत अंतर धार हरी गवसे न निदानी ।। २४ ।। भ्यासुर शूळ तसे अति तिक्षण दांत कराळ अती मुखि काळे । दीप्ति जशी प्रळयानळ जाळित की प्रळयीं रविचे बह मेळे ॥ देखुनियां भय प्राण पिशाच दिशाभुलि अंतर निश्चित पोळे ।। हे करुणाघन तूं जगव्यापक की मजला सुख अल्प न मीळे ।। २५ ।। पैल समस्त हि हे धृतराष्ट्रतनूज ससैन्य समस्त हि राजे ॥ सारथि सेन हया सह हे रथ जे मिनले बहु संगरकानें ॥ भीष्म गुरू सुतपुत्र रवीसुत सैनिक ही अमुचे दळिचे जे ।। यापरि सर्व दळे उभयांचि च आजि दिसे वदनीं तुज खाजे ॥ २६ ॥ येकसरे वदनों तुझिया निघती अति सत्वर दाटि विरांची ।। दांत भयानक अग्र न लाविसि ग्रास दिसे पुरता न भरे ची ।। सिंहमुखी जसि पीपिलिका मनभक्षण सर्षप त्या चवि कैंची ।। तेविं तुझ्या वदनी बहु मस्तक चूर्ण न माखत कोर जिभेची ।। २७॥ जे धरणीवरि वाहतसे जळ त्यास गती उदधीविण नाहीं ॥ सर्व हि त्याच मुखे पळती दिसती मज तैसिच येय हि घाई ।। जो उपजे नन तो तुज सन्मुख येत मुखांत न त्या अनवाही ।। काय करील अकार अकारण दाहकदीप्ति भयासुर खाई ।। २८ ॥ तोड तुझे हरि हे प्रळयानळ त्यांत पतंग दिसे जग माते ।। दीपक देखुनि थोर जेवें करि घालितसे उडि जो मरणातें ॥ तेवि तुझ्या वदनी निघते दृढ वोढवला मरणांत तयातें ॥ धांवत सत्वर मोहर आन नसे वदनेविण तो कवणातें ॥ २९ ।। लोक समन हि ग्रास नव्हे म्हण जीभ हळाहळि चाटित दाढा ।। ते हि नशी वडवानळज्वाळ स्वतंत्र चि रोषगणा वित गाढा ।। तेज जगा अवघ्या बुडवी गति एक चि सर्व हि धाडक भ्याडा ।। उग्रपणा किति वाढविसी जग येत मुखांतिल दाविसि झाडा ॥ ३० ॥ हे हरि देव सुखा मनिं उग्ररुपा तुज वीनवितों नमिता ही । द वर दीनदयाकर होय प्रसन्न कृपा करि जी लवलाहीं ।। गपति पाळक चाळकसा विसरे करिसी हरि लाही ।। १८ उशना शुक्राचार्य.२१ वर्ण ३१ सैनिक-शिपाई. ३२ खाजें खाद्य. ३३ श्यती, मध्यमा, वैखरी. १ शत्रुनिलंतन-शत्रुनाशकः चेग. ________________

भगवद्गीता-११. (८५) अस्तगिरी न पवे रवि मध्य चि दोपहरां निशि होत ची नाहीं ॥ ३१ ॥ विश्वरुपी हरि बोलतसे नगभक्षक मी क्षय काळ जगाचा ॥ वाढतसे जगसंहरणी नयनी तुं हि देखसि नाश तयाचा ॥ तजविना जग काळवश पण ये समयीं पुरला दिस यांचा ।। जे तुजसी समरांगणि तिष्ठति युद्ध करूं म्हण त्या च दळाचा ।। ३२ ।। यास्तव ऊठ त्वरें करि घे धनुबाण करी अति दारुण मारा ।। शत्र पराभउनी यश पावसि राज्यसंवृद्धिस भोगिसि फारा ॥ म्यां वधिले पहिले चि हे निर्जिव चित्रिंचिया सनल्या दळभारा ।। नावैटणे किति क्लेश निमित्त तुं होउनि संहार अर्जुन वीरा ।। ३३ ।। द्रोण गुरूवर भीष्म अजा म्हण कां धरिसी मनिं फार अशंका ।। कर्ण जयद्रय आणिक ही घिर ते तुज सन्मुख नेवि अवीका ।। म्यां वधिले वधि आधिच निर्जिव शोचुं नको धार धीर अवांका ।। जिंकुनि दाइज दुर्जन अर्जुन सज्जनसे प्रगट तिहि लोकां ॥ ३४ ॥ संजय बोलत विश्वरुपाहरिची वचने जंव अर्जुन ऐके ॥ जोडुनियां कर कंधेर नम्र करी भय अंतरि सन्मुख ठाके । कंठ सगद्गद लावित लोचन उग्रपणा अवलोकनि धाके ।। आणि म्हणे प्रणिपात तुला पुढती पुढती मज सद्गुरु राखें ।। ३५ ॥ या स्थळि मी तुझिया महिमें हरि केवळ हर्ष चि पावत नाहीं ।। का म्हणसी तरि कीर्ति तुझी जनि हर्षविषाद करी उभयांहीं ।। राक्षस भीउनि दूरि दिशा पळती नमिती ऋषि सिद्ध मुनी ही ।। हे हषिकेश तुं येक चि की भय हर्ष वसे तुजमाजि च पाहीं ॥ ३६॥ कोणि हि हा महिमा तव नेणति कां तरि आदि तुं सर्व जगाची ॥ तो सृजिला विधि तेयुनि उत्पति काय कळे तुज जाणसि तूं ची ।। अंत नसे तुज देव गुरू तुं चि व्यापक अक्षर हे खुण साची । शाश्वत आणि अशाश्वत याहुनि ने पर ते म्हणिजे तुजला ची ॥ ३७॥ तूं जगदेव किं आदि पुरूष तुं फार जुना म्हण गाति पुराणे ॥ या हरि विश्वरुपाचि तुं मांसे जाणसि तूं पण कोणि न नाणे ॥ जाणुनि यांस तुं जाण हरी परब्रम्ह तया तुज माजि च ठाणे ॥ व्यापक विश्व तुं येक अनंत रुपे म्हण वोळखिजे तुज कोणे ॥३८॥ वायु तुं सर्व भुतां प्रति चाळक न्यामक तूं यम सर्व भुतांचभित ३६. निषटणे मारणे. ३ ७ अविक=मेंढा, शेळी. वितसे:- AL पेटो ( सं. मंजूषा). १० न्यामक नियामकहार नाकाचळ सोन्याचा - पीस मिळणारे, २६ ________________

उद्धवचिद्घनकृत. वान्ह तुं सर्व भतां जठरी वरुणे जग पोसिसि स्वामि रसांचा ॥ चद्र भुतां प्रति वादविसी जग निर्मिसि तूं चि प्रजापति साचा ।। तू चि पितामह तुज नमो पुढती तुज वंदन कॉयन वाचा ॥ ३९ ।। लक्षगुणी तुजला चि नमो हरि सन्मुख ही तुजला हि नमो ।। पाठिकडे तुजला चि नमो हरि सर्वरुपा तुजलागि नमो ।। फार पराक्रमि तूज नमो बहु वीर्य तुझें तुजलागि नमो ।। व हि व्यापक तज नमो सकळां प्रतिपाळक तूज नमो ।। १० ।। नणुनियां तुज फार हरी अपराध किती म्हण आठवू आतां ।। दहसमंध करूं तुजसी अरे ये हरि ये हरि ये यदुनाया ।। सभ्यसभेसि तुं ठोसर होउनि हीन वदों तुजलागि अनंता ।। हा महिमा न कळेचि तझा कारे सर्व क्षमा मज रुक्मिाणिकांता ।। ४१ ।। आणिक ही अपराध हरी उपहास विनोद टवाळिंत जाला ।। आसनमचकि लोळतसे घसटोनि तुते न धरी च भयाला ।। भाजन येउनि नास करी रुसणे फगणे समजाव न केला ॥ त निज माय समाविसि पोटिं च कोटि चुकी विनवं कवणाला ॥ ४२ ॥ लाक चराचर बाळक हे हरि तूं जनिता लघु हे गुरु होसी ।। पद्य नगाप्रति ते तुज वंदिति सेव्य नसे तुजवीण जनासी ।। तुल्य नसे तुजसी जनि श्रीपति गोष्टि अशी न करूं अधिकांसी ।। तथ निरूपम हा महिमा उपमा रविते करि ने रवि ऐसी ।। ४३ ।। पास्तव तूज नमो इश वंद्य तुं सर्व क्षमा करि गा अपराधा ।। भाप सुताप्रति सज्जनॉ सज्जन कां अथवा ललना प्रति मेधा ।। ताव तुझाच मि आवडता हरि शांत करी अनिवारण कोधा ।। साठाव हे रुप थोर भयानक होय बहू मजला भयबाधा ।। १४ ।। दखात तूज न कोणि कधी म्हण देखिलिया सख देखीन भ्यालो ।। कापतसे मन धाकत काळिज उग्रपणे बहु दःखित झालो ।। श्यामल कोमल रूप मनोहर आठवते म्हण सन्मख ठेलों॥ त मज दाउनि सांठविं व्यापक पूर्णमनोरथ सद्गुरु धालों ।। १५ ।। ह बहु हात अपार मुखें मज चारि भुजा रुप दावि कृपेनें ।। सौम्य शिरी उजळे शुभ कीरिट चक्र गदा धरिसी अति माने ।। आणि नसे तरि दोचि करीं वदिजे तरि मंजुळ येक मुखाने ।। १८ उशना शुक्राचार्य. १९ चार नसे बहु जाँकळलो जिवि विश्वरुपाने ॥ ४६॥ स्यतो, मध्यमा, वैखरी. १ शत्रुनिलंतन-शत्रुनार, ४३ जाकळलों घाबरलों. ________________

भगवद्गीता-११. देव म्हणे तुज दाखविले रुप तत्वविचारण याहि परौतें ॥ ने प्रतिभामय म्यां च दयेस्तव दृश्य नसे तुजवीण दुजाते ।। शाश्वत आद्य अनंत निरूपम लक्षिति अंतरि थोगि जयाते ।। भीउं नको मनि हें चि धरी मग उद्धरसी भजने आणिकांते ॥ ४७ ॥ यज्ञ करी बहु लभ्य नव्हे नव्हे सांग हि वेद बहू पठणाने ।। कर्म क्रिया बहु आचरसी पण देखसि ना बहुधा करिदाने४।। ओटण सर्व धरा करितां न दिसे च कधी करि उन तपाने ।। हे कुरुनंदन मानवलोकिं न देखियले तुज वांचुनि आने ॥ ४८॥ देखुनियां मम घोर असे रुप या नयने करिं मूढ न भावो ।। टाकुनि सर्व भयाभय प्रीत मने करिं कां दृढतेचाचि ठावो ।। देह तुझे करूं सर्व हि कारण चित्त अहर्निशि महुप पाहो ।। मागति तेथुनि काढिसि तूं झणि हे निकरे खुण सांगत देवो ॥४९॥ बोलत संनय श्रीहरि येरिति बोधुनि अर्जुन लाहन झाला ॥ दाखविले निज रूप चतुर्भुज आणि सैंमोखितसे बहु भ्याला ।। भक्त सुरद्रुम इच्छित सिद्धि च नाचतसे प्रिय पांडव बोला ।। लाहन थोर पुन्हा रुप लाहन या परिचा हरि होउनि ठेला ।। ५० ॥ अर्जुन बोलत देखियले तव मानुष रूप जनार्दन आतां ॥ सौम्य चतुर्भुन हे अतिसुंदर श्यामल आवडते बहु संतां ।। स्वस्थ मि निश्चित ये समयी हरि दुश्चितता हरली भयचिंता ।। हे परिसोनि हरी झिडकारित सांगितले चुकसी झणि पार्यो ।। ५१ ॥ ने रूप पहाणिया अतिदुर्लभ ते तुन दृष्टिस गोचर झाले ॥ त्यास उपेक्षुनि यां यव्हां पाहसि सांग चतुर्भुन आवगवीले ।। ने रूप देव विधी हर इच्छित त्या च निमित्त अनुष्ठित ठेले । त्या न दिसे तुज ऊघड ते पण काय गार्पण ऊबगियेले ॥ ५२ ।। ना मन जेरिति देखियले तसे वेद पढो पण शक्य नव्हेती ।। उग्रतपे करु दान उदंड चि याग यजू मज काय पहाती ।। निर्फळ ही म्हणसील कदाचित ती हि स्व शक्ति तशा फळ देती ।। ने मजला भजती फळ त्यांस मि या कथिल्या तुजला बहु युक्ती ॥५॥ चंद्र चकोर किं माय सबाळक यारिति जो मनलागि उपासी ।। नो मजवांचुनि आणिक नेणत येक च सर्व हि मी च जगभूत मग 28. करि हत्ती. १५. आटण फिरणे.१६ समौखित से १७ पाहणिया पाहण्यास. १८ गवार्पण गव्हाण काचळ सोन्याचा पास मिळणारे. २६ ________________

(८८) उद्धवचिघनकृत. पा निजभक्तिलगे मन जाणति मी अज अव्यय जो अविनासी ।। देखति अंतरिं त्यापरि बाहिर तत्व मि व्यष्टि समष्टिरुपेसी ।। १४ ॥ कर्म करी मज अर्पण मत्पर संग त्यजी ऋतु कर्मफळाशा ।। सर्व भुती मज लक्षितसे म्हण वैर नसे भुतभेद विरेशा ।। होउनियां निरहंकति ऐक्यपणे भजतो मज तो परि कैसा ।। तो मज पावतसे मग अर्जन येथकरी विनतीस परीसा ॥ ५५ ॥ अध्याय १२ वा. अर्जुन वीनवितो हरि शाश्वत भक्ति लगे तुन जे मिळताती ॥ आणि निरामय अद्वय अक्षर योगपथे पथ जाणुनि घेती ।। या उभयां तुज माजि च संग्रह जाणवला मज निश्चय चित्ती ।। एक असे पुसणे सुगमें सदयोग तुझा कवणा प्रति प्राप्ती ॥ १ ॥ आभगवंत म्हणे मज युक्त चि होउनि आवडिने भजती ने ।। अर्पनियां मज माजि मनी वदनी श्रवणीं धरि सद्गुण माझे ।। सर्व भुती मजलागि विलोकित नाचति जे मज जाणनि भोजे ॥ त्यास मि मानितसे परमोत्तम यक्त मसी चकलें भवओझें ॥ २ ॥ ने प्रेणवापर अक्षर अद्वय आणि नव्हे अमुके मन कांहीं ।। व्यक्तिस ये न कदा कवणे परि सर्व गत ध्रव निश्चल पाहीं ॥ चितन चित्त करी परि हिंपटि ते तो अचित्य नया लग नाही ।। १९वळ अस येक उपासिति जेवि नभा कवळं म्हणे बाहीं ॥ ३ ॥ सर्व हि इंद्रियवस्ति जयांत असा मनइंद्रियग्राम नियामी ॥ पठाम जा कायला तुजला सखदःखसमी समबद्धि या नामी ।। नमन पावात सर्व भती हित मी च मला रत भक्ति सवमाग ।। ताच परा मज ह हि उपासक पावति आधिक कष्ट चि कामी ॥४॥ नेष नसे अविलंब असे स्थळिं चित्त असक्त बळे करिता ती ।। यावरि हे चि करूं म्हणती तरि क्लेश फळासि च नाहिक होती ।। देहवत गति अक्षय इच्छिति दःखविशेष अधीकचि प्राप्ती ।। बाहबळे जसे पार महोदधि सांग कसे रितिने तरताती ।। ५॥ वर्णविशेष विधीवत कर्म समर्पण आचरणे मज कीने ॥ आणि वाचिक मानस मत्पर कीर्तन सेवन ध्यान हि माझे ।। २८ उशना=शुक्राचार्य. अविनाश. ५० अक्षर अविनाश. ५१ प्रणव ओंकार. ५२ पती, मध्यमा, वैखरी. १ शत्रुनिरंतन-शवच. ________________

भगवद्गीता-१२. पक्षिणिची पिलिं माये स चितिति कोकिळिका कुसुमाबरि कूजे ॥ ज्ञानपथे मजसी निज ऐक्य चि साधुनि सर्वभुती भजले जे ।। ६ ।। त्यासि मि तारितसे भवसागरिं जो जनने मरणे भरलासे ।। ने समयीं मजला शरणागत ते चि घडी दृढ लावुनि कासे || भूतहिती रत यास म्हणो जन उद्धरती भनने अनयासे || ध्यानमिसे मजला नडले मग भिन्न नव्हे लहरी नळ जैसे ॥ ७ ॥ पापरि तूं अपुले मन दे मज माजि समस्त हि व्यावृति सांडी ।। बुद्धिस निश्चयपूर्वक ध्यानमिसे सगळी मज मानि च मांडी || यारितिने मज माजि च येसिल मद्रुप होउनि ठासि अखंडी ।। पावरि संशय कांहिं नसे मज अक्रिय मी मज हो पडिपाडी ॥८॥ यावरि चित्त तुझे मन बुद्धिसि नेमुनियां मज देउं सकेना ।। कां म्हणसी तरि चंचळ फार स्वभाव चि येक निमेष विरेना ।। याप्ति सदा सिकवीशिल येइल जाण हळू च पळे पळ ध्याना ।। ध्यानबळ मग मद्प होइल अजुन येथ नसे अनमाना ।। ९॥ हे हि नव्हे तरि आणिक आइक त्यागुं नको सहसा निजकर्मा ।। आचरणे विधिने निरहंकृति पाळण सर्व करी कुळधर्मा ।। ने करणे तितुके मनलागिं च मत्पर कर्म अशा निज वर्मा ।। जाणुनि मत्पर सिद्धिस पावति मद्गुण गा स्मर तूं मम नामा ॥ १० ॥ मत्पर कर्म असा मम योगि निजाश्रय हा जरि होउन ये ना ।। कां म्हणसी तरि चंचळ चित्त अखंडितता नियमें श्रम नाना ।। पाहुनि सांगतसे सुगमास हि कर्मफळास चि त्याग कराना ॥ भर्जित बी नगवे कवणेपरि त्याग फळी तरि संसृति ध्याना ॥ २१ ॥ उत्तम काय असे म्हणसी तरि अभ्यसने निज ज्ञान करावे ॥ ज्ञान हि ते मज सर्वभुतात्मक येकचि जाणुनि ध्यान धरावें ।। ध्यासक ध्येय चि होइल यावरि कर्मफळा कवणे उरवावे ।। त्याग असा घडतां सहज स्थिति अक्षयि मोक्ष सुखास मिळावे ॥ १२ ॥ मद्रुप यास्तव तो निरहंकृति साहतसे सुखदुःख क्षमेते ।। माझे म्हणे परि द्वैत नसे मग निर्ममता सहजे च तयाते ।। तो कवणेपरि आइक ते स्थिति सर्व भुतात्मक जाणुनि माते ।। द्वेष नसे निज आत्मपणे करुणा अणि सख्य हि सर्व भुताने ५२ फुसुमफल, ५५ कुज-शब्द करणे. ५६ लहर-लाटक) लवण्यास लागणारा काळ. ५८ भजन भाजलेत. ________________

उद्धवचिदूधनकृत. लाभ अलाभ निनात्मसुखें सुख तोषत पूर्ण अखंडित योगें ॥ नेमुनियां मन त्या च सुखी रत बुद्धिस निश्चय अद्वय आंगे।। अर्पण ये रितिने मन बुद्धिस जो मजमाजि करी समसंगे। तो मज आवडतो हरिभक्त किती म्हण आवडितें तुज सांगें ।। १४ ॥ लोक समस्त हि जाणतसे तन आणि अवेवेन भिन्न कदा ही ।। लोक हि त्या प्रति नाणति की निव प्राण नया मुलिं द्वैत च नाहीं ।। हर्ष विषाद नसे नग आपण यास्तव भेद भयादिक कांहीं ।। बाधि च ना मज तो बहु आवडता निज भक्त कयूं अनकांहीं ।। १५॥ मूळ अनिच्छ असा अनपेक्ष शुची बहु निर्मळ स्वानुभवाने ।। कोठ न गुंतत ताप तिन्ही निरसोनि सुखी गुरु देव दयेने ।। सर्व हि कर्म करी निरहंकृति अक्रिय त्याग घडे सहजाने ।। आवडता मज तो निज भक्त तशी प्रिय मी कमळा न हि माने ।। १६ ॥ स्व स्वरूपाप्रति पाउनि हर्ष तरी मुळ ते चि तयास्तव ये ना ।। पस्तुविना दुसरे न दिसे म्हण द्वषि च ना विषयादिक नाना ।। ने अपुले अपुणा नवळी म्हण शोचन कांक्षण काहिं करीना ॥ भक्तिसुखे मज आवडता मग कर्म शुभाशुभ त्यासि बघीना ।। १७ ।। घातक हीतक दोघ समान चि त्या च परी अवमान हि मान । संगविवर्जित त्या म्हणिजे दसरे चि नसे हरले भवमान ।। आतप शीत समान चि साहत पूर्णपणे सुख दुःख समान ।। एकपणे जगव्यापक एक चि पूर्ण सदां भरला नभमान ।। १८ ॥ निदक स्तावक दोघ समान चि आपण ही न करी अणिकांची ।। बोलतसे परमार्थक सार्थक मौन्य तया घडले सहजेची ।। तुष्टत ब्रह्मपणे भलतेनसि ब्रह्मदशा करितो मिळत्याची ।। ब्रह्ममति स्थिर भक्ति भजे मज तो नर आवडता मजलाची ।। १९ ।। हे इतुके निज भक्तिकथामृत आइकले अवघे चि उपासीं ।। आवडिने चढता भजतो मज एकपणे रत भक्तिसुखासी ।। नातरि भक्तिचरित्र चि वर्णिति भक्तपुजा कुळदैवत तैसी ।। भक्त तसा प्रिय तो हि मला निज भक्तिस आवड ते मज ऐसी ।। २० ।। १२ वा अध्याय समाप्त. आणि =१८ उशना-शुक्राचाय. श्यती, मध्यमा, वैखरी. १ शत्रुनिकतपऊन. ________________

भगवद्गीता-१३. (९१) भगवद्गीता अध्याय त्रयोदश. देव म्हणे तुज भक्त निरूपण सांगितल्यावरि ज्ञान कथावें ॥ आइक अर्जुन ते कवणेपरि या शरिरास चि क्षेत्र म्हणावे ॥ यास बऱ्या रित नाणतसा तरि तो तितुक्याहुनि भिन्न स्वभावे ।। क्षेत्र तुं जाण तया म्हणिजे दृढ निश्चय होय तसे परिसावें ॥ १ ॥ हे भरतोत्तम सर्व हि क्षेत्र विचारुनि नाणत क्षेत्रपती ही ॥ तो मि असे समजे मजवांचुनि क्षेत्र नव्हे अणि क्षेत्रक्रिया ही ।। क्षेत्रविदां प्रति नाणतसे मणि क्षेत्र हि नाणतसे अवघे ही ।। ज्ञान तयास चि मानितसे मम उत्तम याहुनि यां मत नाहीं ॥ २ ॥ क्षेत्र कसे किति यांत विकार अगोचर गोचरे हो रचिलेसे ॥ कोण न या मिळती मिळती किति विस्तर आइक सर्व हि कैसे ।। हे अवघे तुजला चि निरूपिन सावध होउनि सुस्थिर बसें । पाहति यासि विचारिति फार ऋषी अपुले अपुले मनि ऐसें ॥ ३ ॥ येक म्हणे जिव येक म्हणे शिव पेक म्हणे प्रतीस चि वाना ।। घेक म्हणे मुळकारण ईश्वर येक म्हणे निज कर्म चि नाना ।। ये रितने बहु छंद प्रबंध ऋषी करिती गित गात तनाना ।। ब्रह्मपदी ब्रह्म सूत्र वदे विधि निश्चय क्षेत्र नये अनुमाना ॥ ४ ॥ ते तुज सांगत क्षेत्र कसे तरि पंचभुते अभिमान सहावा ॥ धीजिव आणिक ही करणे दश येक चि ते मन इंद्रिय भावा ।। शब्द श्रुति त्वक स्पर्श दशी रुप नासिक वास रसी रसना पा ।। वाग विलपिन पाणि किया पद चालति मैथुन "सँगै गणावा ।। ५ ।। देखुनियां विषयावरि पोखत लभ्य नव्हे तरि द्वेष पुढारां ॥ आदिविधीमशकांत समान चि ते सख ने सकळांस हि थारा ॥ ६१ क्षेत्र=शेत. ६२. क्षेत्रविद् क्षेत्र जाणणारे. ६३ विकार फेरफार. ६१ अगोचर-अदृश्य, अगम्य. ६५ गोचर-दृश्य, गम्य. ६६ निरूपिन-सांगेम... शिव-परमात्मा. ६८ मरुति-माया. ६९ वाना=वर्णा. ७० प्रबंध ग्रंथ. ०१ पंचभत पृथ्वी, आप, तेज, वाय, व आकाश ही पंचमहाभूतं. यांपैकी घायु हा तीन चार तत्वांनी घटित आहे, आप दोम तत्वांनी घटित आहे व पृथ्वो ६३ तस्वांनी घटित आहे, ह्मणून या तिहींतून प्रत्येकास महामत म्ह० अनेक तत्वघटित पदार्थ असे म्हणतात. आकाशाचा अंत नसल्यामुळे त्याल. महाभूत म्हणतात. तेज ह्याची दाहकशक्ति मोठी असल्यामुळे त्यालाही महाभूत मा ७२ धी-बुद्धो. ७३ करणे=इंद्रिये (करणं साधकतम क्षेत्रगानेंद्रियेषु च ).७० ७५ रसना जीम. ७६ विलापन बोलणे. ७७ सर्ग उत्पत्ति. ७॥ त-ब्रह्मदेवापासून यःकश्चित् घुगुरड्यापर्यंत. ________________

(९२) उद्धवचिदूधनकृत. याविण ने मरणांत चि दुःख चि चेतन चेतवि स्थूल शरीरा ।। आणि भुतें धरिते बरवी धृति मेळ असा म्हण क्षेत्रपसारा ॥ ६ ॥ क्षेत्र विचारुनि ज्ञान जया हृदयीं वसते परिसे तरि चिन्हां ।। मान न घे न वदे निन सत्कृत भूतदया वहतो श्रम नाना ।। मोर्जव सर्व भुती गुरुसेवक नो बघतां उपमा चि दिसेना ।। अंतरबाह्य शुचि स्थिर मानस आवरिले विषयांसि स्मरेना || ७ ॥ कां तरि तो विषयाकरणातित ज्ञानस्वरूपक आपण नाणे ।। आणि नसे अभिमान कसा तरि वृक्ष नसा फळले-पण नेणे ।। मन्म-नरा-मरणादिक दुःख पुढे असतां अधि सावध होणे ।। वाट पुढे पडतां घन आधिं च ज्यापरि देउनि कागद घेणे ।। ८ ।। पुत्र-प्रिया-पशु-धाम-धनादिक संपति सर्व हि देवगतीने ।। जै अनुकूल उदास तया वरि जैवि जळांत चि पद्मिनिपाने ।। नित्ये निरामय अद्वय नाणनि स्वानुभवे रचितां हि समाने ।। इष्ट अनिष्ट अशा उपपत्तिस नेणनि वर्ततसे समज्ञाने ।। ९ ।। आणि अनन्य मला भनतो कनकी नँगै कां जलसैंधवन्याये ।। इच्छि च ना मनवांचुनि आणिक चातक जेवि न घे भूमितोये ।। तीर्थ चने सरिता गिरि-कंदर सेवितसे वसिने शुभ ठाये ।। दखाने नाण चि वीट मनांवनि ज्ञान च तो न शिण भवजये ॥ १० ॥ जे भवसर्गिक ज्ञान अनित्य त्यजी मग आत्मअनात्म विचारी ।। नश्वर ते सह ने चि उडे सदाचिदघन अद्य वस्तु स्विकारी ॥ ज्ञानप्रकाशक तत्त्व स्वयें स्वतसिद्ध चि दर्शन तो अवधारा ।। बानपदे असिही अठरा समजे विपरीत अपूर्वक सारा ॥ ११॥ शानप्रकाशक तत्त्व तया प्रति ज्ञेय असे म्हणिजे निज वस्तु ।। नसकळादि परात्पर ब्रह्म म्हणों सद ते न घडे असदस्त ॥ माणुनि जे अविनाश सखाप्रति होउनि भोगित जाणिव वस्तु ।। मतदभाव न बोलवरी सकळी सकळात्मक अस्तु ।। १२ ।। आप सर्वे किया करतें करि पेक चि सर्व पर्दा गमनाते ।। येक चि सर्व शिरी वसते मरिख भक्षित देखतसे नयनाते ।। ०९. आर्जव सरळपणा (ऋजरक) . करणातित (करणातीत) इंद्रियवश ८१ पधिनी कमळाचे झाड ८२ नित्य शाश्वत. ८३ निरामय रोगरहित. ८2 १८ उशना शुरहित. ८५ कनक-सोने. ८६ नग-दागिना. सैन्धव मीठ, ८८ श्यती, मध्यमा, वैखरी. भगवद्गीता-१३. आइकते सकळां श्रवणीं समव्यापुनि तिष्टत या सकळांते ।। हाच म्हणो तरि हे नव्ह यांत चि हेम नव्हे नग यारिति माते ॥१३॥ सर्वगुणेद्रियव्यक्त अभासक हेम नसे नग पुष्कळ होती ॥ आकृति-वर्नित हेम चि ज्यापरि ते चि नव्हे गुणइंद्रियव्यक्ती ॥ सक्त नव्हे मन गा धरिलें तरि तहत सर्व जगे दिसताती ।। निगुण त्या गणभोग जसा सत भोगित कां पैंटे द्वैत समाप्ती ॥ २४॥ स्यावर नंगम सर्व भुतांतर बाहिर व्यापुनि एक चि राहे ।। स्यूळ विचारुनि सूक्ष्म सुदृष्टिस लक्ष अलक्ष विलक्षण पाहे ॥ दूर कसे मन बुद्धि अगोचर ज्या स्वरुपी मन बुद्धि न राहे ।। मंजुळ गोड सवासित संदर स्पर्श हि ज्ञेय चि जाणान घे हे॥१५॥ भिन्न भुते दिसती बघतां पण एकपणे अवध्यांत वसे ते ।। भिन्न जळी नळ-बुदबुंद एक चि दीप्ति बहू उनळी दिपकाते ।। ब्रह्मरुपे सकळांप्रति निर्मित पाळित विष्णुरुपे सकळांते ।। रुद्ररुपे करि सहरणा परि ज्ञेय तदेक चि भिन्न पदार्थे ॥ १६ ॥ जे तम हारक तेन रवी-शशि-मंडळ व्यापुनि सृष्टित फांके ।। जे नयनीं सकळां प्रगटे मनबुद्धिप्रकाशक होउनि ठाके ॥ . ज्ञानविना न कळे कवणास हि गेम्य सुखेनि ज्ञान चि एके ॥ ने सकळां हृदयीं वसते म्हण ज्ञेय तया म्हणिने बुध लोके ॥ १७ ॥ है इतुके तुज क्षेत्र सविस्तर सांगितले मग ज्ञान समूदे ॥ जेय या म्हणिने बरव्यारिति ते उघडे प्रतिपादुनि बोधे ।। द्वादशि नो कथिला तुनला मदभक्त हि सत्य मि तो चि अभेदें । पावतसे मदभाव पुन्हा प्रकृतीपुरुषा कथु चित्त वसो दे ॥ १८ ॥ में कथिलें तुन क्षेत्र सविस्तर ते चि कियारुप येथ प्रकृती ।। क्षेत्रविदांसि च या प्रकृतीस्तव सांख्यमती पुरुषाख्य वदती ॥ या उभया समने अवघ्या मुळ याहुनि वस्तु अरोति परौती ।। सत्वरजस्तम इंद्रिय-भेद समस्त हि ते प्रकृतिस्तव होती ।। १९ ॥ कारण इंद्रिय हे चि सतां सतकार्य फळे सुखदुःख उभी दे॥ कारण कार्य क्रिया तिन्हि या प्रकृतीस चि हेतुस कर्मसमंधे।।। भोग मुळी सहजे पुरुषासि रितें सुख दुःख अवश्यक में दे ॥ लोहसमागम अग्निशिरी घन की फुलबद्धनिबद्ध अमोदे ॥ २० ॥ ८९. पटवस्त्र. ९ • बुद्बुद बुडबुडा. ९१ गभ्य समजण्यासारखं. १२ - साधन नैव )=सुखामें.९३ अमोद (आमोद ) सुवास. काचळसोन्याचा दस मिळणारे. २६ ________________

उद्भवचिदूधनकृत. नो रूप-नामगुणाविरहीत तया प्रकृती पुरुषत्व अरोपी । देखत ऐकत बोलत चालत भोगित भोग हि सूकृत पापा ।। निर्गण नो गुण संग धरी अज अव्यय आत्मपणा प्रति लापा ॥ कारण उत्तम मध्यम योनिस भोगितसे प्रकृती तव रूपी ॥ २१ ॥ नो प्रकृतीस अंतीत हि साक्ष नियामक पाळक होउनि भता ।। भोगितसे निज सर्व हि साष्ट करी पण आपण शुद्ध अकता ।। पास्तव यास महेश्वर नाम करी धरिले जग पाळुनि हो । पा शरिरी परमात्मक वाचक की पुरुषाख्य परेहुनि पतो ।। १२ ।। नो प्रकृती पुरुषास गुणां सह नाणतसे कथिल्या परि एसा ।। तो जरि कर्मसमस्त हि वर्तत चंचळ चंद्र नळांतिल तैसा ।। उपजला दिसतो परि तो अज नाश कदा न दिसे अविनाशा ।। आणि पुन्हा न पडे चि कदापि हिनन्मजरामरणादिक-फांसा ।। २३ ।। नो अपणे अपल्यास विचारूनि पाहतसे अपणास चि ध्याने ।। यक असा दुसरा प्रकृती-पुरुषास विचारुनि सांख्यमताने ।। आणिक कर्मसमर्पण ब्राय च होउनियां निरहंकृति ज्ञाने ।। र आइक सांगतसे हरि सावध होउनियां शभ काने ।। २४ ।। पक न जाणति काहिं च यांसि भले उपदेशिति जैसे ।। " हितावह माननि निश्चयरूप उपासिति सांगति तसे ॥ सा भवसागर जो ननने मरणे बहुधा भरलासे ।। र उपाय तुते कपिले अणखी कथितों चि परे ॥ २५ ॥ स्तोत्तम स्थावर नंगम सर्व हिनन्मत लहान मोठे ।। नातं अंगोठिस मेघ क्षिती मिळता उठती तृण दाटुान बट रावच्या किरणे मेगतोय दिसे परि सर्व हि खोटे ।। मात अणि क्षेत्र मिळे तंव तेथ चराचर भेटे ॥ २६ ।। समततु पर्टी अथवा घट सर्व समान चि माती ।। पानग हम समान चि कारण आकृति नासिति होती ।। नास तसा दिसतो परि तो अविनाश बहू भुतव्यक्ती ॥ सपा परिच्या परमेश्वर की बह चित्रित एक चि भिंती ।। २७ ।। जस घार्ट आणि महीं सम ईश्वर त्यापरि सर्व हि भतीं ॥ होउनि नास तसा दिसत तिष्ठत या परिच्या परमेश्वर के पतीत त (अति+हत) पलीकडे गेलेला. ९५ परा=परा, पश्यंती, मध्यमा, १८ उशना चोहोंपैकी पहिली...अगोठ पावसाळ्याचा आरंभ. ९७ उसरश्यती, मध्यमा, वैखरी. रेताड मछान. १८ तोय-पाणी. १९ न्योम-आकाश. . ________________

भगवद्गीता-१३,१४. जेवि बहू दिपकांस प्रभा सम की घन-बिंदु-जळे सम होती ।। पाहति ने निज निश्चयपूर्वक ते परमोत्तम प्राप्तिस येती ।। ते नव्हती शरिरी परि उत्तम आत्मपणे अपणांत समाप्ती ॥ २८ ।। सर्व हि जे क्रियमाण चि निर्मित ते प्रकृतीकृत जाणत कर्म ॥ ने मन शुद्धि अहंकृतिपूर्वक भोगविशेषित इंद्रिय धर्म ।। आणि गुणत्रय तीनकडे सहने मग अक्रिय जाण निजात्मा ।। निर्गुण सर्व भुती सम एक चि ते हि बुझे तरि सांगत वर्मा ।। २९ ॥ नेवि नळी नळ-बुद्बुद फार कि हे परमाणु जसे धरणीचे ॥ त्यां रविचे 'कर फार तरी किरणे नग फार जरी कनकाचे ।। तेवि पृथग्विध हा भूतभेद सविस्तर येक चि व्यापक साचें ।। पाहत तद्रुप ते चि घडी बहु भोगित वैभव ब्रह्मश्रियेचें ॥ ३० ॥ हे जड नश्वर होय निमे शरिरात वसे जळबिम्बपरीचा ॥ त्या न करी अणि लिप्त नव्हे रवि तो नभमंडळि आपण साचा ।। अंत न जो अदि पूर्ण अनादि गुणातित अव्यय आत्मरुपाचा ।। तो शरिरा न करी न च लिप्त हि व्यापक चिन्मय राशि सुखाचा ॥३१॥ जेवि नसे अवकाश नभाविण व्यापक सूक्ष्मपणे भरलेसे ।। अंतर बाहिर कोदुनि आपण लिप्त नसे अणु कोठ हि जैसे ।। सर्व हि देहि तयापरि ब्रह्म चि व्यापक लिप्त न तेथ निवासे ।। दीप गृहीं गृहकृत्य न जाणत आत्मरुपा बुझ अर्जन तैसें ।। ३२ ।। नेवि रवी नभमंडळि येक चि सर्व हि लोक प्रकाशित तेजे ॥ वर्तवितो सकळांप्रति आपण सर्व अलिप्त तसा समधी जे॥ भारत्तोत्तम क्षेत्र-पती तुज सांगितले बुझ क्षेत्र समाने ।। महि क्षेत्रप्रकाशक तो मि असे म्हणती सहने यदराजे ॥ ३३ ॥ यापरि क्षेत्रपती अणि क्षेत्र विचारुनि ज्ञानसुलोचनि पाहे ।। अंतर नेवि रवी-किरणी मृगतोय-अभास जसे पुर वाहे ॥ सर्प दिसे परि दोर खरा प्रकृती-भुत-मोक्ष यथारिति लाहे । जाणति ते परब्रह्मस्वरूप चि चिघन अद्वय पर्वकृपा हे ।। ३४ ॥ तेरावा अध्याय समाप्त. अध्याय १४. सांगतसे भगवंत कृपाघन जे कपिले पटती कथिताहे ॥३३. तस्कर-चोर. १०० कर-किरण. ________________

। उद्धवचिदूधनकृत. जे भव-सर्ग-बहूविध ज्ञान तयाहुनि उत्तम अद्वय माहे ।। आणि यया परका म्हणिने तरि ब्रह्मविदा करि ब्रह्म स्वदेहे ।। जाणनियां मनिवर्य समस्त हि आत्मसुसिद्धिस पावत आहे ।। १ ।। हे निजज्ञान उपासक ते सद चिन्मय पूर्ण सुखास चि येती ।। सृष्टि रचे तर्यि जन्म न पावति आणि प्रळयीं न मरेती ।। देहपुरी वसती दिसती परि ब्रह्मस्वरूपक देह न होती। धर्म असे मम मद्रप ते मग सर्व भुते मनपासुनि होती ।। २ ।। ह मम योनि जिये प्रकृती म्हणिजे स्वरूपी विसरे इस माया ।। नेवि सुषुप्ति' करी अपुल्या विसरे बहु स्वप्न विचित्र भ्रमा या।। तेवि मि ईंत मला चुकली म्हणे गर्भ धरीं दुसरेपण वायां ॥ येकि अनेक भुते प्रसवे नग देखसि हे बहु भारतराया ।। ३ ॥ षोडश पंचक आधिक चार अशा जिव लक्ष अभासति भिन्ना ।। स्थावर जंगम योनि अमेप चि मर्ति बहू दिसती तुज नाना ।। मी जनिता प्रकृती जननी जग संतति माक्षि च मद्रुप जाणा ।। देउनि बीज मि ती उतरी क्षण मी गुणबद्ध गुणातित माना ।। ४ ।। आत्मपणा विसरे प्रकृतीरुप भाव अहं मम मद्रुप होती ।। अज्ञमुळे गुण सत्वरजस्तम संभव व्यक्त जनी दिसताती ।। दहि वसे गणबद्ध दिसे पण अव्यय भी मजला रुढवीती ।। नेवि नळी जळ चंचळ चंद्र चि मानिति ते भ्रमले गुणभ्रांती ।। ५ ।। सत्वगुणे अति निर्मळ ज्ञानप्रकाशक पूर्ण अनामय आत्मा ।। ज्ञान-मदे विसरे अवघा निजदेह-सुखा रत इंद्रिय-धर्मा ।। मी सकळांत वरिष्ठ मि वंद्य पजा करि माझि च मीच प्रतीमा ।। ज्ञान पुसे मज बद्ध असा गण-पाश-बळे पडिला भवकर्मा ।। ६ ।। आणि रजोगुणरंजवितो जिव या विषयांत चि सर्व हि काळी ।। चाड बहू खवळे धरणीतळि मी च धनी वरि स्वर्ग न्यहाळी ।। पाग-क्रिया करि सर्व सकामककर व्रते नियमा प्रातपाळा ।।। यापरि कर्मसमागमबंधन देहि असा पडला भव-जाळी ।। ७ ।। बान-अपूर्वक तेथुनियां तम सर्व भुतांप्रति मोह करीतो ।। वृत्ते मनोमय स्तब्ध तमी मग कृत्य अनावाड आळस होतो ।। १८ उशनात आंग क्षणक्षण जांभइ झोप-सुखे पडला न उठे तो ।। श्यती, मध्यमा, वैखरो.प. अमप-पष्कळ. ३ गुणातित (गुणातीत ) सत्व, रज, तम पद-इच्छा, ५ देही-आत्मा. ________________

भगवाहीता-१४. आणिक हो भलतेनसि तो करि बद्ध असा जिव तामस हो तो ॥ ८॥ लोहिव पीत सितासित रंग अभ्यासित शुद्ध शिळा स्फटिकाची ।। निर्गुण तेवि गुणे गुणबद्ध त्रिधा करणी दिसते त्रिगुणांची ।। सत्व सुखी रुप कर्म रजों रुप भ्रांति अनर्य चि मूर्ति तमाची ।। हे भरतोत्तम जे घडि जो गुण तो चि पुढे मग दोहि सुखाची ।। ९ ।। राजस तामस लोपुनि सत्वसुखी बहु मी म्हणवी जन लोकी ।। लोपुनि सत्व रजी भ्रम आळस तामस तो पडला हदशोकी ।। सत्व तमा प्रति लोपुनियां रज वाढवि कर्मफळास विलोकी ।। हे गुणबद्ध-निरूपण भारत आइक तूं गुण-बद्ध कसे की ।। १० ।। जै शरिरी करि सत्व स्ववद्धिस ते करणी सुविचार प्रकाशे ।। ज्ञानरवी हृदयीं उगवे निशि सर्व अविद्यक संशय नाशे ।। पूर्णपणे सुखदुःखविवर्जित सर्व क्रिया भगवंत चि भासे ।। सत्व-गुणे बळ बुद्धिस आधिक शांति विरक्ति क्षमा धरि तोषे ।। ११ ।। लोभ असा कवडीवरि प्राण चि कर्मि प्रवर्तत दांभिकवत्ती ।। माझिं म्हणे सुत-कामिन-मंदिर वाढवि काम सदा विषयार्ती ।। कामदुघा सुरभरेह आंगणिं सिद्धि घरी अशमस्पंह चित्ती ।। वांछित स्त्रीधन आधिक आधिक राजस वृद्धिस भारतमूर्ती ।। १२ ।। हे कुरुनंदन वृद्धितमोगुण तें गवु दे मन बुद्धि भरावी ।। लोकप्रवृत्ति नव्हे करि पाप चि आपपरादिक हे न सुचावी । जे अपणास्तव तीस्तव त्यास चि व्यर्य 'कल्हो भलेतेनसि लावी ।। मोह असा तनुसंपति शाश्वत मानुनि देव कदापि न भावी ।। १३ ।। सत्व स्ववृद्धिस देह धरी मग त्या च मध्ये प्रळयास हि पाये ।। तो शुक नारद की सनकादिक देवल व्यास अशी बह नांवे ।। उत्तम जे परब्रह्म तयाविद संशय-वर्जित निर्मळ भावे ।। पावन या विबधांत सुख-स्थिति चिद्घन अद्वय रूप स्वभावे ।। १४ ।। राजस वद्विस देह पडे तरि कर्म-भुमीस चि देह धरीतो ।। कर्म सकामक आचरतां इह स्वर्ग-सुखादिक भोग वरीतो ।। तामस वृद्धिस देह पडे तरि कीटक वृश्चिक पथिर होतो ।। ६ भलतेनसि भलत्याशी. ७ सित मांडा. असित काळा. १ करण->९६|| १. अविज्ञक अज्ञानमूलक.91 कामदुघा कामधेन. १२ सुरभूरुहरचीस । वगअशमस्पृह हांवरा. * एथें कांहों तरी अपपाठ असावा. १? कल्हो नसि भलत्याशी. १६ कोटक किडा. वृश्चिक-विंच. १ ________________

उद्धवचिद्धनकृत. मूढ असाब कर्म तया कमी ममता लोचन के मूढ असा बहु योनित जन्मत पावे चि ना कधि उर्ध्व गती तो ।। १५॥ सूक्त सात्विक कर्म तया फळ निर्मळ ज्ञान सुनिश्चित मानी ।। कर्म मुभाशुभ राजस त्या फळ मी ममता बहु दुःख निदानी ।। तामस ते फळ जाण अमानसि घोर घने विण लोचन दोन्ही ।। आणिक आइक ही गुण-लक्षण ते चि सुसदृढ हो तुज कानी ।। १६ ।। सत्वगुणाउदरीं उपजे म्हण सात्विक ज्ञान तयासि म्हणावे ।। आणि रजोगुणनिर्मितसे भव-संपति तो म्हणे लोभ स्वभावे ।। व्यर्थ उगा बरळे मन मानत कार्य नसे भलती सवै धांवे ।। जन्म असा अति मोह तमोगुण चंद्र रवी बुडतां तम पावे ।। १७ ।। सत्वगणी वरता चढतो सिम जेथनि उंच नसे चढण्याची ॥ ते परब्रह्म स्वरूप सनिश्चित मी जिव हे खुण मध्य रजाची ।। आणि अधोगति थनियां सिम देहिं मि वृत्ति अशी न सुट ची ।। एक त्रिधा गुण भेद करी पण निर्गुणता न चढे स्वरुपाची ।। १८ ॥ उत्तम मध्यम आधम हे गण वर्तवितो परि सर्व अकर्ता । जेवि रखी तम नासुनि चेष्टति लोक कदापि हि नेणत वार्ता ।। निर्गुण मी गुण-संग-विवर्जित देखति ने मज यापरि पार्था ।। पावति ते निन अक्रियभाव तसे परि मद्रुप नाणुनि वार्ता ।। १९ यापरि हे गुण-कर्म-विवेचन जाणुनि आत्मरुपी भरलासे ।। जो त्रिगणात्मक देहिं दिसे परि देह-समंध नसे नभ जैसे ।। जन्म-जरा-मरणादिक-दःख-विवर्जित मुक्त सदा अनयासें ।। अक्षयि आत्मसुखास चि भोगित अर्जुन वीनवितो हरि कैसे ।। २० ॥ हे जगदीश गुणत्रय-धर्म वह इतुक्यातित निश्चित नाले । मूर्त कसे दिसती गुण-वीहिन आचरतां गुण आतित ठेले । वर्तति ते गुण-धर्मि हि भासति अक्रिय केवि कथीं निज बोले ।। हे पुसा भगवंत सुखावनि सांगतसे स्वसुख-स्थिति-डोले ।। २१ ।। सत्व प्रकाश प्रवत्तिक राजस तामस मोह अशा गुण-कमी ।। वर्ततसे परि जेवि रखी तिन्हि काळ नव्हे त्रिगुणी गुण-धर्मी ।। द्वषि च ना न करी अति साक्षेप आणि न टाकित इच्छित ऊर्मी ।। सांगतसे हरि आणिक आइक जे स्थिति नीवसतो परब्रह्मीं ।। २२ ।। को गुण-कार्य समस्त हि जाणत आणि गुणी सहसा हि चळेना ।। ती. मध्यमा, वैखा. वहवे न मेषा जळिं की नभ वायु-बळे उडवेना ।। पषा-बोटें. ________________

भगवदगीता-१५. (९९) तिष्ठतसा दिसतो गुण-संगनि युक्त उदासिनता बिघडेना ।। या परिची खुण जाण गुणातित आचरणे परिसे कर्शि नाना ।। २३ ।। निर्मळ स्वस्वरुपी भरला मग सर्व समान चि बुद्धि तयाची ।। दुःखसुखा रवि रात्रदिसा परि वन्हि-प्रियाप्रिय कांहिं नव्हेची ।। शेण तसे कनका सम मानित रत्नढिगा जशि राशि खड्यांची ।। वस्तुपणे सम तामस निंदक शब्दपणे समता सहजें ची ।। २४ ॥ मानिति की अवमानित दोहिंस आपण नो सहज स्थिति पाहे ॥ मित्र रिपू तरि आत्मस्वरूप चि आधिं च भेद जया सरलाहे ।। जे पडले करणां करणे करितो परि तो फळ-हेतु न वाहे ।। मी-पण-वर्जित तो चि गुणातित आचरणे बरव्या रिति राहे ॥ २५ ॥ सर्व भुती परब्रह्म असे कनकी नगता भुत-भेद दिसेना ।। अर्पण सिंधुजळी अपणा सह सैंधव तेय दुजे उमजेना ॥ अव्यभिच्यारिणि भक्ति असे मज सेवितसे गुण भिन्न करीना || जेवि नदी उदधीस मिळे तरि सागर तें न धरी अणु माना ।। २६ ।। ब्रह्मि मिळे परब्रह्म च तो तरि ब्रह्म असे मजला चि म्हणावे ।। मोक्ष हि मी अज अव्यय शाश्वत शांति-सखादिक ही बहु नांवे ।। एक च तो मि अनेक हि मी मज एक अनेक अनंत स्वभावे ।। वृक्षरु क्षर अक्षर उत्तम सांगिन ते सुजनी परिसावे ।। २७ ।। चतुर्दशोध्यायः समाप्तः अध्याय १५. देवकि गर्भ-सुधांबुधिचा शशि पूर्ण सुधाकर पार्थ-चकोरा ।। क्षेत्र सविस्तर ते चि पुन्हा प्रकृतीरुप ते कथि वृक्ष उभारा ।। ब्रह्म ते ऊर्ध्व अधो डहळ्या जग स्वस्थ न इंद्रिय-ग्रोम-पसारा ।। वाढत मोडतसा दिसतो पण अव्यय वृक्ष तुं नाणसि वीरा ।। १ ।। आणि गुणे बहु वाढति ज्या डहळ्या अध ऊर्ध्व महापसराने ।। नित्य नव्या विषयप्रेबेला घनदाटुनि व्यापति संसृतिराने ।। आणिक ज्या तळिं ही मुळि या अध ऊर्ध्व फळे निज कर्मगतीने ।। मानव-लोक मुळे डहळ्या तरु सिद्ध असा अवघा अभिमाने ।। २ ।। सर्व हि हा जगडंबर वृक्ष दिसे परि यास न रूप न काही ।। - २१ उदधी-समुद्र. २२. सुधाकर अमृताची खाण. २३ ग्राम-प-सोन्याचा कि, अधो-खाली. २५ विषयप्रवाला विषय हा पाला आहे जी मिळणारे, २६ ________________

उद्ध्वचिघनकृत. तोडिसि तो कवणेपरि अंत न मध्य न आदि तया पहातां ही ।। जेवि मेगांबु दिसोनि अशाश्वत भ्रांतिमुळे दिसतो जरि पाहीं ।। ज्ञान करीं तरवार धरी मग छदिसि यास विलंब चि नाहीं ।। ३॥ ते पद ज्ञान-पथे ऋमिती नर पावति ते न फिरेत विकारी ।। आद्य अनामय अद्वय शाश्वत जीर्ण प्रवृत्तिस ते अविकारी ।। ज्या विसरे जग भासतसे अहिभान जसे असतां मुळ दोरी ॥ शिपिवरी पसरे रेजताकति की पसरे निळिमा नभसारी ॥ ४ ॥ कां तरि मोह मनी न यरे ह्मण सर्व विकार हि जितुनि राहे ।। काम विवर्जित मान नसे निज वस्तु-विचार स्वरूप चि पाहे ।। जेवि दिवा निशि सूर्य न नाणत बुद्धि तशी सुखदुःख न वाहे ।। अव्यय दिव्य पदाप्रति पावत ते चि ते होउनि साधु स्वदेहे ।। ५ ।। जेथ दिवाकर चंद्र शिखी२९ न पवेति तयासि च तेज जयाचें ।। नेथ मनादिक इंद्रिय बद्रिस रीघ नव्हे निज निर्गुण साचे ।। जे अविनाश अनामय चिद्धन अद्वय चिन्मय चिद्रूप साचे ॥ पाउन होसिल ते चि असे पद ते मम धाम तुं जाण निजाचे ।। ६ ।। या जिवलोकिं जया जिवसे झणिजे मम अंश कसा तरि ऐकें । जेवि नळी जळ गार नळास चि तेवि सनातन या जिवलोके ।। भिन्न मनादिक इंद्रिय पंचक सा विषयी प्रथमारुति लेखे ।। होउनियां प्रकृतिस्थ तरी मि च भासतसे जग हे अवलोके ।। ७ ।। दह धरी तइं इंद्रियवर्ग समस्त हि मांडित तेथ पसारा ।। त्यास्तव लोक तया मणिजे जिव हा जिवलाक दिसे ह्मण सारा ।। सांडुनियां शरिरास निघे तरि सर्व समागम सार विसारा ।। जेवि रवी जगदृष्टिस अस्तवि की सुमने ति घेउनि चारा ।। ८ ।। तो मग जेथ जसे शरिरा धरि तेथ तसे मन इंद्रिय मांडी ॥ शब्द शितोष्ण दिसे रस ही धति या विषयां सह इंद्रिय तोडी ।। आश्रय येथ जिवा मन कारण जे मन ता जिव भाव न सांडी ।। सैन्य नपासमवेत चि चालत की दिप दीप्ति दिपापडिपाडी ।। ९ ।। जात किं राहत या शरिरी गण भोगितसा दिसतो मन-योगें।। त्यास कसे मढ पाहति हा निव बद्धक्रियारुपसा गुण-संगें ।। जानसुलोचन या अवलोकिति अक्रिय अद्वय आत्म-प्रसंगे।। १८ उशनात श्यंती, मध्यमा, वैर. २७ मृगांव-मृगजल. २८. रजत रुपं. २: शिवी विस्तव विशवी. ________________

भगवद्गीता-१५. (१०१) होउनियां घट आणि मठादिक भंगित त्यापरि यो मनभंग ॥ १० ॥ नेमुनि आत्मविशी अपणास च लक्षित राहुनि आत्मस्वरूपी ।। निग्रह त्या करणे करणे सहजे घडले मुळ द्वैत प्रलोपी ।। हे न घडे तरि स्वर मना विषयानळिं तापवितो त्रय तापी ।। तो मज पाहें चि ना चि तयास अनोळख अंधसमीप च दीपी ॥१२॥ जे रविच्या उदये सगळे जग दावितसे स्थुळ सूक्ष्म विलोकी ।। जे शशिच्या उदये निववी बहु धान्य वनस्पति जीवन पोखी । में अनळे करि दाहन पाचन सिद्धिस हे उघडे अवलोकीं ।।। ते अवघे दृढनिश्चयपूर्वक जाण खरे मम तेज बरें की ॥ १२ ॥ आणि धरा धरणीधर होउनि मी धरितों जळ होनें विर ची ।। सर्व भुते वरि उत्पति लोपति धारक मेदिनि जाण तयाची ॥ सोमरुपे रस पूरवितो करिं वृद्धि मि होउनि नाति रसाची ।। खारट आंबट तीखट तूरट होउनि मी रसना चवि साची ।। २३ ।। ते चि मि अन्न चतुर्विध प्राणिघटी पचवीं जठरानळ होतो ।। रेचनि' प्राण अपान दिवानिशि भस्म सुखें अति दीप्ति करीतो ।। तोच सुधारुप काळ जना क्षण पाळुनियां प्रळयास हि नेतो ।। यास्तव भूक मि अन्न मि तृप्ति मि आत्मरुपे सकळांत रहातो ।। १४ ।। तो कवणेपरि हे पुससी तरि सर्वभुती रूप मी हृदयाचे ।। सर्व निविष्टुनि मी च वसे स्मृति ज्ञान अंजाणिव ही मि च साचें ।। सर्व हि वेद मि होउनि वानितसे महिमान स्वयें स्वरुपाचें ॥ वेद सरे मज पाहुनि तेहि मि मी निज वैद्य हि वेदविदांचे ॥१५॥ आणिक येक रिती तुज सांगत वोळखसी मज आत्मरुपासी ।। दोपुरुषी इह लोक समस्त हि जैवि अहिनिशि सर्व अकाशी ।। तो क्षर येक समस्त हि दृश्य पदार्थ अभासत नामरुपासी ।। अज्ञपणा जिव रूप सुषुप्तिस' अक्षर नांव तया पुरुषासी ॥ १६ ॥ आणि तिजा तिन्हि लोक भरी भरला करि पालन ईश्वररूपें ।। जेवि रवी किरणे मृगतोय तिन्ही मुळ येक चि सूर्यस्वरूपें ।। ज्या स्मरिजे परमात्मक नाम खरे पण शिपि नव्हे नगरूपे ॥ - .३२ पोली-पोषो. ३३ होन=होऊन. ३१ मेदिनी पृथ्वो. ३५ चतुर्विध अन्न खादा पेय, चोष्य, लेय. (खाणे, पिणे, चोखणे, व चाटणे) ३६ रेचुनि=रिकामा का अजाणिव अज्ञान. ३८. वेद्य-ज्ञानविषय. ३३ वेदविद-वेदार्थज्ञ. 21 सुषुप्ति-झोंप. १२ अक्षर आविनाशी. पास मिळणारे. २६ ________________

उद्धवचिघनकृत. द्वैत नसे निज प्रत्यय उत्तम त्या म्हाणजे चतुरानन-बापे ।। १७ ॥ सर्व क्षरातित अक्षर तो हि मि अक्षर त्याहुनि उत्तम तो ही ।। मी च मला क्षर अक्षर उत्तम भेद तिन्ही पहतां तरि नाहीं ।। या परिचा मज जाणुनि वेद-विदी पुरुषी पुरुषोत्तम कांहीं ।। खूण अशी वदलों पण भानुसि भानु म्हणा बहु भूषण नाहीं ॥ १८ ॥ जो मज नाणतसे पुरुषोत्तम. यापरि जाणिव ग्रासुनि आगे ॥ सर्व सुजाण तया मणिजे भजतो मज सर्व हि भेद-वियोगें ॥ जेवि जळी जळवीचि अभेद चि की कनकी नग ऐक्य न भंगे । हे भरतोत्तम तो चि असंमुढ तो मि असे तुज द्वैत न संगे ।। १९ ।। हे परमोत्तम गुन गिताख्य महा अनुभूतिक शास्त्र विरेशा ।। तज पढें काथले अति निर्मळ हे श्रवणे हरि संसृति-दोषा ।। बुद्धिपुरःसर धीमति जाणति त्यां सरले कृत-कृत्य विरेशा ।। युक्ति पुढे न पुसे म्हण चिद्धनउद्धव डोलत सेवुनि शेषा ॥ २० ॥ पंधरावा अध्याय समाप्त. अध्याय १६. पंचदशापरिअंतगिता हरि ज्ञान कथोनि उगाचि न राहे ॥ संपति दैवि दुनी असुरी नवमी कथिली च पुन्हा कथिताहे ।। निर्भय अद्वयता स्थिर बुद्धिस वृत्तिस आत्मस्वभावि च राहे ॥ दान दमी मन यज्ञ विचारण स्वस्वरूपी तप आर्न पाहे ॥ १ ॥ दःख भतांसि न दाखवणे परमार्थ चि बोलतसे प्रिय वाणी। ब्रम्हरुपी नन निदि च ना अपणा सह सर्व भुतां सम मानी ।। कोध नसे अहंकार त्यजी मग मोक्ष सुखासि कदापि न वाणी४८ ॥ देह मि हे न म्हणे बहु लानत नम्र अचंचळ चित्त ठिकाणी ।। २ ।। । स्वानुभवी अतितीक्षण बुद्धि क्षमा क्षमि ते पण नेणनि जाते ।। ताप उपद्रवि धीर अखंडित निमेळ बाहिर आंत सचित्ते ॥ जीभ कचे परि दंत न दूषित द्रोह न जाणत सर्व भागात गणो दर-मस्तकिं जान्हनि तोये जसे अवरोनिया सिद्धिस हे गुण दैवि बुझे असुरीत हिं दुगुण सा परिसरा अल्प करी कथि फारच सुकृत सपातचा मद मानुनि माजे ॥ -१८ उशना-जादेव 8 वीचि लाटा. ४५ धीमती शहाणे. ६शेष पर्व श्यती, मध्यमा, वैख १८ वाणी कमताई. १९ जान्हवी गंगानदी. ५० तोय-पाणी. ________________

भगवहीता-१६. ईश्वर ही परि दृष्टिस नाणिच कोध दुजा सुख देखुनि फूजे , वाङ्मनसा वपु दुःख चि दायक कृत्यकृत तो विचार न सूझे ॥ ४ ॥ मोक्ष-सुखासन दैवि गुणास चि बंधन ते असुरी करि साचें ।। दैव-गुणा सगुणा तुज दर्शन ही न घडे असुरी गुण यांचे ।। कां तरि पांडव जन्म तुते अणि भोग सदा सुख देव-गुणाचें ॥ ठाउक रात्र नसे रविते भय अमृत काय धरी मरणाचें ॥५॥ लोक समस्त कि मस्तकि संपति दोनिच या परिसे धनुपाणी ।। दैवि बरी दुसरी असुरी बुझ येय नसे तिसरी अणि कोणी ।। ऐक तुते कथिली कथिली दुजि विस्तर सुस्थिर आइक कानी ।। वोळखि तेजुनि निष्फळ ते खळकर्म अनिर्गळ दुर्मुख प्राणी ।। ६ ।। पुण्य फळे सुख येथ हि तेथ हि उत्तम भोगि न जेथ प्रवृत्तो ॥ . पाप फळे नरकी बहु दुःख चि सोसिल कोण म्हणोनि निवृत्ती ।। ते असुरीजन नेणत ज्यापरि सूकर ग्राम बिदी" चरताती ।। शीच अचार नसे चि अमंगळ स्वप्न हि सत्य नये वचनोक्ती ॥ ७ ॥ बोलति हे म्हणती विधि वेद हि ईश्वर हे अवघे लटिकेची ।। देह पडे मग कोण चढे सुख वर्ग यमालय दुर्गति कैची ॥ प्राण सुखी तंव हे सुख-संपति आणित भोगितसो अणिकाची ॥ कामविना अति उत्तम उत्तम नाहिं च उत्पति काम जगाची ॥ ८॥ हाष्ट रिघे परि कांचन कामिनि काम अहर्निसि इंद्रिय अर्थी ।। ईश्वर भाव मनीहनि सांडुनि कातर अंतर चंचळ वत्ती ।। थोडिच बुद्धि तिला शिरवी करि उग्र क्रिया अभिचारिक-पंथीं।। ते चि जगा बुडवो करि त्या सह पाडुनियां दृढ पाप- अनीं ॥ ९ ॥ राजवठे करि दंभ मदा अधिपत्य तया करि देउनि माना ।। आश्रय काम कयौं पुरता नव्ह इछितसे जन संपति नाना ॥ मोह-ग्रह ग्रसिला अशची व्रत घालितसे जन रौरव-घाणा ।। वाढविले बहु पापचि संग्रह विग्रह तो असुरी जन माना || १०॥ आणि नभापरि वाँड करी न सरे चि कधी मरणावधि चिता ॥ स्वर्ग-सुखी शाचि-उर्वशि-भोग चि येय हि ह्या परमोत्तम कांता।। काम सुखें मज काम चि वाढत हे वदतो असुरी जन पार्या ।। सर्व सुखे मज मोक्ष फिका मुढ संगति या विकळा सुख-वार्ता॥ ५१ विदो-रस्ते. ५२ इंद्रियअर्थ-विषय. ५३ वाड-विस्त ताकापळ-सोन्याचा इंद्राची बायको. पास मिळणारे. २६ ________________

उद्धवचिदधनकृत. पाश गळां पडले बहु कामुक बद्ध किं जे बहुता विषयाशा ।। त्या न परेति च क्रोध उठे तरि द्वेष हि हा म्हणिजेत विरेशा ।। काम जिवीव च क्रोध-परायण साधिति मोहळ मारूनि माशा।। त्यापरि द्रव्य चि मेळविती न विचारित ते पुढिलाप्रति नाशा ।। १२॥ ते धन त्यावरि आणिक मेळविले भजकातिकलंतर चोरी ।। आणि फुगे म्हणवी धनदेश्वर जे धरणीवरि संपति सारी ॥ तीस धनी मज वीण नसे बहु सीतरिले धनवंतचि मारी ॥ मी जगिं एक सभाग्य कधी जग होइल इच्छित सर्व भिकारी ।। १३ ।। हे वधिले तितुके रिपु अल्प चि आणिक मारिन फार ननासी ।। ने मज सन्मुख जोडुनियां कर तिष्ठति निर्धन स्थापित त्यांसी ।। । या परिचा मज वांचुनि ईश्वर कोण दुना पाहतां धरणीसी ।। मी बळवंत समस्त हि सिद्धि मि मी सुख भोगिन जे अमरांसी ।। १४॥ भाग्य तरी मन पाहनि श्रीपति मागतसे अणिका प्रति भाजी ।। आचरणे नसरे चतुरानन संपति इंद्र नसे सम ताजी ७ ॥ तो मज गायक भौट वधू रिझवील तया धन देइन आजी ।। या परि मद सदां मदमोहित पोहतसे नळ अंजुळिमाजी ।। १५ ॥ चित्त बहाविध भ्रांत भ्रमे पडिले अडकेस कडे मोहजालीं। कामस्त्रियादिक-भोग-असक्त जगामृग-मत्त-मृगीबहमेळीं ॥ त्यास गती अति दुर्धर जो यमलाक पिडा नरकांत समळी ।। याग हि तो करितो परि बद्ध चि ते रिति सांगतसे वनमाळी ।। १६ ॥ स्वर्गसुखाप्रति इच्छुनियां अविधी अविचार अहंकृतिमांगी। मानितस अपणे अपणा बहु थोरिव मूढमतीजन-संगी ।। याजक मी म्हण वाजवि दुंदुभि गाजवि दीक्षत नाम अयागी ।। या च मिसे धन मेळवि मान हि पटवुनी घरि कोरडि आंगी ।। क्रोध अहंकृति दर्पबळे धरि काम अखंडित गाजविती हे | मी सकळां घटिं आत्मरूपी पर ते मज दु:ख चि देति समोहे ।। मद्रप विश्व चराचर नणनि भिन्न चि निश्चय यारा त्या सकळामात निदान वाळत ६ष सदा हृदयीं स्थिर सरकार दोषि असे नर आधम त्यांस मि क्रूर बहू चि आसर योनी ।। १८ उशनश्चिक सर्प महाडुळ गेडुळ का नरको कमि दुर्धर घाणी ।। ६ ईश्वर श्रीमंत. ५७ ताजी ताज ________________

भगवद्गीता-१६,१७. (१०५) भूक बहू मुख लाहन इंद्रिय एकचि भक्षण नर्क-निदानी ।। दुःख-पुरी बुडवीत असे काधं नायकती श्रवणी सुख वाणी ।। १९ ॥ कल्पवरी मरती पुढती पुढती धरती मुढ आसुर देहो ॥ तेथुनियां नउ मासभरी सुख घोर तमांत चि टाकुनि दे हो । कंति-सुता मन नेणति आधम ते अधमा गति त्यांस सदा हो । सांगतसे तुज एक करी मानं गोष्टिस या चुकसील कदा हो । २० ।। शत्रु जगा तिन राक्षस हे बळि भक्षुनियां उरले तिन्हि लोकां ।। काम पुढे तंव पाठिसि क्रोध हि लोभ तयावरि देत अवांका ।। दारवठा उघडा नरकाप्रति हे तिघे प्राणि-गणा अवलोका ॥ यांस त्यजी त्यनिती द्विज अंत्यज यापरि अर्जन काहिं न धोका ।। २१॥ ही तिन बंधने तोडुनि जो नर सांडिल निश्चित द्वार तमाचे ।। सद्गुरु-सेवन शास्त्रविचारण आचरणे शुभ आत्म-सुखाचे ।। कृष्ण हरी मधुसूदन माधव अंच्यत चिदघन वर्णित वाचे ।। संस्मरणे चुकले भ्रम पूर्वक उत्तम ते रुप नीज गतीचे ।। २२ ॥ हे सख सांडनि कामविशी काध मानि च ना गरु सज्जन वेदा ।। भोगिन मी इह स्वर्ग म्हणे अवघा करितो अभिच्यारिक धंदा । त्यास नव्हे कधिं सिद्धि हि बुद्धि हि दुःख चि ये गवसी मतिमंदा ।। नेणति ते परमागति मागति होउनि राहति भाजन खेदा ॥ २३ ॥ शास्त्र पुढे दिप सोज्वळ लावुनि कृत्य अकृत्य बरे कळवावे ।। टाकविले तर राज्य हि टाकान घेवविले विष तत्पर घ्यावे ।। या विधिने जरि वर्तसि अर्जुन कर्म न लिपसि मुक्त स्वभावे ।। आइकतां मग उद्धवचिद्घन संत जना विनती करि भावे ।। २४॥ साळावा अध्याय समाप्त. अध्याय १७ वा. पार्थ ह्मणे हरि शास्त्र विचारुनि आचरणे गति उत्तम होती ।। तो विधि अश्रुत ज्यांस न शास्त्र हि ठाऊक आवडिने यजिताती ।। सत्वरजस्तम हा गुणभेद तयांतहि काय कसा गुरुमूर्ती ।। निश्चित पावति ते कथिल्या गति जाइल सर्व हि मानस भ्रांती॥ १ ॥ देव म्हणे परिसे गुण मायिक तीन तयांत हि जन्मति देही ।। ६. कल्प= चार अज बत्तोस कोटि वर्षे. ६१ पुढती पुढती पुनःपाप-सोन्याचा विचार करून. भात मिळणारे. २६ ________________

उद्धवाचिधनकृत. आवडि ते हि त्रिधा चि स्वभाविक बीज विना तरु आणिक नाहीं ।। येकि तियेप्रति दोघि प्रलोपिति सात्विक राजस तामस पाहीं ।। आइकिलें परि आणिक आइक आवडि रूप कसे गुण तेही ॥ २ ॥ हे भरतोत्तम सत्वगुणी नर सात्विक आवडि सत्त्वगुणाची ।। आणि रजोगण त्या चि परी तम तामस उद्भव जाण तमाची ।। आवडि ज्या पुरुषासि जिणे धरिले मग ते चि क्रिया रहटीची ।। अंतर वाहिर सांगतसे जासे पारखि सांगत बोल मनाची ।। ३ ।। सात्विक स्वर्गसरां प्रति यार्जित राजस राक्षस-यक्षगणाते ॥ तामस प्रेतमतां अभिचारिक सांडत सत्वक्रिया अशि राते ।। जे स्मृति अर्थ चि मूर्त जगा गुरु वर्तति देखिस देखुनि वर्ते ॥ शास्त्रविदां गति ते चि तयास हि आवडि सात्विक नाण सुचित्त ।। ४ ।। शास्त्र हि शास्त्रविदा हि उपेक्षुनि आचरती मन मानस तैसें ।। घोर क्रिया भुत राक्षस त्यां प्रति याजिति शोणित मांस ता0।। दंभ अहंकृति काम चि कॉमितिक्रोध बळे धन आवडि तो ।। दाखविती जिव ते मजलागिं च पावती ते फळ दुःख विशेषे ॥ ५॥ लाहन थोर हि सर्व भुते शरिराकति मी मज व्यापक त्यांसी। घातक होउनि दाखविती जन आसुर ते बुझ निश्चयतेसी ।। पंचभतात्मक सर्व हि कंचुक कां म्हणसी रिति त्यांस चि ऐसी ।। सात्विक राजस तामस आहर सेविति ते चि किया शरिरासी । वाग भले तरि ज्या परि घे विष ते निव निश्चित मारी ।। पीर्य घे मरणासि निवारिल तेवि क्रिया अहरे गति सारी।। तचि अनकम यज्ञ तपावरि दान विभागित निवार आडक तो पहिला गुण अर्जुन आवाडे आहर काय स्विकार ने सरसे सरसे मधुरे अति गोड वरी सह. सकमारे। सानकळंसि जलीं धरती हरि अचानया शुभ सत्व विहारे ।। नेमनियां करि भोजन ता जन आयुषबुद्धिबळे पुरता रे ।। राग नव्ह सखप्रीतिविवधन सत्व बळावत सत्व मिस आबट की कटु खारट ताखट फार मिरे भरली मार सेवित काळिज पोळतसे कवळांनी ।। याजिती-पूजितो ६५ शोणित रक्त. ६६ हुताश"१८ पीयष-अमृत. ६? दानवदनचे पुत्र ( राक्षस ). राधा तीन प्रकारची. ६१ याजिती-यूजितो श्यती, मध्यमा, वरून इच्छित. ६८ पार ________________

भगवद्वीता-१७. (१०७) नातरि अर्धकची बहु कोरडि सेवित शोषितसे" बहु पाणी।। जेवण राजस रोग समस्त हि नागवुनी करि दु:खित प्राणी ॥ ९॥ जे उतरोनि रसा मुकलें बहु आवडि त्यावरि धांवत भारी ।। अन्न शिळे अपवित्र अमंगळ एक च ताट बह नर नारी ।। खात बहू मुखिंचे उसिटे वरि लाळ गळे चिवडीत चि पोरी ॥ तामस भोजन हे म्हणसी झणि पोट भरी नर पाप अहारी ॥ १० ॥ यज्ञ हि तीन गुणे परि आइक नो पहिला मख सात्विक साचा ।। ब्रम्हसमर्पण याहाने हेतु न इच्छितसे अणुमात्र फळाचा ॥ वद विधी युप मंडप कुंड विचारुनि दीक्षित संग द्विजाचा ॥ च्यारि च्यॉरि द्वय पंच पुन्हा द्वय घोष उठे शुभ सत्व क्रतूची ।। ११॥ राजस याग दिसे बरवा परि स्वर्गसखावरि आवधि ठेवी ॥ दंभ अहंकृति मान्यपणे जगिं दीक्षित मी अशि कीर्ति हि व्हावा ।। श्राद्धमिषे नृप आंवतिला तरि श्राद्ध घडे यजमान हि जेवी ।। या परि हे भरत प्रभु जाण धना नन मान पर हि भावी ॥ १२॥ स्वप्नि हि ठाउक वेद नसे मग तेय विधी मन मानित तैसी ।। इतक वस्तु निवाड न जाणत भक्षविर्षी जन ग्राहक मांसी ।। मंत्रपिसे भलते च वदे वरि दक्षिण नांव न दे उदकासी ॥ यज्ञ करी फग पर्वत गर्व चढे नतरे तम जाण मखासी ॥ १३ ॥ आइक हे तप ही त्रिगुणात्मक त्यांत तपा रूप वाङ्मन काया ।। त्यांत हि कायिक देव द्विजा गुरु संत पुजी शुचि पांडवराया । आर्जव सर्व भुतां प्रिय अद्वय भेद न जाणत स्त्रीपुरुषां या।। यास्तव कामिनि काम नुठे तृण ही परि चित्त नव्हे दुखवाया । १४ ।। बोलतसे वचना परमार्थ चि साधक सर्व जना उपकारी ।। सत्य जसे परमामृतसे प्रिय मंजुळ घेइल त्यास न वारी ।। नातरि वेदस्मतीपठने अथवा हरि अच्युत कृष्ण मुरारी ।। बोलत डोलत वाङ्मय हे तप सांगतसे मधुकैटभरी ।। १५ ।। मानस निर्मळ चंचळ तेंवि न पूर्ण शशी च अलांर्छन जैसा ।। आत्मसुखें मम तत्व विरे तरि मौन घडे मन निग्रह ऐसा ॥ मीठ पडे तरि सिंधुनळी मग सिंधुमिठास अभाव अपैसा ।। ७१ शोषितते-पीत असे. ७२ मख-यज्ञ. ७३ यूप-खांब. ७ ४ कुंड-भांडें. ७५ सावन यज्ञ. ७६ परत्रपरलोकी. ७. पिसे वेड. ७८ मधु-हें एक राक्षसाचे सोन्याचा ७८. टीप पहा ८० लांछन डाग. पास मिळणारे. २६ ________________

(१०८) उद्धवचिद्घनकृत. तेवि नसे मन भाव अनामय नाण मनोतपरूपविलीसा ।।१४।। वाङमन कायिक सांगितले तप ते चि पुन्हा गणभेदविभाग। सात्विक आवडिचे नर आचरतां फळवात हि नदिच लागे। झांकनियां अनहंकृतिने रिति दंभ नसे मति नाण ति चांगें। सात्विक आवडि तूंचि धरीं ह्मण सांगिन या विषि सादर आंगें ॥ १७॥ मानपुजाफळ इच्छुनियां नर आचरती तप राजस पार्था ॥ विश्व करो स्तति आपलि आसार्न उंच बसानि कयू परमार्था ।। येक हि निश्चय पर्ण नसे घडि सांडिस मांडित मात्र अनर्था ।। अल्प करी वरि सांगतसे बहु आस मनी धनकामिनस्वार्था ।१।। मह सदा शरिरास चि नाचिति अग्निहिमे सलिले उपवासे ।। जीभउरी गळ टोचिाते खोचिति अंगिं सुरी जित वाचति मांसे। जारण मारण हे फळ इच्छुनि दुःख जना आपणा सह ऐसे ।। तामस ने तप सांगितले तुज अर्जुन आइक दान हि तेसें ॥ १९॥ पात्र जसा रवि देश कुरुस्थळ त्यावार तथ हि उत्तम काळ ।। तेथ न वंचित गोधन संपत्ति तृप्त करी बहु नीव भिकाळ ॥ घेरनि ज्याचे तयास दिल्हे कि जसा जननी निज नेववि बाळ ।। तोनपकार तया परि सात्विक दान कथा भुवनत्रयपाळ || २० ॥ दान दिजे जिविका अनुलक्षुनि जथुनिया अपणासि च कांहीं ।। आणि अगांतक याचक ये तरि सव फळे मनि इच्छित पाहीं।। डान अप शिण बहतापरि नागावला वनि राजस दान तया म्हणिजे करि दान तया विसरे न कहां दी। चाह डि चौक बिदी जन फार मिळ निशी काळ किमान साग स्त्रिया नट भाट जुवा बहु मळावल धन न देत तया मनि तोषतसे बुझ तामस दान गती नरकामी मत रत हो कुरुनदन सत्वगुणासी ।। २२ ।। नाम त्रिधा निगमोदित ब्रह्म सखाचे ।। टिक येथ प्रतिष्ठुनि दे विधि साचें ।। कर्म स्वभाविक आंग जयाचें ।। नदिक येथ विभागुनि साचे ।। २३ ।। ओमिति वैखरिघोष करूनी ।। १८८ ध्याउनि अक्षर येकत यती, मध्यमा, वरूविलास दंभ-डोंग. ८2. सलिल पाणी. ८५ पैखरी सांडुनि राजस तामस तूं रत हो कुरुनंदन सला तत आणि सताक्षर नाम त्रिधा निगमोहित ब्राह्मण वेद क्रिया यजनादिक येथ प्रतिष्ठनि उत्पति पालन संहरणे जग कर्म स्वभाविक आंग सत्वगुणी कथिले तपदानमखादिक येय विभाग ________________

भगवद्गीता-१७,१८. वेद विधि द्विज वन्हि तिन्ही हबने करि तृप्तिस शुचिर्भुत अन्नी ।। न्यायउपार्जित पात्र विचारुनि वर्षत मेघ तया परि दानी ।। चाङ्कन कायिक सात्विक जे तप आचरणे पण या च विधानी ।। २४ ॥ ते तप दान किं यज्ञक्रिया करितां फळ प्राप्त यथोचित पावे ।। तेथ चि तेवि न योगि न तत्पद ब्रह्मरुपी फळ हे तुस ठावें ।। कर्म समर्पण दोनि हि येक चि भिन्न समर्पक केवि उरावे ।। त्यास्तव हे तिसरे हरि सांगत सावध साधुजनी परिसावें ।। २५ ।। सद्रूप आठवितां करितां चि नरे विनियोगनि कर्मप्रशस्ती ।। साधु असाधु क्रिया घडल्या करि पूर्ण सदा परब्रह्मच वस्ती ।। द्वैत विनाशनि हा सदशब्द असा तमहारक दिव्य गभस्ती ।। त्या परि हे त्रय नाम नव्हे श्रुति धाउनि ढेकर देत समस्ती ।। २६ ।। सांग नव्हे मख की न घडे तप दान यथोचित होउ निवेना ।। तो अवघे परब्रह्म स्वरूपक येक चि ब्रह्म करी जग नाना । अज्ञ अनज्ञ हि सात्विक आवडि आचरतां मुखि या अभिधाना ।। उच्चरितां पद ते चि तुं होसिल अर्जुन या न करी अनुमाना ।। २७ ।। ब्रह्मपदी सुख सात्विक आवडि सांडुनि दान करूं धरणीचें ॥ की हयमेध असे बहु यज्ञ तपे करुं कष्ट तरी हवनींचे ॥ ते अवघी जशि स्वप्निचि संपति व्यर्थ चि शीण तया करणीचे ॥ ना इह लोक परत्र हि कोठुनि हे वदला हरि ध्यान शिवाचे ॥ २८ ॥ सतरावा अध्याय समाप्त. १८ वा अध्याय. यावरि अर्जुन वीनवितो जरि ब्रह्मपदी विनियोगुनि कर्मा । तो सुटला अणि त्यागनि कर्म चि तो हि तुझे पदवी प्रति रामा ।। पाव तया उभया मज संशय ऊपजला परिस द्वय नामा ।।। हे हषिकेश कयों पथके मज न्यास दजा रुप त्याग सवर्मा ॥ १ ॥ श्रीहरि बोलत एक गमे तुज नाणतसे कवणासि च त्यागा ।। भेद असे कथिजेत कसा तरि कामिक कर्म चि टाकुनि दे गा॥ न्यास तया म्हणिजे फळ त्यागुनि नित्य निमित्तक शोधुनि वागा।। त्याग विचःण त्या म्हणती करिती किति आग्रह तो परिसे गा॥ जाणिव घेउनि एक म्हणे अहो कर्म फळास चि केवि ८६ गभस्त पूर्य, ८७ मेध यज्ञ. ८ विचक्षण शहाणे. ________________

(११०) उद्धवचिदूधनकृत. जेविल तो फळतृप्तिस पावत जाणुन कर्म मुळी न करावे ।। ऐक म्हणे अळसी जन ठाकात कर्मविना सहसा न सुटावे ।। यास्तव याग तप व्रत दानक्रिया करितां गति उत्तम पावे ॥ ३ ॥ निश्चय त्यांत तुं आइक भारत त्याग जया म्हणिजे मत माझे ।। हे नरैशार्दळ तो त्रिविधा कथिजे उतरे शिरि कर्मठ ओझें ॥ आणिक जे मज सर्वगताप्रति आवडते निज बुद्धिस ओझें ॥ ते बझ कर्म करीत चि उत्तम सत्व बळावत यारिति कीने ॥ ४ ॥ तप्तिस पावेन निश्चित इच्छिल तो कधिं भोजन राहुं सकेना ।। पोट भरे मग काम सरे सहजे करि निष्क्रिय कर्म हि नाना यजतपादिक दान करी तरि ज्ञान तया उपजे भ्रम येना ।। पावन सोडवणे मनुजांप्रति या करणीविन आन दिसेना ।। ५॥ हे इतकी करणी हि अगत्यचि साडुनियां अहंकार करावी ।। विपरोहित दान करी परि मी करिता हे कदापि न भावी ।। आणि फळास न इच्छितसे करि पक्षिणि पालन बाळक जेंवी ॥ निशित मत उत्तम माझे चि आचरता चुकते भवगोवी ।।६ ।। होटवटा नय आचरती म्हण कर्म दिसे जसे फार जया उम बह म्हण अन्न चि टाकुाने लंघन तेवि त्यजीत हितातें ॥ कर्म चि कर्म निवारितसे पण माह भ्रमे भुलले न कोना मेधा नज सांगितला परि तामस हा म्हणिजे पहिलो जाणतसे विधिपर्वक कर्म परी उबैग भय मानुनि क्लेशा ॥ आणि म्हणे शरिराप्रात रक्षणधर्म असा मार्न माननि आदारले शभ कर्म उपक्षाने त्याग करी अवघा चिना राजस त्याग तया म्हणिजे पार त्याग फळाप्रति नेदिचलेगा। ए क विधिपर्वक सादर आवडिने धनुपाणी ।। संग कति कर्म फळे त्यनिला तरुलागुनि ज्यापरि पाणी ।। असा घडतां हृदयाप्रति संसृति आणी ॥ कम च कर्म निवासान माक्षसुखाप्रति कांहि * जळे मग कर्म शुभाशुभ संशय कैचा ।। सर्य निघे तम दीप तयापरि ठाव नुरे कुशळा का आवाडि द्वष नठे निज मानात आत्मसुख अवघाचि सखान मोक्षपदारुढ बोधबळे मग कर्म शुभाश रिठाव नुरे कुशळा कुशळाचा ।। वाचा । श्यती, मध्यमा, पर हावटी बाजारांत. ९१ लंघन उपास. १२ उबगेयेथे काही अक्षरें कमी आहेत. च, श्रेष्ठ, मोठा. १. हाटवटी 'न, यात. * येथें कांही ________________

भगवद्गीता-१८. योग सुयंत्र विरक्ति महौषध कोठुनि ध्यान भरी वरि गोळा ।। वन्हि गुरुमख कर्ण शिव तंव एकसरा भडकोनि उबाळा ।। साहि रिपू उडवी मग निर्मम अद्वय शांति वरी निज बाळा ।। ब्रम्हपदा प्रति योग्य असा सरिता उदधी ताटं पावत वेळी ।। ५३ ।। ब्रम्ह स्वयंभु स्वये घडला फळ देउनियां श्रम सार्थक जाले ॥ ते परमात्म कृपा परिपूर्ण अपेक्षण शोचिन हेतु निमाले ॥ चांदणिया बहु सूर्य प्रभा सम भेद भुती कनकी नग ठेले ।। हे कथितां मम भक्तिपरा लभले जळिं बुद्बुद जेवि मिळाले ॥ ५४॥ ऐक्यपणे मज जागति निश्चित ते मि असे म्हणतां हि विरेना ।। सत्य मि हे तुज सांगितले चवथी निज भक्ति विशेषुनि ज्ञाना ।। मी अवघा नव्हता अवघेपण कांचन जैवि नव्हे नग नाना ।। हे नवमी कथिले मज जाणति मीठ निघेल वनांबुधि स्नाना ॥ ५५ ॥ स्वानुभवें मिसळे मज माजि तया मग कर्म शुभाशुभ नाहीं ।। वोहळ आणि अमंगळ एकचि आश्रय भागिरथी-जळ पाहीं ॥ तेंवि मदर्पण सर्व क्रिया करितां निज ज्ञान ठसावुनि देही ।। शाश्वत आन्यय अद्वय मत्पद होउनि पावति ते लवलाही ।। ५६ ।। मत्पर होउनि कर्म समुच्चय सर्व समर्पित ये मजमाजी ॥ मी अवघा मग तूं नरसी मन बुद्धि अहंकृति चित्त समाजी ।। ते अवघे मग मद्रुप होतिल बुद्धिस योग असा जरि योजी ।। होचे करी म्हणतो हरि अर्जुन आळस येय नको सहसा जी ॥ ५७॥ जेय अहंपण मद्रुप होइल मद्रुप चित्त दुजे उमजेना ॥ हे स्थिति या भजने तुज देइन जन्मजरामरणादिक नाना ॥ संशय हा तरसी अति दुर्गम वागुनि अज्ञपणे समजेना ।। नायकसी अहंता धरुनी तरि हे स्थिति मागुति तुज मिळेना ॥ ५८॥ या वरि मी म्हण पांडव अर्जुन कौरव हे मज आत तयांसी ॥ युद्ध करूं तरि पाप चि होइल देह अहंमति सांडुनि ऐसी ॥ हा अवघा चि व्यव्हार जसा लटिका मुळ काष्ठ चि बुद्धिबळासी ॥ आणि स्वये प्रकृती पहतां तुज प्रेरितसे निज जॅझ क्रियेसी ॥ ५९॥ बाहुज जाण स्वभाव धनंजय ने कथिले तुज शौर्य गणूनी ॥ ४. वेला लाट. ११ शोची शोक करी. १२ निमाले नाहीतसे झाले. १३ वन-पापा... १२ भागीरथी-भगीरथ नांवाच्या राजाने तप करून आणिलेली नदी (गंगा .. हातापासून झालेला (क्षत्रिय ) काचळ-सोम्याचा पोस मिळणारे. २६ ________________

उद्धवचिद्धनकृत. २ तो गुण मूर्त तुते घडिले तरि काय करूं म्हणतोस त्यजोनी ।। तूं जरि जुझ कदा न करूं म्हणसी निज दाइज मोह धरोनी ॥ तें करवील अवश्यक कर्म न चालति या रवि हिंडवि रानी ।। ६० ।। या हि वरी सकळां हदयों वसतो जगदीश्वर साक्षि भुतांचा ।। चेष्टवितो भुत-संधैं समस्त हि सूत्र-धरी प्रभु बाहुलियांचा ।। यंत्र न चेष्टत बाहुलि ही तशि मायिक दावुनि आपण साचा ।। तो तुझिये हृदयीं करवील तुं व्यर्थ चि आग्रह मांडिसि याचा ।। ६१ ।। तो हृदयस्थ तया शरणागत होउनियां भज सर्व हि भावे ।। जेवि जळे भरिल्या सरिता शिरती जळसागरि अन्य न उठावे ।। त्या मज आत्मकृपेस्तव शांतिस पावति अर्जुन जाण स्वभावें ॥ शाशत पद ते चि तुं निश्चित स्वप्निहुनी जसि जागृति यावे ।। ६२ ।। या परि जाण जसा म्हणिजे निज वस्तुस होइल जाणत आंगें। है अति गह्य गुजा परते मज तू प्रिय एकपणे म्हण मा । रिया श्रवणी भरले रस ज्या परिची मुस वागे ।। तेंवि ठसावनि मानितसे करि स्वच्छपणे उठ सावध वेगें ।। ६३ ।। सर्व हि गद्य तयांतिल उत्तम सांगतसे पुढती तुज पार्था । ते मम वाक्य सुधा न पवे सरि श्रोत्र भरी करि संग्रह आतां ।। आत्मसखा मज आवडसी मज हीहनि पार्था ।। कारता वादजसजणा जाश माय प्रवत्तेत बाल एकमने मजमाजि निघे अवघा चि मि होशिल अदय पनि। स्या कार तनास मद्रुप आणि फळेकर सर्व भती मजला चि नमी जव होइल निश्चित भय प्रिये परि आवाडे ये न कदा वचनोक्ती ।। ६५ ।। सांडनि धर्म शुभाशुभ सर्व मला शरणागत ये निज भाडे भरी जग मात्र नसो मजलाचि पहावे ।। फळे इह-स्वर्ग-सुखादिक पावन व्हावे ॥ अद्वय ठेवित काहिं च शोक न पावे ।। ६६ ॥ गिता तप ज्या शरिरास नसे गरुभक्ति । निग्रह मप पूण सचतन व्यक्ति ।। यार आवडसी मज प्रीय प्रिये परि आवाडे ये ना । एक मि जो जग सर्व भरी जग मात्र नमो तेथ मिळे तरि कर्म फळे इह-स्वर्ग-सुखानिक मोक्षपदी सहज स्थिति अद्वय ठेवित का है न वदे निज गुह्य गिता तप ज्या शासित सज्जन संत न सेवत निग्रह मद्रुम पूर्ण सचेतन निंदक जो मज साधु हि निदिल त्यास: मालदी.. श्रवण-कान. ११ सुधा अमृत. ५० दुरिचारि सरिनामा श्यती, मध्यमा, माव. १७ ________________

भगवद्गीता-१८. (१११) सांडुनि तामस राजस सालिक त्याग असा करि आदर साचा ।। १० ।। प्राकृत मानव देह कदापि तो कर्म अशेष हि टाकुं शकेना ।। बोलत चालत पाहत जेवत हे करणी अणुमात्र सुटेना ।। कर्मफळा करि ईश्वर अर्पण मूळ अहंकृति ज्या उपजेना ।। त्याग तया म्हणिजे फळ आइक ते हि त्रिधा जग भासत नाना॥ ११ ॥ इष्ट नव्हे कृमि कीटक स्थावर वेधक कर्म फळे रुप याचे ।। कर्म विधी फळ इष्ट सुरालय पावनि देह धरी त्रिदेशाचे ।। मिश्र क्रिया फळ मिा चि लाहुनि देह धरी धरणी मनुज्याचे ।। त्याग जया न कळे नर बद्धक त्याग फळी प्रतिधाम सुरांचे ॥ १२ ॥ सत्वबळे गुरु संत कृपे निज निर्गुण वोळखिला निज आत्मा ।। दीप-प्रभा नग-कांचन बुदबुद-तोय तसे मुळिं ऐक्य चि कर्मा ।। तेय परस्पर पंचक कारण आइक है नय-बाहुक-नामा । सांख्यमती कृत निश्चय बोलत व्यास म्हणे कथितो जगदात्मा ।। १३ ।। देह उभे म्हण कर्म घडे तरि हे पहिले दुसरे जिव जाणे ।। जो विसरे दुसरा म्हणवी तिसरे केरणे विषयाप्रति घेणे ।। चेष्टवितो विविधा दशधा चवथें बुझ कारण मारुत प्राणे ॥ पंचम इंद्र रवी गुरु दैवत मेळ इहीं करि कर्म-उठाणे ॥ १४ ॥ कलितसें मन कर्म तयावरि पृष्ठ उभारित बोलुनि वाचा ।। धांवत पाय करा करणे नर आश्रय आचरतां शरिराचा ।। संमत शास्त्र तया म्हणिजे विधि ना चि निषेध न मार्ग विघीचा ।। पांच हि हेतु तया म्हणिजे तुज कारण पंचक ठाउक त्याचा ।। १५ ।। येथ तुला कळले बहु दूर रवी नभि तद्वत काम निजात्मा ।। आणि जळी शिशु पाहाते बिंब तसे पुढे पाहति आवृत्त कर्मा ।। तो जळिं लिप्त नसे नभिचा नभि हे पाहात रुतबुद्धि संवर्मा ।। स्वानुभवें निरहंकति वर्तति नेणति ते कधि कर्म अकर्मा ।। १६ ।। नाहिं च ज्याप्रति भाव अहंमति स्वानुभवस्थिति आत्म स्वसूखे ।। कारण हेतु वसे सहज स्थिति कर्म उठे परि बुद्धि न माखे । ते करणी च चराचर पाहत हो भलते बहु ते सुख दुःखें ।। १३ त्रिदशरेव. ९५ करणे हात, पाय, इत्यादि. ९६ मारुत-बारा... दूर रवीसन १८७१ सालों शुक्र हा सूर्य बिंबावरून गेल्या सारखा दिसला तेव्हां ज्योतिष्यां दुबिनीतून तो चमत्कारपाहून त्याजवरून हिशेब करून असे ठरविलें कर पासून चार कोटी साडे सासष्ट लक्ष कोस दूर आहे. १८ वर्म-कवचनं. ________________

उद्धवचिद्घनकृत. ब्रह्मपदी उभयत्र हि नाहिं च होत परस्पर आणिक ऐकें ।। १७ ॥ कर्मप्रवत्ति त्रिधा पुससी तरि ज्ञेय असे म्हणिजे विषयाते ।। त्या विषयों उपभोग विभोगुनि जाणिव ते म्हण ज्ञान तयाते ।। नीव तिजा करिता अणि जाणत कर्मक्रिया सकळां करणाते ।। साधन कर्म त्रिधा परिसे असे तूं सहजे परता सकळाते ।। १८ ।। ज्ञान कर्मा करितां गुण वांटुनि देइन तूं करिं सावध चित्ता ।। सात्विक आचरतां सुटिजे त्यजिज गुण राजस तामस पार्या ॥ जो पहिले कायला गुण सागर तत्व-विचारण संमत मत्ता ॥ सांख्य जया म्हाणजत तयातिल हा गुण भेद मि सांगत आतांता सर्वे नगा कनकास चि जाणत अव्यय सर्व भती निका मदघट मात च ततु बहू पाट को लहरी जळ वाचनिकाला तेवि दिसे जग भिन्न निजाकृति एक विचारित एक्य स्वभावी ॥ सात्विक ज्ञान तया उपज बुझ ज्ञय स्वरूप करूनि चीन जाण तं राजस ज्ञान तया म्हाणज पृथकाकृति हे जग पाहे ॥ भरले धरणी तरणी तितुकेहि शिश म्हणताहे || पनि चित्र बहुविध अश्वगजादिक मानित मोहे ।। ये गबाळ चि कोण मि हे अपणा हि न लाहे ।। २१ ।। परि तामस ज्ञान नया विषयीं भर शास्त्र दिसेना ।। ज्ञान बाळक बागल देव जसा निज देह चि ईशा भी निज स्वार्य विना न सुचे उदरा अणि शिस्ना ।। न सके चधु सोयरिक रिति वाचनि घे ना ।। २२ ।। ज्ञान नव्हे परि ताम नसे चकले हि कदाचित द्वेष न लागे ।। शिरि अर्पित बद्ध नव्हे सहसा फळ-त्यागें ॥ २३ ॥ वध-पालन आणि अहंकृति मी करितो हे ।। मानित आंगि उपास वनें फिरताहे ।। नि कर्म मनी अहंकार अपार चि वाहे || चि वाहत गारुडि राजस कर्म पहा हे ॥ २४ ।। हि बाधित शाण दुज्या शिणवी बहु केशे ॥ मलगा. 1 गज-हत्तो. २ ज्ञेय जाणण्याचा विषय. यंती, मध्यमा,न्य १०० । सात्विक कर्मतया म्हणिज नियते करि वर्ण सांग घडे तरि राग नसे चुकले हि कदाचित सर्य प्रकाशित विश्वक्रिया परि तो निरहंकृति र आचरणे जगदीश्वरि अर्पित बद्ध नव्हे सर इच्छनि काम करी वधु-पालन आणि अहंकृति हत फळी बह कष्ट न मानित आगि उपास तबिकरी फळ इच्छुनि कर्म मनी अहंकार विशिके शिरिं सर्प चि वाहत गारु ________________

भगवद्गीता-१८. (११३) आणि अकारण व्यर्थ अडंबर कष्ट जिवाप्रति देति अशेषे ।। नेणतसे करणे त्यजणे अविवेक उचाटन मारण ऐसे ।। कर्म घडे रूप तामस जाणसि त्याग-मिषे कथिजे हषिकेशे ।। २५ ।। जो अपणे अपणास चि जाणत मुक्तपणे फळ होउनि आंगे ।। शुद्ध क्रिया निगमोदित वेचित जो हरिखे आधिकाधिक योगें ।। सिद्ध असिद्ध कदाचित हो परि हा अविकारपणासि न भंगे ।। वर्ततसे निरहंकृति सात्विक आचरता तुज लागुनि सांगे ।। २६ ।। कर्म-फळाप्रति इच्छनि आवडि लब्ध धनी बक मत्स्य गिळाया ।। स्वार्यमुळे शिणवी भलत्यास हि जो न विचारित आप परा या ।। बाहिर आंत सदा अशची घडितो शत शे घडि शोक कराया । वेळ नसे बुझ राजस हा करिता मज वाटत भारत-राया ॥ २७ ॥ जन्मत अंध तया रविचे परि त्यक्त अनोळख प्रेम शरीरा ।। नित्य सचित्त उगा फुगला कपटें जन मोदितसे अपहारा ।। नाठउनी गुण दोष चि पाहत शुद्ध किये अळसी धन दारा ।। प्राप्तिस प्रेन बहू मनि क्रोध बझें नर तामस अर्जुन वीरा ।। २८ ।। त्याचि परी धृति बुद्धि गुणी तिहिं भेद विभागुनि देउ किरीटी ।। आइक ते अवघी पृयकाकृति विस्तरिजेत सख्या तुज साठी ।। सांडुनि राजस सात्विक ग्राहिक तामस हो श्रवणे जगजेठी ।। त्यातिल बुद्धि च ते पहिली कसि श्रीमधुसूदन दाखवि ओठी ॥२९॥ शास्त्रदिठी गुरुसंत मुखे निज मोक्ष वरी म्हणिजेत निवृत्ति ।। शिष्ट रिती जनि वर्ततसे करणीय क्रिया बहु तेय प्रवृत्ति ।। कार्य अकार्य बरे निवडी भय निर्भय बंध विमोचन शांति ।। जे सकळी करु-नंदन बुद्धि ते सात्विक शोभत माळ महंती॥ ३०॥ जे निज धर्म अधर्म न नीवार्ड कार्य अकार्य विचार करीना ।। सेव्य असेव्य अनोळख त्यांत हि भोगविशी अनुताप धरीना ।। होईल लोक किं स्वर्ग अपेक्षित काय करी इतुके हि कळेना ।। ते बुझ राजसि बाद्ध धनंजय मिश्र क्रिया उपजे जिस नाना ।। ३१ ।। वाटतसे निज धर्म अधर्म दिवाभित जेवि दिसा करि राती ।। कावळिया दृढ शत्रु सुधाकर दैवहिना धन पायर माती ।। मूढपणे अवघी भरली म्हण सर्व निषेधि च होय प्रवृत्ती ।। काचळ सोन्याचा 2 हरिखे आनंद पावे. ५ किरोटी=अर्जुनाचें नांव. ६ दिवाभोपांस मिळणारे. २६ ________________

(११४) 'उद्धवाचिद्धनकृत. तामस वृद्धि अशी कुरुनायक त्याग करी न धरोनि अप्सक्ति ।। ३२ ।। तीनविधा धृति त्यांतिल सात्विक आइक अर्जुन हे पहिले हे ॥ जे निरहंकृति दृश्य उलंघुनियां प्रणवावरि प्राण न वाहे || जेथ नुरे पहता पहवेपण शब्द मनेंद्रिय जेथुनि राहे ।। एक पणे निज योग बळे धरि ध्यान किया सुख अक्षाय लाहे ।। ३३ ।। कामिक धर्म अशाश्वत अर्थ तयावरि जे धृति कर्म अरंभी । भीक मिषा करि घे परडीभरि इंद्रपदा प्रति इच्छित लाभी ।। प्राण सरोवरि व्योम पडो तरि येक रुका नमसे अति लोभी ।। ते धृति राजस जाण तुं अर्जुन सांगतसे नवपंज-नाभि ।। ३४ ।। तामस जे धति ते चि तुं आइक झोप सदा भय देह धनाचे ।। शोक विषाद निरंतर संग्रह मानुनि शाश्वत या विषयांचे काम-वये मद शीळ कुळीरूप अष्ट मदे परिवेष्ठित नाच ।। अष्ट अहंमति सोडि च ना जसे पष्ठ चि ते विष मारक सांचे ।। ३५|| ज्ञानक्रिया करिता धृति बुद्धि हि सांगितली त्रिगणी रुप तते ।। सांगतसे गणभेद त्रिधा सुख त हि निरूपण आइक चित्तं ।। जवि पदोपदि पंथ सर मग पायात पांथिक वस्तिमाला अभ्यसितां रमतां स्वरूपी सुख दुःख निवारुनि सुख चि होते ।। ३६ ।। हे विषय त्यजितां पहिले श्रम सपे उसे तितुके जरि कापी । स्वस्त उरे अवघाचि तया पार बुाद्ध भरे सुख स्वात्मस्वरूपी ।। निब कड पार राग निवारित राधन ताप्तिस कम तेंवि मळी विष शेवर्टि अमृत सात्विक ते सुख श्रीहरि स्थापी ।। ३७ ।। हे विषय करणा मिळता सुख पायुष ही उपमेयर नाश धना पार सूकतस न पडे कधि कानी ।। शात स्वप्न तसा नरदह अमालिक व्यर्थ निदानी ।। चाळणिच्या पार त्याग करी धरुनी अवधानी ।। ३८ ।। कोक किंज्यापरि बधन पावत मोह जिवात्मा ।। चरालय आळस झापडि माजि रिकामा ।। जोया प्रमाद चित करणे यश होउनि कामा ।। सावळ तामस धुदर शाकतसे सु*नामा ।। ३९ ।। आकाश. १० नवपकजनाभि-नव्या कमलासारखी आहे साइंद्रिय. १२ पायूष-अमृत, मरालय-देवाचें घर राजस ते सख चाळणिच्या परित्याग करी जे पहिले सख शोक किं ज्यापरि बंधन पावन झोप सखा न गणी च सुरालय आळस आणि उठे तरि होय प्रमाद चि ते करण कृत्य अकाय अनोखळ तामस धुदरु शकली श्यती, मध्यमा, व्योम ११ करण-इंद्रिय. १२ येथे एक अक्षर कमी आहे. ________________

भगवदगीता-१८. (११५) फार असो त्रिगुणापरते धरणी त्रिदेशालय देव नरा ती ॥ ने घडले प्रकृतीकृत सर्व हि दाखवि घागरि वेगळि माती ।। तंतुस त्यागुनि पट्टरुपानय सांडुनियां जळ बुद्बुद होती ।। सत्वरजस्तम सर्वगुणातित आइक आणिक वर्णविभक्ती ॥१०॥ ब्राह्मण मुख्य धुरे निर्गमोदित त्या चि परी अधिकारि हि क्षत्री ।। सत्व-गुणी रज सत्व मिळे तरि वैश्य तिजे भरले श्रुति-शास्त्री ।। वर्ण तिन्हीहनि तामस राजस शूद्र चतुर्य हि होउनि सूत्री ॥ वर्ण विभागुनि कर्म स्वभाविक आइक अर्जुन सावध "श्रोत्री ॥ ४१ ।। बुद्धिस आत्मरुपी स्थिरणे शम इंद्रिय तेथ दमी दमने ।। सात्विक सांगितले तप ते शुचि निर्मळ शांति उणे सहणे ।। आर्जव सर्व भुती सम ईश्वर निश्चय ज्ञान तया म्हणणे ॥ जाणिव ग्रासुनियां उरणे बुझ ब्राह्मण या परि कर्मगुणें ॥ ४२ ॥ एकपणे सुरसिद्ध जसा हरि प्राङ्मुख रात्रि जसी रवि-तेजे ॥ धैर्य जसा कनकाचळ दक्ष समस्त हि जाणुनि जाण उरीजे ।। युद्धि उभा तुकडे जहले गण प्राण अवश्य शरीर चि झुंजे ।। दान अवंचक ईश्वर भाव हि सत्य गुणी असे शोभति राजे ।। ४३ ॥ नागर बीज पशू मुदले करि शेतकि पाळन गाइखिलारे ॥ घेउनियां संवैगे विकती बहु वस्तुस माहग वैश्य-क्रिया रे ॥ ब्राह्मण क्षत्रिय वैश्य तिघां श्रुति सूत्र निजाश्रय दुर्धर वारे । सेवक शद्र तिघां सजिला करि चाकरि आवडिने अधिकारें ॥१४॥ सांगितले तुज कर्म स्वभाविक ते करिती निज वर्ण-विभागें ।। सत्वगुणे प्रितिपूर्वक आचरतां नर निश्चित मोक्ष चि भोगे । जे अपुले अपणासि च ठाउक शास्त्रदिप करि आणिक नेघे ।। स्वात्म-क्रिया-रत पावत सिद्धिस ज्यापरि आइक ते तुज सांगे ।। ४५॥ नेयुनि भूतसमूह प्रवर्तति जे न गुणी सह जे निज कर्मी || १५ त्रिदशालय-देवाचें घर (स्वर्ग). १६. नर=अर्जुनाचें नांव. १७ वर्णविभक्ती अक्षररचना (शब्द) १८ निगमोदित वेदाने सांगितलेला. १९ श्रुति वेद. २० वर्ण= रंग, जात. २१ श्रोत्र कान ("त्र प्रत्यय साधन दाखवितो जसें वक्त्र-बोलण्याचे साधन, नेत्रवाट दाखविण्याचे साधन, पात्र पिण्याचे साधन खनित्र-खणण्याचे साधन इ. ) २२. आर्जव सरळपणा (ऋजु सरळ (मराठी) उजू ). २३ काकाचळ सोन्याचा पर्वत, मेरु, २१ अवंचकन फसविणारा. २५ संवर्ग-थोड्या किमयाज मिळणारे, २६ मोक्ष सुटका. ________________

(११६) उद्धवचिद्घनकृत. व्यापक जे सकळासि दुजेविण जेवि नगा स्थिति उद्भव हेमा । ते मुळ जाणुनि अर्चति आवडिने विधिपूर्वक वर्ण-स्वधर्मी ।। ते नर सिद्धिस पावति निश्चित राहुनि अक्षय या निज धौमी ।। ४६ ।। जो निज धर्म जया कथिला तरि तो चि तया भव-सागर तारी ।। स्याहुनि तो बरवा परधर्म दिसे परि तेय नसे अधिकारी ।। तूप जसे परमोत्तम जाणुनि मोनै न सेवित सांडुनि वारी ।। यापरि कर्म स्वभाविक तूं करि कल्मष-पाप समस्त निवारी ।। ४७ ।। जो निपजे सहजे निज कर्म शुभाशुभ ही परि क्लेश चि आधी ।। इंधन काष्ठ नव्हे न करी तरि लंघन काय चुकेल त्रिशद्धी ।। यास्तव टाकुनियां अशुभाशुभ कर्म सदोष न माननि साधीं।। धान्य शभासह आगि धुमासह नीवडितां पहिले श्रम बाधा ।।४। पत्र केलंत्र धना वमना परि बुद्धिस आत्मरुपी मन ठेवी ।। निस्पृह पर्णपणे सहज स्थिति अद्वय सन्यसने गुरु दावी ।। की करितां न उरे निरहंकात कोण फळाप्रति भावी ॥ कर्म नरे परमोत्तम सिद्धिस पावतस सेरितोदधि जेंवी ।। ४९ ।। सद्रुचे दये ज्ञान सुनिश्चित पाउनि इंद्रिय-अर्थ ७ि ने निरहंकृति कर्म-फळे जगदीश्वरि अर्पण कर्म-समाप्ति ।। ता परब्रह्म ससिद्विस पावत भोजन ग्रास अनक बजे विर अर्जुन आयकुनी धरिजे निज चित्ती ।। ५० ।। शाम विचारण निमळ बाद्धस सत्वधृता धरिले जे विषयांतुनि कादनि घेउान चद्र जसा शिवमस्तक कल ते तरि आवडि द्वेष न पाहे ।। नंदन तो मग काय कसे करिताहे ।। ५१ ।। न बोलत मौन जया निज वाचे ।। भक्तिस आत्मरूपा स्थिर वेग मनाचे ॥ ॐ दिसे निज ध्यान स्वये फळयोग सखाचे ।। एक विरक्ति च ते धरिली जसि तेज खीचें ॥ ५२ ।। म सोने, २१. धाम-घर. ३० मीन-मासा. ३ वारो २३ वमन-ओक. निसह-ज्याला कशाचीही सिरिता-नदा, उदधि-समद्र).३६. इंद्रिय-अर्थ इंद्रिश्यती, मध्यम,कलन ला सुवास, डोळ्यांना संदरपणा, जिभेला गोड पदार्थ, ति-पोति नसण.३८ विजन एकांत. ३. लघु-थोड़ें. देह वसे अनुकूळ प्रतीकुळ ते तरि आवाज यावरि ही परिसे कुरुनंदन तो मग काय राहतसे विजेंनी लघु भोजन बोलत मौन - वागवितो शरिरा गुरुभक्तिस आत्मरुपी ध्यापक ध्येयक जे न दिसे निज ध्यान त्या अवघ्या मुळ एक विरक्ति च ते। २७ नग-दागिना. २८ हेम-सोनं. २९.पा मध्यम,कलन-बायको (लग्नाची) २३ वमा १५ सरितोदधि (सरिता दार्थ-जसें नाकाला सवास. A3 विरक्ति-योति ________________

भगवद्गीता-१८. बाळि असा दुरिचारि हि अंत्यन मेवि नये चुकला द्विजपंक्ति ।। ६० ।। ज्या श्रवणी प्रिति आणि अनिंदक सद्गुरु दास भजे मन भावे ।। त्या प्रति हे अति गुह्य गिता गुरुगम्य विचारूनि शास्त्र कथावें ।। जो नर भक्ति गिता करि एक मला भजतो लहरीनळ भावे ।। तो मि असे नसे द्वैत असंशय देह दिसो परब्रम्ह म्हणावें ॥६ ॥ तो वर माणुस कोण म्हणे करि वर्तन वखरि ग्रंथ गितेसी ।। ने मज भक्त सखे निज सज्जन आवडते श्रवणे पूजि त्यासी ॥ तो मज आवडता निज आवडि सांगत मौन पडे वचनासी।। या नगतीवरि औन तसा प्रिय मी हि मला न दिसे नयनासी ||६९॥ नो सकळार्य प्रकाशक धर्म समस्त हि शास्त्र सिमे मुळ ठावो ।। नो तुनसीं वदलों इतिहास गिता पठनी कुळिंचा कुळ-देवो ।। अर्थ विचारुनि ज्ञान हुताशनि दृश्य हवी फळ त्याप्रति पावो । ते चि तया फळ पाठक यानक ते च पर्दी गति मे मति पाहो ॥ ७० ॥ भक्ति पुरःसर आणि अनिंदक आइकतां श्रवणीं शुभ गीता ।। अक्षरशा हेयमेध घडे निरसे जड पाप त्रितीप अहंता ।। ने शुभ लोक शुकादिक नारद व्यास मुनी सनकादिक पार्था । पावत नेथ समागम सज्जन वाहत मुक्ति घरी जळ मायां ।। ७१ ।। हे कुरुनंदन हे चि पुसो तुज आइकिले कयिल्या परि आम्ही ।। ते तुझिया श्रवणी भरले मनने स्वसुखानुभवी परब्रह्मीं ।।। अज्ञपणे पहिले हृदयीं अति मोह रखी बिनतेज न व्योमी ।। तो हरला किं नसे तम हा कार्य दृष्टि तुझी पडली निन कर्मी ।। ७२ ॥ अर्नुन बीनवितो हरि अच्युत बोलतसे रवि कोटि प्रकाशे || मोह समूळ नसे स्मृति सावध संशय ही हरला अनयासे ।। कर्म अकर्म विवर्जित होउनि आत्मपणे तुन मीसळलासे ।। तूं वचने करवीशिल ते करितो कळ बाहुलिया मुळ नेसे ।। ७३ ॥ बाहिर अंतर आंधळिया प्रति संजय सांगत स्वानुभवाने ।। पाये हरी सख बोलत बोलत बोल सरे मिनले स्वसखाने ।। दोन जळोदधि एकनळे मिळतां मि हि लोट धरीं श्रवणाने ।।

• वाल्या कोळी. ५० दुरिचारि-दुराचारी-पापी. ५१ वैखरी बोली. ५२ आन-अन्यदुसरा. ५३ हयमेध घोड्याचा यज्ञ, अश्वमेध. ५४ त्रिताप तीन प्रकारची आधिदैषिक म्ह० वीज इत्यादिकांपासून होणारी; आधिभौतिक म्ह० विस्तव, पाणी वाचन पासून होणारी; आध्यात्मिक म्ह. शरीरावरील खरूज इत्यादिकांगासन होगी मिल ________________

(१२०) उद्धवचिद्घनकृत भगवदगीता. मोळतसा विरतो अति अद्भुत कांपत सात्विक भाव अशाने ।। ७४ ॥ आणि म्हणे गुरु धन्य कृपानिधि उद्धरिले मज ध्यासमुनींद्रा ।। जो परयोग सदाशिव ध्येय स्वये वदला हरि गुम समुद्रा ।। स्थापनियां जग मार्ग-प्रकाशक वेद करी श्रमला सुखनिद्रा ।। ते मन देसिल पायदळे फळले सुख लोचन लावुनि मुद्रा ।। ७५ ।। बोलत हे कुरु-वंश शिखामणि आठवितां पुढती पुढती हा ॥ केशव अर्जुन एक परस्पर बोलियला वचनोदधि पाहा ॥ अद्भुत त्या स्वसुखा पहतां मन हारपले सह इंद्रिय दाहा ।। आणि घडीघडि हृद्गत दाटतं हर्ष करी विसरा निजदेहा ।। ७६ ॥ हे महरान मला बहु विस्मय आठवितां हरि-विश्वरुपाते ।। अद्धत ते निविंचे न वचे परिच्या वरि दाटत सात्विक चित्तें ॥ येरु मनी म्हणतो न पुसों तुज येश अपेश घडे कवणातें ।। नाणनि हृद्त ते काय संजय आठवुनी बरवे भविष्याते ७७ ॥ श्रीपति योगपती कमलापति नेथ कृपा करि आत्मसुखाने । पार्थ धनुधरि ते चि कृपामृत प्राशुनि घालित तेय चि ठाणे ॥ नथ श्रिया विनया सह नांदत व्यासपे मन निश्चित बाणे ।। उद्धवचिघन स्वानुभवें सुख्न पावत लेवुनि अद्वय-लेणे ॥ ७८॥ उद्धवचिघनाने केलेले गीतेचे भाषांतर समाप्त. ________________

मुक्तेश्वरकृत. रंभाशुक-संवाद. (ओंव्या) तुज कामाक्षीचेनि वरें । कामना जाणीव अंगों भरे । मग अविकार विकारी अवतरे । इंद्रियासनी भोगार्थ ।। १ ।। सुरतासनाचिये हे डाक । पराच्या पायीं अडकतां देख । घुमो लागे अधिकाधिक | लोळती लोक तिजपायीं ।। २ ।। ह्मणोनि त्रैलोक्यवेधके । त्रैलोक्यक्षोभकारके । तपसोमेकांतउदके । मुखैदुकिरणी करिताति ॥ ३ ॥ ऐशिया अमृतोपम वचनी । रंभा गौरवी बज्रपाणी । सखियां सहित अप्सरगणीं । तेणे येरी संतुष्ट ॥ ४ ॥ शक्रवाक्येंदुरश्मिस्पर्श । रंभावदनकुर्मुद विकासे । हस्त जोडणीयाचेनि मिसें । संकोचलीं करझें ॥ ५॥ विनय च!नि शरीरी | रंभा वचन वाटोगारी | सरेंद्रश्रोत्रलिंगावरी । पूजा बांधी संभ्रमे ।। ६ ।। ह्मणे आज्ञा देई सुरनाथा । कवणा विघ्न करूं आतां । स्वर्गा येतो त्यांच्या पंथा । मार्गार्गळा होऊनि राहं ॥ ७॥ घालं नेमिष्ठावरी धाडी । पाडूं योगियांच्या मुरकुंडी । तपश्चर्येची पोतडी । हिरोनि आणं या ठायां ।। ८॥ माझ्या देहाचे वोढण । आड असतां तुह्मां विघ्न । स्वप्ती ही परि नाही जाण । दुश्चित्त मन कां करिसी ।। १।। ऐकोनी रंभेच्या वचना । हर्ष न संटे शकमना । आज्ञा देऊनी सुरांगना । शुकाश्रमी पाठविली ॥ १० ॥ ह्मणे वेगी जाय सभद्रे । मदनांगेने सम सुंदरे । मदनमेखले मनोहरे ! जेथे वसे तो तपी ।। ११ ।। तया शका क्षोभवी बळें । तपा विघ्न करीं वहिले । समाधि भंगोनी कामकळे । भुलचोनि करी आपसा ।। १२ । नेसा निरपेक्ष अयाचित । तो ही द्रव्यार्थे होय, भ्रमित । तत्वनिष्ठा विवेकवंत । गुरुत्वमाने नाचवी ।। १३ ।। तयापरी व्यासतनया । मोहोनि आणी इया ठाया। जैसे पर्वी उर्वसीया । विश्वामित्रा लागोनी ॥ १४ ।। ऐशी शचीवराची वचने । रंभेने केली कर्णभूषणे | मग शुकविग्रहा उत्साह मनें। निघती झाली तात्काळ ।। १५ ।। आरूढली दिव्य विमानी । तेजे लोपले द्वादश तैरणी । रत्नमाळा घंटा किंकिणी । वरी ढळती चामरे ॥ १६ ॥ उपमेरहित पुष्पकी शोभा । शिखरे गोपुरे ध्वजस्तंभा । पताका झळकती त्या प्रभा । विद्युलता लज्जित ।। १७ ।। पैज बोलोनी शुभानना । बाळा प्रौढा मुग्धांगना । प्रतापे चालिल्या ऋषिकानना । नाना कन्या समवेत ॥ १८ ॥ हस्तिनी चित्रिणी पद्मिनी । चांपेगोरटिया शंखिणी । षोडशवर्षा सुरतासनी । कुशल कळा जाण १. कामाक्षी देवी. २ सोमकांत चंद्रकांत. ३ इंदु-चंद्र. वजपाणी इंद्र. ५ रश्मि किरण. ६ कुमद-चंद्रबिकासी कमल. ७ पद्म-सूर्यविकासी कमल. ८ अर्गला अटकाव. ९ मदनांगना=रति. १० मेखला कमरपट्टा. ११ शचीवर-इंद्र. १२ तरणी-सर्यः १३ पुष्पक विमान. ________________

(१२२) मुक्तेश्वरकृत त्या ॥ १९ ।। कटके मांडिली शुकावरी । म्हणोनि कामाच्या दळे नारी । साह्य घेतल्या झुंझारी । वैराग्याशी भीडती ज्या ॥ २० ॥ वस्त्रे नितंबी वेष्टिली । तें चि ढुंगें पन्नासिली । पुढें निरियांची पोळी । कडेलागी लागटा ॥२१ ।। चरणी गर्जती नपुरें । तींच वाजली रणतुरें । योगाभ्यासी भेदुरे । तयांध्यानी सरताती ।। २२ ।। रक्त रंगाची करारे । तीच मिरवती खंडाकारें नयनकटाक्षाचेनि शरें । नेमें विधिती नेमियां ।। २३ ।। उदरी त्रिवळीचिया रेखा । से चि कटार खोविली देखा । पाखराची कुळे ऐका । खेटकोंकारे शोभती ॥ २४ ॥ कठिण कुचाग्र आणि पाळी । ते चि भालियाची फळी । हदये नरांची कोवळी । विदारिती कौतुकें ।। २५ || अंगी चंदनाची उटी । ते च वजकवच नेहटी । कस्तुरी रेखिली ललाटी । ते चि टोप बाणले ॥ २६ ।। भंगावया तपोदुगें । गजभार प्रेरिला अनंगे । माजी मुखारणी निजागें । रंभा मिरवे मृगाक्षी ॥ २७ ।। तुरे दुंदुभीचे घोष । भेरी गर्जविती आकाश । रागोद्वारी विणे सुरस । श्रुती देती सुखर ॥ २८ ॥ या वेगळी अप्रसिद्धे । वाद्ये वाजती नानाविधे । सुरसामताचे स्वादें । गंधर्व गायन करिताती ॥ २९ ।। ताळमृदंगाच्या मळा । नृत्य करिती सप्त ताळी । राग आलाप गदारोळी | विनोद करिती परस्परे ।। ।। ३० ।। सरिसा वसंत कुसुमाकर । परिमळे भरे अंबर । आणिक नाना विघ्नाकार | देखतां विकार उपनविती ॥ ३१ ॥ मैथुन करिती क्षणक्षणा । तया पक्षियांची युग्मे जाणा । करी घेऊनी दिव्यांगना । हास्य करिती विनोदे ।। ३२।। इस हासणीच्या प्रेमे । माया करवाळिती संभ्रम । रमों लागती सकामे । सवर्णपक्ष पसरोनी ।। ३३ ।। दोन मर्कटें दोहीं करी। मध्ये सोडिती * * दोघे रमतां दो प्रकारी | कौत के नारी हांसती ॥ ३४॥ येकीचे हाती कस्तुरीमृगे । मुखा मुख लावोनि दोधे । सुरत सुखा लागी स्वांगें । मगीवरी वोळघती ॥ ३५ ॥ यकीचे हाती विचित्र पट | चीऱ्यांयशी आसनांचे प्रगट । मेथुने लिहिली जी वीट । वैराग्याते उपजविती ॥ ३६॥ येकी उघडे टाकिले कुच । येका मुक्ती केले कज्छ । येकी फेड़नी आहाच । वस्त्रे केली वरौती ।। ३७ ।। सुरतासनाचा घडमोडी । येक दाविती कडोविकडी । ऐशा विघ्नरूपाचिया कोडी | रंभा घेउनी पातली ।। ३८ ।। तालपत्राचा निर्घोष । गीत गायन करिती सरस । जेथे वसे शाकयोगीश । ते पण्यारण्य टाकिलें ॥ ३९ ॥ तेथे पवित्रतेचेनि तरुवर । दाग लागली अपारें । ज्याचे नाम घेतां हरे । शीण ताप तापसाचा ॥ ४० ॥ जैसा वरदेवतांचा मेळा । तैसे व्यापिले वना सकळा । किंवा शक्तीचिया स्थळा । कोढी व दुर्ग किल्ले. १५ पौळी तट. १६ नपुर-पैजण. १७ रणतुरें-रणवाद्यं. १८ खड-त वरक ढाल. २० भार-समूह. २१ आकर-खाण. समूह. २२ अंबर=आकाश. ________________

रंभाशुक-संवाद-(ओव्या.) (१२३) कुब्जी वढिजे ॥ ४१ ।। ममता लोप आत्मप्रभे | कार्पण्य विटंबे यश शोभे । नाना सत्य सामर्थ्यदंभे । आच्छादिने ज्या परी ॥ ४२ ॥ तैसे व्यापुनी सर्व वना । शोधीत आल्या तया स्थाना । त्याते वेढोनी अंगना । पहात ठेल्या समस्त ।। ४३ ।। शुका भौवत्या कामिनी । जैशा रत्यर्थयाचकिणी । शुकयोगिया शिरोमणी । कैसेनि पावे भ्रमाते ।। ४४॥ रामासन्मुख शूर्पनखा । उभी व्हावया निर्नासिका । तैशा परी ते योगिया शुका । रंभा उभी सखियांशी ॥ ४५ ।। की मोहमाहेरीची देवी । कामकाचे नवस प्रवी । अळंकार ल्याली तेणे रवी । झाकोळला अंबरी ।। ४६ ।। नागवनी सुरांच्या श्रेणी । हरितली मनोलक्षण नाणी । ती सांठवितां हृदयस्थानी । तेणे आले नडत्व ॥ ४७ ॥ सांठविले ते सांडल झणी । यालागी कंचकी गोणी। माजी दाटोनी कसणी । बिरडे कशी सुबद्ध ।। ४८ ।। मन्मथोत्सव मदोन्मत्त । अक्षय तारुण्य हेलावत । कामदृष्टी अवलोकित । चेंड झेलित समनाचे ।। ४९ ॥ श्वेत कृष्ण इक्षुदड । झाडा तसा कामका। मस्तकतळीतसे ब्रह्मांड | उणे माननी सौदया ।। ५० ॥ जज दिशा न्याहाळी । ते ते भरे कामानळीं। ऐसा न दिसे कोणो बळी । काम नुपजे दखिल्या ।। ५१ ।। देव दानव गंधर्व ऋषी । ब्राह्मण महात्म्ये तपोराशी । लागतां कामबाणाचे पिशी । पिसे होती तात्काळ ॥ ५२ ।। जिच्या कटाक्षाच्या घायीं। बह घायाळ झाले हृदयीं । त्याने उपाय तिसरा नाही । दुःखसमनाथ निवावचा ॥ ५३॥ एक अधरामपान । ते च रसराज सेवन । कुचालिंगन ते ले । आषधीचे वरौते ।। ५४॥ असो ऐशिया परी रंभा । धरोनि दांभिकतेची शामा । शुक छळावया लोभा । पढां उभी विनोदे ॥ ५५ ॥ अवलोकिती शकाची भितीनो चर्चिली निष्ठेचा विभूता । तण सवाग सभिल ।। ५६ ॥ ब्रह्मरसे वोतिले तसे तेज मखास आल । निश्चय कमंडली मरल । ज्ञानोदक सर्वदा ॥ ५७ ॥ सत्य धती अलोभ क्षमा । ऐशी तपोगण महिमा । दिधली नसे तया गरिमा । नाहीं आथिलपणा थिलेपणाची ।। ५८ ।। संकल्प प्राण मृगाचा । गेलिया निर्विकल्प त्वचा । त्यावरि । र विदेही तो साचा । पद्मासनी निश्चळ ॥ ५९॥ " कृष्णो मस्मि" बोध सतत । त त | ते ची कृष्णाजीन उपवीत । मेखळा गाढ दृढ व्रत । मुद्रा मिरवी शांभवी ।। ६° Pan६० ॥ उत्पत्तिविनाशाची पाती। विचारें सारोनी परौती । अविनाश नामाी निरुती | दृष्टि ठविली निज लक्षीं ।। ॥ ६१ ।। पर तत्वी लय मनाचा । तेणे उदय. उदय प्रसन्नतेचा । संगीं परम धारणेचा । कुशासनी मिरवत ।। ६२ ।। अगाध सत्व अगाध सत्वे सत्वाथिला । ऐसा भने २३ श्रेणी पंगत. २१ इक्ष-ऊस.२५ कोदंड-धनुष्य.२६ पान-पिणे. २७ रुष्णो मस्मि-मी कृष्ण आहे. २८ रुग्णाजोन-हरणाचे कातड. डे. २९ जपवीत-उपवस्त्र (आइतस्त्री. ________________

(१२४) मुक्तेश्वरकृत दोखिला । कामदृष्टी अवलोकिला । मदनबाण सज्जोनी ।। ६३ ।। अनुपम्य लीळा लक्षोनि नयनीं । रंभा परम आश्चर्य मानी । वये धाकटा परि हा मुनी । तपोज्ञानें अति वद्ध ।। ६४ ।। तुळशीचे रोप जैसें । दृष्टी पाहतां सान दिसे । परि पवित्रपणे मस्तकी वसे । विश्ववंद्य विष्णूच्या ॥६५॥ तेंवि वयासी नाहीं चाड । ज्ञान वसे तेचि वाँड । वांचोनि बाभळेचे खोड । काय करावे बहु काळींचे ।। ६६ ।। असो ऐसा ही नरी जाला । तपो वैराग्य थोरावला । तरी मी जिंकीन यया बोला । आन नाहीं सर्वथा ।। ६७ ।। पुण्याचे अक्षोभ्य बळ । येकली निंदा करी विकळ । की कोटिदानाचे असंख्य मेळ ! निष्ठुर वाक्ये विध्वंसी ।। ६८ ।। तेवी शुकाचे नेमगहन । भगोनि क्षोभवीन मदन । माझिया भोगा पुढे तृण । वैराग्य मानी ते रंभा ।। ६९ ॥ ऐसा धिंवसा धरोनि चित्ती । बोलती झाली शुका प्रती । ते अनुपम निरूपण श्रोतीं । एकचित्तें परिसावें ।। ७० ॥ सकळ मुनींच्या नाथा। ज्ञान वैराग्य ऐश्वर्यवंता । मिनल्या सुकृताच्या सरिता । तपोनिधी तुजलागीं ।। ॥७१ ।। तुझिया कीतीचा सुगंध । विश्वी फांकिला विशद । या लागी पावोनियां बोध | मी मधुकरी पातले ।। ७२ ।। आर्त जनांचा पारिजात । ऐकोनि आले पाण्यवंत । भाग्यतेचे आतिथ्य । तुवां केले पाहिजे ॥ ७३ ।। सकळा अभाग्यांत । म्हणोनी उाचत आदरू | ऐसा धर्म मागींचा विचारू । नालिया ते करावे ।। ७ ।। आसना द्यावे तृणासन | अन्न भावें उदकदान । देही नेटके तरि वचन | अमृतापम बालावे ।। ७५ ॥ तरी सांगे योगींद्र महाऋषी । कोण ना वसे मानसी | निवाण तपश्चर्या ऐसी कोण काळ मांडिली ।। ७६ ।। तरी नव्हे वैराग्याचे | दिसे कर्तव्य अविचाराचे । शिकविले ते न मनी को । ते दुराग्रहाचे सांगाती ।। ७७ ।। जीवात्म्याचे ऐक्य सोसे । परतत्वाचे प्रपिसे । न करा इद्रियांचे निशेषे । सर्व या माजी जाणावें ।। ७८ ।। हे भोण अंचवण । कैदळाने फळ खांडणे । शुष्क नदीचे पोहणे । वाळवंटी पै ९॥ न पारता जाण शेती | शिमग्यावीण शंखा वाती । प्रसूत समपाती । कुमारात ज्यापरी ॥20॥ तोच ये दशे संन्यासविधि । न घडे उपाधी । गुह्य गोष्टी बोल सबद्धी । जे जिव्हारी वसतसे ||८१ ।। निरंभची। मादी देखोनि स्त्रियांची । म्हणे आजि भ्रांतीची । विपरीत मताहे ।। ८२ ।। ऐसे नौवेक विचारिलें । ज्ञानदृष्टी अवलोकिलें । माविघ्न माडिल | ह जाणवले सर्वज्ञा ।। ८३ ॥ रंभा धाडिली अमरनाथे । काम जनेवीण अंचवणे । कदली जैसें ॥ ७९ ॥ न परितां याची आर्ती । कुमारीने सांडी हे उपाधी । मात ऐकूनि रभेची। ३५ कांही दिसताहे ॥ झिया तपा विन्न मालिक ३० वाड-पुष्कळ.. भर्त-दुःखी. २१ पष्कळ. ३१ विशद-उघड. ३२ मधुकरी भ्रमरी (भंग्याची बायको). दी. ३४ पारिजात-इच्छिलेले फळ देणारे झाड. ३५. मांदी-जमाव. नागपर. ________________

विस्वा उपोना सम्वव्याकंदर्प का लियो । रंभाशुक-संवाद-(ओव्या.) (१२५) ते छळावया आली माते । ऐसे बोलो निश्चितायें । बोलता झाला तियेसी ॥८४|| शुक म्हणे सुखवल्लभे । नंदनवाटिकेचे रंभे । दिव्यकंदर्प कर्पूर गर्भे । शृंगार केली केळवसी ।। ८५॥ते केळी उपडोनी समूळी । टाकिलोसे मरुस्थळीं । जेथे जनवार्ता कर्णभुली । विरुढी तणाची दुर्लभ ।। ८६ ॥ हे घोरारण्य भयानक । विलासियां दुःखदायक । तषातुरां न मिळे उदक | तेथे आहारार्थ के लाहे ॥ ८७॥ ऐशा क्लेशरूप ठाया । तूं आलीस कवणा कार्या । कल्याण आहे की सरालया। सरां सहित इंद्राचे ॥ ८८ | दैत्य दानवा नदिता त्रास । अमरावती न होतां वोस । त्वां सांडोनि स्वर्गवास | किमर्थ यथ आलासा ।। ८९॥ कवणा प्रयोजना कारणे । तज येथवरि झाले येणें । माझा आश्रम कायला कोणे । निष्कारण द्वेषिये ।। ९० ॥ ह्मणसी महारोगे पीडिल । त विद्यात शाधा वहिले । अर्थापासी स्वार्थार्थिलें । धांवे तव उचित ।। ९१ ॥ तशी धरोनी भावना । तूं आलीस यया वना । ते वंध्या वेलीच्या सुमना | सारखी निफळ जाणावे ।। १२ ।। चंद्रमंडळ भरले अमतें । परि ते मगजल मानवांते । पाताळधन निद्रव्याते । मृत्तिकेसरी कां न म्हणावें ॥ ९३ ॥ तैसा तुझा हो संकल्प । माझ्या टायों निर्फळरूप । मी वैराग्य चंपक विटप । तव कामना भ्रमराय ।। ९४ ।। जर्ण सपें दंशिले तते । त्याच्या विषउतारा। धन्वंतरी नाही येथे । मागे पढ़ें आतां ही ।। ९५ ॥ ऐसें जाण निःशेष । न धरी निराशेची आस । ह्मणशी वन पहावयाचा हर्ष | धरूनी येथे आलीयें ॥९६ ।। तरी सुख अखलाका नय मी ऐसीये कठिण स्थानी । तूं के. सा वसतोसी ।। ९७ ॥ ऐक रंभे सावधान | भूता भ्यासूर काटका विष जीवन । ने कां मरण सर्वांसी ॥ ९८ ॥ तैसा मा यर्थ जाण | तज संगेंवीण न गमे क्षण | मी निश्चल तुझें मन | दाही दिशा. दाही दिशा धांवत ।। ९९ ।। म्यां सांटिली कामाची चाड । तते सर्व भोगांचे कोडे । यालागा मन ह स्थान गाड । अति अवघड तुनलागी ।। १०० ॥ जो भाय धराना पाटा। मज पाह. सा कुटिळ दष्टि तो अर्थ न लभे हिंपटी । जीव न करी सवथा ।। १०१ ॥ आतां आलीस जेणे पंथे। तेणे मार्गे शोध परते । काळ क्रमणा व्यर्थ येथे । काविण कां कीजे ।। १०२॥ ऐसे शकाचे निष्ठुर वचन । रभेसी वाटले उदा. सीन । जैसे असाध्य रोगिया लागुन । निराशा व व मधर वाणी । अन्यायेवीण महामनी । वोखटे माननिया मना। काय एसे ३७ वाटिका-वाडी (बाग) ३.भा केळीचे झाड. ३१ मरु-मारवाड देश. आलय-राहण्याची जागा, घर. ११ मगजळ-खोटें पाणी. १२ चपकविटप-चांपयाचे झाड १३ धन्वतरी-वैद्य. ११ कोड-हौस. ________________

(१२६) मुक्तेश्वरकृत बोलिजे ।। १०४ ।। मी काय बोलिलें अनुचित | साक्षे सांगतसे हित । जितुके भावितां विपरीत | दुराग्रहे करूनी ।। १०५ ।। मोक्षवस्तीची वासना । धरूनी आले दराशा ब्राह्मगा । यया घोर दारुण वना । माजी एकटे वसतसां ।। १०६ ।। हे नाना द:खापदा । व्यथेनें विधिती रोगव्याधा । देहीं शोक संताप खेदा । वादी धरितो आगळी ।। १०७ || आधीच शैत्याची धरणी । त्यावरी हिमकराची मिळणी । होतां देहाच्या अंगणी | व्याधी घालिती गोंधळ ।। १०८ ॥ वाय वाजतां झडझडाडें । स्पर्शतां अंगी वात चढे । गात्रे होती लांकडे । बळें चाळितां न चळती ॥ १०९ ॥ तृषे न मिळे जीवन । तेथे भुकेला कैचें अन्न । ऐसे त्रास देते स्थान | कैसेंनि मन स्थिरावे ।। ११० ।। स्थिर न होतां अंतःकरण । में लागे स्वरूपी ध्यान | यालागी स्वस्थ चित्त ते साधन । बुद्धि ब्रह्मी मिळाया ॥ १११ ।। चित्त तेच होय स्वस्थ । जे भागभोक्तत्व | येरवी तुंबा बडविला त्वरित । उसळोनी ये वरिता ।। ११२ ।। तैसे मन प्रपंची धावे । साधक सातापी भावे । विवी, पडले ते न पवे । ये थडी ना ते थडी ॥ ११३ ।। सायीचे आसन । की कंपीत पद्म जीवन । तैसे निश्चळ नव्हे मन । बद्धि ऐकें च॥११४ ॥ शरीर दंडनादि तप । ब्रह्मचर्यव्रत संकल्प | वनवासादि सोप। सांडी संतापदायक ।। ११५ ।। वाक्य माझे ऐक आतां । प्रसन्न व्हा ता। मी आले ऐसे चित्ता । निश्चय मनीं मानी तू ॥ ११६ ॥ भला महा प्राज्ञा । उत्तम वर देईन दाना । जे आवडी असेल मना । मजलागीं ।। ११७ ।। तुझ्या वाक्यसुमनापाठी | सिद्धिफळाची होय भेटी । नि अपेक्षा गोड मोठी । असेल ते त्वां प्रगटणे ॥ ११८ ॥ पथ्वीमंडळा" अनर्घ्य द्वीपे द्वीपांतरीं । राजकन्या ज्या सुंदरी | गुणलावण्यसमर्था ।। पैकरद्वीपींच्या पुष्करनयना । श्वेतद्वीपींच्या चंद्रवदना । प्क्षद्वीपींच्या । अतिप्रवीणा कामशास्त्रीं ॥ १२० ॥ कल्मषद्वीपींच्या हस्तीणी । या चित्रिणी । शाकलद्वीपींच्या हसिणी । व्याळस्तनी नवयौवना ।। सिंहलद्वीपींच्या पद्मिणी । दक्षिणदेशींच्या चिणी। उत्तरदेशींच्या गजारणा आत गारा ।। १२२ ॥ ऐशा कुळभूपकन्या । चतुर न्या । त्या देईन भाग्य धन्या । नित्य भोगार्थ तुजलागीं ।। १२३।। या मानविणी । तरि पाताळींच्या नागपद्मिणी। शंगारिल्या रत्नाआणीन तवाज्ञा ॥ १२४ ॥ तेणें तृप्त नव्हे मन । तरी द. १६ जीवन पाणी. १७ तुंबा भोंपळा. १८ विवर्त=पाण्याचा भोंवरा. माझारी आंत. ५१ अनर्थ्य-मौलवान, ५२ द्वीप बेट. ५३ पुष्कर स. ५५ च्याळम्तनी-पुष्ट स्तनी. ५६ नाचणी-नाचणान्या स्त्रिया. वया सुव्रता | मी आले ऐसे माग म म्हणोनि अपेक्षा गो मझिारी । अनर्घ्य द्वीप ॥ ११९ ॥ पुंकरद्वीप आरक्तचरणा । अतिर क्रौंचद्वीपींच्या चित्रिणी ।। १२१ ।। सिंहलदी मह सरती परम मान्यायि जरि ह्मणसील या माना भरणी/ त्या ही आणीन ४. कुहिमकर-चंद्र. १६ र ५४ लक्ष माझारी ________________

रंभाशुक-संवाद. (ओव्या) (१२७) स्वर्गमांदसेची रत्ने । जी श्रवणीं दावितां मदने । सकाम कीजे क्लीबांतें ॥१२॥ गंधर्वकन्या सुकुमारी | विद्याधरी दिव्याप्सरी | तुज देईन या उत्तरी । झणी अन्यथा मानिसी ।। १२६ ।। याहूनि ऐश्वर्य अधीक । सुखागार इंद्रलोक । तेथे राहोनि अनेक | भोग स्वेच्छ भोगणें ।। १२७ ।। जैशा आवडती मना । अभुक्त की नवयौवना । देवकन्या विचक्षणा । कीडें सुखें तयांशी ।। १२८॥ काही कल्पिसी संदेहो। उधार बोलणे कृत्रिम स्नेहो । तरी रोकडा माझा देहो । तुज भोगार्थ दीधला ॥ १२९ ।। दिव्य वस्त्रे त्रंक चंदन । गीत तांबूल अमृतपान । आसन शयनादि संपर्ण । भोग मजशी भोगी तूं ।। १३० ।। जव्हा पाहिजे जे वैभव । ते तत्काळ पुरवीन सर्व । आतां ऊठ देई खे । आति प्रीती मजलागी ।। १३१ ।। संशय सांडोनी मनी । माझे संगी इंद्रभुवनी । चिरकाळ की. महामुनी | नाना सखे अनभवीं ॥ १३२ ॥ अथवा सत्यलोका आंत । कां चकठी वसे सत्य । शिवसदनीं ऐशर्यवंत । होई सरी शिवाचा ॥ २२ ॥ लांकिकभोगाची कांहीं । वांच्या वसतसे हृदयीं । तरी पृथ्वा ताटाच पाणपक्ष । कीर्तिदीपें सोज्वळ || १३४॥ चक्रवतीचे बासींग । भाळी बांधानी सुभग । धरणी बोहले अभंग । होई पती सतीचा ॥ ३५ ।। एवं तुज जो तो वल्लभ । तो तो कृतार्थ करीन लाभ | अतां कामना कार्पण्यलोभ । सांडोनि उठी झडकरी ।। ३६ ।। ऐसी अनवादलीभा । जैसी मोतंगगहाची शोभा। परि सदाचारी अतलामा । पहावया नुपजेची ॥ ३७॥ वारांगनेचा शृंगारू । नव्हे उत्तमा मोहकरू कबेराचा सवर्णमेरू | निरपेक्षा तुणतुल्य ।। २० अन्न । ते गोडीने चाटी श्वान । निर्मळे अवलोकिता आप शष ॥ ३९ ॥ तैसे रंभेचे बोलणेश वाळोनी सांडिले मने । जैसा अना. मकाच्या बाम्हणे । पाक द्वापी नाणिजे ॥४०॥ यापार ९37 कटाळले शुकाचे मन । प्रत्युत्तर वदे आपण | आत गमार प ण अति गंभीर विवेकी ॥ ४१ ॥ रंभे तुझा वाग्जत् । वथा श्रम करिसी पाप । सन्निपाताचा प्रलाप । तैसा मज वाटतो ।। ४२ ।। सुरींपाने झाला मत्त । यद्वा तद्वा बा म्हणत । अत्यंत गोड कड तें ॥23॥ सर्वे चोर जाणितल्यावरा | कोण त्याचा विश्वास धरी | काया न जळे वशीनरी । तेथें प्रमाण कायसे ॥४४॥ तैसे तझे घातक बोल । स्वहित सरस निरस फोल | तुझी बुाहाण ५७ मांदुस-पेटी (सं० मंजषा). ५८ क्लीब-नपुसकर मनपंसक. ५९ विचक्षण=शहाणा. ६. खक-कुलांची माळ. ६१खेंव-मिठी मारणे ( स०क्षेम). ६२ मातग=मांग. ६३ वारांग ना=वेश्या. ६१ अनामिक-म्हार. ६५ वागजल्प-बडबड. १९ बडबड.६६ सन्निपात-त्रिदोष. प्रलाप-बडबड. ६८ सुरा-प्यावयाची दारू. ६१ वैश्वानर वैश्वानर-विस्तव. ७० बाल-बालिश, नर्स, ________________

(१२८) मुक्तेश्वरकृत ह्मणूनी ॥ ४५ ॥ आतां पुढती हे बोलणें । मज सन्मुख बोलसी वदने । तरि ते निर्फळ हो तुझे बचन | हा चि शाप तूजसी ॥ ४६ ॥ संसाराचा घेउनी त्रास । म्यां मांडिला योगाभ्यास | तो त्रास कसा जे कां क्लेश । जन्ममरण भोगितां ॥ ४७ ।। योनिद्वारे जन्मा आलो । मरणमार्गे मरोनि गेलों । जावोनि मेले चेि देह पावलो । पावोनि मेलों पुनरपी ।। ४८ ॥ शीतोष्ण क्षुधा तहान । गर्भवासाचे कष्ट दारुण | अनेक जन्मीं अनेक जाण । साहों न शके ते साहिले ॥ ४९ ।। ऐके रंभे यथार्थ मात । सांप्रत या जन्मांत । अनुताप उपजला अद्भुत । दुःख स्मरोनी मागिले ॥ ५० ॥ पुढती न पवे जन्ममरण । ऐसे निष्काम साधन । साधीतसे मोक्षसदन । परमात्म्याते पावावया ।। ५१ ॥ नाही स्वर्ग सुखाची आर्ती । नाहीं अमरपदाची प्राप्ती । इंद्रे भय घेऊनि चित्तीं। व्यर्थ तूतें पाठविले ।। ५२ ॥ सांडिले प्रेताचे पिशिते । पूय कृमी दुर्गंधीभरित । ते श्वान सेवी वरायुक्त । भय देखे सभोवते ।। ५३ ॥ तेथे भूप ही देखतां दृष्टी । ऐसी भावना करी पोटीं । माझें ऑमिष न्यावया निकटी । येतसे लवलाहे ॥ ५४ ॥ तैसे इंद्रादिक ह्मणसी श्रेष्ठ । परी ते स्वर्गमर्कट । तपोधन देखोनि दुष्ट । छळण करीती अपभये ।। ५५ ॥ तैसाची सत्यलोकींचा महिमा | कम गुंतला मुख्य ब्रह्मा । तेथे निष्कर्म सायुज्य धर्मा | कोण विश्राम पावेल || ५६ ॥ शिवलोकींची ये वस्ती । शिव पाहीं जडत्वस्थिती । सारखी कर्मक्लेशसंपत्ती । असे दिसती वि. चार ।। ५७ ।। शत्रु मित्र यां परिपाठी । जीवाचे ठायों विषमदृष्टी । तरी शिवाचिये ललाटी । तृतीयनेत्र वैषम्य ।। ५८ ।। जीव आसक्त स्त्रीसंगी। गौरी शि. वाचे अर्धांगीं । सखीसंगा उत्तमांगी | मिरवी हे विशेष ॥ ५९ ।। जीवासि जठरी क्षुधाग्नेि पोळी । शिव ती ठायीं नळे ज्वाळी । उदरी नयनी कंठनाळी । अहो. रात्र पोळत ।। ६० ।। त्रिगुणरजे माखिला जीव | चिताभस्मे लेपिला शिव । जीवाहुनी बहु शिव । दिसे उपाधी कर्माची ॥ ६१ ॥ जीव व्यवसायी उदरा पुरता । शिवासि त्रैलोक्याची चिंता । ऐशा शिवलोकाची आस्था । नुपजे मज कल्पांती ।। ६२ ॥ विष्णूची तैसे परी । सोग घेवून नानाप्रकारी । अर्धरात्रीचे अवसरी । बहुत खळ संपादी ।। ६३ ।। मग डोल लावनि यगानयगी । देतसे भक्तांच्या वाळगी । दैत्य न भजती त्याच जगी | पुतळे पायी मिरवती || म्हणानि मायेच्या हाता तळची | तिन्ही बाळके ही गणाचीं। गलाचा । दाविती पावता अव्यक्ता ।। ६५॥ यालागं निर्णय नि पानाचा मज वध । यर ह सावता उन्माद । अति खेल २.१ आती हौस. ७२ पिशित मांस. ७३ आमिष मांस पाकड. ७६ उत्तमांग-डोके ________________

रंभाशुक-संवाद-(ओव्या.) (१२९) ऐसे बोलिला शुक वरिष्ट । जैसा अमृतनदीचा पाट । रंभा विषलता कडुवट । सेवितां नये मधुरते ।। १६७ ।। परिस लाविला खापरी । कैसेन ये सुवर्णसरी । वेत वाढला मलयगिरी । कैसेन ये चंदनत्व ।। ६८ ॥ इक्षदंड रसाचे निरी७७॥ लावियल्या विषवल्लरी | पालट नव्हे तैसी परी । पाखंडीया सत्संगें ।। ६९॥ अमान्य करोनी शुकवचना । रंभा म्हणे ऐक ब्राह्मणा । शृंगारशास्त्री न होवोनि शाहाणा । वंचलासी सुखाते ।। ७० ॥ विषयेद्रियां घालोनी जोडी । नेणसी शरीरसुखाची गोडी । स्त्रीसंगाची अर्ध घडी। क्लेश नाशी जन्माचे ।। ७१ ।। प्रत्यक्ष विषयसुखाचे कनक । सांडी ते क्षणी नाडिले मूर्ख | मोक्षदेहे नाशाची राख । मागती भीक ती लागी ।। ७२ ॥ भरली अमृताची कनकवाटी। हातीची सांडोनि करंटीं । धांवती मृगजळापाठी । तैसी गोष्टी वैराग्या ।। ७३ ।। एक विषय इंद्रियां परवे । ते सुख सर्वेद्रिये भोगावें । सद्रिय भोगासवें । ते सुख देवें सभाग्या ।। ७४ ।। आधीच नरदेह अनर्घ्य रत्न । विशेष तारुण्य परिसाचे गुणे । जोडले बहुत सुकृते करुन । परि परीक्षकहीना सांपडले ।। ७५ ॥ अजारक्षक अविचारा । हाती पडलिया हिरा । तेणे रक्षावया तपोक्षेत्रा । यमनियमी गोफणिलें ।। ७६ ।। आयुष्याचिये तातडी । तारुण्यदेशाच्या सुरवाडी | भोगभोगी चढोवडी | धन्य तो एक दैवाचा ।। ७७ ॥ वसंतमासी मनोहर । वना पातला कुसुमाकर । पुष्पजाती देती संभार । उचित नाना सुमनांचे ।। ७८ ॥ जाईजुई राजसेवती । मंदार वाटीगर मालती । चंपक पाटला पारिजाती । वाट पाहती परिमळे ।। ७९ ॥ तैशी पुवती प्रमदा । देखोनि वल्लभ चढे अत्यानंदा। मग संघटे सुरतयुद्धा । तैसें भ्रमरा होतसे ॥10॥ उमाधवाचे पूजे । वना माधवें केले बिजे ।। पुष्पांजळी वोपितां सहजे। वनस्पती भूलिंगी ।। ८१ ॥ नारिंगी आणि क्षार बोरी । साखरनिंबोणी रसभरी । फळे दावोनी अंतरीं । आठव देती स्तनांचे ।। ८२ ।। आम्र फळे बिल्वफळे । काठन वर्तुळ ताळ कोळे । स्त्रीस्तना निहीं त्यजिले । हे आठवोनी पडताती ॥८३ ॥ जी तारुण्य दशेचे कौतुके । वर्जिली कुचालिंगनसुखें । त्यांच्या हृदयींची स्मनि दुःखें । पक्क दा. ळिंबें उकलली ॥ ८४ ॥ तेथे रमणीय सरोवरें । आच्छादिली पद्मिणीपत्रे । कामिनी अधरामृत अधरें । जेवि लोपले जन दृष्टी ॥८५ ।। भ्रमराचिये श्रुतीवरी। कोकिला गाती रागोद्वारी | मृदंगशब्दे जळर्लहरी । तीरी आंदोळती सुताळ ॥ ८६ ।। तया ताळावरी स्वानंदें । मयूर नाचती आनंदें । हे देखोनि हृदय विधे। पुष्पधन्वा निजकरी ।। ८७ ॥ मंडप 'शाइले केतकीतळी । स्तंभी लाविल्या कर्पूर ७७ नीर-पाणी. ७८ पुष्पवती रजस्वला. ७९ धव-नवरा. ८०.लहरी--पाण्याला लाटा.८१ पुष्पधन्वा मदन. ________________

ऐसी मुखे । दर्पणपद्माची कौत। (१३०) मुक्तेश्वरकृत कदळी । कुंडे भरली परिमळी । वाळियांची घमघमीत ।। १८८ ॥ माजी समनाचिया सेजा । दाट घालोनियां ओजा । कर्पूरोदके सिंपोनि माझा । मन्मयाने आणिती ॥ ८९ ।। कंठी आपाद सुमनहार । सुमनांचे वस्त्र विचित्र । वे. पनी कामिनींचे भार । मध्ये विलासे विराजे ।। ९० ॥ तेथे येकी बाळस्तनिया। समकळिया ऐशीया अणिया। निघती जैशा चांदणिया | गौरपणे दिसताती एकींची जैशी सिंगीफळें । कठिण आणि वर्तुळे । सुरंग नारिंगाची गा। तैसे एकीचे मिरवती ।।९२।। एकीचे जैशी राजबेलें । एकीचे जैसे पुष्पझेले । बोधरितांअणियाळे । कनककलशासारिखे।। ९३ ।। कंटकहीन कनकफळे । येकीफलेजावळे। येकींचे स्थूळ नारिकेळे । करिकुंभासारिखे ॥ ९४ ॥ सिंधुशेत्रूचे । तैसे येकीचे पीन स्तन । मर्दे भावोनी करीन | शंडा घाली स्वानंदे तक मढियेले मुक्तजाळी । तैसी येकींची वाटोळी । तगटियेलीया कांपोदारावळी त्या वा ॥ ९६ ॥ स्त्रीकंदुकाच्या तकें | इंदुची उगवला दर्पणपद्माची कौतुके | कवीश्वर बोलती ॥९७ ॥ नयन नव्हती मीन। कुमुद म्हों की मदनबाण | जिकडे करिती संधान । त्यजती ॥९८ । सुवर्ण कळसाची युग्मे | उरोज भासती गच्छोत्तमे । लाचे गरिमे । उड्डाण व्योमी करिजेती ॥ ९९ ॥ द्वादश आंगीं जासती सौदामिनीची सरी । किंवा नक्षत्राचिया हारी | कनक २०० ।। शाल्मली तरूची कुड़मळे । किंवा कटक कटी फळे | वर्तळ | कठिण युगुळे दाटली ।। १ ।। वनिता हृदयकंभ लक्ष ठेवणे । कस्तुरी मुद्रिका खुणे । वरी कसणे चोळीचे ।। २ ।। न दृष्टि । म्हणोनि सृष्टिकर्ता परमेष्ठी । अंजन घेवोनिया बोटी ॥ ३ ॥ किंवा जनदृष्टिकाळिमा । पाहोनि जाली स्तनयग्मा । हिमा । लज्जावसनीं निघाली ।। ४ ।। ऐसी स्त्रियांची कुचयुगुले । निरंतर मर्दोनि मवाळे । गाढालिंगन न करी ची।। ५।। खा । पयोधर पिंडी त्या सुरेखा । स्वहस्ते चंदन लावोनि जो न करी ची ।। ६ ॥ देहस्थ आत्मया शिवाचा कोप | होवोनि जो जपतपादि संताप । जाचणी मांडी देहाची ॥ ७ ॥ ळी | हस्तद्वयाच्यानिमेळीं । खेळूनि स्तनाची चेंडूफळी । ॥ ८ ॥ जो स्त्रियांपुढे मोडिला । म्हणोनि त्याहोनि हीन केही जिंकिला | पुरुषत्व असोनि अभोगी ॥ ९॥ ऐशा त्य, ८३ पीन-पुष्ट. ८४ करीन–करि+ईन=मोठा हत्ती. ८५ उ. किंवा पक्षबळाचे गरिमे । अळंकारी | भासती सौदामिन वल्ली शोभती ।। २००॥ वृंदावनाहूनि वर्तुळ । कठिण णे । मदनाचे सर्व ठेवणे किंवा लागेल जन दृष्टि । हा लेप केला मुखाब्जी ॥३ योगयांची शापमहिमा । जो आपुलोने वक्षस्थळे प्रमदावक्षस्थळ शाळुखा।। कां। हृदयीं वंदन न कर हा चि घडे शाप । जो संभोग क्रीडेच्या काळीं। हारी नाणी वनितांतें। बोलिला । सेखी नपुंसकेंही राम सिंधुशत्रु-अगस्त्य, ३ ________________

रंभाशुक-संवाद-(ओव्या.) (१३१) चनाचे ठायीं । सौख्य न भोगी कांहीं । जो जितेंद्रिय जैसा अही । वायु भक्षी चनस्थ ।। २१० ॥ धिग धिग त्याचे जाले । घिग धिग त्याचे अभ्यासिले । जळो तयाचे तप जे फळलें । देहदंडण दुःखेसी ॥ ११ ॥ तृणाचा कृत्रिमपुरुष। क्षेत्रीं उभा रक्षीत पीक | त्या साच मानिती नंबुक । परि नव्हे सजीव निधारें ।। १२ ।। तेंवि तयाचा वृथा देहो । प्रेत ही नव्हे पा वाहो । जो कांतासंगी नेघे लाहो । विषयभोग सुखाचा ।। १३ ।। ऐसी रंभा बोललिया वरी । शुक आश्चर्यहास्य करी । म्हणे कैसी भ्रमचक्रीं । पडिली असे अविद्या ॥१४॥ बोले तितुके विपरीत । जैसे वोडंबरीचे वित्त । विषा नाम ठेवूनि अमृत । सेवा म्हणे पुढिलांतें ॥ १५ ॥ की मैंदाचे साजणें । की पारिधीयाचे अळवणे । किंवा कंठभूषणा. अर्पणे । उचित काळसर्पातें ॥ १६ ॥ तैसी रंभेची वचनोक्ती । जे साच मानिती चित्ती । ते प्रत्यक्ष आत्मघाती । नाहीं यदर्थी संदेहो ॥ १७ ॥ वागनिश्चय नरकाचा । इही उत्तरी होय साचा । जीही मनाते पोकळ पांचां । विषयां हाती दीधलें ॥ १८॥ मोक्षरवीच्या दर्शनदृष्टी । जिहीं फोडिली आपुली विचारदृष्टी । जे साच मानोनि गोष्टी । हांव धरती भोगार्थ ॥ १९ ॥ ऐसा निश्चयी श्रीशक । बोलता झाला निजविवेक । जेणे विषय कामनाप । शोषोनि जाय श्रोत्यांचा ॥ २० ॥रंभे ऐक यथार्थ बोला । तो येक जित ची मेला । जो नरदेह पावोनि वहिलां । आत्मसाधन न करी ची ॥ २१ ॥ ते कैसे लक्षण म्हणसी । ऐक सांगेन तुजपाशीं । नित्यानित्यविवेक ज्यासी । नेणवेची अज्ञाने ॥ २२ ॥ इंद्रिये करूनी माजोर । राख्न विषयमषकद्वारें । उघडा विषयी अविचारे । तोड शुची वारिता ।। २३ ।। क्षमा संतोष विवेक । चौथा साधुसंग दिख । हे मोक्षद्वारीचे निष्टक । द्वारपाळ अर्जिले ॥ २४ ॥ त्यांशी वोळखी झालिया । माजि प्रवेश होय तया । त्यांतें नोळखे जो प्राणिया । तो भंवगर्ने लोटिजे ॥ २५ ॥ म्हणोनि तो चि ये संसारीं । ज्ञानहीन प्रेतशरीरी । अमंगळविषये वेष्टिले वरी। तनु पाळी शंकरन्यायें ।। २६ ।। धिगधिग तयाचे शरीर । धिगधिग तयाचे ऐश्वर्य थोर । जळो तयाचें राजमंदिर । आत्मविचार जेथे नाहीं ॥ २७॥ धिगधिग तयाचे शाब्दिक ज्ञान । धिगधिग तयाचें दांभिक भजन । धिगधिग त्याचे तामस मन । स्फितीचे श्वान जे होती ।। २८ ॥ आत्मसाधनी सावध । वथा न दवडिती निमिषाधे । याती पवित्र शुद्ध । तयाचेनी त्रैलोक्यों ॥ २९ ॥ ते होत अवमानिले सधनी । ते होत निंदिले दुर्जनी । ते होत सांडिले स्त्रीजनी । विषयीं न जोडे ह्मणवो ८६ कृत्रिम पुरुष बुजगावणे, बाहुलें. ८७ जंबुक-कोल्हा. ८८ पक-चिखल गर्ता खाडा. ९० शूकर-डुकर.. ________________

॥ ३८ ॥ त्याचा काय र सुरंग । तांबुल जैसे बोलाह्मणती शमिकेसी। किंवा । तुझी ही वचनें । तुज ऐसे ॥४१॥ विला हे बोलसी वचनें। त्यास निववावया येय । तेही अधर अति कोमळ । परिमळ बोलतां ॥ जातिफळे जातीपत्र ।। (१३२) मुक्तेश्वरकृत नी ।। ३० ।। ते असोत गुरुत्वे हीन । ते असोत शिष्यधर्माविहीन । नेणोत शास्त्रव्याख्यान । सांगीक * * ।। ३१ ।। ये रितीचे श्रेष्ठ निश्चित । ते अक्षयी कीर्तिवंत । जे आत्मविचारों जागृत । ते निद्राभूत प्रपंची ॥ ३२ ॥ अत्मानंदामृत साळ । सेवोनि ज्याचे चित्त निश्चळ । आत्मचर्चा तांबळ । निष्टा रंगे मुखपदी 11३३ ।। उदारपणे मेघनाथ । स्थळास्थळ न विचारीत । तैसा रंभेप्रति पर. मा समदर्शनी शुक वदे ।। ३४ ।। तितुके अयुक्त माननि येरी । विवाद मडला प्रत्युत्तरी । जैशी परिौजकावरी | राजदासी संघटे ।। ३५ ॥ वेदांतीयाशी पाषांडी तर्क । भागवताशी तंडे कोके । परम पंडिताशी मूर्ख । तेंवि रंभा माजी ।। ३६ ।। ऐसनी अविचारे सुरवधू । शुकाशी करी वितंडवाद । तो पहले श्लोकी विशदू । अर्थ परिसा आर्त हो ।। ३७ ।। रंभा म्हणे महामुनी। मासया शिणवा वाणी | वळोनी शब्दाच्या श्रेणी । निरंजनी रचितसां । त्याचा काय उपयोग सांग । वृथा सांवरीची दोंग । की मारवाडींचे बिल जैसे बोलाचे ।। ३९ ।। किंवा विजयादशमीचे दिवशीं । सुवर्ण मिकेसी । किवा मंगळ भौमासी । शब्दारोप 4 जैसा ॥ १०॥ तैशी बचनें । रजतशक्तिकचा भूषणे । जे साचार मानिती मने । ते शाहाणे ४१ ।। जाळिला कामहुर्तीशन । त्या वैराग्यरश्मीच्या उणे । निवसी वचने । जवि अमर विषपाने ॥ ४२ ॥ तपोक्लेशी झाले तप्त । या येय । संभोगछाया आणि अमत | कामिनीच्या अधरींचें ।। ४शा अति कोमळ । सुरंग जैसें बिंबर्फळ । दंतपंक्ती देती झळाळ | फांक तां ।। ४४ ।। वळा लवंगा दिव्य कर्पर । मक्तचूर्ण केतकी खदिर । दीपत्र । पूगीफळं सोलीव ।। ४५ ॥ नागलेतिकापर्णोत्तमें । जैशा हेमै । ऐसी त्रयोदशगुणी कामें | तांबल मुखी सर्वदां ।। ४६ ।। रिमळे। वदन जाहले रक्तोत्पळे । तेथे आपले मुख अळिकुळे । होऊन री ।। ४७|| कस्तूरीतिलकांकित निटिळीं। मस्तक मेळवोनि भाळी । चकमंडुळी । भागकाळी संभ्रमें ।। ४८॥ मम अधरामताची वाटी । चोठी । जानघ दाटोदाटी। अमृतासाठी जो नये ॥ ४५ ॥ चुनि दशने । सोडितां मरण न मने मनें । तो अरण्यशवासारिखा नेणे ह्मणोनिया ॥ ५० ॥ आत्मानुसंधानाच्या शूळी | ज्याति न्यासो. ९२ कोक-कामशास्त्रज्ञ (कामुक). ९३ दांग-रान. ११ ति-शिंपी. ९६. हुताशन विस्तव. ९७ रश्मी-किरण. ९८ बिब मोत्यांचा चुना. १०० खदिर कात. १ पूगीफळ सुपारी. २ मांचे पान. ३ निटिल कपाळ, तगटें घडिली हेमें। तणे सुगंधे परिमळे। चंबन जोन करी ॥ हस्त ठेवोनि कुचकमंडल बळे लावितसे वोठी। बोनि अधर धरोनिन जाणे । हे सुख नेणे ११ परिवाजक-संन्यार रजत रु. १५ शुक्ति ९ मुक्तच मोर विडयाचे पान ________________

रंभाशुक-संवाद (ऑव्या) (१३३) रोविले सर्व काळीं । यम नियमाचे कावुळीं । रक्तमांस आटले ॥ २५१॥ ऐशी रंभेची उत्तरें । जैशी सोज्वळ सुपात्रे । शुक सेवितां श्रोत्रकरें । विटाळ मानी अंतरी ।। ५२ ।। मग साधूसम न वासना । भिजवानि होईल सचैल स्नाना । ऐसें वाक्य वदे सज्ञाना । देहदषण लक्षणीं ॥ ५३॥ बरळे ऐक निधारें । देह खोचिजे जैवि शस्त्रायें । तेथे वर्षाव कीजे रुधिरें । घाव पडे बीभत्स ॥५४|| ते प्रतिदिनी प्रक्षाळिजे । नतन औषधीपिंड दीजे । तहीं च निके येरवी माजे । पूय दुर्गंधी कमी जाळ ॥ ५५ ॥ त्या घायाचे सुरंग वदन । चुंबावया कांक्षीत मन । त्याहोनि कश्मल ते आन । सांग कोण तें संसारीं ॥५६ ।। तेंवि ही मु. खादि रंध्रे । स्रवति लाळरक्तमत्र । ते क्षाळूनि दुर्गंधि हरे। तांबूल गंधा लेपिजे ॥ ५७ || विचारितां स्त्रियेचा देहो। नरककूप मूत्रडोहो। फुटेल म्हणोनि बळे पाहाहो । चर्म त्वचेने बांधिला ।। ५८॥उद्योगसायास ममता । मूर्खत्व पाप लुब्धता । अशोच्य अलाज निर्दयता । इहीं गुणी वीवळे ॥ ५९॥ रंभा तिरस्कारली चित्ती । बालले चि बोले पुढती । जैसा कोढी आपला हाती । वारंवार लक्षीत ॥६०।। यापरी ते निर्जरनौरी । प्रत्युत्तरे शंगारशास्त्री । देती झाली जी अंतरीं । विकार करिती अविवेका ।। ६१ ।। अनर्थ्य रत्नांची कंचुकी । जडली अमूल्य माणिकी | पत्रवेली सोडिल्या कनकी । चित्रविचित्र परिकरा ।। ६२ ॥ पंखियांवरी मनोहर । मुक्ताफळांचे मयूर । राजहंस शक चकोर । अतिसुंदर मिरवती ॥ ६३ ।। जडित मातियांची जाळी । बिरडे कसिले कनककमळी । चंदनमगमदाचे मेळीं । वरलपिला अर्गजा ।। ६४ ।। सरतसंग्रामी शीणला । मग भुजपंजरी वहिला । मजऐसीये पहाडला। हृदयडोल्हारां तुज ऐसा ।। ६५॥ की मज ऐसीये हृदय माची सुजसारिखा नर दैवाचा । उशीसी करूनि उभय कुचा । सुखनिद्रा अनुभवा ॥६६ ।। तो चि एक धन्य येथ । सार्थक केले तेणे चि जीवित । जो क्रीडा कौतुके काढित । वळ कामिनीसुखसंगें ॥६७ || जन्मोनि जननीचे पाटा । या सुखाची भेटी गोष्टी । स्वप्नी नेणे तो ह्या सृष्टी । प्रेताहनी कनिष्ठ ।। ६८ ।। व्यर्थ नासारंबीचा रोम | व्यर्थ उष्टपृष्ठींचे गल्म । व्यर्थ अजाकंठीचे चर्म । स्तन है नाम जयाचें ॥ ६९ ।। जवादिजनिताचे वषण | भपमौळी बैसती समान । काय करावे लंबायमान । रासभाचे पैं जैसे ।। ७० ॥ तैसा तो येक संसारी । दरिद्रसंगी पडिला कुहरी । लोक देखोनि पळे दुरी | दिवाभीता सारिखा ॥७१।। ऐसी धिःकारूनि रंभा । बोले तरी हृदय क्षोभा । शुकाचे न पवे ची मग शुभा । वचनी उत्तर देतसे ॥ ७२ ॥ जीवें सजीव हा नर देहो । त्या देहार्य भोगसं १ चैल वस्त्र. ५. निर्जरनारी-रंभा. ६ पखे-चोळीचे. ७ माचा-मंचक, पलंग.. गुल्म-गांठ, ________________

मुक्तश्वरकृत ग्रहो । ते देह दुर्दरं जाले पाहा हो । काळसर्पाचे आननों ।। ७३ ॥ कमळदळावरील जळ । तैसें जीवित्व अति चंचळ । गिळिजे नवनीताचा कवळ । त्याहोनि शीघ्र विनाशे ।। ७४ ।। हेमाभरणे रत्नादिक । जिहीं डहुळिले चित्तोदक ।। ते ही क्षणीक जैसी रेख । व्योमी इंद्रधनुष्याची ।। ७५ ॥ आणि शुक्ल बीजेचे चांदणे । तैसें तारुण्य पाहुणे | जातां वार्द्धक्य मेहुणे । हांसवीत या जीवा ।। ७६ ।। आतां संभोगाचे जे भोग । कृपणाचे धन सांग | वंध्यासुताचे उत्तमांग । व्योमकुसुमी तुरुंबिजे ।। ७७ ।। की अंवसेचे चंद्रामृते । चित्र चकोरे होता तृप्ते । मृगजळाचेनि हृदोदके । छायापुरुष न्हाणिजे ।। ७८ ॥ तैसें शरीर मिथ्या समूळीं । तें ही काळाचे दंष्ट्रेतळीं । चपळविषयांची हे तो फळी | खेळावया सुख कोण ।। ७९ ॥ जो करी देहाची भावना । तो मोहमल्हारीचा सूणों । असतां नरत्व सोडोनिजाणा । श्वानपणा मिरवीत ।।10 | विषयहळदीचे कुट । त्या नांव ठेवी भंडार श्रेष्ट । तेणे ममतेचे लल्हाट | चर्बोनि फिरे भुंकत ॥८१।। मत्य ऐसा व्याघ्र । मुख पसरोनि समोर । तेथे हिरवटाचार । देहधेनते केवि चे।। ८२ ।। ऐसेपरी दुर्लभ देह । परमार्थाचें जोडते गेह । जाणोनि आत्ममाधनी स्नेह | धरोनि स्वहित जो न करी ।। ८३ ।। तो कल्पद्र्माचे वाटिके । अभाग्य इच्छी भिके । कामधेनु धि:कारी दःखें । रुचिकालागी दुहितसे पापहडोनि चिंतामणीच्या घरीं । म्हणे मी येक दीन भिकारी । व्यर्थ करी । ये संसारी हदेवा ।। ८५ ॥ परिस घेवूनियां करी | बळ नापरी । गुण नव्हे मग झुगारी | पाषाण म्हणवोनी हातींचा ।। ८६ ॥ देह तत्वतां । अवचट लाह पुण्यवंता । जेथे ईश्वरप्राप्ति पाहातां । हाता डे॥ ८७ ।। तो विसरोनि कार्यार्थ । वाढवोनि विषयस्वार्थ। आयुण्य जित | जिवन्मृत जाणावा || L॥ मोहभ्रमाचे वोहळी । मिथ्याएं की। विषयरस आतरसाळी । मूढ ती जवळी खेर जैसा ॥ ८९ ।। नतेचे भावी । देखोनि प्रमदा न प्रमदा गाढवी । पुरुषरासभ वोढवी | नव्ह डितां ।। ९० ।। एसाय रासभीमागें । जे धांवती विवेकत्यागें। जीवे गे। थू थू जगे त्या म्हणिजे ।। ९१ ॥ चर्मकाचे चर्म जैसे । मन पोस । सावले चि विषय तैसे । सेवितां विकृती न मानिती जीवन्मृताचा काहणी | असो काय बोलावी वदनी । रंभा गी। काय उत्तर देतसे ॥ ५३॥ मग बोलली त्याहनि अधिक । कवळ-घास. ११ व्योमकुसम-आकाश पुष्प, खपुष्प. १२ सूणा १३ हचिक-रुईच्या झाडाचा चीक. १2 हरळी हिरवा चारा. तैसा नरदेह तत्वतां । अवचट तळी आंतुडे ।। ८७।। नाशी स्त्रीजित । जिव ते श्रतिआन्यतेचे भावी लाज सांडोनी आंगें।। जमले पाणी पिऊन पोसे ॥ १२ ॥ ऐसी जीवन्य खोंचोनि अंतःकरणीं । काय दुर-बेडूक. १० का र (सं० श्वान)३ ________________

रंभाशुक-संवाद-(ओंब्या.) (१३५) विस्तारी विषयसुख । अनुवाद करितो नावेक । ओतेजनी परिसावा ॥ २९४ ।। सखोल नाभी अतिगंभीर । जैसे लावण्यसरोवर । वरी त्रिवली सुंदर । श्यामोदकी सुरसरिता ।। ९५ ॥ जैसें हिमालयाचे युगुल | तैसें स्तनद्वय वर्तुळ । उंच गौर सुशीतळ । स्पर्शतां निववीत संतप्ता ।। ९६ ।। तया कुचयुग्मांतरी । रम्य रमणीय पाठारी । तपे तपती निरंतरी । मने आसक्त पुरुषांची ।। ९७॥ जैसे कर्पूरकर्दळीचे स्तंभ । तैसें जानुद्वय स्वयंभ । चीर उकलितां सुप्रभ । गौरपणे भुलवी जे ॥ ९८ ॥ कटिमंडित कटिमंडळा । तें तेज दावी नाभीतळा । तया अंतरीं गुह्यस्थळा । दैवा आगळा तो देखे ।। ९९ ॥ अधरे न चुंबिती अधरा । करे न शिवती पयोधरा । गुप्त नलिनीमंदिरा । रेतपाटा न लाविती ।। ३०० ॥ स्त्रीमुख न चुंबिती वोठे । ते भग्न भाजनाचे कांठ । कुच न मर्दिती कर थोटे । मोडियेले येरवी च ॥ १ ॥ लेाहाती दिधले शस्त्र | काय पुरुषार्थ करील थोर । तैसें त्याचं कामागार । निर्व्यापार लडबडी ॥ २ ॥ ऐसे रंभेचे वोखटे । शब्द ऐकतां मन विटे । कर्णरंधी घालयोन बोटें । अधोवदनीं निश्चळ ॥ ३ ॥ मग विचारूनी प्रत्युत्तर । देता झाला चतुरेश्वर । जेणे शृंगाररससागर । दिसे मृगजळासारिखा ।। ४ ।। ज्ञानवैराग्यनिरूपण | मग बोलिला विचक्षण । त्याहानि विस्तार गहन । निज ज्ञान प्रगटिले ।। ५ ।। बुद्धि बोधा होय मिळणी । चित्त चैतन्या बुजावणी | अहंता सोहंपणी | मन उन्मनी तल्लीन ॥ ६ ॥ या उभयांचा संयोग। तया नांय मणिजे योग । ते संसारी सुखसंभोग । ते योगांतर जाणिजे ॥ ७ ॥ की तत्पद ऐसे बोलिजे शिवा । त्वंपद नाम ऐसें जीवा | दोघे येती ऐक्यभावा । ते असि पद बोलिजे ॥ ८ ॥ दोघांचिये मिळती संधी । लाधे महत्त्वानंदसमाधी । तेचि योगांत बुद्धी | आत्मविदां मानली ॥ ९॥ ते ही कळा करूं उघडी । उकलूं गुह्याची घडी । गुण ग्राहिक जोडी । जो जे स्वरूप ऐकतां ॥ १० ॥ ऐका तत्पद तो ईश्वर । तो जाणावा द्विप्रकार | माया शबळ ब्रह्मविकार । हा वाच्यार्य तिहींचा ।। ११ ।। माया विनिर्मुक्त निष्कंप । सत्यज्ञानानंतस्वरूप । तोचि लक्ष्यार्थ निर्लेप । परमात्म्याचा जाणिजे ।। १२ ।। त्वंपद तो जीव सहजें । तो ही द्विधा आणिजे । वाचोनि लक्ष हे बोलिजे । उभय अंश तयाचे ।। १३ ॥ देह द्विधा विनिर्मुक्त । प्रत्यक् चैतन्य निर्धूत । तो चि बोलिने लक्ष्यार्य । जीवात्म्याचा निर्धारें ॥ १४ ।। जीवेश्वराचे लक्षांश दोनी । निवडोनि करावी मेळणी । नैसे गंगायमुनेचे पाणी । ऐक्यवादें समरसे ।। १५ । प्रतिबिंब निजबिंबाते पाहे । तंव विंबत्व अंगी लाहे | दर्पणी गिळले तरी आहे | प्रतिमुख निज मुखीं ॥१६।। महदाकाश घटाकाश । मेळविले हे बोली वोस । लहरी आणि क्षीराब्धीस । वेग १६ लेप-चित्र ________________

(१३६) मुक्तेश्वरकृत ळीक असेना ।। ३१७ ।। ऐसी उभयांश बळोपाधी । त्या करोनि विषय बुद्धी । अखंड ऐक्यत्वे अनादी । जाणोनि होती कृतकृत्य ॥ १८ ॥ ते अखंडीत कैसे काय | तरी विनातीय स्वजातीय । स्वयातीभेदय । यारहित अखंड ते ।। १९ ।। विजातिभेदरहित । म्हणिजे निष्प्रपंच निर्धत । स्वयातिभेदातीत । त्या आन भेद असना ।। २० ।। स्वगत भेदातीत म्हणिजे । ब्रह्मीं ब्रह्मत्व विसरिने । जैसें सैंधव सिंधु होईजे । वेगळेपण नुरखूनी ॥ २१ ॥ तो नित्य शुद्ध बुद्ध मुक्त । सत्य स्वभाव निगेणवंत । निरावे सर्वगत । निष्कळकस्वरूप ।। २२ ।। ता अपना घातात । असगब्रह्मवाहमस्मीति । योगी योगांतरें पावती। सहजानंदे समाधी ह ॥ २२ ॥ निरामय मायातीत । सर्वकल्पनाव्यतिरिक्त । तया अंतरी अनंत । सुखसाद साधका ॥ २४ ॥ तया सुखासी नाही अंत । यालागी बोलिने अनंत । ज्याचा अळमाळ स्पर्शतां वात । संसारभाव विसरीजे ॥ २५ ॥ ज्या का स्वानंदी विषयभोग चि आस्पदे । सार्वभौमादि महेद्रपदे । विरस मानिला ५ ।। प्युपुरूरवा युधिष्ठिर । जडभरतादि नपवर । राज्य सोडोनि अपार । पातराग ॥ २७ ॥ ज्या सुखाच्या प्राप्तीलागीं । जाले सर्पव्याघ्रसंगी । "वराण्याचे सबळ आगीं । इंदिये करिती इंधने ॥ २८ ॥ माहायागाचा पदप्राय मानिती नीर । अवघड तपाचे डोंगर । उडोनी मागां सांडिले ।।२९।। एशा सुखाचनि बोधे । ठावी नव्हती देहद्वंद्वे । म्हणोनि आघात प्रहाद । न into | २० ।। जया सखसिंधचा लोट । भरोनि बुडवी मनाचा घट । कठ | सुखानंद वोसंडे ।। ३१ ।। अष्टौ भावांची भूषणे । अंगों बापती अमिता नि आनि प्रपंच परता पारुष ।। २ ।। देहाची विस्मृती । ते चि स्वरूपाची स्मती । लाज पळाली मागुती । ठाया न पड़े के गेली ॥ ३३॥ तेथे सरनदीच्या पैलेकळी | रतप्रवाह १०१ ठाया न सुख उपने सर्व काळी इंद्रीय कोंदाटे ॥ ३४ ॥ समा धिरतीचा संभ्रम । कामिनीसंगावीण निष्काम | आल्हाद उपज ता न विदेहावस्था सर्वदा ।। ३५ ।। कां परमार्थनिंदेच्या आधी | प्रपंच नागराची समाधि । भाव उपजे तो संवादी । गत असे सर्वदा ॥ ३६ ॥ तेव्हां दृश्यद्रष्टा दर्शनपणे । सच्चिदानंद भासे तेणे । जैसे दाळिंबाचे दाणे । एकरसे गाठले ॥ ३७ ॥ नातरी द्राक्षांचिये घडौं । भेदली अभेद येक गोडी । इक्षुदंडाचिये भिन्न कांडीं । स्वाद वसे अभिन्न ।। ३८ ॥ तैसा त्रिपुटीचेनि मिसे । ब्रह्मानंद १७ निरावेव (निरवयव ) निराकार. १८ निरामय रोग रहित. १९ अळुमाळ= (अणुमात्र) किंचित्. २० तुर्या=चवथी. ( अवस्था ), सुषुप्ति, जागृति, व स्वप्न या तिहींचे. २१ पलीकडचे कुळ. कूल तीर, ________________

रंभाशुक-संवाद. (ओंव्या) (१३७) कोदला मुसे । ऐशा सुखाचे दिवसे । अविद्याराती हरपली ।। ३३९॥ जे सुख सेवोनि म्हणती सुखी । ते वृत्ति विरे सुखोदकीं । तें सौख्यांत हे विवेकी । ब्रह्मनिष्ठ बोलिजे ।। १० ।। त्या निराकुला नाही अवधी । जैसा कल्पांती उदधी । अंत पहातां वेदी । " नेति' म्हणोनि परतती जे ॥ ११ ॥ अथवा माया वर्णातीत । सर्वअवस्थेव्यतिरिक्त । की निराकुल म्हणिजेत । तया रहित परमात्मा ।। ४२ ॥ ज्ञाने चिन्मात्रैक स्फुरण । तद्रहित में निजभाव शून्य । ते ज्ञानांतर सुविज्ञ । दैवागळे सेविती ।। ४३ ।। सेवन म्हणिजे ऐशी युक्ती । " सोहमस्मि" या वृत्ती । परमात्म्याचिया स्वरूप होती । कीटकी भृकुटीचे न्याये ।। ४४ ॥ की नाना पंथीं एक स्थान । नाना उद्योग एक धन । साधिजे तैसे स्वरूप जाण । वाखाणिले बहु शब्दी ।। १५ ।। एवं विशेषणी बहुती । आत्माचि प्रतिपादिला ग्रंथी । जैसी सोयरिकेची नातीं । पुरुषनामें भिन्नभिन्न ॥ ४६ ॥ तया अनुपम आत्मकनका । न पडे वाचकाची टीका । तरी बोलिने जैसे अर्का । चित्रामाजी रेखिजे ॥ ४७|| मुक्याने वोते अमृतपान । वृक्षमुळीने सेविले जीवन । ते न सांगतां अमरपण | सपल्लवे जग जाणे ॥ ४८ ।। तेंवि अनुभवाची खूण | अनुभवी जाणती विच. क्षण | बोधितां न बोधिती अज्ञान । ते पाषाण नरदेही ॥४९॥ येवूनियां नर. देहा । येणे ज्ञाने देहसंदेहा | न खंडितीते भवडोहा । मानी पडले चिर काळ ।। ५८ ।। एके मरणे न खंडे मरण । म्हणोनि मृतांतर हे वचन । सर्वदा प्रेतप्राय जाण । ज्ञानजीवन त्या नाहीं ॥ ५१ ।। आत्मज्ञान जाले जया । पंडित ऐसे ह्मणती तया । जे न भुलती लोभविषया । स्त्रीसंगादी कल्मषी ॥ २२ ॥ स्त्री देह चर्माची कोथळी । भरली नरकपयकमीजाळी । अधोद्वारी सदाकाळी । अघोवात उघडले ।। ५३ ॥ जैसी पायखोळणी मोहरी । भरणाश्रय आमध्यनीरी । तैसा द्रव योनिद्वारी । म्हणोनि सदा अशौच ।। ५४ ॥ अस्थिर म्हणजे न लागतां क्षण । तंव पालटे नव तारुण्य । जरेने देतां आलिंगन । होय जर्जर मर्कटी ।। ५५ ।। चर्मपात्र द्विधा भिन्न | अपानोबारे जडले जाण । त्या लागी उचिती धन । ते मूढ जन संसारीं ।। ५६ ॥ विष्टा मूत्राचे भाजन । जाणोनि रमेना ज्याचे मन । ते पंडित विचक्षण । मोक्षसदनी ठाकती ।। ५७ ॥ स्त्रीच्या देहीं दोषदृष्टी । देखिजे जैसे विवेकनिष्ठी । तैसेच आत्मदेहा निकटीं । विचारवंते पाहिजे ॥ ५८ ।। नरदेहींचे तारुण्य प्रबळ । तरंगभंगाहूनी चंचळ । होवोनी नासती चपळ जळ । तैं चंचळ धनलक्ष्मी ।। ५९ ॥ तृणाग्नि पडतां जळबिंदु । पडतां न लगे क्षण पादु । तैसा स्त्रीसंगाचा आनंदु । रेतपाती लवमात्र ॥६॥ २२ दिवस-सूर्य. २३ अवधी-मर्यादा. २४ नेति=न + इति=नाही असे. २५ सोहमस्मि तो मी आहे (सः अहं अस्मि).२६ सूर्य. २७ कोथळो-पिशवी. ________________

(१३८) मुक्तेश्वरकृत दर्प करोनि कानवडा । त्यावरि उडी दानि सरडा । पडतां वेळ लागे केव्हडा । वीर्यस्खळन त्या योगे ॥ ३६१ ।। कळे न कळे ऐसा संतोष । होवोनि नासतां न लगे निमिष । सेखी दुःख उरे अशेष | महा पुण्य क्षय करी ।। ६२ ।। वृश्चिकनांगीवरी मधुबिंदु । देखोन धांवे बुद्धि मंदु । चाखो जातां खेदु । ओग आला अपार ॥ ६३ ॥ नातरी खड़ाचिये धारे । साखरमाखिली ते पामरे । चाखो जातां जिव्हा चिरे । मुख केउते कळेना ।। ६४ ॥ तैसें स्त्रीसंगे जे सुख । ते आडनांव मात्र देख । विषे मरण तैसें द:ख । प्राप्त होय निर्धारें॥६५ ।। स्त्रीरमणी होय सुख । तें मिथ्या नेणती मूर्ख । स्त्रीचा संग मात्र देख । होतां तोष तेथे नाही ॥६६॥ शिवणीमाजी योनिस्थान । तेथे बिंदचे आगमन । होतां कंडू उद्भवे गहन । मथुनानंद ज्या ह्मणती ॥ ६७ ॥ योनीबिंदची भेटी । सरतां देहीं अल्हाद उठी । ते दोन्ही स्तनी परुषानिकटी। बजती पोटी कळाविद ॥ ६८ ।। म्हणून तिळतुल्य सुखाचिये चाडे । सकृत नासे मेरूएवढे । जाणोनि स्त्रीदेह दाभाड । नातळती सज्ञान ।।६९ ॥ विष्टा सकरासी च गोड । श्वानासि स्वादिष्ट हाड । तैसा विषयासक्तमढ । तो लोलप स्त्रीसंगा ।। ७० ।। ऐशी वचने शुकमुखी । निघाली जैसा वर्षाव पीयषी२९ । परी ती अपमानासारिखीं । रंभच्या मानला ॥ ७१ ।। मग उत्तर देत निगती। मागां दषिली त्याहना मी परता। एस विस्तारित अर्थी | श्लोकसंकेत बोलता ।। ७२ ॥ रंभा म्हणे योगीराया। आपल्या मानुषी नाया । तयांसारिखी माजी काया । नव्हे हे काय नेणसी ।। ७२ ॥ वस्तुवस्तूसी अंतर बहुत । ऐसें जाणती परीक्षावंत । एन्हवीं कुरूप खरूपवत । गभांध काय ओळखें ।। ७४ || उच्चैःश्रवा रवीचे रथीं । द्वयसहस्र आगळ द्वय शती। दोनो योनने व्योमपंथीं। निमिषार्धं जो क्रमी ।। ७५ ।। तया एस माझे घोडे । ऐसें नर मो बोले तोडे। तया तव्य आन वेडे. | काण सबलाक्या ।। ७६ ।। काळ खड़ा ऐसी विळी । किंवा असिलते सारखी पळी | गजवलीसी भिडे कोहळी । डोकेतवानेसदर्पण || ७७ || ऐरावती दवद्राचा । समुद्रमथनी उद्भव ज्याचा । तो वनकंजरासमान साचा । म्हणे तो काय विवेकी ।। ७॥ चंदन चदे देवनिळा । येक काष्ठ पडे पायखाळा । कप तरूसम बाभळा । की केळ तैसी रुद्र तोडे ।। ७९ ।। अश्वत्थ लावूनि गंगातीरी । प्रदक्षिणा करिती पुरुषनारी । त्यांचे संकल्प क्षणामाझारी | सिद्ध होवानी प्रत्यक्ष ॥८० ॥ आणि लाविले मद्योदकाचे काष्ठ । स्रवती साध्वाचे लोट । तयाऐसा तरुवरिष्ठ । हरिव्रक्ष केंवि सांगें ।। ८१ || माणिक मुक्ता पाच पेरोन । नीळ वैडूर्य पुष्कराज । गोमेद प्रभाकर मरगज | पद्मराग महामणी ॥ ८२ ॥ २८ विद-जाणते. २९ पीयूष अमृत. ३० असि-तरवार. ________________

रंभाशुक-संवाद-(ओव्या.) (१३९) परिस चिंतामणी ज्या म्हणती । जे हे एक पाषाण नाती । म्हणोनि गारेसाठी देती । ते मूर्ख की शहाणे ॥ ३८३ ।। भरित जांबुनदाची तगटे । पाळवी मुक्ताफळ चोखटे । ऐशा दिव्यांबरेशी रगटें । काय तुळणे ते पावे ॥ ८४ ॥ करोनी शरीराचा चुना । शतयागांचा तांबूल जाणा । देवुनी उर्वशी. च्या स्तना। स्पर्शावया अधिकार ।। ८५ ।। आणिक एक परीचे जाडे । कच्छ फेडुनी रिघे फुडे । त्या मनुष्यदारेचे नि पौडे । दिव्यांगना केंवि होती ।। ८६ ।। उदार धीर पवित्र ज्ञानी । दयाशीळ यशस्वी जनीं । शापानुग्रह महामुनी । मूर्त अवतार विष्णूचे ।। ८७ ।। कपण अधीर दोषी मूढ । विश्वपीडक अकीर्ति काबाड । आचारभ्रष्ट पाषांडी जड । मुख्य अधिकारी नरकाचे ॥८८ ॥ येकाचे नामे जळती दोष । दर्शन जोडे सिद्धिका मोक्ष । ऐसे महानुभाव पुरुष । संगें लोकां सुखकारी ।। ८९ ॥ येकाचे स्मरणे पापप्राप्ती । दर्शने नरकासी नेती। संग पडतां दुःखावर्ती । ते अधम उत्तम कैसेनी ॥ ९०॥ येक प्रतापें जिंकोनि क्षिती । येक हरविती वडिलांची वृत्ती । येकाते म्हणती चक्रवर्ती । येक भक्षिती कोरान्न ॥ ९१ ॥ येक सुपुत्र कुळाते तारी । येक पूर्वज पाडी अघोरी । म्हणोनि अधर्म पुरुषा सरी । नाहीं जाणा निर्धारे ॥ ९२ ।। विष्णुतीर्थे वैकुंठ जोडे । सुरापानी रौवीं पडे । दोन्ही उदके येका पाडे । ह्मणती मूढा नाडली ।। ९३ ।। मंदाकिनी आणी वतरिणी । सारिख्या मणती पापी प्राणी । जगें नाहिने नान्हवीजीवनीं । कर्मनदीते नातळती ।। ९४।। म्हणोनी वस्तुवस्तूसी पाहे । अंतर महदंतर आहे । ऐसें जाणे तो चि लाहे । चतुर नाम विलोकी ।। ९५ ।। तेंवि आम्ही देवांगना । पुण्यावेगळ्या न: कवणा । मानिनीच्या देहदूषणा । काया अमुच्या नातळती ।।९६॥ प्रत्यक्ष पाहीं माजे रूप । दिव्य देही लावण्यदीप । येथीचे सुरत सुख अमूप । तें स्वानुभवें जाणावे ॥ ९७ ।। हे आनंदरसाची कृपिका । गोडी आणी सर्व सुखा । चाखानियां अधरी पीयूषा । प्रतीति पाहे ययाची ॥ ९८ ॥ मग ग्राहीक होई शरीरा । संतोष देईन तनुअंतरा । माते अव्हेरितां चतुरा । महा हाणी समान ॥ ९९ ॥ ऐसी रंभा अनुवादली | परी शुकाने धिःकारिली । जैसा नृसिंहउपासक छळी । महाभूती छळिजेना ।। ४०० ।। पुढती तिच्या कर्णकुंभा । भरिता झाला वैराग्यअभी । ज्या तिरस्कारे लाजोनि रंभा । हृदय फाडी आपुले।। १।।शुक म्हणे रंभे देख । कामें पुरुष झाला मूर्ख । वरी वरी लावण्य सुरेख । कामिनीचे देखोनी ॥ २ ॥ चाफेगोरटी सुकुमारी | डोळस श्यामांगी सुंदरी | वदनी कुंकुम केशरी । उटी ३१ जांबूनद=सोनें. ३२ पासमान, सारखी. ३३ मंदाकिनी गंगानदो. ३४ वैतरणी= यम लोकची नदी. ३५ अंभ पाणी. ________________

मुक्तेश्वरकृत साजिरी दिसतसे ।। ४०३।। कस्तूरी रेखिली निटिळा । त्यावरी जडित भांगटिळा । मुक्ताहार मिरवे गळां । दिव्याभरणे शोभती ॥ ४ ॥ ऐशी वरी वरी देखतां डोळा । अधोद्वारी सुटली लाळा । तृष्णा सर्पिणी गुह्यबिळा । तोड घाली ल. वलाहे ।। ५ ॥ परि विचारे सारोनि चीर । अंतर न पाहती च पामर । घायमखासम छिद्र । रक्त स्रवे सर्वदा ।। ६ ।। दुर्गंधीचे जन्मस्थान । संयोगाचेनि मिषे जाण । चित्त वित्त आयुष्य हरण । हारोनि सांडी पुरुषाचे ।। ७ ।। ह्मणसी मानविनी कनिष्ठ | आपुलें देहवरिष्ठ । हें बहुतांचें उच्छिष्ट ताट । घोंगायलें विकारी ॥ ८ ॥ खरकटलिया पात्राचे कांठ । चोहाटां चाटिती श्वानांचे थाट | तैसे स्वाँगनेचे वीठ । स्वर्गाजात्याने चंबावे ।। ९ ॥ देवळी मांडिली भेरी। बडवितीया कोण निवारी । तैसी वक्षस्थळाची परी | आवडे तेणे मर्दावे ।। १० ।। की वाकळ पडे वाटेवरी । ते काठीने उचलिजे वाटसरी । तैसी नितंबवस्त्राची परी । उघडित्या नाहीं निषेध ।। ११ ।। बाळसमुदायाचे साळे । दगड कमाविले वाटोळे । ते उचलावे पुरुषे सबळे । तैसे परी कुचयुग्म ।। १२ । उखळ राविले धर्मशाळे । भलती कांडी भलत्या वेळे । तैसें कामालय मोकळे । स्वर्गकामे योजती त्यां ।। १३ ॥ की ग्रामद्वारी मांडिले खोडे । अन्यायी पायी सुदती देवडे । तरी तृप्ति न मानुनी तोड। उघडे असिजे सर्वदा ।।१४।। तैसे बहुती बहुतकाळ | शवशवूनी केळे थळ । तरी भोगित्या पुढे उतावेळ । सन्मुख सदा पसरले ।।१५।। नरक उदर भयानक । भोंवते वडवाग्नीचे मुख । परुषवीर्य सिद्धोदक | नित्य सावता शर्मना ।। १६ ।। भग भडाग्नीच आहे | जानद्वय करपले पाहे । त्या वरी आच्छादिले आहे । रम्या वस्त्रे करोनी ।। १७॥ ऐशी नारी यया नावीं । पुरुष उन्मादलता जाणाची । स्वर्गमोक्षसखाची आडवी । मार्गार्गळा अवघड ।। १८॥ कळे स्त्रीदही नरक पूर्ण | कळे भोगियां भवबंधन । न कळे कां पा तेथींचे मन | जाणा नेणा च लाधलें ॥१९॥ स्त्रीदेह नरकसमद्र । जाणोनि तेथे रमती नर। त नरकरूपी घोर संसार । कैशा परी तरतील ॥ २० ॥ जेथे जन्म तेथे रमती । हे संसारिकांची रीती । विष्टामत्रद्वारी रमती । ते कमीरूप निर्धारे ।। २१ ।। एसे छा छा कराना देखा । निंदितां रंभा चढली तवका । मग करिती झाली काय एका । जन्मजया श्रोते हो ॥ २२ ॥ शुकशब्द उल्का शिवतां श्रोत्री । रंभा पोळली जिव्हारीं । तें शल्य काढावया बाहेरी । फाड करी स्वहृदया ।। २३ ।। दोही करींची दाही नखे । उदरीं रोवनियां निकें । द्विभाग करून म्हणे देखे । निर्मळ की हे कश्मळ ।। २४ ॥ मौक्तिकशुक्तीची पुटे । उकलितां अंतरी चोखटें । कर्पूरकेळीचे गोटे । सारे पदर सोलिल्या ।। २५ ॥ ऐसे जठरींचेनि वोटी । ३६ चीर वस्त्र. ३७ भेरी नगारा. ३८ वाकळ गोधडी. ________________

रंभाशुक-संवाद (ओव्या) म्हणे गुणग्राहका लक्षी दृष्टी । छेदिल्या नाहीं रक्तवृष्टी । व्यथा मात्र असेना ॥ ४२६ ।। हे विद्यारत्न वैरागर । निर्मळतेचा क्षीरसागर । सुगंधाचा मलयागर । की भार कळांचे ॥ २७ ।। अंतरी पाहे योगींद्र | दिव्य कपोत कृष्णागर । वा चंदन नव केशर । चोख जवादी मगनीभी ।। २८ ॥ ऐसीया परिमळाची पेटी । उघडली ते देखतां दृष्टी । परम आश्चर्य वाटले पोटीं । देही रोमांच ऊठले ।। २९ ।। साही भाव पातले दये । नेणे विकल्प भेद भय । कन्या अथवा देखिजे माय । तैसें जाले ते काळी ।। ३० ।। मग काय बोले उत्तर । परिसोत श्रोते चतुर । जेणे होय निरुत्तर । वितंडवाद दोहींचा ।। ३१ ॥ शुक म्हणे ऐक अननी । माझे पूर्व कर्माची काहाणी । द्वादश वर्षे नरकयातनी । मातृगी बसिन्नलो ॥३२।। विष्ठा मत्र दायर । जठराग्नीची अही थोर । जंतु दुर्गंधी अपार | नाकी तोडी संचरती ।। ३३ ।। अत्यंत संकोच तो ठाय | पसरूं न शके हातपाय | उबायाने कोंडलों पाहे । अधोवदने जाजावलों ||३४|| ऐसी चतुर्विशती अयने । घटिका युगाचे समान । म्यां भोगिली आदानें । गर्भवासी अपार ।। ३५ ।। हे जरी जाणवतें अळुमाळ । तरी तुझे पोटी होतो बाळ | येथे च वसतो अनंत काळ । निर्मळ गभी मुखरूप ।। ३६ ।। तुजसारिखी पावतो माता । तरी कां पावतो व्यथा । गेली गोष्टी व्यर्थ आतां । आठवोनी फळ काय ।। ३७ ॥ ते हे महा हानी समान । मी मानितो येथ जाण । चुकी पडलीया सेखी मन । पश्चात्ता तळमळी ।। ३८ ॥ ऐकुनी शुकाचे अनुवादा । रंभा कापिन्नली गदगदां । अश्रु लोटती नयनारविंदा । खेद कंप सर्वांगीं ।। ३९ ।। अवचट पाय लागला लिंगीं । नेणतां अपमानिला योगी । तया प्रस्तावाच्याअंगीं । शारे भरे सुमनाचे ।। ४० ॥ तैसे जालें तयेचिया जीवा । बोलावया न वळे जिव्हा । नेणीवघेति. या पुढे सर्वा । पृच्छी जैशा पारुषती ॥ ४९।। तेणें निरुत्तरे जाला वाद । गर्मी सांठविला पुढिला शब्द । युक्ति प्रयुक्तीचा कंद । खाणोनि परता सांडिला || ४२।। प्रसूतीनंतर तारुण्य सरे । विशाखांती मेघ विरे । गीत परतोनियां भरे । गाणाहदें लळितांती।। ४३।। की शांती पावलिया कोधी । युद्धी जालिया सामसंधी । मार्गी जातां महोदधी । पायीक जैसा पांगुळे ॥ ४४ ॥ की गुरुदर्शने विरे संसारू । विवेक खंडी पापाचारू । तैसा शुकवाक्ये विचारु । सर्व हरपला रंभेचा ।। ४५ ।। सुकली अभिलाषाची नदी । प्रगट जाली निष्कामबुद्धी। मग स्तुती मांडिली शुकशब्दी । श्री शुकाची तेऐका ।। ४६ ॥ ह्मणे आश्चर्य त्रिभुवनीं । येवढा अक्षोभ्य महामुनी । नाना परी मोहितां मनीं । विकार नोहे तिळतुल्य ॥४७॥ योगीयांचा तूं परम ३. मृगनाभी कस्तुरी. १. अयन=साहामहिने. ११ नेणीव=गैर माहितो. १२ पृछा-पन्न. ________________

(१४२) मुक्तेश्वरकृत ईश | योगीयांमाजी परमहंस । त्रैलोक्य चराचरी पुरुष । तुजतुल्य नाहीं विपेंद्रा ॥ ४४८ ।। सुरासुर गंधर्व । सिद्ध विद्याधर सर्व । पाताळ पन्नग आणि मानव । जितेंद्रिय सन्यासी ॥ ४९ ॥ कंदमूळफळाहारी । शुष्कपर्णाशनी अनरी । ऊर्ध्व पादी अधोवञ्ची । वायु भक्षिती तपस्वी ये ।। ५० ।। ते हो माते देखतां त्वरित । कामे होती विव्हळ बहुत । म्हणोनि तुझ पाडे सत्य । तूं चि एक ऋषिवर्या ॥ ५१ ॥ सकळ योगियांत योगसिद्धी | तुजचि लाधली त्रिशद्धी । सहनशीळ तुझी बुद्धी । तूं चि येक मुनिराया ।। ५२ ।। माझिया कटाक्षांचे शर । लागतां भेदले सुरवर । ते शर हाणतां रोमान । वक्रता तुझें न पवेची ।। ५३ ।। ऐशी गजूनियां गिरा | उभारोनी दक्षिण करा | शकाचिया वैराग्यधीरा । रंभा वर्णी आगळे ।। ५४ ॥ मेरू सांडील स्वस्थान । विदेशा नेऊयेईल सदन । भूतळ सेवील उडुगण । ध्रुव तो होईल अधूव ॥ ५५ ॥ भूगोळप्रदक्षणेलागी | मंदराचळ निघल वगा | हिमगिरीचे अंगीं । आटो शके सरसरिता ॥ ५६ | पर्वेचा चळेल सूय | घटा कोडिला जाईल वाय । शब्दासारिखा वरुणालय । मागे मागे फिरवं य॥ ५७ ॥ परी शुकाचा नेम अचळ । कल्पांती नोहे चंचळ । हे त्रिसत्य सत्य वाक्य निर्मळ | ऐकती त्यां निन मोक्ष ।। ६४॥ सरला रंभेचा अनवाद । पुढे व्यासाचा संवाद । पुत्र पित्याचा विवाद । ऐकती त्यां निजमोक्ष ।। ५९ ॥ जाणे नण मा यया । कळस वाहिला तृतीयोध्याया । ध्वज बांधला दत्तात्रेयाँ । दर्शन माक्ष जगाते ।। ६० । अर्चित कैवल्याच्यादानी । यालागीं नाम चितामणी । सायुज्य मुक्ती तयाचे चरणी । मुक्तेश्वर तेथ मागे ।। ४६१ ।। समाप्त. मुक्तेश्वरकविकृत मूर्खाची लक्षणे. ॥ श्रीगणेशायनमः ।। सर्व एकापासून झालें । सर्व एकापासून आवडले । सर्वे एकाशी पावले । हे ज्या न कळे तो एक मूर्ख ॥ १ ॥ हरिहरांते मानी भेद । साधुसज्जनांतें देखोनि पावे खेद । नेणोनि करी वितंडवाद । तो एक मूर्ख जाणावा ।। २ ।। नाहीं अर्थाचे अनुष्ठान । आपण मात्रे ज्ञान अभिमान | गर्वे जगास मानी न्यून । तो एक मर्ख जाणावा ।। ३ ।। अर्थ नेणोनि भाषा दूषी । सिद्धांत नेणोनि मताचरेसी । ईश्वर नेणोनि भूतांचा द्वेषी । तो एक मूर्ख जा. णावा ।। ४ ।। वेदशास्त्रपुराण नाणे । पाप म्हणोनि निंदिती जनीं । बळेच आ ४३ उडु आकाशांतला तारा. १४ वरुणालय=समुद्र. १५ दत्तात्रेय दत्त + आत्रेय= अनोचा दच नांवाचा मुलगा. ________________

मूखींची लक्षणे.. (१४३) चरे तो करणी । तो एक मख जाणावा ॥ ५ ॥ आपले अवगुण नाठवी । पदिलांचे अपराध मानवी । निर्दोषियां दोष लावी । तो एक मूर्ख जाणावा ।। ६ ॥ शरीरसंपत्ति वयसा जाणा । हे साचार मानी मना । गर्व जगासी उताणा । तो एक मर्व जाणाचा ।। ७ ।। ईश्वर काळ आणि पापाचे । वेद वडील लोकानदेचे । भय नाहीं आयासाचे । तो एक मर्ख जाणावा ॥८॥ चंचळ आवरावया मन । शक्ति नाही अर्ध क्षण | मेरुतुल्य शब्द जाण । तो एक मूर्ख जाणावा ॥ ९ ॥ पढिलां उपदेशी निःपाप । आपण झांकन करी पाप । करूनि म्हणे मी निःपाप । तो एक मर्ख जाणावा ॥ १० ॥ विरक्त मनी इच्छावंत । योगी आणि इंद्रियासक्त। वादी कोधी शास्त्रपंडित । ते हे तिघे मर्व जाणावे ॥११॥ ब्रह्मनिष्ट आणि अहंकारी । तपस्वी को अपस्मारी । शिष्ट अतरा अनाचारी । हे तिघे मर्व जाणावे ।। १२ । ज्ञान आणि वैराग्यहीन । भक्ति करी विश्वासावीण कुटुंब संग्रहीं निर्धन । हे तिघे मर्च जाणावे ।। १३ ॥ आतां सर्व साधारणें । अनेक मखींची लक्षणे । सांगीजतेल सज्ञाने । कौतुकार्थे परिसावी ।। १४ ।। वारिया देऊनि पाठी । वापीकूपी घाली दिठी । चालतां तृण तोडी बोटीं । तो एक मूर्ख जाणावा ।। १५ ।। प्रकाशाचिये तोडीं । उभा राहूनि वस्त्र फेडी । सांडव्या वरुनि धांवे तांतडी । तो एक मर्च जाणावा ।। १६ ।। नीच बैसोनि उंची मते । नाकींचा मळ काढी हाते । बोटींचे नख तोडी दांते । तो एक मखं जाणावा ।। १७ ।। बैसोनियां सभास्थानी । खाकरे शिकरे प्रतिक्षणीं । पिंका टाकी पवित्र भवनी । तो एक मर्व जागावा ॥ १८ ॥ समर्थे करितां विनोद । आपण परतोनि दे शब्द | बळवंताशी चालवी द्वंद | तो एक मूर्ख जाणावा ।। १९ ।। स्मश्रुकर्म करितां निकटी । चिरकाळ बैसोनि सांगे गोष्टी । समर्थवनिता न्याहाळी दृष्टी । तो एक मूर्ख जाणावा ॥ २० ॥ एकटिया चाले पंथीं । हाट चोहटा करी वस्ती । कुसंगाचिया संगती । वर्ते तो एक मूर्ख ।। २१ ।। उदकपात्रावीण भोजनीं । चर्णावीण फोडणी घाली वदनीं । परवत्र मागे स्नान करूनी । तो एक मर्ख जाणावा ।। २२ ।। अर्थलोभियाचे घरीं । पुस्तकपंडि. ताचे घरीं । स्त्रीजाराचे शेजारी । वसे तो एक मर्ख ॥ २३ ॥ उधार देऊनि योटा । मग व्यवहार सांगे चोहटा । नसती करी खटपटा । तो एक मर्ख जाणावा ।। २४ ॥ दुजयाचे घरा जाणे । अपमानाचेनि दुःखें शिणणे । क्षेत्री १ सांडवा नदीत किवा ओढयांत पाय न भिजवितां जातां यावें ह्मणून जो बांध घालितात तो. पावसाळ्यांत या बांधावरून पाणी जाते. नाशकास पंचवटीत जाण्याकरिता गोदावरीत अशा प्रकारचा एक सांडवा आहे. २ भवन घर. ३ बनिता-बायका. हारबाजार. ५ चोहठा-चबाठा. ६ चूर्ण-चुना. ७ फोडणी-विडा. ________________

मुक्तेश्वरकविकृत सोवळे ओवळे ह्मणे | तो एक मूर्ख जाणावा ।। २५ ॥ उधार देऊनि मित्रा मागे । गुह्य स्त्रियेपाशी सांगे । आपला गुण आपण श्लोघे । तो एक मूर्ख जाणावा ॥ २६ ॥ नीचाचे तोडी लागे । शिकवी तयाची बुद्धि नलगे । अहंपणे सर्वदां वागे । तो एक मूर्ख जाणावा ।। २७ ।। अल्पभोजी शीघ्रभोजी । अथवा समर्थ-प्रभु शेंजी । भोजनी बैसे तया शेजों | तो एक मूर्ख जाणावा ।। २८ ।। संबंधैवीण वार्ता पुसे । उगा चि लोकांशी रुसे । तापिया कोपियांसि हांसे । तो एक मूर्ख जाणावा ।। २९ ।। बहुत हानीते नाठवी । स्वल्पासाठी कलह वाढवी । वेळ न पाहतां आडवी । तो एक मूर्ख जाणावा ।। ३० ।। भोजनकाळी परगृहा जाय । स्त्रीपुरुषांचा एकांत पाहे । हाटचोहटा खाय की गाय । तो एक मूर्ख जाणावा ।। ३१ ।। दासी तरुणी रूपवंता | रायकटंबिनी विरक्ता । गही ठेऊनि निभ्रांता । तो एक मर्ख जाणावा ।। ३२ ।। दरिद्री गोड खाय अंगे । घरोंचा सुरवार्ड पंथीं मागे । अभाग्यकाळी भाग्य सांगे । तो एक मूर्ख जाणावा ।। ३३ ।। करूनि अनुचित करणी । पश्चात्ताप मानी मनीं। छळानि करी बुझावणी । तो एक मखं जाणावा ।। ३४ ।। मळमत्र-विसर्जन । सुखे करी भाजन | गौवीं त्वरे जातया वचना । तो एक मर्व जाणावा ।। ३५ ।। भोजना बैसे विषमासनीं । उदक प्राशी वटवासनीं । प्रभशेजे उंचासनी । तो एक मूर्ख जाणावा ।। ३६ ॥ वर्जितां अन्याय राहाटणे । अपाय लागल्या वरसी नेणे । माझे प्रारब्ध ऐसे म्हणणे | तो एक मर्ख जाणावा ।। ३७ ।। फिटेल कैसे है न विचारी । रीण घेऊनि घाली उदरीं । मग भंडमा भोगी पारी । तो एक मूर्ख जाणावा ।। ३८ ।। मित्रदारा मित्रवैरी । यांशी एकांती मैत्री करी। धणी नसतां रिघ घरा । तो मूर्ख जाणावा ।। ३९ ॥ परहाते संपादनी । यशलाभाचा भरंवमा मानी । ईश्वरभजन न ऐके कानी । तो एक मर्व जाणावा ।। १० ।। जागतया पुढ निजण | की निद्रिस्थापढे बसणे । स्त्रीसमाजी आवडे बसणे । तो एक मखे जाणावा ॥ ४२ ॥ निद्रा करी समर्थाशयनी । जाऊनि बैसे समर्थासनी । आरुढे जो समर्थवहनीं। तो एक मर्व जाणावा ॥ ४२ ॥ विसांविया उतरे वाटे । अस्तमानी चढे घाट | ओस पंथी चाले पहांटे। तो एक मूर्ख जाणावा ॥ ४३ ।। निद्रा करी मोडके घरीं । स्वल्प मानूनि रिघे पूरी । समीप म्हणोन नये घरीं । तो एक मूर्ख जाणावा ।। ४४ ॥ कुटंबेसी परतीरा जाय । अपत्य घेऊनि अवघडी धांवे । एकदां चि बैसवी नावे । तो एक मूर्ख जाणावा ।। ४५ ।। माध्यांनी उण्ण काळीं । सकुटुंबी चाले वाट निर्जळी । दा. लाघे स्तुति करी. ९ शेज-बिछाना.१० शेज-जवळ. ११ सुरवाड-सुख.१२ बुझावणी समजूत. १३ विषम उंचसखल, ११ खट्टा बाट, १५ राहाटणे वागणे. मानाचा तो एक मूर्ख जाण ________________

मुखांची लक्षणे. (१४५) टीमाजी रिघे देउळी । तो एक मूर्ख जाणावा ।। ४६ ।। बोल न खंडितां दुजयाचा । आपण असत्य करी वाचा । आपण मध्ये च संचरी वाचा । तो एक मूर्व जाणावा ।। ४७ ।। न बोलविता परगृहा जाणे । न पुसतां मात सांगणे । समर्थ प्रभु सोयरा ह्मणे । तो एक मूर्ख जाणावा ॥४८॥ आपण नेणे सारासार । नायक श्रेष्ठाचा विचार । बोले तांतडीभरे थोर । तो एक मूर्ख जाणावा ।। ४९।। वडला जरी उपकार नाठवी । अपकार तो जीवों आठवी । आपुले केले ते मुखी रूढवी | तो एक मर्व जाणावा ।। ५० ।। पंक्ति करूनि कदन्न वाढी । आपण सदा मिष्टान्न झोडी । मज न साहे हे संपादी प्रौढी । तो एक मूर्ख जाणावा ।। ५१ ।। मळीण वस्त्र अंग मळीण | न करी करपाददंतधावन । भक्ष भक्षी स्नानावीण । तो एक मूर्ख जाणावा ।। ५२ ।। समर्थ शेजे बांधी घर । बळवंताशी अर्थव्यवहार । राजपुरोहिताशी राजमत्सर । तो एक मूर्ख जाणावा ॥ ५३ ॥ पुढे स्तुति मागे निंदा । स्वल्प अपराधे चढे क्रोधा । समयीं जो न मिळे संवादा । तो एक मूर्ख जाणावा ।। ५४ ॥ एकांत करितां दोघेजण । समीप जाऊनि लावी कान । श्रेष्ठत्व आधी इच्छी मन । तो एक मूर्ख जाणावा ॥५५ ।। अकारणे हांसे बहु हांसणे । हांसत चि गोष्टी सांगणे । कोही न हांसतां बहु हासणे | तो एक मूर्ख जाणावा ।। ५६ ।। प्रभु हांसतां आपण हांसे । जेठा घा. लूनि सभे बसे । प्रभु देखोनि आपण हांसे । तो एक मूर्ख जाणावा ॥ ५७ ।। मळमूत्र सारी जनाचिये दृष्टि । जपतप नाही लोकांचे दृष्टि । सभेत फळ तांबूल एक दिठी । तो एक मूर्ख जाणावा ।। ५८ ।। बहु व्यवसायी ऋणग्रस्त । द्विभार्यापति व्याधिस्त । यांचिया वचनी विश्वासत । तो एक मूर्ख जाणावा ।। ५९।। परगुणपरीक्षा परवेदना । हे दोन्ही नकळे ज्याचिया मना । त्याचिया संगती सुखवासना । इच्छी तो एक मूर्ख ।। ६० ।। अल्प पडदणी अल्प वसन । अल्प पा. त्री बहु भोजन । अल्प स्त्रीस दाखवी मन । तो एक मूर्ख जाणावा ।। ६१ ।। गृह त्यागनि मठाची माया । शियिणी करून त्यागी जाया । सुहद त्यागूनि शिष्य समुदाया । तो एक मूर्ख जाणावा ।। ६२ ।। परोपदेशी कुशळ भारी । आपण अधर्म अकर्म करी । त्याच्या वचनाचा विश्वास धरी । तो एक मुर्ख जाणावा ।। ६३ ।। तोडे म्हणे सर्व ही ब्रह्म | आचरे वेदविरुद्ध कर्म । त्याचा शिष्य होय तो परम अधम । महामूर्ख या नांव ।। ६४ ।। स्त्रियेचे वचन घेऊनि कानी । दु हावी पिता बंधू जननी । वेगळा राहे सुहृदांतुनी । तो एक मूर्ख जाणावा ।। ६५ ।। अर्थ अथवा वृत्ति स्वार्थ । व्यवहारा बोलावी बापभावांत । अपाय चिती आप्तांत | तो एक मूर्ख जाणावा ।। ६६ ।। मायबापाची हेळणा करी । 1 धावन धुणे. १७ शेज-शेजार. १८ अर्थ-पैसा. १९ व्यवसायी उद्योगी, ________________

(१४६) मुक्तेश्वरकविकृत आजर्व आदरें उचित करी । विश्वी वर्ते मिथ्याचारी | तो एक मूर्ख जाणावा . ॥ ६७ ।। कुरूप म्हणोनि स्वस्त्री त्यागी । दासी वेश्यापरस्त्री संगीं । लज्जावि रहित कुमार्गी । वर्ते तो एक मूर्ख ।। ६८ ।। वडिल सुहृद निद्रिस्य घरी । अबला अभुक्त रुदितस्वरी । बलात्कारे संग करी । तो एक मूर्ख जाणावा ।। ६९।। परगृहीं गोड ते म्हणे वाढी । स्वगृहीं घाल ते पुसी न रूढि । जेवितया आधी हात आंखडी । तो एक मूर्ख जाणावा ।। ७० ॥ भोजनाम्यांगी मळ संगी। रहस्य बोलतां राजस्वर्गी | निद्रिस्य प्रभुस्त्रियां संगी। तो एक मर्ख जाणावा ।। ७१ ।। झोपी जातया का ध्यानस्था । दाटूानि बोलवी आग्रहता । प्रभूते पुसे राजवार्ता । तो एक मूर्ख जाणावा ।। ७२ ।। प्रज्ञा असोनि अभ्यास न करी । तरुणपणी प्रकाश करी । समश्रिय अनपकारी । तो एक मूर्ख जाणावा ।। ७३ ।। ज्ञाता आणि ईश्वर न भजे | भाग्यकाळी मित्रास माजे । उपदेश घेउनो गुरुसी लाज । तो एक मूर्ख जाणावा ।। ७४ ।। कृपणपणे हेम सांची। उदारपणे कांहाच न वेची । हा विचारू नेणे आपण ची | तो एक मुर्ख जाणावा || ७५ ॥ ब्रह्म ईश्वर भविष्याथु । नाणोनि म्हणे सवर्ण धातु । त्याचिया वचनी विश्वासितु । तो एक मूख जाणावा ।। ७६ ।। प्रपंच कृत्या लगबग करी । धर्मकृत्या लगबग न करी ! न्याये बोले तयातें वारी । तो एक मूर्ख जाणावा ।। ७७ ।। इहलोक परलोक जोडणें । तेथ कपर्दिक न वेची म्हणे । अकीर्ति अंगे करी जाव प्राण । सर्व वची तो मूर्ख || ७८ ।। सांप्रदाय मताभिमानी । श्रेष्ट अश्रेष्ठ मानी मनी । अयोग्य योग्यत्व पुसणे | तो एक मर्ख ॥ ७९ ॥ केले पाप हे झांकेल । या न्याय ते संपादेल । विष भक्षिले ते जिरेल । अंगीं मानी तो मर्ख ॥ ८ ॥ आवश्वासिया अति विश्वास । विश्वासस्थळी अति अविश्वास । स्वहितकर्ता त्यासी अविश्वास । तो एक मर्ख जाणावा ।।८१ ॥ सभेमाजी खेळवी बाळ | स्त्रियेशी कटकट करी सर्व काळ । आळसनिद्राकुसंगी वेळ | कसी तो एक मूर्ख ।। ८२।। साली अथवा महेणी । रूपवंत कशल तरुणी । स्त्रियेच्या बाळंतपणा आणा । तो एक मूर्ख ।। ८३ ।। ब्रह्मद्वेषी वेद आज्ञा लोपी । कर्म भ्रंशी वेद विकल्पी । भोगी लोलपता आसक्ति । तो एक मर्ख जाणावा ।। ८४ ।। खाटीक तैरकर मत्स्यविक्रेता । यांसि द्रव्य व्यवहारिता । परांगनेशी मैत्री कर्ता । तो एक मूर्ख जाणावा ।। ८५ ।। गृहदासीसी दे हात । पलांडू सेवी पिसिनांत । अविधी राहाटी श्रेष्टांत । तो एक मूर्ख जाणावा ।। ८६ ।। बाळविधवा वरी घरी राहत । २० सर्गी-टाकी. २१ रहस्थ-गुप्त गोष्ट. २२ कपर्दिक =कवडी. २३ साली साल्याची बायको. (साला बायकोचा भाऊ). 22 मेहुणी बायकोची बहीण, २५ लोलुपता लोभ. २६ तस्कर-चोर. ________________

मूखींची लक्षणे. (१४७) नपुंसका पाशी पाठवी सुत । शूद्राहाती अभ्यास करवीत । तो एक मूर्ख जाणावा ।। ८७ || बहुत काम बहुत कोप । बहुत निद्रा बहुत जैल्प । बहु आहार बहुत विकल्प । तो एक मूर्ख जाणावा || ८८ || उत्तर काळी करी लग्न । जीविकेवीण बांधे सदन । प्राणत्यागी न वेची धन । तो एक मूर्ख जाणावा ।। ८९ ।। बोल बोलुनी सांडी | मध्ये च व्रतनेम खंडी । स्वदत्त परदत्त विखंडी । तो एक मूर्ख जाणावा ।। ९० ।। अनुचित कर्मारंभा करी । स्वजनासी विरोध करी । स्त्रीजनासी विश्वास धरी । तो एक मर्ख जाणावा ॥ ९१ ॥ आपण नेणे शिकविले न करी । विद्याधनावीण अहंकारी । जनी बळे पारखांड करी । तो एक मखं जाणावा ।। ९२ ।। जेठियांशी झोबा घेणे । व्युत्पन्नाशी वाद सांगणे । धनवंतरीशी हो. बांधणे । तो एक मखं जाणावा ।। ९३ ॥ झोपी जाय घोड्यावरी | आडसांगडी निघे पूरी । रोग परीक्षेवीण औषध करी । तो एक मूर्ख जाणावा ।। ९४ ।। राजगृही पैशून्य बोले । परनाश देखूनि हरिखें डोले । स्वशक्ति ऐसे मित दर* बोले । तो एक मूर्ख जाणावा ।। ९५ ।। बोजा भक्षुनि लावी ज्ञान । ममता अंगी कथी ज्ञान | बोल आणि करणे वीण | तो एक मूर्ख जाणावा ।। ९३ ।। सापत्नमाता कन्या भगिनी । स्नुषा दासी परस्त्री तरुणी । ए. कटगहीं एक शयनी । समीप धांवे तो एक मूर्ख ।। ९७ ।। भाग्ये माजे दरिदै शिज। परकीर्ति ऐकानि मत्सर भजे । निंदितयाते निवेद नवाजे । तो एक मूर्ख जाणावा ।। ९८ ।। गर्व करी संतभजनी । विश्वासुनी महंतसंतवचनी । दोषारोपी साधूचिये गुणी । तो एक मूर्ख जाणावा ।। ९९ ॥ निंदूनि स्वहितधर्मा । स्तवी अविहित परधर्मा | तो चि आचरे परधर्मा । तो एक मूर्ख जाणावा ।। १०० ।। विलंबे धन प्राप्त संकटीं । त्याची दुराशा धरूनि पोटीं | प्रयत्नालागी होय हिंपटी। तो एक मर्ख जाणावा ।। १०१ ।। उपजोनियां संसारी | आयुष्य वेची विषयावरी । आत्मप्राप्ति नव्हे पुरी । हे नेणे तो मूर्ख ।। १०२ ।। आत्मप्राप्तीचे साधन । एक चि मानुनी गृह जाण | यासि वैराग्य मुख्य कारण । हें चि नेणे तो मर्स ।। १०३ ।। हरिहरनामा परते आन । नाहीं प्रायश्चित्त गहन । हे विश्वासे न मनी ज्याचे मन । तो एक मूर्ख जाणावा ।। १०४ ।। काशीमरणे विष्णुस्मरणे । मोक्षप्राप्ती वेदवचनें । याते अर्थ दुजे म्हणे । तो एक मूर्ख जाणावा ।। १०५ ।। सर्व भूती भगवंत परिपूर्ण । सर्व दया हे ज्ञानभूषण । हे विश्वास न मनी जयाचे मन । तो एक मूर्ख जाणावा ।। १०६ ।। सन्यासी आणि सलिंबी । गृहस्थ आणि २७ जल्प बडबड. २८ विकल्प-संशय.. २१ धन्वंतरी वैद्य. ३० होड-पैज. ३३ हरिख आनंद. * आमच्या पोथींत बरेच अपपाठ आहेत तेथे दुर्बोधता राहिली आहे. ३२ स्नुषासुन. ३३ शिजेसंतापे. ३१ नवाजे-स्तुति करी. ३५ सालंबी साश्रय, आसक्त. ________________

(१४८) मुक्तेश्वरकविकृत निरौलंबी | सत्यशील आणि दंभी । हे तिघे मूर्ख जाणावे ।। १०७ ।। पुण्यबंधु पाप वैरो । लोभ तो क्षय-रोग शरीरी । आंवरी धैर्य साहंकारी । नेणे तो एक मूर्ख ॥ १०८ ॥ दरिद्रा तपातें नाचरे । धनिक अदाता निर्धारें । हे दोघे मूर्ख चि महाधुरे । हे महा मूर्ख जाणावे ।। १०९ ॥ झालिया विश्वेश्वरकृपा । हे मत न बांधी या संकल्पा । धरुनी भय आचरे जो पापा | तो एक मूर्ख जाणावा ।। ११० ।। बहु याचक राज्यधर । यांसी करूनि उचित पाँचार । प्रसन्न करूं म्हणे जो नर । तो एक मखं जाणावा ।। १११ ॥ देहीं अहंकार गळाला । भूतो मत्सरु नाही झाला । तो आत्मानुभवे भला । हे चि जो नेणे तो मर्ख ।। ११२ ।। एकशत वारोत्तरें । ओव्या लिहिल्या मुक्तेश्वरें । हे परसोनि चतुरे । • मूर्खलक्षण सांडावी ।। ११३ ॥ संपूर्णमस्तु ।। मुक्तेश्वरकविकृत शतमुखरावण वध. सद्गुरुकवा वसंत-काळ । मन-आरामी माजला प्रबळ । श्रीराम-कथा जिव्हाकोकिळ । मधुरस्वर आलापे ॥ १॥ रावण-वधाचिये आधीं। यद्ध-समयो प्राप्त संधी | कंभकर्णाचे वंशजवडी । कारण जालें अवचट ।। २ ।। कुंभनिकुंभ उभय कुमारा । त्यांमाजी निकुंभाचि दारा । जाली देखोनी गरोदरा । पितृभवना पाठविली ।। ३ ।। ती लंधूनी द्वीपांतरा । सगर्भ पातली माहेरा । नव मास भरतां सुदरा । दुष्ट कुमारा प्रसवली ।। ४ ।। पौंडरीक ठेवूनी नामाभिमान । सुखें क्र. मात असतां दिन । तो कुलक्षय-वृत्तांत बाण । हृदयमर्मी खडतरला ॥ ५ ॥ रावण बंधु प्रधान कुमार । रामें वधिले सहपरिवार । बिभीषणासी राज्याधिकार | दउना केला अक्षयी ।। ६ ।। हे ऐकोनी निशाचरी। वाहली शोक सरितां-पैरों। कुमारदृष्टी रक्षण करी । वोढोनी आणी तटाका ।। ७ ।। बिभीषण ऊर्जिताची व्याधी । लागली तव दर्बद्वी। पत्रप्रौढत्व दिव्य आधी । औवधीमंत्रा लाक्षता ॥ ८॥ बाल्य कौमार स्वप्न सुषप्ती । सरतां पावला जागती । तंव तो राक्षस दुष्कर्म जगती । कुबुद्धि दृष्टी देखत ।। ९ । माउलीलागी पुसे मात । पूर्वजांचा काय वृत्तांत | तूते "वैधव्य-अंधकूपांत । कोणे सूदले सांग. पां ॥ १० ॥ श्रीरामकुठार अति प्रचंड | तयाशी बिभीषण बर्षा मिळाला द्वंद्व । समुळेशी केला निखंड । तंव कुळतरू छेदिला ।। ११ ॥ वृत्तांत परिसोनी मातृगिरा । क्रोध ३६ निरालंबा-निराश्रय, विरक्त, ३७ महाधुरे महाश्रेष्ट. ३८ पाचार-आमंत्रण. , आराम-बाग, २ निशाचरी=राक्षसी. ३ सरितापर=नदीचा लोंढा. 2 सदले घातले. ________________

शतमुखरावणवध. (१४९) नावरे निशाचरा । ह्मणे गोत्रबंधु पाचारा । प्रायश्चित मी जाणे ॥ १२ ॥ न करुनीयां प्राणनाशा । विभीषणा लंघवीन दश दिशा। तरी च कुंभकर्णाची स्नुषा । पुत्रवती एकलो ।। १३ ।। ऐसे वदोनीया त्या अवसरा । सवे भरला गगनोदरा । क्षीरसिंधूच्या पैलतीरा । मायापुरा पातला ॥ १४ ॥ तेथे नसती चंद्रसूर्य । निबिड दारूण अंधःकार | माजी असंख्य वृक्ष निशाचर । पर्वतप्राय एक एक ।। १५ ।। येउनी शोणितापुरा । नित्य त्राशिती दिनकरा । तयां सकळां मध्ये धुरा । मुख्य रावण शतमुख ॥ १६ ।। त्याचे वंदुनीयां चरण । पौन्डरीक निघाला शरण । पूर्व वृत्तांत कहनी श्रवण । पुढें विनंती निवेदिली ।। ॥ १७ ।। जे जे राक्षस कुळाधम । रामाग्नि लाउनीयां केलें भस्म । तो मम पूर्वजामाजी अधम । निर्भयपणे नांदत ।। १८ ।। त्यातें करूनी पदच्युत । म्यां ची होणे लंकानाथ ।। हा मज याचकाचा मनोरथ । पूर्ण करीजे दातारा ।। १९ ।। अवश्य ह्मणोनी शतमौळ । सवें घेउनी अपार दळ । गगनपंय उतावेळ । मेघाकृती चालिला ।। २० ।। सर्व उतरून लंकापूर । दोनी वर्षती शस्त्रभार । बिभीषण होउनी घाबरा थोर । झुंजार वोरा पाचारी ।। २१ ।। सज्य करोनी सकळ दळ । युद्ध केले अति तुंबळ । परंतु ते परचक्र दळ | असंभाव्य आगॐ ।। २२ ।। बिभीषण सैन्य भद्रजाती । शत्रुशस्त्रे सिंहाकृती । झगटती प्राणयशोकीर्ति । एक ही तेव्हां न लाहे ।। २३ ।। जाणोनी ते अलोट विन्न । चौघां प्रधानां सहवर्तमान । रावणानुज पलायमान | उत्तरदिशे संचरला ॥ २४ ।। पळतां बिभीषण सद्भाव । दुर्जनी मांडिला विजयउत्सव । राज्यी स्थापूनी पौन्ड्रकराव । शतशीर्ष गेला स्वस्थान। ।। २५ ॥ येरीकडे लंकानाय । राजा फार चिता ग्रस्त । अयोध्ये येउनीयां त्वरित । राजालयों प्रवेशला ॥ २६ ॥ तो राम बैसले सिंहासनी । भोवत्या बंधूच्या श्रेणी । दाटल्या असतां ते श्रवणीं । राक्षसराजा पातला ।। २७ ।। श्रीरामचरण देखतां दृष्टी । रावणानुजे घातली मिठी । रामें आलिंगुनी कंठी । अति सन्माने बसविला ।। २८ ॥ श्रीरामपदोब्जपराग । सेवी लंकेशनयन ग । तो मंद हास्य जानकीरंग । निजभक्तासी अनुवादे ॥ २९ ।। ह्मणे सोडोनी राजासन । दुरी केले आगमन । वदन-चंद्री लांछन । घन चितेचे दिसतसे ।। ३० ।। सांग पां यासि कारण कोण । येरू बोले वंदुनी चरण । तुवां दिधले लंकाधन । ते शतानने हरितले ।। ३१ ॥ शतमुख शंगालदराचरण । ऐकोनी श्रीरामपंचावन । क्षोभला जैसा हुताशन । शुषमे इंधनी स्पर्शता ५ अवसर प्रसंग. ६ मौल-डोकें. ७ भद्रजाती-हत्तो. ८ श्रेणी-पंगती. ९ अज-कमल. १० लांछन-डाग. ११ शृगाल-कोल्हा. १२ पंचाननवाघ.१३. हुताशन-विस्तव, ११ शुजमे पेटे, ________________

(१५०) मुक्तेश्वरकविकृत मारा जरी बा । २० ॥ ३२ ॥ ते दिवशी एकादशी | श्रीराम होते उपवासी । लोटली असतां प्रहर निशी | तेव्हां वदतसे प्रतिज्ञा ।। ३३ ।। उदया न येतां तमारी । शतशीर्षासी मारूनी रात्री | तुते स्यापुनी लंकापरी । पारणे करीन अयोध्ये ।। ३४ । साच न करी जरी बोलणे | तरी माझ्या पूर्वजां उणें । ऐसें वदनी रघुनंदने । पूशिले वास्तव्य त्याचे कोठे ॥ ३५ ॥ रावणानज सांगे गोष्टी । क्षीरसिंधूच्या पैलतटी । शोणितच्या पैलतटीं । मायापरी वसतसे ॥ ३६ ।। जाणोनी ते असाध्य मात । चिता करी अयोध्यानाथ । म्हणे आमचे मनवत्त । केंवी पावे सिद्धीते ।। ३७ ।। पश्चातापनदी आंत | श्रीराम वाहात वाहात जात । नारदागमन अकस्मात । विशाळ तरू लाधला ॥ ३८॥ नमस्कारुनो देवमनी । बसविला हेमपीठासनी । राष सतोषानी सुधावचनीं । श्रीराम तो अनवादे ॥ ३९ ॥ तव चित्तगंगाजळ । चिता कर्दमा दिसतमे खडळ । कोणत्या दःखाचा विटाळ । पडला तूतें राघवा ।। ४० ।। भक्त कैंवारी लागन । दर्जनाचें किजे हनन । या लागी युट्टी पण ।. म्या आजा केला सर्वज्ञा ॥४१॥ तया प्रतिज्ञापर्वताते । न उचलवे सामर्थ्यहस्त । ह्मणोनीयां माया चिचिताणवी हिडिजे ॥ ४२ ।। ऐकोनि हास ब्रह्म दाखल महदाश्चर्य । * मगांबसरितापरभयें | अगस्ति कांपे थरथरां ॥ ४३ ।। तवा तू गा सर्वश्वरा | आचरतासी लाकिकाचारा । असो आतां हा विचार | सांगता त अनुप्ता ।। ४४ ।। जवळ हनुमंत असतां सुधा । कायशी चिताक्षयरोग बाधा। ह्या एकुना यक्ति शब्दा । रघराज स्तवी कपीतें ॥ ४५ ॥ ह्मणे सप्ताब्धगता अवळा । उलंघवी आह्मां पांगळां । मायापुरी राक्षसमेळा | शीघ्र दावी लोचना ।। ६ ।। आज्ञा करितां त्रैलोक्यपाळ । कपो वाटे जळा विशाळ । सप्त लोका लाउनो मौळ । ठाकला मेहसारिखा ।। ४७ ।। गोंनि बोले विश्रेयधामा । वालाघजे माझ्या शरीरेद्रमा । परिवारशी शतमरखग्रामा । आतां चि नेईन क्षणाद्ध ।। ४८ ।। मग विभीषण आणि ब्रह्मकमर | बंधसहित श्रीरामचंद्र । सवे घेउना अपार वीर । कपीतनुपर्वत वळघले ||४९ ॥ अंजनीतनयकायावरी । बीरनक्षत्राचीया हारी । अवयवसंधापर्वतागारी । बंसते जाले समस्त ।। ५० ।। कपी वामन रण शरयूतीरी । सव्य ठेवी मायापरी । समस्त उतरोनियां भूमीवरी । कंदनगोधळा घालिती ।। ५१ ।। श्रीरामजगज्जनननीचे भते । पाजळोनी दीपिकापोत । वीरश्रीप्रेमे करूनी तृप्त । पट्टणचौका भोवते ।। ५२ ॥ जंज्ञार वीर अनेकी । सिंहनादाचे चौडंकी । गर्जोनीयां बोलती मुखीं । उदय श्रीअंबेचा ॥ ५३ ।। कपीभुभुःकारसमेळ । त्राहटिता कापिनला भूगोळ । तो महाशब्दव्याळ । १५ तमारी-सूर्य. १६ तरु-झाड. १७ हेम सोने. १८ कर्दम-चिखल. १९ अर्णवसमुद्र.* मगांबु मृगजल. २० दुम-झाड. २१ समेळ एका वाद्याचें नांव. २२ त्राटिला वाजविला.२३ व्याल साप. ________________

शतमुखरावणवध. (१५.) शीर्षकणां झोबिला ।। ५४ ।। सावध होउनी निशाचर । पाचारूनियां समस्त वीर । ह्मणती शत्रुभूतसंचार । नरां वेष्टित दिसत आहे ॥ ५५ ॥ शीघ्र हारावयातें बांधा । तुह्मीं गेले पाहिजे युद्धा । ह्मणे काळकेतु प्रबुद्धा ।। प्रधानाते आज्ञापी ।। ५६ ।। शूर पंचाक्षरी काळिक | आंगबळे तो मांत्रिक । घेउनी महावीरांचे कटक । वैरियां उजू लोटला ।। ५७ || देखोनी श्रीरामसैन्यभूता। टाकिती श्रीबाणास्त्रमंत्रा । येरी गणून निर्भयता । वैरियां उजू लोटती।। ५८॥ हनुमंत महाभूतात्कार । देखोनी भ्याले निशाचर | कोळकेते धरूनियां धीर । युद्ध केले सैत्राणे ॥ ५९ ।। त्यांत श्रीराम महाकाळे । घालोनियां बाणजाळे । तनुजळाहूनी वेगळे । प्राण मत्स्य टाकिले ॥ ६० ॥ काळकेतक पावतां मृत्य । अंगलंग पळोन जात । शतशीर्ष मुख्यालागी मात । सांग सांगितली युद्धाची ।। ६१ ॥ म्हणती आम्ही वीर विखारी । वाणरदें शत्रुजिहरीि | डंखिले परी ते धन्वंतरी । शस्त्रविष बाधू नेदिती ।। ६२ ।। हे देखोनी महानट । उसळे मैं कालेयकालकूट । त्यांत श्रीराम नीलकंठ । कोठोनी केले निर्माण || ६३ ॥ वृत्तांतघृत श्रवणकुंडों। पडतां क्रोधाग्नि धडाडी । कुशब्दजाला मिती तोडी । रणांगी पातला ।। ६४ ।। देखोनी मानवांचे वृंद । शतमुखे केला सिंहनाद । मग अति दुर्बाध दुर्मदें । राघवा उजू तळपत ॥ ६५ ॥ सिंह भक्षावया मृत्यु फळे । जाले तुम्हासी डोहळे । की पाश घालोनी मृत्युकाळे । भेटावया आणिले ॥६६॥ तुटली आयुष्याची दोरी । मृगे शिरती शबैराघरीं । सिंह वसे त्या कांतौरी । गजभार येती चरावया ।। ६७ ।। रामा नोहे हे लंकापुरी । प्रत्यक्ष काळ व्याघ्राची दरी । येथे तुम्ही मानववीरों । येइजे हे अपूर्व वाटे ।। ६८ ॥ दवडावया प्राणदैना । मागों आलेती मरणधना । तरी स्वहस्तकी मृत्युदाना । देतसे तुम्हां सकळांतें ॥ ६९ ॥ ऐसे बोलोनी दुराचारी । वर्षा लागला खदिरांगारी । ते लागो. नी सर्व शरीरी । रामसेना पोळली ।। ७० ।। घाये परिवार जाला भस्म । अरी वर्म देखोनी मेघश्याम । शरधारांचे अपार स्तोम | शतमुखक्षिती रिचवीत ।। ७१ ।। बाणसर्प सोडी उदंड । तितुके खंडी निशाचरगरुड । राम शर वर्षला उदंड । प्रळय रुद्रा सारिखा ।। ७२ ।। परीवर्जताराची हारी । पास्ते पाडती वदनागारों। शतमुखवनही कुंडामाझारी | सायकतृणे भस्मती ।। ७३ ।। आश्चर्य करती अंगलंग । विश्वतश्चक्षु जाला दंग । तो नारद म्हणे प्रयोग । असे याचा निराळा ।। ७४ ।। तुजसारिखे जगजीवना । जेथुनी अवतार निघती नाना । आनंद २१. केत=केतु=निशाण. २५. सत्राण-नेट. २६. विखारी साप. ९७. रद-दांत. २८. जिव्हार-मर्मस्थान. २२. धन्वंतरी=ौद्य ३०. कालकूट-विष.३१. शबर=मिल्ल. ३२. कांतार-राम. ३३. भार-जमाव. ३१. स्तोम-जमाव. ३५. विश्वतश्चक्षु-सर्व पहाणारा-राम. ________________

(१५२) मुक्तेश्वरकविकृत ब्रह्मांडाची रचना । संकल्पमात्रे संभवे ।। ७५ ।। ते आदिशक्ति चिरंज्योती । जाळील शतमुखकपुराप्रती । राघव म्हणे तये वस्ती। आकाश येणें अघटीत ।। ।। ७६ ॥ वर्म नेणे रघुपती । ते चिज्ज्योती जानकी सती । तिते आणोनी शीघ्रगती । नमस्कारूनी प्रार्थी कां ।। ७७ ।। मुनिवचनोवितषीयूषपान । घडतां तोषला राजीनयन । कपींद्रातें कर जोडून । विनयशब्द अनुवादे ।। ७८ ।। आम्हां सहित वानरां | आपे शक्तीने खेळापुरा । तरी जीव वाचवावे त्वरा । त्वां केली पाहिजे ॥ ७९ ॥ अयोध्ये जाउनी पवनबाळा । आणी जानकी-द्रोणाचळा | आज्ञा होतां चरणकमळा | आकर्षिले माघारें ।। ८० ॥ शतमुख मांडुनीयां ठाण । अपार करी शरसंधान । ते वारीत रघुनंदन । रणांगणी उभा असे ।। ॥ ८१ ॥ येरीकडे अयोध्यापुरीं । सीता निद्रिस्त निजमंदिरी । देखोनी कपी मनसागरी । युक्तिमुक्ता धुंडीत ।। ८२ ।। म्हणे करितां शब्दघोष । निद्राभंगाचा घडेल दोष । स्वामीकांतेते करतां स्पर्श | कामा नये सर्वथा ।। ८३ ।। म्हणोन उवात उकरोन । मग तो हनुमंत श्रीकृष्ण । उचलो नातां गोवर्धन | उचलोनी घतला कराग्री ।। ८४ ॥ कपीहस्त ते भागीरथी । वरी सदननाव सीतासती । की कर आकाशी गृह इंदु दीप्ती | माजी जानकी संतरावी ।। ८५ ॥ असो तो कपाद्रसुपर्ण । करपृष्टी क्षितिजा नारायण | घेउनी रणसरोवर स्थान । एकेची पाउले पातला ॥ ८६ ।। घाबरा रघनाथगजेंद्र । जाचीतसे शतमुखनक । ते काळी सीताश्रीधर । भक्तधावण्या धाविनला ॥ ७॥ धीम ठेउनीयां अवनी । हनुमत म्हणे कोदंडपाणी । निद्रिस्त देखोनी जगज्जननी । मंदिरासहित आणिली ।। ८८ ॥ ऐकोनी श्रीराम उतावेळ । प्रवेशले सदन देऊळ । वोवरीचितूं रक्तकोळ । देखते जाले लोचनीं ॥ ८९ ॥ स्वप्न जाँगती उपाधी । सेवितसे जगदानदी । निरखुनी सुषुप्ति समाधी | मुळी कां पिटील हस्त ।। ९० ॥ जाणाना श्रीराम महेश्वरे । करटाळीच्या हस्तमंत्र | श्रवणा निकटी बीजोच्चारें । पुरश्चरण मांडिले ।। ९१ ।। आत्मा नेउनी ब्रम्हांडकमळी । सीता योगिनी पहडली । जाणोनी रामटाळी पावली | श्रोत्रमस्तकी चर्चित ।। ९२ ।। साचळ सजळ घन गर्जतो । झळकली जागृती विद्युल्लता । मग मूळपीठांची देवता । खडबडोनी उठली। ९३ ।। सन्मुख पाहे रघुनंदन । म्हणे देखतें काय स्वप्न । मायापूरा गेले रमण । अयोध्येमाजी मी असे ॥ ९४ ॥ केवढी हे दुर्धर भ्रांती । सा ३६. पीयुष-अमृत. ३७. राजीव-कमल. ३८. कर हात. ३९. दीप्ति चंद्राची कला. १०. सतरावी=१७वी कला (चंद्राची). ११. नक=सुसर. ४२. धाम-घर (धाम Domus Latin ). १३. अवनी-पृथ्वी.११. कोदंड=धनुष्य. १५. पाणी-हात. ४६. जागृती-जागेपणा. १७. सुषुप्ति-झोप. १८. पहुडलो-निजली. १९. पीट-आसन. ________________

शतमुखरावणवध. (१५३) च चि दिसे रघुनाथ मूर्ती । किंवा संकट पडले पती । ह्मणोनी स्वप्नी दिसत आहे ।। ९५ ॥ रघुनाथ म्हणे हे मायापुर । मी साच कौशल्याकुमर । युद्धी संकट पडले थोर । म्हणोनी तुम्हांसी आणिले ।। ९६ ।। असंख्य माझे बाणभार । गिळीत शतमुख अजगर । जैसा जळचरां राक्षसढिवर । उचलो नेदी मस्तक ।। ।। ९७ ॥ निशाचरम्हसा येई क्षिती । जिणोनी गांजिल्या सैन्यपंक्ती । तें तुवां परंज्योती । सामर्थ्य मूळ निवटावे ।। ९८ ।। आतां न लाउनी उशिरा । निधन मद्य शतशीर्ष असुरा । की अमृतपान आम्हां सुरां । जगन्मोहनी वाढी कां ।। ।। ९९ ।। यापरी वृत्तांत श्रवण स्तवन । करूनियां स्तुती पूजन । वर्णोपचार मेळवून । सांगोपांग मांडीले ।। १०० ।। हरिहराचे ध्यान मूर्ती । जय जय चिद्रूप मूळशक्ती । जय जय अनादिशक्ती । परात्परे तूज नमो ॥ १ ॥ ब्रह्मांडघट प्रसवती धरे । जय जय अरूप लावण्य त्रिपुरे । जय जय निर्गुणबीजाकारे । अनरामर तुज नमो ।। २ ।। समाप्त होतां स्तुति पूजन । नवेद्य अर्पिला धनुष्यबाण | साष्टांग घालोनी लोटांगण | कृपा करी म्हणतसे ।। ३ ।। ते देखोनी भक्ति अनन्यता । संतष्ट जाली जगन्माता । ह्मणे उगऊं नेदी सामर्थ्यसविता । निशा चरतमनाशिनी ॥ ४ ॥ ऐसे बोल बोले महाशक्ती । आली रणभूमी भोवती . चौमुजांची आकृती । धरती जाली भ्यासूर ॥ ५ ॥ पाशांकुश धनुष्यबाण - करी वसवी तो रणस्फुरण । पातले ते वजठाण | मांडोनियां ठाकली ।। ६ ।। मग संहारवन्हीची ज्वाळा । दीर्घ वाढली अंतराळा । राक्षसकुळप्रळयजळा । शाषावया लागोनी ।। ७ ।। ब्रह्मांडाशी महदाकाश । गिळी ऐसा अद्भुत वेश । देखोनी त्रास पावे शेष । सरवर चळचळा कांपती ।। ८ ॥ शतमुख लक्षनीयां सन्म. ख । कार्मुकीं एक ची सौयक । लाउनी सोडितां एक एक । प्रसवनी जाले शतवरी ॥ ९ ॥ झगटोनी शतकंदरीं । शिरे उडविली गगनोदरी । गरगरां भोवोनी अंबरी । पुनरपी पाडिला अवनिये ।। १० ।। चाप मंत्रोनी यंत्रगोळ । उलटोनी केलें एक मौळ । पडतां राक्षस प्राण जळ । आटोनी गेले निःशेष ॥ ११ ॥ भ्यासर राक्षस कलेवर । अंकुशे केले शत ज. र्जर । अंगलंग निशाचर । मारूनी केले निबीज ।। १२ ।। मायापरी अक्षोभजळे । पोशिली होतीं शतमुखकमळे । ती चापशरकरांगुळे । सीतादेवी धुंडाळी ।। १३ ।। अंबरी तोषोनी सुरवर । भूतळी सांडिती पुष्पभार । सकळां मुखी जयजयकार । घोष झाला ते काळीं ॥ १४ ॥ मग जनकजा परब्रह्मशक्ती । परिमार्जुनी दीर्घाकृती । येउनीयां पूर्वस्थिती । रघुनाथ अंकी आरूढली ॥ १५ ॥ ५०. सविता-सूर्य. ५१. कार्मुक-धनुष्य. ५२. सायक-बाण, ५३, अंबर=आकास. ५४. अवनि पृथ्वी. ५५. कलेवर शरीर. ________________

(१५४) मुक्तेश्वरकविकृत-शतमुखरावणवध भूरमा गंगा विशाळरूप । उपमा येतां दिसे स्वल्प | योगमायेची लाला अमुप । ब्रह्मादिकां नानुमाने ।। १६ ।। विशाळ रूप नग अनेक । आटोनी पूर्वाकृती कनक । सीता होतां रविकुळटिळक । लंकापुरी चालिले ।। १७ ।। कपीतनजाहाजी सहपरिवार । बैसतां ची जलधिजावर । आज्ञावाते करूनी शीघ्र । मार्ग अंबुधी लंधिला ॥१८॥ हनुमंतें चरणमंदरगिरी | बंदुनी श्रीराम आज्ञा शिरी । लंकाक्षीराब्धीच्या तीरी । उचलोनियां ठेविला ॥ १९ ॥ एका पदें लंकाद्वारी । कपी प्रविष्ट जालिया वरी । तळी उतरोनी समस्त वीरीं । पौडक आणिला धरोनी ॥ २० ॥ त्याचा करावा जो घात । तंव तो म्हणे मी शरणागत । हे एकोनी जनकजाकांत । राक्षसाते रक्षीत ॥ २१ ॥ पितामहबंधु अनुदिन । होउनी पाळी आमुच्या वचना । हे ऐकोनी श्रीरघुनंदना । पौंडक नमी सद्भावें ।। २२ ।। अवलोकोनी कृपादृष्टी । बिभीषण स्यापिला राज्यपीठौं । येरी जोडि. स्या करसंपुटीं । राघवा नमिले साष्टांगी ।। २३ ।। मग परिवारेशी कौशल्या तनय । वळंघे कपिकायाय । अयोध्यापरी वेगीं नाय । निमिषार्ध न लागतां ।। २४ ।। कपिचरण उभयसरिता । शरयतीरी संग होतां। अवलोकोनी त्रिवेणी सरिता । रामसेना उतरली ।। २५ ॥ जिरउनी ब्रह्मद्रोही सर्व । हनुमंत आला यथापूर्व | आज्ञा घेऊनीयां सर्व । जाते जाले स्वस्थळा ॥ २६ ॥ श्रीराम प्रवेशले राउळ । होता जाला प्रातःकाळ । स्नान करूनी उतावळ ! जप जाप्य कर्म स्थापिलें ।। २७ ।। पंक्ती घेउनी दीजोत्तमासी । साधनी साधली द्वादशी। भोजन करूनी सखैकराशी । सिंहासनी बैसले ॥ २८ ॥ श्रीरामप्रतिज्ञा द्राक्षावल्ली । कपितनुमंडपी विस्तारली । शक्ति सामर्थ पीयूष फळी | सत्कीतिघास प्रसवली ।। २९॥ हनमंतनाटकीची कथा | महाराष्टभाषा यथार्थ उलथा । विश्वभर जाला वक्ता । मुक्तेश्वर अनवादे ।। २३० ।। इति श्रीहनुमंतनाटकांतर्गत शतमुखरावणमर्दन संपूर्ण ।। ________________

(१५५) पांडुरंगकृत नारायणराव पेशवे यांचे चरित्र.* (मओवीबद्ध.) बदूंनी आधी श्रीगजानन | चौदा विद्यांचे जे निधान । हरिहर ब्रह्मा चतुरा नन । नमन करितो तयांचे ॥ १ ॥ पेशव्यांचे वंशी वीर । एका पेक्षा एक धीर । धीर मानव वीर । क्षत्रिय ऐसे जन्मले ॥ २ ॥ बाजीराव मोहरा सुंदर | चिमाजी आप्पा सहोदर । मोठा कठीण काहार । राज्य केले वक्राने ॥ ३ ॥ त्याचे पुत्र धुरंधर । नाना भाऊ बंधु थोर । अवतरले जगदीश्वर । गोब्राम्हणरक्षणार्थ ॥ ४ ।। मन्मथ स्वरूप रवितुल्य । दान धर्म कनकातुल्य । देवालये आणि पूल । ठायी ठायों बांधिले ॥६॥ संतति संपत्ति आणि उल्हास । बहुतां परो भोग विलास । रिद्धिसिद्धिवाल्यास । उपमा द्यावी काणती ।। ६ ॥ बाजीराव याचा धाकटा सुत । त्याचे ऐकावे कौतुक । पहिल्या पासून प्रत । होती ऐसी तयाची ॥ ७॥ विश्वासराव भाऊसाहेबास । ते हि राहिले पानपतास । त्याचे काळजीने उदास । मन जाहले बहुतांचे ॥ ८॥ सर्व संपत्ति करून त्यागास | नाना गेले कैलासास । राघोबा दादा त्या समयास । राज्यासनी स्थापियले ।। ९ । माधवराव यांनी केले राज्य । नाना मागे साम्राज्य । शरीरभोगें केले काज । म्हणोन देह त्यागिला ॥ १० ॥ राज्यकारभार चालवायासी । स्थापूनि नारायणरायासी । राघोबा दादा त्या समयासी । आणखी होते मुत्सदी ।। ११ ॥ राव विष्णूचा अवतार । त्याचा पराक्रम फार । कलियुगी साचार । महा दुष्ट जाणती ।। १२ ।। कैलासी गल माधवराव । त्यांचे मागे नारायणराव । त्यांचा ऐकावा अभिप्राय । जो कां सकळीक ।। १३ ।। अहो शिक्षेकट्यार । दिल्हा राज्याचा अधिकार । वस्त्र भूषणे अलं. कार । दिल्ही पेशव्यांची ।। १४ । राज्य करी एक निष्ठ । जो कां असे कर्मनिष्ट । सभाश्रित पंडित शिष्ट | ब्राह्मण गही असती ।।१५।। राज्यादिकांचा कारभार । सखाराम बापू कुलअखत्यार । हरिपंतावरी प्यार । तो को मित्र जिवाचा

• या ग्रंथाच्या दोन प्रति आमचे जवळ आहेत. पैकी एक खर्ची २७ बंदांवर लिहिलेली आहे व दुसरी काळचा पातळ फुलस्केप कागदाच्या १७ बंदांवर लिहिलेली आहे. दोहीची लिपि मोडी असून बंदांच्या एका बाजूस मात्र लिहिलेले आहे. खची बंदांवरची बखर शके १७६२ शार्वरी नाम संवत्सरी फाल्गन वद्य १३ मंदवारी तिसरे प्रहरी लिहून समाप्त जाली असा तिचे शेवटी लेख आहे. फुलस्केप बंदांवरची बखर शके १७८३ दुर्मती नाम संवत्सरी भाषण शु. १३ रविषारों सायंकाळी समाप्त जाली असा तिचे शेवटों लेख आहे. हिचे हस्ताक्षर गणेश भिकाजी भुसकुटे राहणार मु• पुणे पेंठ शनिवार ओंकारेश्वरानजिक केळकरांचे वाड्यांत राहणार यांचे आहे. १. मन्मथ मदन. ________________

(१५६) पांडुरंगकृत ॥ १६ ।। अहो नाना फडनीस | आले रायाचे मर्जीस | कारभारी वांकनीस । ज्याचा बंदोबस्त बहुत असे ॥ १७ ॥ हरिश्चंद्र जैसा वीर । तैसे ते कां सत्वधीर । ने कां उदार गंभीर । कचिये सारिखे ॥ १८ ॥ नित्य करिती दान धर्म | स्नानसंध्यादि षट्कर्म । काम क्रोधादि काम । ज्यांचे शरीरी न राहे ।। १९ ॥ अखंड देवाचे भजन | नित्य करिती विष्णू पूजन । शालिग्राम देवतार्चन । जो कां ब्राम्हणभक्त तो ।। २० ।। त्याचे स्वरूप सुंदर । जैसा उगवे भास्कर । मी वर्णं कोठवर । जैसा दुसरा मन्मथ ।। २१ ।। तेवी ही शोभा सुलक्षण । त्याची बुद्धि विलक्षण | करी ब्राम्हणसंरक्षण । आणखी प्रजापालन ते ॥ २२ ।। बाजीरायाचा पुत्र । तेणें केलें कलहसूत्र । दादा जाणते सपुत्र । तपश्चर्येचे बळे ॥ २३ ।। मग गेले आनंदवल्लीस । लागनि लोकांचे बद्धीस । नाही गेला तो सिद्धीस । मग त्यांचा मनसोबा ।। २४ ॥ फौजा तमाम धरोन । माधवराव यासी बोलावून । युद्ध केले दारुण । शेवटी आले अपयश ।। २५ ।। तेथे दगा देऊन । सरदार गेले पळून । किल्यावरते चढून । मग केली बळकटी ।। २६ ।। नाही कोणी दुसरा साह्य । तेथे न चाले उपाय | फत्ते केली लवलाय | किल्ल्याखाली उतरविले ॥ २७ ॥ राव घेऊनि दादास । मग हो आले पुण्यास । आणूनि वाड्यामध्ये त्यांस । मग केली बळकटी ।। २८ ।। मनीं धरूनि तो च राग । केला संपत्तीचा त्याग | अनुष्ठान यथासांग । आराधना सूर्याची ।। २९ ।। पुत्र नानाचे जाण । त्यांचे ऐकावे वर्तमान | दोघे अवतार समान । जैसे रामकृ. ण ते ॥ ३० ॥ ज्याचा पुण्यप्रताप | सटे बहुतांसी कांप । शरण गेलिया करिती माफ । त्याच्या दहशतीनें ।। ३१ ।। माधवरायाचे पुण्य । कोठे. न पडे कांहीं न्यून । किती आठविती अझून । तैसा नाही होणार ।। ३२।। दुर्जन खळांते नासून । काया कष्ट ते सोसून । नाना गेल्या पासून । राज्य त्याने राखिले ।। ३३ ।। थेऊराचे मुक्कामास । बोलावूनि त्या दादास । दिल्हे हाती रायास । राज्य सुखी करावे ।। ३ ।। सर्व मुत्सदी मिळून । केले बापूसी दि. वाण | नारायणरायासी जाण | बापसी फार निरविले ।। ३५ ।। हे असे अज्ञान वाळ ! तुम्ही करावा प्रतिपाळ | नानापरि सांभाळ | तुम्ही आधी करावा ।। ३६ ।। रमाबाई वारंवार । निरवी दादासी फारफार | तुम्हाविण दुसरा आधार । नाहीं याजला कोठे तो ।। ३७ ।। सांगून गेले कैलासास | विसरून रायाचे दुःखास । त्याचे मागे नवमास । राज्य केले चांगले ॥ ३८ ॥ नारायणराव माधवराव । दोघे होते बंधु राव । त्यांचे दहशतीने काय । फितूर कोणाचा न चाले ।। ३९ ।। २. षट्कमैं-अध्ययन, अध्यापन, दान, प्रतियह, यजन, याजन ही सहा कौ. ३. भास्कर-सूर्य. ________________

नारायणराव पेशवे यांचे चरित्र. (१५७) राव वर्ती गेल्यावर । नाहीं दुसरा पाठीवर । राहिला एक संवत्सर । ज्याचे वय लहान ते ॥ ४० ॥ राव विनवी दादास । आतां सोडूनि रागास । राज्य आणूं रंगास । तुम्ही आम्ही मिळून ॥ ४१ ॥ न करावे अनुचित । तुम्ही आम्ही एक चित्त । करून आपले स्वहित । दोघे असूं एक मते ।। ४२ ॥ ऐसा सांगूनि अभिप्राय | गंगापुरा गेले राय । तरी दादाचा हा भाव । राज्य मी च करावे ।। ४३ ।। मग रचून फितुरास | कागद पाठविले हैदराबादेस । ती तो बातमी रायास । अवघी कळली यथास्थित ॥ ४४ । जाहाला चित्ताचा विक्षोभ । पण्यास आले ताबडतोब । मनीं धरूनि तो च क्षोभ । बंदोबस्ती केली ती ।। १५ ।। तें तो विघ्न निवारून | बंदोबस्ती हो करून । फितुरवाले धरून । किल्ल्यावरती घातले ।। ४६ ॥ नाही केला विवेक । करूनि कारखाना एक । सभोवते गारदी लोक । खडे पाहरे करविले ।। ४७ ॥ कोधे आकांतून जिवास | दादा करी उपवास । खेद जाणून चित्तास । तपश्चर्या केली ती ॥ ४८ ॥ तपश्चर्या अनिवार । केली दादांनी फार फार | म्हणती हा शिव अवतार | दादा तो कां क्षोभला ॥ ४९ ।। तप केले भोगून क्लेश | नाही पापाचा लवलेश । पुण्य जाहलें विशेष । संकट पडले देवाला ॥ ५० ॥ होता दादाचा हेत । राज्य करीन हाच बेत ।। म्हणोन देवाने हा हेत । त्याचा तो कां पुरविला ॥ ५१ ।। भोगूनियां तपास । कैसे करविले पापास । ब्रह्महत्यादि दोषास । त्याचे मागे लाविले ।। ५२ ॥ देव मोठा चतुर । कैसा करविला फितुर । लिहून आपले स्व. दस्तूर | दिल्हे कागद दादांनी ।। ५३ ॥ मोक्षपद प्राप्त त्यास । नऊ लक्ष रुपये पगार गारद्यांस । आणखी देऊन किल्लयास । केले ते कां संतुष्ट ।। ५४ ।। देऊन रुपये केले संतुष्ट । जे कां मिळोन खळ दुष्ट । कैसी पडली ही जूट । ऐसे महा घातकी ।। ५५ ।। खरगसिंग जमादार । जुना चाकर करार । सुमेरसिंग निर्धार । महा खळ दुरात्मा ॥ ५६ ॥ गारदीयांचा कुळअखत्यार | महंमद इसफ सरदार । आणखी तुळाजी पवार । तो कां त्यांसी मिळाला || ५७ ॥ ज्याचे खादलें अन्नास | फिरून पडले हो त्यास । जन्मोजन्मी नरकवास । कदाकाळी चुकेना ।। ५८ ॥ असे गारदी महा खळ । कैसा साधूनियां वेळ । जैसे ते काग तात्काळ । तैसे ते कां धांवले ॥ ५९॥ सकाळी राघोजी आंग्र्यास । गेले होते भेटावयास | दोन घटका दिवसास । गेले होते स्वारीला ।। ६० ।। आले त्यास भेटून । देवीचे दर्शन घेऊन | आले पर्वतीहून | लवलाहे वाड्यांत ।। ६१ ॥ उशीर जाहला स्नानास । लौकर बसले भोजनास | मेजवानी गोसाव्यांस । उद्यां करूं म्हणोन ।। ६२ ।। जेवते वेळेस गुणगुण । कळली राया लागोन । हरिपंताला बोलावून । म्हणती आणावे मनास ।। ६३ ॥ बोले हरिपंत ________________

(१५८) पांडुरंगकृत उत्तर । जेऊनियां आलिया नंतर । गोष्ट गेली आळसावर । नाही केला शोध तो ।। ६४ ।। जाणून विकल्प चित्तांत | राव गेले महालांत । परी लिहिले प्रारब्धांत । कदां काळी चुकेना ।। ६५ ।। पुरती बातमी घेऊन । राव निजले जाऊन | तुळाजीने जाऊन । गारद्यांस कळविले ।। ६६ ।। अशी सांगूनिया खबर । उठा म्हणती लवकर | तुमचा फितूर सविस्तर । कळला आहे वाड्यांत ।। ६७ ॥ लाग करा अशांत । नाहीं तर पडाल फाशांत । अवघ्या गोष्टी तशांत । त्या ही जाहल्या अनुकूळ ।। ६८ ॥ घेऊन सामान खबरदार । जाहले गारदी तयार । सुमेरसिंग नमादार | तो कां पुढे चालला ।। ६९ ॥ जाहले गारदी उतावीळ । होती जेवावयाची वेळ । दिल्ली दरवाज्याजवळ | येऊन ते का ठेपले ।। ७० ॥ चौकीदार होते दरवाज्यांत । नका जाऊं म्हणती वाड्यांत । हनीरी साठी आम्ही आंत । नातो असे बोलले ।। ७१ ॥ जाऊ न देती चौकी. दार । तेथे उपसोनिया तरवार । अधसिंग जमादार | तो का तेथे तोडिला ।। ॥ ७२ ।। ऐसी देखून मारामार | पळाले ते कां चौकीदार । आला गारद्यांचा भार | जिकडे तिकडे पळाले ।। ७३॥ठीक दोन प्रहरांत । करोनियां विश्वासघात । गारदी शिरले वाड्यांत । नाहीं खबर कोणासी ||७४|| हत्ती आंत यावयास | मोठा उंच करावयास । म्हणोन पाडिले दरवाज्यास । रायानी तो कां ऐका हो ।। ७५ ।। त्या दरवाज्यावरून । गारदी गेले चढून । सफेलीवर चढून । वाडा तो कां बळकाविला ।। ७६ ॥ गारदी मोठे अनिवार । करूं लागले मारामार । सन्मुख भेठला तो ठार । जिवे मारू लागले ।। ७७ ।। इच्छारामपंत पागा हुजुर । नो का अवघ्यांत महाशर । येत होता काम जरूर । रायापाशी जाण तो ।। ७८ ।। तुळाजी बोले गारांस | मारा रे या गुलामास । कैसी करुणा देवास | नाही आली तयाची ।। ७९ ।। हाणूनियां तरवार । हाता गाइ. चा आधार । म्हणनियां आड मोहरे । तेथें तरी वांचना ।। ८० || नाही पाहिले विचारून । जिवे गाईस मारून । तेथे पाडिला तोड़न । इच्छाराम पंत तो ।।८१ ।। मोठी गडबड देखन । गारदी आले थाटन | आबाजीपंत उठोन | गेला कवाड लावावया ।। ८२ ।। गारदी बोले दीन् दीन् । कवाडे लावितां तोडीन | आली वेळ कठीण । ठार तेथें पाडिला ॥३॥ नवल जाहले विख्यात | मारामारी वाड्यांत । खबर दिवाणखान्यांत । गेली रायापाशी ती ।। ८४ ।। उठा म्हणता रायास | नाही वाट जाण्यास । गारदी आले मारावयास | गारदी आले चहूंकडे ।। ८५ ॥ जवळ नाही चोपदार । नव्हती एक ही तरवार । पापाजी खिसमतगार। होता जवळ एक तो ।। ८६ ॥ रायाला तो नाहीं धीर । पडली मोठी फिकीर । नव्हते सदर बारगीर । केले दूर बापूनी ।। ८७ ॥ होता डोईस फेटा । ________________

नारायणराव पेशवे यांचे चरित्र. (१५९) अंगावरती दुपेटा । गारद्यांनी वाटा । धरल्या त्या चहुंकडे ।।८।। जिकडे तिकडे होते स्वस्थ । कांही नव्हता बंदोबस्त । खरगसिंगाने समस्त । कवाडे ती कां लाविली ।। ८९ ।। नावे म्हणे कोठे राव । नाहीं दुसरा उपाय । आतां दादा शिवाय । आश्रा नाही कोणाचा ।। ९० ॥ पुरते चित्ती विचारून । बरोबर शिष्या घेऊन । मग देवघरांतून । दादाकडे निघाले ते ।। ९१ ।। करिती गारदी बेफंद । जिकडे तिकडे कवाडे बंद । कैसें साधिले हे ईद । त्या हो खरगसिंगाने ।। ९२ ।। मग एक्या दारांतून । तेथे कवाडे मोडून । बरोबर शिष्या घेऊन । आले माडी वरते ते ॥ ९३ ।। लागला दादाचा निजध्यास । चुकावून गारद्यांस । लक्ष्मणभट्ट उपाध्यास | घेऊन ते कां चालिले || ९४ ॥ गारद्यांनी दाणादाण । मारामारी हाणाहाण । राव कोठीच्या जिन्याने। दादाकडे चालिले ।। ९५ ।। नाऊन दादांचे महालांत । धरिला रायाने हात । गारद्यांनी वाड्यांत । मोठा आकांत मांडिला ।। ९६ ।। तुम्ही केला हा फितूर । गारदी मारती निष्ठुर । याजकरितां जरूर ॥ तुम्हापाशी आलों की ।। ९७ ॥ राव बोलवी दादास ।। दादा उठले शोध करावयास । ही बातमी गारद्यांस ।। मागो माग आली ती ।। ९८ ॥ मारामारी करीत ।। जवळ आले त्वरित ॥ जैसा वाघ गरगरत ।। ती हो गाय देखोन ।। ९९ ॥ गारदी आल्यानंतर ।। दादा न बोले उत्तर ।। कैसे पडले हे अंतर ।। तेव्हां मनी खोंचले ।। १०० ।। नागव्या तरवारी घेऊन ।। गारदी आले चढ़न ।। मग दादाशी जाऊन ।। मिठी घातली रायांनीं ।।१०१।। राव विनवी दादास || तुम्ही समजावा गारद्यांस ।। जे मागतील ते त्यांस ॥ देऊन वाटे लावावे ।। १०२ ।। आम्ही गरीब ज्वान ।। द्यावे मनला जीवदान ।। मजला कैदेत घालोन ।। तुम्ही सुखे करावे राज्य ॥ १०३ ।। करा राज्याचा कळस ।। केला दादानी आळस ।। सुमेरसिंग ते वेळेस ।। नाहला निष्ठूर मारावया ॥ १०४ ।। देखोन गारद्यांचा भाव ।। न सोडी दादाशी राव ।। घाली तरवारीचा घाव ।। समरसिंग तेधवां ॥ १०५ ॥ काय पाहतोस म्हणन ।। तुळाजीने जाऊन ।। आणिले रायास ओढ़न ।। तेव्हां गेली शुद्धि ती ।। १०६ ।। संकट देखोन अनिवार ।। बोले चापाजी खिसमतगार ।। लहान लेकरूं सुकुमार ।। करुणा येऊ द्या काही हो ।। १०७ ।। न ऐके सुमेरसिंग ।। मारूं लागला निःसंग ।। जवळ होता खरगसिंग ।। त्याणे घर घेतले ।। १०८ ॥ होऊन सुमेरसिंग उदास || जाहला निष्ठूर मारावयास ।। मग धरिलें रायास || चापाजाने जाऊन ॥ १०९ ।। धन्य चापाजी खिसमतगार ।। जाहला जिवावर उदार ।। तेथे पडिला तो ठार ।। जो कां रायापाशी तो ।। ११० ॥ जन्मा येऊन सा. र्थक ।। दुसरा नारोबा फाटक ।। एका वाराने मस्तक ।। उडवून तेथे पा ________________

(१६०) पांडुरंगकृत डिला ।। १११ ॥ मग न धरी कोणी धीर ।। पडला रायावरता मार ॥ हाणले यारावर ते वार || त्या हो खरगसिंगाने ॥ ११२ ।। पृथ्वी समुद्र वलयांकित ।। ज्याचे असोन अंकित ।। नाहीं मारावयाची क्षीत ||हा धर्म कलियुगींचा ।।११३॥ मारून नारायण रायास || कैसा घातला हा फांस ।। हा हो त्याणे केला नाश ।। कैसा केला कुलक्षय तो ॥११४।। माता कापी बाळकास || कोण रक्षील हो त्यास ।। तैसी गती रायास || तेव्हां केली दादाने ।। ११५ ।। युद्धाठायीं अभिमन्यूस ।। करून वेगळे पांडवास ।। चक्रविभूमध्ये त्यास || कपटें करोन मारिले ।। ११६ ॥ तैसे केले यथार्थ ।। तेथे न चाले पुरुषार्थ ।। केला दादानी हा स्वार्थ ।। त्या कां राजपदाचा ॥ ११७ ॥ बाळ सकुमार केवळ || नव्हती जागा निर्मळ || राव मोरीच्या जवळ || पडले होते तेव्हां ते ॥ ११८ ॥ करून रायाचे काम ।। असे पाहिले आराम ।। करून दादास सलाम ।। सदरे वरते आणिले ।। ११९ ॥ लूट गारदी यांनी केली फार ।। नाहीं सोवळ्याचा विचार ।। कशाचा ही नाही सुमार ।। जोड्यासहित फिरले ते ॥ १२० ।। गारदी यांणी अकस्मात ॥ तांब्ये सोवळे धोत्र पात्र ।। नाही ठेविले तिळमात्र । नेले. त्यांनी सर्व ही ।। १२१ ।। केले गारद्यांनी वेडेचार ।। त्यांचा न वर्णवे विस्तार ॥ नाही ठेविला आचार ।। केली त्यांणी शिवाशिव ।। १२२ ।। सर्व जागा विटाळून ।। लुटालुटी हो करून ।। नाही पाहिले विचारून ।। हौदामध्ये थंकले ॥ १२३ ॥ आतां मी वर्ण कोठवर ।। दादा होते सदरेवर ।। सुमेरसिंग जमादार || आणखी होते गारदी ।। १२४ ॥ नाही मनामध्ये खेद ॥ वाजविती नौबद ।। करिती गारदी आनंद ।। दाही फिरखून दादांची ।। १२५॥ कळली बातमी तहकीक ।। जासूद नारोजी नाईक ।। येऊन दादाशी ठीक ।। त्याणे केला जाबसाल ।। १२६ ।। काय कार्ति हे लोकांत ।। केला कळाचा घात ॥ टाकिला गारद्यांनी हात ।। इशारत हातां ती॥ १२७ ॥ नाहीं गारद्यांला धीर ।। उडविले नारोजीचे शीर ।। नाहीं लागला उशीर ॥ गेला त्याचा प्राण तो॥ १२८ ।। नाहली वाड्यामध्ये धूम ।। बाहेर केली सामसुम ।। एकाएकीच धम ।। लोक पळू लागले || १२९॥ विचारती एकमेकास || नाही कळले कोणास ।। वाड्यापाशी आसपास ।। माणस तथे ठरेना ।। १३० ।। गारदी मोठे अनिवार ।। करिती बंदकीचे बार ।। होऊन घाड्यावर ते स्वार ।। हरिपंत आले ते ॥ १३१ ॥ गारदी बोलती निष्टूर ।। हरिपंत नाले चकित चतुर ॥ समजला वाड्यांतील मजकूर ।। तेव्हां मनी खोचले ।।१३२॥ केला सभोवती बंदोबस्त ।। बोलाविले समस्त ।। नाहीं चित्त स्वस्थ । उपाय न चाले म्हणूनी ।। १३३ ।। बातमी पोहचतां नाऊन ।। माले सरदार धांऊन ।। १. समुद्रवलयांकित समुद्र हेंच वलय म्हणजे कडे त्याने वेष्टित. ५. अंकित स्वाधीन. ________________

नारायणराव पेशवे यांचे चरित्र. (१६१) वाड्यापाशी येऊन ।। पुढे सरसावती ते ॥ १३४ ।। मोठे मोठे उमराव ।। तुम्ही ऐका त्यांची नावे ।। पाटणकर आप्पाजीराव ।। जो कां मोठा रणशूर ।। १३५ ।। बरंगे खंडोजी जगताप ।। त्याला देखतां सुटे कांप ।। पराक्रमी त्याचा प्रताप ।। वीर ते कां मिळाले ।। १३६ ।। रास्ते यांचा समुदाय || गणपतराव आनंदराव ।। दुसरे मामा त्रींबकराव ।। ज्याची दहशत कर्नाटकीं ॥ १३७ ॥ आप्पाजी बळवंतराव || गायकवाड गोविंदराव ।। प्रतिनिधि भवानराव ।। ताबडतोब आले ते ।। १३८ ।। मालोजी घोरपडे सत्वर ॥ आले ऐकतांच खबर ।। मालोजी राजे निंबाळकर ।। आणखी पागा हुजूरती ॥ १३९ ॥ खंडेराव दरेकर ॥ गेले होते भोसल्यावर ।। बाळाजीपंताकडे अगोदर ।। आधी गेले होते ते ।। १४० ।। आले बापू हे दिवाण || ऐका त्यांचे वर्तमान ।। बजाबा पुरंदरे नाण || आले होते घांवून ।। १४१ । विसाजी कृष्ण सरदार ।। हिंदुस्थानचा विचार ।। नांव राहिले हजारांवर ।। इतके शहाणे आणिले ।। १४२ ॥ असे मिळून अपार ।। तोफखान्याचे सरदार ।। भीवराव पानसेकर ॥ आणखी आले कृष्णराव ।। १४३ ।। दामले बाळाजीपंत जाण ।। गारद्यांचे आख्यान ॥ हे कळतां च वर्तमान ।। गेली शुद्धि त्यांची ती ॥ १४४ ॥ असे सांगू मी कोठवर || बाळानीपंत दादा ठोसर || आनंदराव बळवंतराव ।। सविस्तर जिवाजी लौकर आले ते ॥ १४५ ॥ राघोजी आंग्रे कुलाब्याहून ॥ आले बोलाविले म्हणून ।। तेही तयार होऊन ।। आले होते लवकर ।। १४६ मोरोबा दादा फडणीस ।। आले हो कां चिटणीस || किती धरावे गणतीस || होईल तो कां विस्तार ।। १४७ ।। सर्व मुत्सदी आणि सरदार ।। असे मिळोन अपार ।। मिळोन करिती विचार ।। एका जागी बसोन ।। ११८ ॥ खेद करिती चित्तांत ।। राव गुंतले माहालांत ।। हत्ती घोडे बधवारांत || दाटी जाहली मोठी ती ॥ १४९ ।। नाहला वाड्यांत कहर || बाहेर नये कोणासी खबर ।। बुधवारचे चावडीवर || सखाराम बापू वैसले ।। १५० ।। मोठे मोठे सरदार ।। मिळोन करिती विचार ।। करा एकदां च मार ।। गारदी देऊ उडवून ।। १५१ ।। गुंतले वाड्यांत राव ।। करितां नये उपाय ।। आम्हा पुढे गारदी काय || करिती ही बापुडौं । १५२ ॥ नाना फडणीस हरिपंतास || काळजी दोघांचे चित्तास ।। मोरोबादादा त्या समयास ।। बसून करिती खलबत ।। १५३ ।। बाळाजीपंत होदावर ।। बसून आणविती खबर ।। गारदी यांच्या बरोबर ।। कांही नव्हते राहिले ।। १५४ ॥ मिळोन सरदार अटोकाट ।। बुधवारांत एक ची थाट ।। नाहीं माणसांसी वाट । तेथे ती कां नावया ।। १५५ ।। दाटी पाहून बुधवारांत ।। हूल पडली शहरांत ।। जिकडे तिकडे शहरांत || गडबड मोठी जाहली ती ।। १५६ ॥ दुकाने ला. ________________

(१६२) पांडुरगकृत विता हालोहाल || पळतां लोकांचे हाल || पुण्याचे जे कां कोतवाल || धोंडोपंत आले ते ।। १५७ ।। न चाले कोणाचा उपाय || अवघे करिती हाय हाय || लोक म्हणती पुसावे काय || त्या हो गारद्यांला ॥ १५८ ।। एक म्हणती करा हल्लयास ।। दुजे यर्जिती त्यांस || खवळितां त्या गारद्यांस ।। वाड्यांत करिती आकांत ।। १५९ ॥ गारदी जात उन्मत्त ।। न चाले कोणाचे मत ।। बापूचे हे मत ।। हल्ला करूं नये तो ।। १६० ।। तुम्ही त्याला मारूं जाल ।। वाडयांत करितील कल्होळ || काढा दुसरा निकाल ।। त्या का हल्ल्ग वेगळा ॥ १६१ ।। ऐकून बापूंचे वचनास ।। मानले सर्वांचे चित्तास । नाहीं केला सायास ।। त्या हो मग हल्ल्याचा ॥ १६२ ।। मनसबे नानापरी || करिती आपले घराघरा ॥ मग इतक्या उपरी || चोपदार आला वाडयांतून ।। १६३ ॥ मत्सदी आणि सरदार || असे मिळोन अपार || आला तेथें चोपदार ।। म्हणे दादाने पाठविल ।। १६४ ।। पाठविले कोणत्या कामास || अवघे पुसती हो त्यास || बनाबा मालोनी या दोघांस || बोलावं आलो मी ॥ १६५ ॥ मग हो त्या दोघां नणांस || चोपदार घेऊन गेला त्यांस || नाही येऊ दिले माणसास ।। बाहेर ते की ठेविले ॥ १६६ ।। नाहीं बरोबर खिसमतगार ।। नव्हती एक ही तरवार ।। मग दादांस नमस्कार ।। केला बजाबाने तो ।। १६७ ॥ मालोजीने रामराम ।। केला दादासी आराम ॥ जाहले रायाचे वर्तमान || सर्व त्याणे सांगितले ॥१६८।। तो ऐकतां च वृत्तांत ।। तो च खोचले मनांत ।। तम्ही कीर्ति हे लोकांत ।। बरी कली चांगली ।। १६९ ।। गेली गोष्ट नाही येत ।। असे दादा बोलत ।। करा पुण्याचा बंदोबस्त ।। द्वाही फिरवून आमची ॥१७० ।। आज्ञा शिरी बंदोन ।। आले बाहेर निघोन ।। अवघ्यांस येऊन || खबर सर्व सांगितली ॥ १७१ ।। जा. हले नाहीं बरे आतां ।। अवघे चकले चित्तांत ।। म्हणती दादाने पुरता ।। ता की दावा साधिला ॥ १७२ ।। गारदी निष्ठर हो जाण ॥ घेतला रायाचा तो प्राण ।। चापाजी तो निदान || जाहला रायाचा सोबती ।। १७३ ।। केली वाड्यामध्ये धम ॥ कितीकांचे केले काम || हजर पागे इच्छाराम || आणखी नाराजी नाईक ।। १७४ ॥ आणखी तोडिले वाडयांत ॥ नाहीं नाऊन पाहिले आंत ।। ऐसा ऐकून वृत्तांत ।। शक्ति गेल्या अवघ्यांच्या ॥ १७५ ।। केले दादाने अघ. टीत ।। आतां नाही बरी गत ॥ केलें कर्म अनचीत ।। त्या कां गारद्यांनी ।। १७६ ॥ आला कठीण वक्त ।। सरदार मत्सदी समस्त ।। गेली अवघ्यांची शक्त ।। गेले आपले घरोघरी ।। १७७ ।। प्रतिनिधि भवान रायास || बोलावन नेले हो त्यास || त्याणे जाऊन दादांस ।। उत्तर केले चांगले ।। १७८ ।। तुम्ही साधनियां परमार्थ ।। राजपदाचा केला स्वार्थ ॥ मोठा केला पुरुषार्य ।। ________________

नारायणराव पेशवे यांचे चरित्र. (१६३) कीर्ति केली नगों ही ।। १७९ ।। क्षण न लागतां गारद्यांस ।। मी एकटा पुरेन त्यांस ।। तुम्ही केला हा नाश ।। कर्म केले अघटीत ।। १८० ।। बरे नाहले अझून काय || गारदी म्हणजे पदार्य काय ।। असे बोलतां भवानराय ।। गारदी भ्याले बापुडे ।। १८१ ॥ समस्ताशी हालोहाल || जाहला रायाचा तो काळ ।। आनंदीबाई राया जवळ ।। जाऊन ती का बैसली ।। १८२ ।। कपट असे चित्तांत ।। म्हणे केला मलाचा घात ।। दांभिक भक्ति जनांत ।। दावी राक्षसीण ते ॥ १८३ ।। चरित्र हे स्त्रियांचे जाण ।। नकळे पोटांतील कमे ।। दादांना ही शिकवून ।। घात केला रायाचा ॥ १८४ ।। पार्वती बाईस दुःख फार ।। रुदन करी अनिवार || मारिला बाळ सकमार || नाही करुणा आली ती ।। १८५ ।। कर्म केलें करूनि भेद || नाही चित्ता मध्ये खेद ।। करी माझा शिरच्छेद ।। दादाने म्हणे बुडविले ॥ १८६ ।। आपले आपटोनी मस्तक । म्हणे कुळाचा दीपक ।। पेशव्यांचे वंशी एक ।। होता तो कां मारिला ।।१८७||. याचा पुसिला हो ठाय ।। लेकरूं अज्ञान राय ।। त्यासी वधोनि पुढे काय ।। मोक्ष पद जाहले ।। १८८ ।। तमचे हाती देऊनि रायास ।। माधवराव गेले कैलासास || नाही होऊ दिले नव मास || तेही लाविले ठिकाणी ।। १८९।। जाहले दुःख द्विगुण ।। आठवून रायाचे गुण || आपले हाते हृदय आपटून ।। शराराच कस ताडिले ।। १५० ।। सगणा बाई आकांतून || कळवळा आला पोटांतून ।। गेले राव दुजे ठेवन ।। पाहं आतां कोठे मी ।। २९१ ।। फुटला सर्वांशी गहीवर ।। गहजब गंगा बाईवर ॥ कैसा रुक्मिणीचा वर ॥ देव तो कां क्षोभला ।। १९२ ।। निष्ठूर जाहग सीताकांत ।। कैसा करविला आकांत ॥ पाडिले राव एकांत ।। दादाच्या त्या महालांत ।। १९३ || रात्र झाली एक प्रहर || तेव्हां मिळाले समग्र ।। पण्यासारखें नगर ।। आज रायाने त्यागिले ।। १९४ ।। साहित्य करावयासी ।। सांगितले त्रिंबकराव मामासी । फुटले जे त्या आकाशासा ।। लावितां नये ठिगळ ॥ १९५ ॥ जाहला निश्चय गंगाबाईचा ॥ बरोबर जावयाचा ।। मोडिला ध्यास सतीचा || अवघ्या बायांनी मिळोन ॥१९६।। परंतु म्हणे मी न राहें ॥ आनंदी बाईने केले काय ।। लोटून खोलीत लवलाहें ।। बाहेरून कडी घातली ।। १९७ ॥ मग उपाय चालेना ।। न ये देवासी करुणा ।। ऋणानुबध हो नाणा || दोघांचा तितका च ॥ १९८ ।। आकांत केला को. मळ ।। पडला मोठा तो घोळ ॥ हृदय नाहले जळून कोळ ।। अहो सुटला गहिवर ।। १९९ ॥ रात्र दोन प्रहरास || राव नेले नदी-तीरास ॥ अग्नि देऊन त्यास ।। कर्म केले यथाविधि || २०० ॥ विनय संवत्सराचे नांव ॥ शके सोळाशे पंचाण्णव ।। भाद्रपदाचे वैभव ॥ शुक्ल पक्ष होता तो ।। २०१ ।। तो ________________

(१६४) पांडुरंगकृत नारायणराव पेशवे यांचे चरित्र. या जगन्निवास ।। सोमवारचे दिवसास ॥ अनंत चतुर्दशीस || वास केला स्वर्गीचा ॥ २०२ ।। नहाले ऐका वर्तमान || आले रायासी विमान || राया बरोबर दिल्हे प्राण || ते ही गेले बसून ।। २०३ ॥ केला रायाचा घात ॥ त्याचा होईल निःपात || बेचाळीस सहीत ।। नरकांत पूर्वज पडतील || २०४ ।। विश्वास राव बापूवर प्रमाण || कैसा केला अभिमान || कळलें होतें वर्तमान ।। नाहीं रायास कळविले ॥ २०५ ।। मोठ मोठाले आंत ॥ ने कां होते फितुरांत ।। त्यांचा होईल निःपात || आणि होईल नाचणी ।। २०६ ।। नाहीं पापासी अंत पार ॥ नये नर जन्म वारंवार ।। याजकरितां सारासार ॥ विचार नाही पाहिला ॥२०७॥ असे दुष्ट हे साचार ।। त्यांचा न करावा उच्चार || जाहला पृथ्वी वरता भार || त्या हो कां दुष्टांचा ।। २०८ ॥ राय गेले स्वर्गास ।। काळजी लागली सर्वांस ।। देवाचे नाही चित्तास । कसे आले म्हणती हो । २०९ ॥ त्याचे स्वरूप सगुण ।। गहीवर येतो आठवून || नाहले वाईट म्हणन || कष्टी होती लोक ते ।। २१० ।। जसे सिंहाचे घर ।। जाऊन नंबुक भितर । ईश्वर मायेचे कौतुक ॥ कोणाला ही न कळे ।। २११॥ केला राज्याचा कळस || केला दादांनी आळस ।। नाहा पाहिले पापाचे भयास ।। अनुचित केले ते ॥ २१२ ॥ आपुले नासिक कापून ।। कल वेन्यासी अपशकून ॥ आपली कामधेन विकन । लोका घरी ताक मागे ।। २९३ । देखोन पुरुष सुंदर ।। आवडे चित्ता बरोबर ।। म्हणोनिया भ्रतार ।। त्यागून नाहली असती ।। २१४ ।। चिंतन होई चिंतामणी || तोही घालन गोफणी ।। दिल्हा तो हा झोकनी ।। म्हणे गेला किती लांब ।। २१५ ॥ राज्य आणि श्री सुख ॥ नाही कधी भोगिले द:ख || आणि परमार्थ वर्तणक ॥ स्नान संध्या केली ती ।। २१६ ॥ देव-पजा नाहीं शरीरा || भोगनियां राज्य करा ॥ वया योग्य नैसा बरा ।। गंगेचा ओघ तो ॥ २१७ || फार जाणे फार वि. चार || बुद्धिवान धार्मिक विचार ।। याजकरितां वारंवार ।। कीर्ति रायाची वर्णिली ॥ २१८ ।। कुफराणे दुष्ट नाण || काय त्यांचे व्यर्थ जिणे ।। कलियुगीचे महिमान || आली सृष्टि उफराठी ॥ २१९ । जे करिती दानधर्म ।। त्यांचे पाठीमागे कर्म ।। जे करिती स्वधर्म ।। अधर्म चाले तेथींचा ।। २२० ॥ कलियुगी गुण || होईल विस्तार म्हणून ।। किती वर्णावे अवगुण ॥ थोडक्यांत आटोपिलें ।। २२१ ॥ नारायण रायाचे चरित्र ।। तुम्ही ऐकावे पवित्र ।। तेणेंकरून होईल मित्र ।। देव तुम्हा लागी तो ।। २२२ ॥ आपले दिसू न देई अंग ।। कौतुक करितो श्रीरंग ।। कविता करितो पांडुरंग ।। वर्णी चरित्र रायाचें ॥ २१३ ।। SEANI ________________

अमृतरायकृत शुक-चरित्र. गभी असतां ज्ञान जहाले । श्री शुकाने जिवि ते धरिले । जन्म-जरामय-मरण वारिलें । भव-भयाते संहारीले । तप-सामर्थ्य ताप हारिले । विवेक-मंत्रे मन आंवरिलें । विषय-पसारे दूर सारिले । असे वेदांतीचे वरिले । अशेष जेजे भोग भोगिले । शुक-अर्भका-गर्भ-जाचणी । द्वादश वर्षे । अति-प्रकर्षे । अवयव उदरी आकर्षुनियां । निकर्ष करुनी वर्षे बारा । गर्भदरीचा अती उबारा । क्षुधा नळाचा ताप दुबारा । अधोवदनीं क्लेशा-सदनी । नार-बंधनी । मूत्र-आधणी । दायर इष्टा पिष्टफळा सम । उकडत होता जठराग्नीनें । त्वचा हि कोमळ | नाकी तोडी जंतू बुळबुळ । वळवळताती । तळतळ होतां । कळकळ निवास | फ्यपंकी कारागृहवास । कुश्चळ दुगधीचा त्रास | सर्व रोधिले श्वासोच्छास । सोहं सोहं हा निजध्यास । वैराग्याचा जिवि हव्यास | बाहेर पडता मी अभ्यास | करीन साधन बहु सायास | ताप हि साहिन शीत ही न । क्षुधेशि खाइन । मनासि घेउन वनासि जाइन । तृषेसि लाविन आले वाटे । हरि-नामाचे घेइन पेटे | उतरुनि भव-नाद जाइन वाटे । फोडिन कर्माची हि कपाट | सांडिन वासनेचे फांटें । उपडिन अभिमानाची बेटें । उत्पाटिन मी मोक्ष-कपाटें । ऐसा गभी ध्यास लागला | मातेचा जिव बहू भागला । व्यास म्हणे इस रोग ला. गला । उन औषधी रेच योजिला । मंत्र-प्रयोगें जाळिन याला । समंध ऐसा कोण जन्मला | ऐसे नाणवि श्रीकृष्णाला | श्रीहरि बोले त्या गर्भाला । शुकापरी पढवीता जाला । म्हणवुनि शुक हे नाम तयाला । कमें कथिता नाला श्री हरिला | श्री शुक-योगोंद्राने रंभेचा गर्व हरिला । धृ ॥ १॥ पुससी कोण तो मी ऐसा । अनादि निव तो नामें कैसा । पाप पुण्य मिश्रीत सरीसा । अंगुष्ठा सम-लहान उलीसा | तो मी सूक्ष्म स्थळी भरलो । लक्ष चौयाशी भरूनि-पणे । दुनि जाले येथे येणे । दडी दीधली पाप-भयाने । माझी १ जरामय जरा + आमय-म्हातारपण व रोग. २ भव संसार. ३ वेदांत वेदग्रंथांतील शेवटचे ग्रंथ म्हणजे उपनिषदें. १ अर्भक-मूल. ५ क्षुधानळ-भूक हाच अग्नि. ६ जार-गर्भाच्या सभोंवती असणारे वेष्टण ( वार ). तीन प्रकारच्या जीवकोटी आहेत:-जारज, अंडज, उद्भिज. ७ दाथर-मोदक उकडते वेळी गवताचा थर भांड्यांन घालतात तो. ८ पूयपंक पू हाच चिखल. ९ पेटे नदीतून तरण्याकरितां भोपळे इत्यादि साधन घेतात तें. १० कपाटदार. ११ शुकापरी पोपटासारखा. १२ पेणे मार्ग चालतांना विश्रांतीकरितां केलेला मुक्काम. ________________

अमृतरायकृत ऐका अपूर्व कथनें । स्वधर्म सांडुनि अधर्म वाटे । कुकर्म जीवा गोड वाटे । अनर्थ तेथे कर्मचपेटे । मर्म तयाचे कर्म फळे मग । कृमी होऊनि भ्रमणी चक्रीं । भ्रम दुखाने काळ की मी । मी मी म्हणतां मेंढा नालों | चंडी पाशी मांड खटलो | काळचक्रामानि भरडलों । बुरूड होउनि दुरड्या केल्या । कोष्टी होउनि पाष्टा विणिल्या । परस्त्रियेते पहातां दृष्टी । अंध होय त्या पापे कष्टी । विषय-प्रयोगे अंग कुष्टी । अन्न-दाने स्वदेहपुष्टी । द्रव्य-दाने नित्य तुष्टी । अदत्त-योगे पात्रे उष्टीं । चाटी इवान होउनि 'ईष्टी । भिक्षा तांदूळ न घालि मुष्टी । तरी च कीटक कोरड काष्टीं । हरि-नामाची न करी गोष्टी । दर्दुर होउनि ओरडे सृष्टी । ब्रह्म-कुळींचा आचार भ्रष्टी । तरीच गर्दभ भार पृष्ठी । अतिथी उपवाशी ठेवुनि आपुल्या काया पोशी । धनी असोनी विपत्ति सोशी । पुरून ठेवणे ऐसा दोषी । घुशी होउनि घुसे बिळांत चि । विडील काळा मुषक म्हणे मी। संकर नामा डुकर होउनि । उकिर उकरडा उकरला । श्री शुक० ॥ २॥ सुंदर काया तीर्थ स्नाने । पोट शूळ हा भूतद्रोहाने । गनादि वहने कृपाद्रवाने । दुष्ट जन्म घे उपद्रवाने । परद्रव्याचे करितां हरणे । दरिद्रतापें तापनि मरणे । रक्तपिती चोरितां चि सोने । क्षय-रोगी हा वृत्ति-क्षयाने । अनेक दुःखे अनृत भाषणे | व्याघ्रादिक हे गळा बंधने । अस्वल होती रीण गिळोन । नेत्र झांकुनि जुपिति घाणीं । वनीं वाघुळा अधोवदनी | पंक्ति-भेद जिहिं केला त्यांनी । धर्म करी त्या मोडा केला । गर्भ-खोडा प्राप्त जाला । प्रसूति समयी अडवा आला | शस्त्रे छेदुनि लुवा केला । लक्ष चौऱ्याशी हा बाजार । करी बेजार । बहू जोजार | हजार वर्षे कारागार । देह सर्पाचे | काक-बैंकाचे । गृध्र घुकाचे । स्थावराचे । फिरत फिरत मग ईशदयेनें । कर्मभुमी नरदेही येथे । स्मरणी लागी मे जैसा शतायूष ते अमोल्य योडें । जन्मलों मी गी स्मरतां । सोहं सोहं बाहेर पडतां । विसरे हे मी । देहे गेहें । माया मोहे | मामा-मामी । काका-काकी । ताई-माई | आई-बहिणी । विहिणि-मेहुणी । इत्यादिक हे कर्म-कहाणी। या नात्याच्या गुंडाळ्याने । गुंडाळुनि बंडाळ चि झालो । चांडाळ चि मी । मोहें याचा । आचावाचा नर-स्तूतीचा | काम वस्तूचा आर्जवाचा | हरीहराच्या १३ चंडी देवी. ११ दुरड्या-पाट्या. १५ पाष्टा=सताच्या गुंड्या. १६ इष्टी यज्ञ. १७ दर्दर बेडूक. १८ बिडाल मांजर. १९ सूकर-डुकर. २० जेथे अक्षर दोर्घ असून न्हस्व वाचले पाहिजे तेथे त्या दीर्घ अक्षरावर ७ अशी अर्ध चंद्रकार ग्वण केली आहे व जेथें अक्षर हस्व असून दीर्घ वाचले पाहिजे तेथे त्या व्हस्व अक्षरावर – अशी कुंकवाच्या चिरीसारखी खण केली आहे. २१ वृत्ति उपजीविकासाधन. २२ लुडवा हस्तपाद रहित. २३ वक वगळा. २४ घक-घुवड. २५ स्मरणी=मण्यांची माळ. २६ मेरू माळेच्या मध्य भागचा मोठा मणौ. ________________

शुकचरित्र. भजना वांचुनि श्रीहरि । जन्मोजन्मों काळ क्रमिला ।। || श्रीशुक० ३॥ भय पापाचे कां न धरी । पुराण-कीर्तन-देवद्वारीं । तांबुलभक्षण कुष्ट शरीरौं । कम वमै निंदा करी । टिटवीजन्म त्या पक्ष्यां भितरी । गुरु शिष्याशी विद्या चोरी । होय पिगैळा तो निर्धारीं । अनुचित प्रतिग्रैह ब्राह्मण घेतां । गंडमाळा होती अद्भुता। परद्रव्याचा अपहार करितां । पर क्षेत्रिच्या गाई वलितां । अल्प-आयुषी होय तत्वतां । सत्पुरुष अणि प्रजा पीडितां । व्याघ्र सर्प होय तत्वतां । साधु-छळणी वंश-क्षयता । देवद्वारीचे तरू तोडितां । छाया मोडितां । पांगुळ होती जाण तत्वतां । जारकर्मि ते वेश्या जाण । स्त्री-पुरुषांचे गुह्य श्रवणे । दासी किंवा कुंटिण होणे । सेवकासि नो त्रासी पूर्ण । तोचि मोळ्यावाहक जाण । सेवक होउनि स्वामि जाचणे । इवान होउनि बहू हिंडणे । ब्रह्म-राक्षस बहु अभिमाने । देवालयाचे तेल चोरणे । मार्जार होउनि गुर्गुरकरणे । त्रास माता-पितया देती । मर्कट होउनि वृक्षी फिरती । क्षेत्री म्हणवुनि युद्धी पळती । सिमा लोटिती । कवन निंदिती सत्पुरुषाचे । वृश्चिक-रिसौदि जन्म पावती । वेद-शास्त्र ने उगें निंदिती । द्वेष करिती महा पुरुषांचे । तस्कर होउनि नाश तपाचे | बंधू-बंधू वैर करीती। मत्स्य होउनी जळी विचरती । दोघी स्त्रीया जे कां करिती । येकीचे जे चित्त राखिती । सरिमेयाच्या शिरावर्ती। गोचड होउनि तरतरताती । उदक कोडितां मूत्रकोंडतो । पृथ्विपतीची निंदा करितो । उदरी अग्नी मंद होतो । ग्रहण-संधी करितां भोजन । पित्तरोग त्यां होय दारुण । पर-बाळा दुरदेशी विकणें । वचनों गुंतुनि पालट करणे । गलित-कुष्ट-दुर्गधि साहणें । अपराधाविण स्त्रीस जाचणे । एक अंग ते जाय तयानें । ब्राह्मणाचे अन्न हरणें । वंश शून्य हे शास्त्रि पहाणे । गुरु संत आणि माता पीता । त्यां उपहासितां । वाचा जाउनि होय दुःखिता | ब्रह्म-वृंदा त्रास चि देतां । व्याधी तिडका लागती कुंथा । पुराण-अवर्णी हरी-कीर्तनी । जाउनि निजतां अजगर जाला । अतिवादे तो सन्निपातला । देव पुजेने वीट आला । मारि नाहकाला । पुस्तक चोरुनि मुका चि जाला । नमन करीना जो संताला । कठोर बचनें त्रास दोधला । बहु जन्माचा । बहु जोनार । त्रास पावलों वारंवार । नुलंघवे मायापूर । अशि वाक्ये ही शुक मूवींची । ऐकुनि साची । श्रवण करी जगदात्मा ज्याची। धरी चित्ति मुक्ति त्या फुकाची। अनुभवाची । जन्मांतरिची । ऐकतां चि तेधवां श्रीहरिहरासि स्मरुनि २७. पक्ष्याभितरों पांखरांत. २८. पिंगळा-पक्षिविशेष. २९. प्रतियह दानघेणे. ३०. क्षेत्र-शेत. ३१. वृश्चिक-विंच. ३२. रिस-आस्वल (संस्कृ० ऋक्ष). ३३. तस्कर-चोर ३४. सारमेय=कुत्रं. ________________

अमृतरायकृत काय बोलिला || श्रीशुक० ॥ ४॥ पुण्यलता हे फळासि आली । कृष्णे निभलि । अशि चालविली । पापशंखळा हे तुज कळली । तरि कां माता हे शिणवीली । निघोनि आतां सोड माउली । स्वरूप-सत्ता पाहे आपुली । मनासि वोधुनि वनासि जावें । ब्रह्म भावे ननासि ध्यावे । धनासि अणि स्त्री-जनासि भ्यावे । नातरि माया फिरविल वांया । भरविल या बा आडराने । रामावांचुनि निकाम राँमा । भुलविल तुजला । तुजला देइल टोला | चौयाशींचा दाविल झोला । कृष्ण बोलतां शक निष्ठला। भ्रष्टला या प्रपंच्यातुनि । गेला तैसा आला नाही । पडला ईंड-शत्रूच्या डाई । वासनेला मारुनि घाई । जाळुनि अंगी भस्म चचिले । नीवित जाण असे खर्चिलें । वाणि-द्वारा ब्रह्म चर्चिलें । जिवित अर्चिले । प्रबोध हृदयीं शिरकविला ।। श्रीशुक० ॥ ५॥ हृदयों धरीत करि पन्छव ग्रंथी । प्रेम भरित हृद-विवेक पंक्ति । छेदित ऐसे जेणे न घडे । जन्म सांकडे । द्वयारोकडे । प्रसूत भूत | नूतन सरिता । संकोच रस्ता । विस्तारें श्रम लिहितां दस्ता | कागद नपुरे । पुरे पुरे हे आस्ता । ऐशी शास्ता घडली । धास्ता खाउनि । द्वययन-सुत पैय-पानाले । अव्हेरुनियां घोर वनाते । न घडे जन्म तो तत्क्षणांतें । दर्शित ज्याची । ज्ञान-दशा जग मृषाचि भासे । मूंगदृशा भ्रमवि अशा तेव्हां । व्यास मनी हव्यास उठीला । श्वास सांडिला । अशा अशा बाळासि पाहावे | कास घालुनि पृष्टिं धांवला । वियोग दुःखें ओष्ठ सूकला । शुक शुक ऐशी हाक मारुनी । शुक डोळीयां मुख दाखवी । अरे पुत्र क्षणमात्र उभा रे । मोह कळवळे येति उबारे । नेत्री चळ चळ अश्रूधारा । स्मश्रु-अधरा वरोनि ढळतां । आकळितां नाकळे चि ममता । चक्षू पुसतां पक्षि शुकाचा । वृक्ष आणि तृण पक्षि बोलति | "ॐ शद्वे जो प्रणव महा-वाक्याचा ध्याता । ध्याताध्यात ध्यान धारणा । जन वन ज्ञानामतदृष्टिने । सष्टि सिंचुनी शीतळ केली । निवांत जाली | हे तात! तात! चित्तांत । आप विख्यात मात हे सर्वांतरी हे । निरंतर असतां । अंतर मानुनि । अभ्यंतर कां जाळुनि घेशी । आलो ना मी गेलो कोठे । जन्मलोना मेलो नसतां । भ्रांत दुःख विश्रांत होउनी । शांतपणे सिद्धांत विवरुनि । असें पहावें । आवरणशक्ती । पंच महा-भूतांची व्यक्ती । उभी ठाकतां । बंध मुक्तिचा । शब्द रूढला । ३५. रामा स्त्रो. ३६. षट् शत्रु काम, क्रोध, लोभ, मोह, मद, मत्सर. ३७. डाईद्वेषांत. ३८. द्वैपायनसुत-व्यासपुत्र शुक. ३९. पयपान दूधपिणे. १०. मृषा खोटें. ४१. मृगदृशा स्त्री. १२. स्मश्रु-दाढी. १३. प्रणव ओंकार. १४. महावाक्य="तत्त्वमसि" म० तें (ब्रह्म) तूं आहेस हे वाक्य. १५. पंचमहाभूते पृथ्वी, आप, तेज, वायु, आकाश ________________

शुकचरित्र. अविद्या-भ्रम जिवास घडला । अहं ब्रह्म सिद्धांत उडाला । भाव बुडाला मोह जळाचा आला पूर | आत्मा संन्निध असतां दूर । हुर हुर जिवास गुरू ज्ञानाचे । अंजन नसतां कॉनकोंडा । प्रपंच फोल कोंडा कांडून अभिभानाचा घोडा बांधुनि । भवलोडा जो त्यांत चि बुडती । तसे नकारे । आयुष्याच्या अवधी अधीच । "सहा वधोनि सावध व्हावें । सत्य सनातन असे पहावे । घर्टी घटाकृती । मठी मठाकृती । अकाश-विकांत नसतां भासे । प्रतीविकारे तैसा आत्मा पिंडींचा तो ब्रह्मांडोंचा । परमात्मा तो उपनाम पावला। अहंतत्व ते सोऽहं असतां। कोऽहं विभ्रमयोगें विसरे वेदी जे बंदिजे ब्रह्म ते निरामय असे असम विलसे । नित्य निर्गुण सत्य सनातन । ज्ञानानंतध्यानातीत । सजल नदीत । चंद्र जैसा दिसे उदीत । सत्याधारे तैसे तया । विश्वघटांत । व्यास, न मान | गुरू नमान श्रुति प्रमाण । ण वाक्याने गतागती आत्म्याला नाहीं । देह जेथचा तेथे पाहीं । पंच भूतांची असतां खंती । कां बा करसी । भांबावुनियां । वियोग ह्मणसी । देहाभिमाने मी तूं सखया । पंचभुतांच्या संगें जिव हा । वासनेच्या अंगें सोगे। घेउनि रंगुनि जन्मुनि मरणे । अणि जननीचे जठरी भरणें । कर्मे करणे ती निस्तरणें । भव तरणे ते न घडे जाणा । गुरुचरणाविण प्रपंच-घाणा । त्यासि मुंपिला अज्ञान जीव हा । मोह अंध पशू द्वंद ग्रामिंचा । देह झोपडी । मध्ये मी तूं हे चि झापडी । नेत्रबंधनी फिरति बापुडौं । काळाह निष्ठुर होउनि थपडी । न कळे हा मी कोण कैसा । पेणे कोठुनि जाणे कोठे । मार्ग दीर्घ तो । क्रमुनि भ्रमुनियां । ऐसें न करितां नाना योनी । माता माझी मी मातेचा । पिता चि जालो । तिचा पुढे मग कांत होउनी अंत पावलो । अकांत करिती । प्रिया पुत्र मग क्रिया अचरती । श्रद्धायुक्त श्राद्धे करिती । निर्मोहत्वे परत परत तूं" ऐसे म्हणतां शूक-किरौने । मधुर गिरनें । क्षीर-निरौचा निवाड करितां । आज्ञानाचे कवाड व्यासे । उघडुनि अंतरि विवरी तत्वे विवरुनियां मग । आत्मत्वेशी । मुख्य पदी निज सख्य करुनियां भागवताख्य पुराण पत्रे । व्यास पवित्रे । करिं ती धरितां भित्ति-चित्र हें । विश्व मृषा हे विचित्र हरिची लीळा दर्शित आली प्रतीति महा मुनिला । श्रीशुक० ॥ ६ ॥ पाप-भये वैराग्य जयाला । सेन-विहिन शुक वनासि गेला । बैंशन त्यजुनियां खाय भुकेला । योगासनासि घालुनि बसला । नमन करुनि गुरु कृष्ण १६. अविद्या अज्ञान. १७. कानकोंडा बहिरा, निर्लज्ज, १७. a. सहा षट् शत्रु (टीप २६ पहा). १८. सनातन=शाश्वत. १९. विरुति बदल, फेरफार. ५०. जमानजामीन, ५१. किर=पोपट. ५२. मधुरगिरा=गोड वाणी. ५३. क्षीरनीर-दूध व पाणी. ५१. प्रतीतिखातरी. ५५, वसनविहीन-नग्न ________________

(१७०) अमृतरायकृत कृपेला । उन्मनिंचा तो मार्ग शोधिला । तत्वमसि महा-वाक्य बोधिला । कामक्रोध-समुदाय छेदिला । नित्य ब्रह्म निर्वाणे लाधला । स्वानंदामृत घटघट प्याला । आनंदाचा ढेकर दिधला । आत्मा सेवुनि स्वस्थ बैसला । संतोषाचा बाग लाविला । दुराविले त्या नष्ट अशेला । शाल दुशाला कशास त्याला । तोडुनि टाकी मोह पाशाला । काय नियम यम करिल अशाला । अशासि येथे कशासि अणिता । त्यासि मसाला करील कोणी । झणी कसाला । बोले कृतांत आत्म दुतांला | जिता चि मेला निकाम जाला । जिवन्मक्त शुक ह्मणती त्याला । बहु देणे मग नलगे ज्याला । असो बिचारात्याचि विचारा । येईल तैसे बरे म्हणावे । उगें पहावें । इंद्र स्वभावें येउनि प्रेरी । त्या रंभा-सुंदरिला ।। श्रीशुक० ।। ७ ।। - अनुष्ठान तप-कळा लोटल्या । तप तेजें दश दिशा दाटल्या । पुण्य नद्या शकाच्या अटल्या । सुकृत बळे जरि शूक भेटल्या । ऋणानुबंधैं गांठि तूटल्या । इंद्रमनी कल्पना ऊठल्या । तेव्हां त्याच्या शक्ति खुंटल्या । युक्ति खुंटल्या । वृत्ति वीटल्या । जैसे वान मैना साठी। मार्गस्थाच्या लागे पाठी । स्वभाव दाःखे होउनि कष्टी । तैसा तेणे देवेंद्राने । यत्न मांडिला । रत्न सुरवरी । सभेसि रंभा आणि मेनका । तिलोत्तमादिक स्वर्ग-गामिनी । पाचारुनियां इच्छित सांगे । लान वदने पुण्यामृत शुक्राचे हरुनी । दोहन करणे । मोहन रूपे । रंभा वहिनी चतुर शहाणी । अवनी-भुवनीं शुकॉच्या । परामृशाते । जावे म्हणुनी अति हर्षाने । शतयज्ञाची आज्ञा वंदुनि । करी प्रतिज्ञा । शक सभेसी वक्र पाहुनि । हंसोनि बोले देइन झोले। भले भले मी चेववीले । पंचविषये म्यां चेववीले । धाउनि आमुचे मुखरस प्याले । तपक्षयाते सवेचि भ्याले । आणिक घांवले वनी पावले । तपें तापले । नेत्र लाविले झाले गेलें बरें विसरले । तपोधनाने सधन हि जालें । आसन । तुमचे थरारिलें मग । अह्मा प्रेरिले । तेथे जाउनि । गाउनि नाचुनि । पुण्य-दुधाते । दोहानि घेउनि । मोहन-यंत्रे विश्वामित्रादिक सत्पात्रे । वात-अई अणि गळीत पत्रे । भक्षुनि तपती अमुची सूत्रे । वेग वक्त्रे । मुत्रे कुत्रे । जैसे तैसे पाठी लागुनियां क्षणमात्रे । त्याला मुंगी येउनि लुंगी ! सुटली स्मरगुंगी ते तेव्हां हुंगित हुंगित जवळ चि आले। ५६. उन्मनी= जागृती, स्वम, सुषुप्ति, तुरीया, व उन्मनी या पांच स्थितीतील शेवटची म्ह० पांचवी. ५७. तत्त्वमसि तें तूं आहेस. (टोप १३ पहा). ५८. ब्रह्मनिर्वाण= ब्रह्मसुख. ५:. दुशाला दुहेरी शाला. जोड शाल. ६०. नियम-शिक्षा. ६१. रुतांत-यम. ६२ वमन ओकलेला पदार्थ. ६३. म्लान-कोमेजलेलें.६१. शतयज्ञ इंद्र. ६५. पंचविपय-रूप, रस, गंध, शब्द, स्पर्श.६६. अंबु पाणी. ६०. गळीतपत्रे गळलेली पानें.६८ लूगी-लहानगी. १९. स्मर:-मदन. ________________

शुकचरित्र. (१७१) नको नको म्हणतां गळां चि पडले । भुजे वेष्टुनियां ! तपा भ्रष्टवुनि । निष्टुन तुमच्या सभेस आल्य ते हे रंभा अंभोदीज्यं । जाणतसा परि मानितसा मज । द्या द्या वीडा दाविन क्रीडा । मोह-बेडा भी घालिन खोडा । शुक कीडा थोडा च वयाचा । धडा मनाचा । मोडुनि याचा । कडासनावरुनीया मग मी । सडा चि धड धड धांवत आणिन । ऐशो रंभा गोड बोलुनि हो? विडा उच! लुनि हस्तकिं मस्तकिं धरिला श्रीशुक ॥८॥ इंद्र ह्मणे गे चंद्र-वदने । चंद्रहार घे चंचलनयने । चित्रविचित्र हिं चिरें भूषणे | चंदन चर्चित सुगंधाने । हार चमेली चंपा-सुमनें । चतुरपणे वंचवीं युक्तिने । निश्चल मुनि-मन चंचळकरणें । मुखचंद्राने चंद्रि लावुनि । नयनचकोरें । करी भिकारे । बहु प्रकारे विकारवावे | चित्त तयाचें । तपोवित्त हळु जपूनि ध्यावे । सहस्रनयने गौरवोनियां । सौरभजननी । सहास्य वदने अवश्य यदली । वश्य करिन मी । नमन करुनियां गमन करितां । शचिपति लागुनि । रतिपति मागुनि । वसंत घेउनि । हास्यवदना । हृदय द्युतिने । विद्युत्तेन ते ललना जात्या । उचिता कृतिने विकृति पावे । विवेक वृत्ती । तैशा अनृती। तथापि तृप्ती । गान तान संगीत पयोधर । शीत तेय मंद सुगंध वात सह । सुरबर किन्नर गंधर्वादिक । सर्व चि वय गर्ने स्फुरती । अवघ्या कुशला सकाम कामिनि । सौदामिनिशी दिव्य शरीरी । भव्य भूषणे । भाकराच्या उग्र प्रभेचा भोळा जन मग लाभ लाभला । भला मनाला आला प्रेमा । बीळालिंगनि ताळा घालु. नि । भ्याला मग त्या परहाताला | पडेल घाला लोश माळा । गळां च घालिती । छळोनि घाला । समुदायें प्रमदा येकसला । सकळा ही विमान वहनीं । समान नक्षत्रांच्या पंक्ती । दिशा रंगती । निशा भंगती । अंग-प्रभेने । उजळे तन ते । सोज्वल वस्त्रे मजन करुनी । कज्जल किंचित चिरी लावुनी । दिसति हिरे पाचूचे हार । फार सुमनांचे ते भार मस्तकं वरिले । हस्तकि धरिले । सन्मुख सखया अर्पण करिती । दर्पण पाहुनि सिंधुजानना । मूख इंदु वरि तिलक-विदु सुरंग रेखिला । अंबुज मुखिनि मुनि-वृंद भेदिला । एक शूक मुनि । त्या हि द्विजवरे । भाळि बिजवरे । धिःकारिले अनुमंधाने । ध्यानयोग हा जुनाट चंदन । नंदन वनिंचा । आनंदाने अंग चर्चिले । हृदय पिंडिका ७.. अभोदीज्य=एथे कांहों अपपाठ असल्यामळे दुर्बोधतत्व आहेसे वाटते. ७१. होडविडा-पैजेचा विडा. ७२. चिरें वस्त्रे. ७३. समन-फुलें... वंचवीं ठकवी. ७५. सहस्रनयन इंद्र. ७६. सौरभजननो रंभा ? ७७. रतिपत्ति-मदन. ७८. सौदामिनो-वीज. ७९. प्रभाकर सूर्य. .. बाळा-स्त्रिया, ८१. लोश? ८२. येकसका एकदम ! ८३. मज्जन लान. ८. सिंधुजानना चद्रमुखी. ________________

पविराची सादिक बहुना तापसी * (१७२) अमृतरायकृत त्यांसि अर्चिले । उद्भेदुनियां आकर्ण हृदया भितरुनि कामें भरुनि पातले । अरुण रंगें । कंचुकीत चित्त धरुनि राहिले । तरुण जनांची हरूनि चित्त । अशा च येती कितीक जाती । मुना तापसी ऋषी दिगंबर । अमर तेज परि पौमर जाले । विप्रादिक बहु क्षिी भक्षुनि । प्राप्ति इच्छिती स्त्रोअधराची - पर्योधराची । पिवळ्या अंगौं । उट्या केशरी बँटया भर्जरी । नक्षत्रासम बेसर नाकी । हतांत गजरे । श्रीहरिनामी । प्राण्या भजरे | अंतरि त्यज रे । त्यजरे त्यज रे अशा-मोहाते । अशा नागिणी कुरळकेश त्या । सरळ वेणिया । मुक्तालंकृत श्रेणि' नंगांच्या । तांबुल वदनी सिंहकटी त्या । कटिसूत्र । कटिं ज्यांच्या सुवर्ण-रत्नेजडित | तडिद्भाससम । भांग भरुनियां द्वादश अंगी सांग अभरणेमतंग गैमना । उत्तुंग कुच ते पतंग जैसे । तंग ताठ हृवंधैं अशा परी । अंग बराबर अनंगाचें । दैळ सबळाचें । कवि अबळा यां । बळेचि म्हणती । चपळा एकी। बुबुळा फिरवुनि । लोकत्रय हा दुबळा करिती । चित्त वित ते समस्त हरिती । पुढे प्रेरिती वसंतकामा । अँनिळ रिकामा । सिंधुसमा । देउनि तयाते । घाडि धाडिली । पावे जेथे अगण्य पुण्यारण्य । शुकाचे बिकट वी त्या । निकट जाउनी विनोद-वाचा उपक्रमो आदरिला ॥ श्रीशुक० ॥ ९ ॥ वसंत संतत सुलता प्रसवी । कंदर्पाची सत्ता बसवी । समीर-दर्प हि वायू सु. चवी । पुष्प-वाटिका रम्य नेटकी । ठाक ठीक वस्ति खेटकी | मंत्र समान सूत्रे साधुनि कळा कूसरी निबीड दूरी । शीतळ छाई विकसित जाई । जुई शेवती । चमेल चंपा गंधमालती । मंदाराच्या सरळ्या पंक्ती । कोराटी बहु रंग रंगती । आराटीची नाही जाती । फुले मोगरे पिवळी जाती । गोकर्णी गोकर्ण आकृती। एक सुकृती तुळशी नवती । जैसे चेंडू फुलले झेंडू । गेंद शेंदरे लोक हेदरें। कानि खोविती । तुरे लाविती । घट्ट फुलांचे बट्टमोगरे । द्वाड पांगरे निंद्य कळीचे कळवळती । भळभळीत फुलले । मल्लिकांच्या दीर्घ वल्लिका कळिका फुलल्या | अपार जेथे पारिजात । जाळ वारिजीत । कर तरंग । भातभातचे दात त्यांत बहु मात करीतो । वनस्पतीचा गुण विखरीतो । खडे दुपारी । फुले दुपारी । वसंत संकट जाउनी विनोद पावे जेथे अगण्य । ८५. पामर-गरोब. ८६. क्षिप्रा खीर. ८७. पयोधर स्तन. ८८. बुट्या भर्जरी वेलबुटीदार भजरी वस्त्रे. ८९. बेसर नथ १ ९०. मुक्ता-मोत्ये. ११. श्रेणि=पंक्ति. १२. नग= दागिने. ९३. तडिदाससम विजेसारख्या तेजस्वो. ९१. मतंगगमना=गजगामिनी. ९५. उत्तंग-पुष्ट. १६. हर्बुध-चोळ्या. ९७. दळ सैन्य. ९८. अनिळवायु. ९९. सिंध समुद्र. १००. सुलता-उत्तम वेलो. १. कंदर्प मदन. २. समीर-वायु. ३. पुष्पवाटिका-बाग. खेटक लेडेगांव. ५. आराटो=? . बारिजात कमळ, ७. भानभातचे=तन्हेत-हेचे. ८. दुपारी एका प्रकारचे फूल... ________________

शुकचरित्र. सरळ सुपारी । गगन चुंबिती । द्राक्षफळाते पक्षि भक्षिती । लितीबराबर शीतळ नितळा । पाट वाहती । थाट दार प्रफुल्ल वृक्षी । फाट नसे परि वाटे मधिं । चोहाटे बांधिले । रत्न शिळा लखलखाट । त्यांच्या कळा फांकती। मधुर शब्द कोकिला गुंजती । सकळामध्ये । बकुळाच्या । समकुळाभोवते । अलीकुळाचे | बूंद हिंडती । मंद मारुतें । वृक्ष डुलती । नांगकळे परिमळे झुल्लती शूक शुकातें स्पष्ट बोलती । अरिष्ठ तुज हे आले ह्मणती । धारिष्टाते हलवू पहाती । मुख्य अघाती । श्रीरागाने । गीत गाती । ऐशी विवशी । तुज खायासी । लक्ष लाविले । सुदक्ष मुनि तो । अंक्षकपाटे । अक्षय लावुनि । क्षेम-रूपें लक्षित जेणे । शमदम हृदयीं भरिला । श्रीशुक० ॥ १० ॥ कुशासनी क्षेम कुशल समाधि सम भजनी रस चढे उन्माद न गणी । कांहीं हर्ष विषाद निर्गुण विवाद । भोगी अद्वय चिन्मय मुद्रा । सौख्य समुद्रा । मध्ये विषय क्षुद्रासि त्या । नातळोनियां । मन बुद्धाचे पैल तिरास । गांठुनि शक गिरास । भाग्याचा तो वैराग्याच्या । दैविर्ता । दुर्गाधिप ऑर्गा सम साजे । स्वर्गावरूनि स्त्रीवर्गांनीं । शुकोपसर्गा मोहोरवर्गात । घेउनि त्या वरि विध्वंसाया । ईर्षा पोटीं अति हर्षाने सुंदरशा त्या संगें घेउनि । बाळा प्रौढा मुग्धा नारी । सुरती निरता । चतुर चौकसा | चौयायशी असनी व्यसनी शहाण्या | सुंदर पाहाण्या । कोणी लाहाण्या । मोठ्या गोऱ्या गोमट्या । खोट्या मनिंच्या । कामिष्टा त्या । नेमिष्ठाचें । चेष्टाया मन । अचाट दळ । अबळांचे कैसे । प्रबळ माजलें । मांजपट्गने मौज बांधले । सैन्य साजले । नितंब तेचि मतंग त्यांवरि । ध्वजा फरारी तेवी अंचळ । वायू स्पर्श हलती चळचळ । पाहुनि त्याचे धीरत्व हि चळचळ कांपे । झळझळ भांग । शिरींचा सांग चि । हृदय ते दुभांग करिती । भांग जशी सर्वांग व्यापुनि गाढी मूर्छा पाडी भृकुटी-चापे । ताडी नर मृगनयन-बाण सत्राण विवेकें । प्राण हरती वैराग्याच्या ठाण्या वरुती । उठावणी हे | कठिण कुचांची । अग्रे ज्यांची निज भाले । तेंवि निघाले । केंदन कराया मदन शुभांगी । भैणंग शिवे तो अनंग केला । यदार्थ चरणावळी ९. अलि कुळदभ्रमरसमूह. १०. नाग-तर्प. ११. शमदम शम मनोजय आणि दम बायेंद्रियजय. १२. दुर्गावर्ता=किल्लयावर. १३. भर्ग=शिव. ११. मोहोरवर्गात= ? १५ बाळा प्रौढा=वाला स्यात् षोडशाद्वावधि तदुपरि तरुणी त्रिंशतो यावदूर्ध्वम् । प्रौदा स्यात्वंचांचाशदवधि परतो वृद्धतामेति नारी ॥ (रतिरहस्य). १६ मुग्धा अंकुरितयौवना मुग्धा. १७. पाहण्या-देखण्या, सुंदर. १८. माजपटा-कमरपटा. १९. माज-कमर (सं० मध्य), २०. नितंब-कुल्ल. २१. मतंग-हत्ती. २२. सांग एक प्रकारचे शस्त्र. २३. भांग-एक मादक पदार्य. २१. सत्राण जोर.. २५. करन युद्ध. २६. भणंग-भिकारी. ________________

(१७४) अमृतरायकृत चालविती । ती । कुंजवनी स्मर संजिवनी ते । मंजुळ मंजुळ ते जप जपती। पैंजण आदू पैज बोलती। तुरे ती चि नपुरे वाजती । छनन छननं अलाप रागें । तननं तमनं मदंग झल्लरी । झन झननं विमान घंटा। घननं घननं । रागोद्धारी । हृदय विदारी । सुरासुरी घेउनी बाँसुरी । गात सुवरी । किन्नर घे करिं महा हुनरी । चित्त हरीती विरक्त योगी । सक्त कराया । कामयुक्त हो । श्वेतरूप पक्षांची युग्में वृक्षावरुनी । पक्ष पसरुनी मन्मथ क्रीडा करिती त्यांत ! वेडावुनि उन्मत्त स्त्रिया त्या । करी घेउनी खदखद हंसती । वसन आणि कुच कैसणी फेडुनि । ऑसन दाविति चौयायसीचें । आसन लीला सेउनि दाविति । नाना लीला काम-कळीला | खुलवायास | वपू हि उघड्या कितीएक त्या फेडुनि लुगड्या । धीट धांगड्या । धांगडधिंगा । अंग मोड़नी पिंगा देती। अनगाचिया रंगा येउनि । रंग पाहाने ढंग मांडले छद तालस्वर थें थें थें थें । मंद मंद हे नृत्य करीती । गंध फुलांचे गेंद घेउनि भारमदें बहु मार करीती । वारंवार तरवारीचे वार । परांचे हृदय वेधिती बुद्धि जाउनि शुद्धि हरीती । युद्धी ज्यापरि शर चि जैसा । शक हि तैसा । धीर वीर तो धीमहीच्यौ । अधीन नव्ह पराधीन । अधिष्ठानी | निचेष्टित मनी ब्रह्म निष्ठ शिष्ट वाक्य योगवासिष्ठ नाथचीया । अर्थग्रंथिची अँडी छेदनी अखंड निर्गण समाधि संधी। अबाधीत सुख रमाधिशाच्या । अनुग्रहे विद्महे चि अंतरि | आबरिलें त्या मन्मथ अरिला श्रीशुक ० ॥ ११ ॥ त्यांत मुख्य ते रंभा रमणी । खंजननेत्री । कुंजरगमनी । पुढे पातली मन्मथ-रमणी । चंचळाक्षि ते अचळांतुनि । कदकाकृति । बंधकॉननी । नेमसदुक लक्ष लावुनी । निकट जाउनी । स्नेह दाउनी । तपोधनाच्या अपोशनाते वश्य कराया । हास्यकरुनि मग विकसित वदना । मदन रदृष्टवी । मिष्टमिष्टशा गोष्टि वदे परि । दुष्ट अंतरी नशी कातरी । येकांती कांता ते बोले कांता येथे न दिसे तुमची । कांति अशी कां अकांतवीली । न बोलाचिकां अबोला हा । आह्मांसि धरिला | असे कसे तुम्हि तपप्रमत्त । कठोर चित्ते तुम्हां जनांची ! तापसांची | कापसासम | मृद असावी । हृदय निरंतर शक वचनी । मिथ्या अतिथ्याची रीती । स्नेह भरित सामोरे जाउनी उठा बसा हे काहिं च नाहीं । परास्त्रिये त्वां दूर असावे । ईश्वरआज्ञा तीस पुसावे । भजनद्वारी नित्य धसावे । २७. आंदू-बिडी. २८. तुरेवायें (सं• तूर्य ). २९. नुपरें पैंजण. ३०. बासुरी अलगुनें. ३१. कुचकसणी चोळी. ३२. धोभहो=ध्यान. ३३. जडो-मूळ. ३१. खंजन-एका प्रकारचा पक्षी. ३५. कंदुक-चेंडु. ३६. बंदुकाननी बंधुकमुखी (बंधुक एका प्रकारचे फल) ३७. संदूक पेटी, ३८. अपोशनाते= ? ________________

शुकचरित्र. ब्रह्मीं अपपर तुम्हां नसावें । करणी वाणी कसे उगे असावें । समर्थ तप हे किमर्थ करितां । उलंघितां बहु अर्थ सरिता । व्यर्थ देह कां दंडनि मरतां । काय न लामें स्त्रीभाग भोगितां । या पहा मागे सरतां। छो ही मखें गच्छ गच्छ त गच्छ गच्छ तृण तुच्छ अम्हाते । निरी वरीतं बरी धरीसि । परि निरीच्छ माझी । स्वच्छ वासना हरिचे देणे । अद्भत केण । खरें ऐक मुनि वारि पा. उनि । जिवासि हा कां त्रास देती । तन क्षेत्राशी यासि त्रासिसी । काय इन्छि मन अशा तपाने । शांतपणे हे अपूर्व दिसते । पर्ववयीं हे जेविल्यावीणे अंचवणे । हे सेविल्यावीणे । स्वाद सांगणें श्लेष्पात्रव ही उपद्रव माननी । घ्राण छेदण हर्ष हर्षे । उपजल्याविणें । बासें करणें । करितां आर्ष ह्यणावा जैसा । तैसा तुमचा पथक छंद हा । प्रथमवयीं वैराग्यपिसे हैं। दिसों लागले योगमिसे । हृद्रोग असे हा विज्ञासे । मी यथासांग सांगते । तुम्हांस ऐकॉ खरे हे श्री शुकराया । शोक हराया । लोक तराया । कोकपुस्तका घोक घोक तूं । असे तेथिंचा । विषय इंद्रिया । जोड घालान कोडकौतुके । गोड गोड रति सुखासि सांडुनि । वोढ तपाची द्वाड खोड हे | सोड सोड निग्रहो मनाचा । मद्गमनाचा मार्ग धरावा । स्वर्ग अर्गळा बार्गळ चित्ते । बाष्कळ बाष्कळ वदतां वक्त्रे । न चि तो शुक कामातुरिला ।। श्री शु० १२ ॥ तरी च येथें जन्मा यावें । तरुणी कुचद्वय-पेटे घ्यावे । मन्मथ सरिता तरूनि जावे । तरुणी-संगै निसंग व्हावे । व्यर्थ चि कां तारुण्य हरावें । तृणासनाला काय करावें । सुख मंचकी मंदिरों भरावे । गाढालिंगनि शयन करावें । मुखामृताचे स्वाद हि ध्यावे । येथे दंडुनि किती झडावे । शीत वाते हुडहूडावे । खुडखुड वाजति दंत स्वभावें । इंद्रियाने किती रडावे । म्हणाल का हो अह्मां छडावे । हितोपदेशी न चि चिडावे । मोग-सुखाला ऐक्य व्हावे । गृहाश्रमाने श्रमा हरावे । ज्या प्रीत्यर्थ तप आचरावे । पईस सेउनि तृप्त असावे । जिवाम्याते तोषवावे । न कळे तरि कौशिका पुसावे । अहा कपाळा किती हंसावें । गोवळे वचने व्यर्थ फसावे । श्री गुरु तुमचा ३९. केणें माल, जिन्नस. १०. वारि पाणी. ११. पिसे वेड. १२. कोकपुस्तक-रतिरहस्य कामशास्त्र. हा ग्रंथ कुप्कोक कवीने केल्यामुळे त्या ग्रंथास कोकशास्त्र नांव पडले. "कुपकोकनाम्ना करिना कृतोऽयं श्रीवैन्यदक्षस्य कुतूहलन । विलोक्यतां कामकला-सुधीरैः प्रदीपकल्पो वचसां विगुंफः।। १ ।। ४३. षड्रस गोड, खारट, कडु, तुरट, आंबट, तिखट. " रसो बहुविधः प्रोक्त ऋषिभिः प्रथितात्मभि: । मधुरो लवणस्तितः कषायोऽम्लः कटु स्तथा" ||३१||अध्याय १८१ शांतिपर्व-महाभारत. 29. कौशिक-विश्वामित्र. १५. गोंरळ गवळी उष्ण. ________________

(१७६) अमृतरायकृत कृष्ण हि भोळा । सोळा सहस्र केल्या गोळा । अणिखी त्या गौळिणिचा मेळा । भवत्या अबळा। सुंदर सबळा । तितक्या भोगुनि ब्रह्मचारी । झकविले तुज बरें विचारी । वितरागी केला संसारी । अंकी बैसवि गौरि बिचारी | उगाचि वदनीं नामोच्चारी । स्वामी तुझी साळेभोळे । डोळे लावुनी । अज्ञानाचे । खोळे दडतां सावळी मी षोडशवर्षा | कंवळी तनु हे । उ. तावळी मनिं अतां वाटते । ऐशा रानी । माझि शिराणी । आलिंगिन मों उभय करांनीं । तुमची राणी । मुख्य घराणी । विकल्प न धराबा चि वरानी । नेम निष्ठ मी । अनुच्छिष्ट हे शिष्ट वराया । कारें पात्र । नाही स्पर्शिले तीळमात्र । पवित्र गात्रे सेवीं सखया । उशीर न करीं अधर चुंबनीं । उद्धरि माते । करी धरुनियां करसी अंगीकार । तरी मी तरुणांगाची । सूख शेगडी । देउनि तूझी शितळ हुडहुडी । शांतवुनियां वेडी बागडी | भक्ती माझी शक्त्यनबार । ते उपचारी | अर्पनि फुकट निरंजनि बसणे । प्रकट चि ऐसा । दास्य-विभागो । माझे मने दृढ धरिला ।। श्री शु० ॥ १३ ॥ बोले ब्रह्मरात तपचंड । निश्चळ मळमत्राचा पिंड । संचय होउनियां उदंड । मातले हे स्त्रीचे बंड । भलले कविजन अशासि लंड । मोहमदिरेने भंड उभंड | बडबडोनि श्रमविति तुंड । निःशंक मुखासि शशांक म्हणती । मृगांक तुळिती । नेत्र नासिका छिद्रे असती । मेकुड शेंबुड थेंबुड नाहीं । बिड. बिड लाळ थुका पाहीं । मांस गोठले ते स्तन उठले । कविसि वाटले हेमकुंभ है । ऐसे वेडे । मदांध रेडे । मन्मथचाडे । भिडेभिडेनें । गाढवाचे घोडे म्हणती । कुडकुड हाडे । प्रत्यक्ष किडे । क्षतें पडतां चि । चिडे तेधवा आंतड्यावरि कातड्याने । दुर्गंधि पीडेस्तव वेष्टुनि टाकियले । कु. मडे है । अंमध्याचे सडेचि स्रवती । मढ मोहारूढ होउनि । कुडीवासना । उडी घालिती । पूय-गती । दडी च देती । गडी तयांचे न हो च आह्मी । पडी घेउनी । सुखी राहिलो । रंभे आली-वाट धरावी । चाट बोलसी । अचाट भलते । नष्टे विषय भ्रष्ट वासना । निष्ठा कळली । चेष्टा करिसी । इष्टाचीच प्रतिष्ठा दाविसि । विटाळाचा जन्म गोळा । अधो ऊर्ध्वद्वारा लाळ । द्रवती मूत्र खळाळ । अशुद्ध भळभळ । जंतू वळ वळ तंतू सूक्ष्म । मग गुंतुनि पडती दुष्ट | कोणी कुष्ट वाणी । पुष्ट हि अपान मार्गी पचती । जैसी मुतती कुत्रे त्यांची छेत्रे उठती । तशा तूझिया पासुनि १६. सांवळी मी षोडशवर्षा=श्यामा षोडशवार्षिकी. १७. शिराणी आवड. १८. ब्रह्मरातब्रह्मनिष्ठ १: मदिरा-मद्य. ५०, हेमकुंभ सुवर्णकलश. ५१. अमेध्य-अशुद्ध-रक्त, ________________

शुकचरित्र विषय-वल्लरी । उदकाने टवटवीत तेजें । शृंगारुनियां । नर्कमंदिरों गर्क जाहला । मुर्ख अशा तुमि तर्क कराया । यौवन जाइल, मग जरा करील । जर्जरा चि याते । उंच कूच हे दुष्ट मदाने । उंचावले नर लांचावले कां चर्ममयी त्या चर्म-पिशव्या । घर्मजन्य शिरि केशि उवा । वदन बोथरें। नेत्रिं प भरे । शरीर अवघे । थरथर कांपें । सर सर सर तं दर मागे वरि वरि आंगे । वौवनशी । गोड बोलशि तुं खोड स्त्रियांची । गोड बोलणे । मग सद्वतिला पुढे लावणे । कर्म-कोथळी । वर्म तूमचा । निष्ठर ऐसे रंभा परिसुनि चित्ती । शब्द खोचुनि । लज्जा वचुनि । जघनी मुक्त केले निरिला । निर्दोष हत्कोश चिरोनि । शुकापुढे दाखविला ।। श्री शु० ॥१४॥ रंभा भरली क्रोधभराने । भ्रमा पावली गर्वमदाने । शैक्तिपुट सम उदर गोमटें | पदर चाउनि । अधरत्वचेचा । उघडुनि लावण्याची पेटी । पोटीं त्या तेजाची कोटी । चंद्र कोटी । अर्काचा ही । अर्क संग्रहें । सकपरमैग मदा सहित तो । संदर उदरी गंध सेवितां । प्रकाशल्याची दीप्ति दाटली । तृप्ति वाटलो । मधुकरास तो । वसंत चि ये । संपत्तिस तो मैवीस येउनि । निवास केला । अक्षय तेथे नंदन वनिंचा । चंदन अत्तर इतर द्रव्य केशर मृगमद मैलागर । कृष्णागरादि सर्व हि काही दर्प दाटले । सर्प पातले । कर्पूराचा । सुगंध रंभागीहुनि संभवला । प्रत्यक्षापरि प्रमाण वाटतो । ऐसें ऐकुनि । नेत्री पाहुनि । शुक ही विटला । धिग् धिम् म्हणे मज जन्म जाहला । बारा वर्षे नर्क भोगिला । नव्हते ठावें खेद वाटला । कळते येतो या उदराला । ऐसा तो मुनिराज 'बोलिला । विगत गर्व ते रंभा होउनि । तपोवरिष्टा । ब्रह्मनिष्ठा । साष्टांगे प्रणिपात घालुनि । बोले मी पातकी दर्गणी । तुते निर्गुणा छळुनि पाहिले । क्षमा क्षितीशा बहुत साहिले । मनिचिद्रपा कृपा असो दे पा लयातें । गेली अमुची सुरालयातें । येथे येउनि अपनयातें । नेहुनि देतो | वहन जयाचे । चौदंती" तो त्याची खंती । येउनि आधोपयीं । आत्मारामा देखुनि हृदयीं । ओष्ठ चाउनी । कष्टी होइल असो ते आतां । ऐसे बोलुनि । विमान सज्जुनि । अपमानाने जर्जरभूता निर्जरि त्या त्वरे पावल्या हो निर्जर-पुरिला ॥ श्री श० ॥ १५ ॥ निकट जाउनी श्रुतिरंधाते । भृत्य सांगती देवेंद्राते । लज्जा-लांच्छन मुखचंद्राते । रंभादि त्या स्वर्गनायिका । शक सायका ! पुण्यदायकांच्या ना ततें । श्री शुकसप्तौं । नृत्य करित परि । वृत्ति तयाची ब्रह्मीं जडली । - ५२. चंदावन कडवंदावन नामक फळ. ५३. शुक्तिपुट-मोत्याच्या शिंपी, पूड. ५१. मृग्मद-कस्तूरी. ५५. मवास-लटारू, चोर. ५६. त्रपालाज. ५७. चौदंती=ऐरावत.. ________________

(१७८) अमृतरायकृत अरुणाचळासनिं अचळमतीनें । कामास्त्राने छेदुनि विजयी वस्त्रे ल्याला । पाते उघडुनि विनय तपाते । देखुनि तीच्या अवयवाते । लखुनि माते समान नाते । भावे खेवा उदित मुनी तो । निष्कामत्वे । शद्ध सत्वरत । तत्ववेत्ता । जोडुनि हस्ता । बोले प्रशस्त चित्त । माते माझी जननावस्था । ऐक अळू माळ । कळते जरि हे मजला तरि । मी बाळक होउनि तुझिये पोटी काळ कंठितो । माते सांगु काय | अंगि घाय भदिले । पूर्वकर्मकृत धर्म योगें। श्री कृष्णे अदृष्टिं लिहिले । कष्टे कष्टं मध्ये मुष्टि । शुष्क वोष्टिं शोषुनि । खितपत पूयें जठरी । एक तप मी तपलों | आप्त हरिविणे न दिसे कोणी । हर हर ते दुःख चि आठवते । घटिका युग सम अटका सोऽहं । भजनी नव्हे चि उदरी कदापि सुटका । रस कटु माता तीक्ष्ण भक्षुाने क्षणक्षणां । वांग्यासम आंगी होरपळे । मांसाचा गोळा | काळ कवळा तधी पासुनी टपला तेव्हां । त्याते त्रासुनि उदास जालों । दास हरीचा । आतां माते पुत्र-स्नेहें । रक्षीं म्हणतां । रंभा चित्ती । करी अचंबा । सांबाहनि आगळा । पाहुनि रंभा । दंभातीत । सुनितंबिनि मनी. आपुल्या दंग होउनि । सत्संगाचे वारे आंगीं । सद्गद आंगी गद्गद कांपे । स्वेदकंपरोमांच थरारा । नेत्रों धारा | अधरस्फूर्ती रुदन दाटलें । स्तवन मांडिले । जळी लवणसे विषम सांडिले । प्रांजळ मग गंगाजळ होउनि । अंजळि जोडुनि | मंजुळ बोले । हे सुज्ञा तुज । अज्ञाने मी अशुद्ध वचने । निषिद्ध केले । नमन करुनियां योगांद्रातें । गुप्त पातली । गृही सुप्तली । ऐसे ऐकुनि इंद्रदुतांतें । प्रेरुनि अणितां । पंकजनयनी । संकोचाने विवूधसदनी धीटपणाचा लोलो म्हणतां । स्वस्थ गच्छलो । अँलाद ठकलो। वचना तुमच्या चुकलो नसतां । त्याचा नेम हराया जपलों । सन्निध जाउनि कामहकी न मुकलो । बहूत बैंकलो । शेखी उकलुनि । काय दाउनि थकलो । अपुले प्रतिज्ञेला मुकलों । वदनी छकलो । असतां सुकला । तथुनि झुकलों । एथे यावया । पाय पाहवया । कारण ऐसा । योगी रोगी भागी विटला । वासनेचा आंगी तुटला ! स्वये चिकित्सा त्याची केली । भागाची निरीच्छता जाली । समळ इच्छा शक्ती येथे यावया शक्ति खुंटली । भाक्ति मुक्तिची पथ्यं सेविलीं । तथ्य भावना । सत्य चळखली । औषधीविणे व्याधि पळाली । सुखी असा निजपदी बसा । न रूसा आह्मांसि ! ऐसी रंभा ५८. अरुणाचळ-उदयपर्वत. ५९. खेवा आलिंगन ? ६०. अळुमाळ क्षणमात्र. ६१. एक तप बारा वर्षे ६२. सुनितंबिनी सुंदरी-६३. विषम-वांकडे, द्वेष. ६१. सुप्त लो=निजली. ६५. विबुधसदन स्वर्ग. ६६. अलाद अगदी ६७. बकलों-बडबडलों.६८.शेखीं= शेवटी, अखेरीस (सं० शेषों) ________________

शुकचरित्र. विनोद करितां । मोर्दै -भराने पुष्प-संभारें । भरित पुष्प वटिते मुनिवरा । करावयाते । सकळ बरोबर । सुरवर किन्नर घेउनो | जयजयकारें । झोंका रे झोका रे । म्हणवुनि दुंदुभिवारे रोष काटुनी । घोष मांडिला । दोष राहत-मुनियशासि वर्णिति आदित्य कदाचित टळेल नेमा । सिंधु कदाचित सांडिल सीमा । चळेल यद्यपि शेषनामा पाताळींचा । उत्तमोत्तमा तुझी ऊपमा । तूज विराजे । साम्राज्य सुख शांति । सुखासनिं । भाळि शुकाच्या अक्षता लावुनि । गेला तेधुनि सुराध्यक्ष तो | अंबरांतुनि पितांबराचे । रुमाल उडविति । धुमाळ वाद्ये । मार पिच्छकरि स्वच्छ चामरी । अमरेंद्रावरि । वारिति अमरी। अमरावतिला त्वरित पातला । चरित असे शुक विराग ज्ञाने । पराग सेवन करितां करितां । पावन होतो श्रोता वक्ता । उपजेनां तो अभय हरीचें । पुष्कळ पैका । प्राप्त गायका | भव्य भूषणे दिव्य बायका । ऐसा याचा छंद जयाते । घरी पापका । सिद्धी सिद्धी रमानायका । प्रिय होउनियां । इंदिरेसमें मंदिर सुंदर । मंदरधर हरि । स्वकंधरींची । प्रसादमाळा कंठी घालुनि । अति उत्किर्ती । भवखुंटीते । सोडुनि हरि वैकुंठी नेइल हैं। सत्य वचन अमृतराय भक्तांसि वदला || श्री शु०॥ १६ ॥ समाप्त. अमृतरायकृत पदें. अरे अरे काहिं तरी सोय धरी ।। परम वरद कर सुरुचिर तरु नारायणपर धरुनि धरणीधर अनुदिनी मनिं जप करी ।। १ ।। नंदनंदन गोविंद दीन जन बंधु भवसिंधु उतरी रे ।। करुणावरुणालपशरणागतपरिपालनपद वरी रे ।। २ ।। पशुसम होउनि विषयों न रत तूं परत परत अंतरी रे ॥ भरी भरुनि तूं घरी रमसी परि श्रमसी गहन भवपुरी ॥ ३ ॥ अमृतराय तव पाय धरुनियां विनवी बहू बहू परी रे । दुर्लभ दुर्लभ नरतनु सखया बद वद वद नरहरी रे ॥ ४ ॥ ॥१॥ अजब सखि लेना जगदंबा माताजका || लट् लट चाल चलनका चलना ॥ध्रु० ।। मंगलमूरत सूरत खुब सीस हरि गहरी है दूब ॥ येकरदन गजबदन मदन सुख सदन सदन कर दे दौलतबिन तुलना ॥ १ ॥ लंबा पेट बडाना बा फराख मीसरीके मोदकके खुराख ।। चुवा सुहावे चपल सवारी जडा ६९. मोद-आनंद. ७०. दुंदुभि नगारे. १. अंबर-आकाश. ७२. पायक-चाकर. ७३. इंदिरा लक्ष्मी . ७१. कंधर-कंठ. १. वरुणालय-समुद्र. २, रदन-दांत. ________________

अमृतरायकृत बके जिननपर वारी ।। कोउ पुछे तुम कहा जात हो हासत कहये अमृतरायसे मिलना ।। २ ॥ २॥ वो नर कहां पावे निशिदिनी हरगुण गावे ॥ ५० ॥ कच रोटी कुच लंगोटीमा खुशाल गुजर चलावे ।। १ ॥ मिनत करकर देवे तो बी पैसा हात न लेवे ॥ २ ॥ दो दिनके दूनया मो बाहवा करकर जावे ॥ ३ ॥ अमृतरायके नामसुधारस मन भर पुरवी लावे ।। ४ ॥ ३ ॥ हे दारा ।। मांडी घरी विदारा ॥ रे रे विषय उदारा ॥ या स्त्रैण कुजन सरदारा || या शरीरमळकेदारा ।। करी मकंदाराधन भजभज कृष्णा प्रणतमदारा ॥१॥ दारा० ।। ६० ।। हे कांता ।। इछी मनिं एकांता ।। नातरि करि आकाता । तपते सम रविकांता ।। गृहकांतारी कांतारी हे आठविं तूं श्रीकांता ।। २॥ हे जाया ।। इच्छी बाहिर जाया ।। बसे स्वहित वर्जाया । प्रीती न हरिसि भजाया ॥ जायाची तनु रक्षा बाहिर जाऊं नदि निजाया ॥ ३॥ या मारा ॥ वश्य तुं कां सुकुमारा || विसरुनि काळकुमारा ॥ खेळवितोसि कुंमारा । नेणति भवशुशुमारा ।। स्वःसुभारा चित्रगुप्त तो लिहितो दुरित तुमारा ॥ ४ ॥ हे नारी ।। विषयबंध नेणारी || मागे कांचन भारी || की लगडेंजरीकिनारी ।। नारीकळतरुछाया त्यज भनत अमृतेश्वर नारी ॥ ५॥४॥ हरि हा देव तो रे ।। ध्रु० ॥ शिष्टाईला घरा आलिया न येती सामोरे ।। म्हणउनि मेली कौरवपारें ॥ १ ॥ पादसेवनी श्रीलक्ष्मीचे हात जाले गोरे ।। त्यातें लेववि सोनियाचे दोरे ॥ २ ॥ अमृतकवीचे गुणगण गातां केश जाले भोरे ।। बुद्धि न चाले म्हणउनि कागद राहिले कोरे ॥ ३ ॥५॥ हा देह जाईल रे पुण्य कामा येईल ॥ध्रु० ॥ मोहित होउनियां विषयी किति करसिल बाइल बाईल ॥ १ ॥ जोवरि आंगी शक्ती जवळी धन तोवरि त गीत गाइल |॥ २ ॥ अमृत म्हणे सर्व त्यागनि हा हरि हरि म्हणतांचि सार्थक होईल ॥ ३ ॥ ६ ॥ सखे हो ब्रह्म सदोदित एक ॥ध्रु० ॥ वेदांतश्रवण जइ कीजे ॥ आत्मानात्म विवेक ॥ १ ॥ जरी गुरुराज करी करपात्रे ।। अमृताचा अभिषेक ॥ २ ॥ ७ ॥ हे फार खोटें रे हीन केले पोटें ॥ध्रु० ॥ साराचे हि सार आयुष्य मोठे ।। ते चाउले हात बाटें ।। १ ।। रामनाम मुखी न आलिया काळ || घोटिल एक्याचि घोटें ॥ २ ॥ सर्वांभूती राम नेणुनि कैसा ।। वाहावसि पाहे लोटें ।। ३ ॥ रामना ३. स्त्रैण स्त्रीलंपट. १. केदार शेत. ५. मंदार कल्पवृक्ष. ६. कांतार=अरण्य. १. मार=मदन. ८. कुमार वाईट मारहाण. १. कुमार=मुलगा. १०.शशुमार पाणडुकर. ११. जरोकिनारी-जरीकाठी. ________________

(१८१ म जप सांडुनि व्यर्थ ।। वाग्जल्प कीजे होटे ॥ ४ ॥ अमृत म्हणे राम चितुनि राहीं ।। संतसमागम जोटे ॥ ५ ॥८॥ काय केले रे गुरुचरणी लागुनी ।। ध्रु० ॥ वेद पढुनि निज खेद न जाउनि भेदनवतीला जरि न शमवीले ।। १।। श्रीमद्भागवताशय ऐकुनि आग्रह बुद्धिस जरि न दवडीले ।। २ ।। सर्वांभूती वासुदेव हे नेणुनि हरिचे चित्त दुखवीलें ॥ ३ ।। अमृत म्हणे सम सकळ हि लोकी भला भला जरि वाक्य न म्हणवीले ॥ ४ ॥ ९॥ निजपद पावू ।। जगदंबा वदनी गाऊं ।। ६. ॥ पदतळ भाळी कुंकुम वाऊं ।। नेसवं जरितारी पाटाऊं ॥ मूर्ति चतुर्भुज हृदयीं ध्याऊं ॥ जे जे स्त्रीमात्र ते ते जननी जाणुनि ब्रह्मभावना भाऊं ॥ १ ॥ देवे मिळेल ते ची खाऊ ।। लटिका संसार बहकाऊं ।। नामस्मरणे मन समजावू ॥ सर्व हि आत्मा मानुनि कोठे येउ न जाऊं ।। २ ॥ धूप दीप नैवेद्या दाऊं ॥ सच्चि. सुखरूपी मन लावू ।। आई आई हैं बोलाऊं । पदिंच्या प्रेमजळाने नैनतन बोलाऊं ॥ ३ ॥ गुणदोषांचे मागे न जाऊं । लोकी समतेने चि समजाऊं ।। वगढी समूळ ही टाऊं ।। शीतळ अमृतचरणतरुछाये माजी विसावू ।। ४ ।। १० ।। हृदयीं आला मनमोहन मुरलीवाला ।। ध्रु० ॥ मदनतनु जितअंतसिकुसुमाला ।। मिरवे पीतांबर वनमाला ।। मुगुटी धरित मयूरपिछाला । त्याहुनि वर कलगी खुलला गुल्लाला ।। १ ।। रुचली उंच घोगडी त्याला ।। प्रिय कोमळ तुळशीचा पाला || चारित वृंदावनि वत्सांला । वाटे प्राणसखा हा चिमण्या गोपमलाला ॥ २ ॥ पाहुनि उत्सव व्रजवनितांली ।। करताळ ठेवी नवनीताला || अंगलिकांव. रि सारुफळाला || कांखे वेताटी हरि खोवित जठरपुटी वंशाला ॥ गोरस गो. पवधूंचे प्याला ।। ढेकर देउनि उदरी धाला || चिन्हें शुभ्र दिसती अंधराला ॥ ऐकनि गा-हाणे जननीला बहुत चि भ्याला || ४ । वाचनि श्रीमद्भागव. ताला || आशय पुसोनि बरा संतोला । भूतमात्री भगवंताला ।। पाहतां अमृतेश्वर हरि अवघा ची जाला ॥ ५ ॥ ११ ॥ श्रीहरि पूर्णव्यापक जगीं ॥ध्रु.|| अंतर्बाह्य अभिन्नपणे तो ।। दोर जसा भजगों ॥ १ ॥ आटनि पीटितां समरस लेशे ।। जेवि सुवर्ण नगीं ॥ २ ॥ अमतपणे गोठुनि शशि जाला || अमृतेश्वर कलगी ॥ ३ ॥ १२ ॥ बये बये म्हणउनि पिउनि पय भययुत हरि सयेविण क्षय शिशवय करवीलें ॥१॥ काय केले रे या नर देहीं ।। धृ ॥ तरुणसमयतयिं हृदय विषयमय थै ११. अ. अतसी जवस. अळशी. १२. वनिता स्त्रिया. १३. वंश-मुरली. ११. अ. इ-खालचा ओंट. १५. भुजग साप. १६. नग-दागिना. १५.शशि चंद्र. ________________

अमृतरायकृत थे थै सह गायन ऐकीले ।। २ ।। भय नैर्य रेय गत मनहेय फिरवाने अविनय तनय तनय आट हे चेवले ॥ ३ ।। अव्यय विसरुनि नरतनु व्यय कृत अमृतम्हणे जय जय हरि हरवीलें ॥ ४ ॥ १३ ॥ जय जय श्रीकृष्णा श्रीकृष्णा ।। दूरी करि भवतृष्णा ।। ध्रु० ॥ तुझी कथा सत्संगति गंगा यमुना वेण्या कृष्णा ।। १ ॥ शरयू तापी भीमा गोदा रेवाँ दिव्य पयोष्णा ॥ २ ॥ परम संकटी वस्त्रे पुरखुनि बहिण रक्षिली गा ।। ३ ।। अमृत सिघां कृष्णांतें बंदित व्यास कृष्णा नर कृष्णा || ४ ॥ १४ ।। भजा वो अंजनीसुत बलभीम ।। ध्रु० ॥ हा भूगोल सैवपतम तोलित गणकु मुकोम ।। १ ॥ बळ अद्भुत पावुनि रत चरणी ॥ कुंतीचा सुत भीम ॥ २ ॥ यवनोत्कर्ष न साहे म्हणुनी ।। बाटवि फार गनीम ॥ ३॥ श्रीहनुमंत अखंड जपावा ॥ करुणाकर निःसीम ।। ४ ।। अमृत म्हणे निशिदिान तो गावा ।। अक्षय हा चि उदीम ॥ ५ ॥ १५ ॥ राम गावा हो सच्चित्सुख आत्मा ।। धु० ॥ अमल कमलसम मल चरणिं मन रमल तरि च भव शमल हो ॥ ५॥ विदुषमान्य शरधनुष्यधरण कलिकलुबहरण एक निमिषभर गाहो ॥ २ ॥ कुक्लपनयनि सित पिवळे दिसते घनसांवळे म्हगुनी मनिं कवळुनि घ्या हो ।। ३ ।। गीता उपदेशित भयभीता पीतांबरधर सीतानाहो ॥ ४ ॥ लक्ष्मणसहित सुलक्षण क्षणभरि अमृतमधुरगुणगण ऐका हो ।। ॥५॥ १६ ॥ बसुनि सुखे चिंतित जा रघुवीर ।। ध्रु० ॥ अल्प सुखास्तव व्यर्थ विकुं नका क्षणिक अमूल्य शरीर ।। १ ।। चित्रगुप्त वरदास्त लिहितसे विषयाची तकरीर ॥ २ ॥ हरिभजने कामादिक लपती मोठे सैबेळशरीर ॥ ३ ॥ गुणलखक मोहरीर a अमृत घरि बसल्या देत हरीर ।। ४ ।। १७|| वाजवि करताळी करताळी ।। गाउनि मृदंगताळी ॥ ध्रु० ॥ इहलोकी सुख पावुनि जाउनि श्री हरिपद कौटाळी ॥ १ ॥ श्रीहरिचे गुण गातां पळती दुःखाची पेटाळी ॥ २॥ लाउनि बसणे टाळी परि मन जयासि जन हो टाळी ।।३।। १८. नय-न्याय. १९. रय-वे ग. २०. हय घोडा. २१. अव्यय ज्याचा नाश होत नाही असा. २२. भवतृष्णा संसाराची आसक्ति. २३. रेवा नर्मदा. २४. कृष्णा द्रौपदी. २५. सर्षप-मोहरी. २६. गनोम शत्रु. २७. अमल-स्वच्छ. २८. यमल-जुळे. (रामलक्ष्मण) २९. विदुष-विद्वान्. ३०. कलुष पाप. ३१. निमिष अत्यल्प काळ. ३२. कुवलय कम . ३३. सित-पांढरें. ३४. नाहो नवरा. (सं० नाथ). ३१. a. तकरीर खोटा आरोप. ३५. सबळशरीरबळकट आहे शरीर ज्यांचे असे (कामादिक), ३५. 2. मोहरीर देशपांड्याचा गुमाश्ता. ________________

पढ़े. (१८३) निद्रा आळस जरि टाळी उमजे भवभुजंग वेंटाळी ॥ ४ ॥ अमृत कीर्तनी संसाराची फार करि हेटाळी ।। ५ ॥ १८ ॥ उंदीर देखुनि वचके ।। तैसा काळालागी न दचके ॥ १ ॥ म्हणउनी हरि भनिने हरि भजिजे पदोपदी संस्मरिजे ।। ध्रु० ॥ दाटत्ती कंठ कफाने । नाना देहीं उठती तुफाने ।। २ ।। वरडुनि घाबरे करिती ।। असली सुबुद्धि ते ही हरिती ।। ३ ॥ समयीं म्हणती पैका वेचू ।। अंतरिं सहस्र तिडका विंचू ।। ४।। लागली देखुन उचकी ।। स्त्रीसुतबंधु पैका उचकी ।। ५ ।। कंठी कुडक्या मुद्या ।। अवधी संपत्ति जाईल उद्यां ॥ ६ ॥ अमृतेविण मति बरळा ।। अंतरि सावध तो एक विरळा ॥ ७॥ १९॥ हरि तू येयिं रे दासासि दर्शन देई रे ।। ६० ।। हे वय व्यर्थ चि गेले पाही रे ।। या संसारी सार्थक नाही रे ।। संचित मजला न दिसे कांहीं रे ॥ हरि तूं ये० ॥ १॥ आस तुझी धरि कास निरंतर निशिदिनि सन्निध राही रे ।। हरि० ।। सजाणा जातीचा कसाई रे ।। सेना सदशीचा नाही रे॥ तेथे तंव न विचारिले काही रे ॥ त्याचा वैपनी पुरस्कर होउनि नृपतीची डोई त्वां केलीस नाही रे ।। हरि ० ॥ २ ॥ शबर किरात कोण बढाई रे ।। तेथ वनांत वनफळ खाई रे ।। भाविक श्रीदामोदर राही रे ।। अघमर्षण मिसे कणबट सेतांत बांधिलासी नाही रे ॥ हरि० ॥ ३॥ नामा सुनात शिंपीभाई रे । नेणों त्याची किती कमाई रे ॥ कैसा जालासी सुखदायी रे ॥ संपादुनि लौकिक तया घरी दुध प्यालासि नाही रे || हरि० ॥ ४ ॥ हरि तुझी काय वढूं चतुराई रे ॥ तुजला उत्तम मध्यम नाही रे ।। आपुले चित्तीं विचारुनि पाही रे ।। अमृतरायावरि कृपाळू जालास तरि गांठुडि तुझी काही गेली नाही रे॥ हरि० ॥ ५॥ २० ॥ राम गोसावी की जाहला अवघे मिळोनि पाहूं चला ॥ ध्रु० ॥ कादुनि मोतीयाची आंगी ।। दिव्य विभूति लावी आंगीं ।। जैसा भव्य पुरातन जोगी ।। शरयूतीरों बैसला ।। १ ।। फेंकूनि दिल्ला बादली चीरा ।। वाटिला मोतियांचा तुरा || फेडुनि पिवळ्या पीतांबरा || वनीं वल्कले नेसला ॥ २ ॥ अतां होऊनि बेजार ।। काढी किनखापाची वीजार ।। जैसी जुनी तुटकी पैजार ।। तैसे राज्य झुगारिले ।। ३ ।। धाडुनि लक्ष्मणा सुभटा ।। चीक आणिला प्राथुनि वटा ।। मऊ केशाच्या केल्या जटा || दिव्य तांबड्या धगधगीत || ४ || उदास होऊनी सुवर्णनगी ।। सन्निध सीता बैसली उगी । भेटीस नलगे परवानगी ।। उघडे दर्शन चांगले ॥ ५ ॥ भरते समाते विनवीले । त्यासी पादुका भाग्य. दिल्हें ।। चौदा वर्षे राज्य भले । करितील आतां पादुका ॥ ६ ॥ मर्दुनि रावणा ३६. वपन-हजामत. ३७. अघमर्षण=पापनाश. Ja ________________

(१८२) अमृतरायकृत यै थै सह गायन ऐकोले ॥ २॥ भय नय रयें गत मनहैये फिरवनि अविनय तनय तनय आट हे चेवले ॥ ३ ॥ अव्यय विसरुनि नरतनु व्यय कृत अमृतम्हणे जय जय हरि हरवीलें ॥ ४ ॥ १३ ॥ जय जय श्रीकृष्णा श्रीकृष्णा ।। दूरी करि भवतणा ।। ध्रु० ॥ तुझी कथा सत्संगति गंगा यमुना वेण्या कृष्णा ।। १॥ शरयू तापी भीमा गोदा रेवा दिव्य पयोष्णा ॥ २ ॥ परम संकटी वस्त्रे पुरखुनि बहिण रक्षिलीणा ।। ३ ।। अमृत तिघां कृष्णांते वंदित व्यास कृष्णा नर कृष्णा || १ ॥ १४ ॥ भजा वो अंजनीसुत बलभीम ।। ध्रु० ॥ हा भूगोल सैषपत्तम तोलित गणकु मुकोम ॥ १ ॥ बळ अद्भुत पावुनि रत चरणीं । कुंतीचा सुत भीम ॥ २ ॥ यवनोत्कर्ष न साहे म्हणुनी ।। बाटवि फार गनीम ॥ ३ ॥ श्रीहनुमंत अखंड जपावा ।। करुणाकर निःसीम ॥ ४ ॥ अमृत म्हणे निशिदिान तो गावा ।। अक्षय हा चि उदीम ॥ ५ ॥ २५ ॥ राम गावा हो सच्चित्सुख आत्मा ।। धु० ॥ अमल कमलसम मल चरणिं मन रमल तरि च भव शमल हो ॥ १॥ विदेषमान्य शरधनुष्यधरण कलिकलवहरण एक निमिषभर गाहो ॥ २ ।। कुवलयनयनि सित पिवळे दिसते घनसांवळे म्हगुनी मनिं कवळुनि घ्या हो ।। ३ ।। गीता उपदेशित भयभीता पीतांबरधर सीतानाहो ॥ ४ ॥ लक्ष्मणसहित सुलक्षण क्षणभरि अमृतमधुरगुणगण ऐका हो ।। ॥ ५ ॥ १६ ॥ बसुनि सुखे चितित जा रघुवीर || ध्रु० ॥ अल्प सुखास्तव व्यर्थ विकुं नका क्षणिक अमूल्य शरीर ।। १ ।। चित्रगुप्त वरदास्त लिहितसे विषयाची तकरीर ॥ २ ॥ हरिभजने कामादिक लपती मोठे सबळशरीर ॥ ३ ॥ गुणलखक मोहरीर" अमृत घरि बसल्या देत हरीर ॥ ४ ॥ १७ ॥ वाजवि करताळी करताळी || गाउनि मृदंगताळी ॥ ध्रु० ॥ इहलोकीं सुख पावुनि जाउनि श्री हरिपद कौटाळी ॥ २ ॥ श्रीहरिचे गुण गातां पळती दुःखाची पेटाळी ।। २ ।। लाउनि बसणे टाळी परि मन जयासि जन हो टाळी ।।३।। १८.नय-न्याय. १९. रयम्वेग. २०. हय-घोडा. २१. अव्यय-ज्याचा नाश होत नाहीं असा. २२. भवतृष्णा संसाराची आसक्ति. २३. रेवा-नर्मदा. २४. कृष्णा द्रौपदो. २५. सर्षप-मोहरी. २६. गनीम शत्रु. २७. अमल-स्वच्छ. २८. यमल-जुळे. (रामलक्ष्मण) २९. विदुष-बिद्वान, ३०. कलुष पाप. ३१. निमिष-अत्यल्प काळ. ३२. कुवलय-कमक. ३३. सित-पांढरें. ३४. नाहो नवरा. (सं० नाथ). ३४. a. तकरीर खोटा आरोप. ३५. सबळशरीरबळकट आहे शरीर ज्यांचे असे (कामादिक), ३५. 2. मोहरीर देशपांडयाचा गुमास्ता. ________________

(१८३) निद्रा आळस जरि टाळी उमजे भवभुजंग वेंटाळी ॥ ४ ॥ अमृत कीर्तनी संसाराची फार करि हेटाळी ।। ५ ।। १८ ।। उंदीर देखुनि वचके ।। तैसा काळालागी न दचके | १ ।। म्हणउनी हरि भनिने हरि भजिजे । पदोपदी संस्मरिजे ।। ध्रु० ॥ दाटती कंठ कफाने । नाना देहीं उठती तुफाने ।। २ ।। वरडुनि घाबरे करिती ।। असली सुबुद्धि ते ही हरिती ।। ३ ॥ समयी म्हणती पैका वैचू ।। अंतरिं सहस्र तिडका विंचू ।। ४।। लागली देखुन उचकी ।। स्त्रीसुतबंधु पैका उचकी ॥ ५ ॥ कंठी कुडक्या मुद्या ।। अवधी संपत्ति जाईल उद्यां ।। ६ ।। अमतेविण मति बरळा || अंतरिं सावध तो एक विरळा ॥ ७॥१९॥ हरि तू येयि रे दासासि दर्शन देई रे ।। ध्रु० ॥ हें वय व्यर्थ चि गेले पाही रे || या संसारी सार्थक नाही रे ।। संचित मजला न दिसे काही रे ॥ हरि तूं ये० ॥ १॥ आस तुझी धरि कास निरंतर निशिदिनि सन्निध राही रे ॥ हरि० ।। सजाणा जातीचा कसाई रे ।। सेना सद्वंशीचा नाही रे॥ तेथें तंव न विचारिले काही रे || त्याचा वैपनी पुरस्कर होउनि नृपतीची डोई त्वां केलीस नाही रे ॥ हरि ० ॥ २ ॥ शबर किरात कोण बढाई रे ।। तेथ वनांत वनफळ खाई रे ।। भाविक श्रीदामोदर राही रे ॥ अघमर्षण मिसे कुणबटे सेतांत बांधिलासी नाही रे ।। हरि ० ॥ ३ ॥ नामा सुनात शिंपीभाई रे । नेणों त्याची किती कमाई रे॥ कैसा जालासी सुखदायी रे ।। संपादुनि लौकिक तया घरी दुध प्यालासि नाही रे ।। हरि० ॥ ४ ॥ हरि तुझी काय वदूं चतुराई रे । तुजला उत्तम मध्यम नाही रे ।। आपुले चित्ती विचारुनि पाही रे || अमृतरायावरि कृपाळू जालास तरि गांठडि तुझी काही गेली नाही रे ॥ हरि० ॥ ५॥ २० ॥ राम गोसावी की जाहला अवघे मिळोनि पाहूं चला ॥ध्रु० ॥ कादनि मोतीयाची आंगी ।। दिव्य विभूति लावी आंगीं ।। जैसा भव्य पुरातन जोगी ।। शरयतीरी बैसला ॥ १ ॥ फेंकूनि दिल्ला बादली चीरा ।। वाटिला मोतियांचा तुरा || फेडुनि पिवळ्या पीतांबरा ।। वनीं वल्कले नेसला ॥ २ ॥ अतां होऊनि बेजार || काढी किनखापाची वीजार ।। जैसी जुनी तुटकी पैजार ।। तैसे राज्य झुगारिले ॥ ३ ॥ धाडुनि लक्ष्मणा सुभटा || चीक आणिला प्राथुनि वटा ।। मऊ केशाच्या केल्या जटा ।। दिव्य तांबड्या धगधगीत ॥ ४॥ उदास होऊनी सुवर्णनगी ।। सन्निध सीता बैसली उगी । भेटीस नलगे परवानगी । उघडे दर्शन चांगले ॥ ५॥ भरते समाते विनवीले ॥ त्यासी पादुका भाग्य. दिल्हें ।। चौदा वर्षे राज्य भले । करितील आतां पादुका ॥ ६ ॥ मर्दुनि रावणा ३६. वपन-हजामत. ३०. अघमर्षण पापनाश. ________________

अमृतरायकृत कंटका ।। स्वधर्म स्थापुनियां नेटका ।। स्वार्जित राज्याच्या पादुका ।। पायीं घालिल दिसताहे ॥ ७ ॥ येथे बहुत फार कष्टलो ।। नाना दुःखांही वेष्टीलो ।। ब्रह्मानंदांतुनी भ्रष्टलों ॥ होईल लाभ तेथेहो ॥ ८॥ ब्राह्मण ब्रह्मनिष्ट भवताले ।। राम दर्शनाते आले ।। भगवञ्चर्या करूनि जाले । ब्रह्मानंदी निमग्न ॥ ९॥ तेथे चांगला एकांत ।। निवळ होताहे वेदांत ।। क्षणभरी करूं चला विश्रांत ॥ हा रटधंदा सोडुनियां ।। १० । रामे सोडुनि दिधला कोप ।। जटा गुंडाळुनि केला टोप | केवळ वैराग्याचे रोप ।। अक्षय्य शरीर रामाचे ।। ११ ।। करूनि पर्णकुटीची मठी ।। भगवी ध्वजा उभवी गुढी ।। नाहीं चोपदार देवडी ।। दाही दिशा मोकळ्या ।। १२ ।। जवळी नाही मणी फटका ।। तेथे कैचा जरीपटका ।। हा तव परमार्थ नेटका || विवेकासी आणिला ॥ १३ ॥ सेवक अमृत राय भगवान ॥ त्याला अखंड हें चि ध्यान || आपले जातीचे महिमान ।। ज्याला , त्याला आवडे ॥ १४ ॥ २१ ॥ अखंड हरि हरि वदा बापानों || किति सेवाल धनदुर्मदा ॥ ध्रु० ॥ काय वाटसा न मिळती चिध्या ।। काय भोपळा न मिळे दध्या ।। काय सृष्टीत आटल्या नद्या । गली घडि आजिची नये उद्यां ॥ १ ॥ काय सांडोनि गोष्टी खऱ्या ।। काय दुष्काळ पडिला कया । काय महर्ग तणाचा बोया ।। ह्या तो शुकाच्या गोष्टी बन्या ॥ बापानो० ॥ २॥ काय लोकी दारोठे रोधिले ॥ काय न घालता चार जोधळे ।। काय ग्रामांत नसती देउळे ।। नका सेऊं दर्मद आंधळे रबा० ॥ ३ ॥ बाहु असतां आपणापाशी ॥ तेथे कशास पाहिजे उशी || काय अडचण महदाकाशी ॥ काय पृथ्वी ठाव नेदी कशी ।। रे बा० ।। ४ ।। कर नोडुनि अमृत विनवितो ॥ भुज उभारोनी गर्जतो ॥ जो निश्चय धरोनि बैसतो ॥ त्यासी बसले ठायीं देतो ॥ रे बापानो अखंड ० ॥ ५ ॥ २२ ॥ वैराग्यभाग्यासारिखें भाग्य नाहीं ॥ ५० ॥ परि तो विवेक मुख्य असावा ।। साधनमात्रालागि विसावा ।। संतसमागम वसावा ।। संशय सकळ पुसावा ।। किमाप नसावा कांहीं ॥ १ ॥ चिंध्या चिरगटांची भरती ।। ममता सारुनी परती ।। देहींची दुःखे साहीं ॥ २ ॥ डोइस टोपी की चिंदोटी ॥ गडवा पुरे एक लंगोटी ।। समयी भाकरटुकडा रोटी || वस्ती पर्णकुटीत || हरि हरि जपूनी राहीं ॥ ३ ॥ हत्ती घोडे पालख्या उंटें ॥ त्याचे मागे उदंड झटे । कारभाराचे व्यसन खोटें ।। जैसे फुटके पेटे ।। बुडविती मध्यप्रवाहीं ॥ ४ ॥ सेवक अमृतराय संतांचा ॥ हा चि पूर्ण मनोरथ त्याचा ।। अर्पित काया मन वाचा ॥ अंतर्बाह्य साचा ॥ यास विठ्ठल रुक्मिणी पायी ॥ ५ ॥२३॥ ३८. बोन्या-चाई, हांतरी. ________________

अज्ञानाचे जे वारुळ ।। त्यांत दोरीचे महांडुळ ।। डसले नसतां ही समळ || उगेच मन हे भय पावे ।। १ ।। सखया धांव पाव सद्गुरुराजा ॥ गुणियाच्या गुणिया० ।। ६० ।। नव छिद्रांची फुटको नांव । तीत येकाचाचि टिकाव ।। मृगजळडोही गेला आव ।। नकळे माव हे याची ॥ २ ॥ शुक्तिरुप्याचे रूपये केले ।। त्याजवर स्थाणु चोर आले || अमृतसमान मूर्ख बेले ।। यास्तव तुजला श्रमविती ।। सखया ।। ३ ।। २४ ॥ सेविता श्रीगुरुकुळब्रह्म त्रैलोक्य गोकुळा ।। दारापुत्र अनुकूळ ।। आहे आहे नाही नाहीं ।। १ ।। तुटली संसाराची झेल ।। भक्षी वाळला चि बेल ॥ साजोळे दिव्यासी तेल || आहे० ।। २ ।। पुरे घोगडेसे छीट ।। भिकेचे चि मूठ पीठ ।। तेथे भाकरोसी मीठ ।। आहे ० ॥ ३ ॥ पोट मात्र भरायास ।। न करी कोठे ही सायास ।। तेथे खेटर पायास || आहे आहे. ॥ ४॥ पोटिं लागतां चि भूक ।। न ह्मणे शिळे साजूक ।। पाळी पातळ नाजूक ।। आहे० ।। ५ ।। होतां अरि निष्काम ।। मुखी आले रामनाम ।। मृदंगाचे काम ।। आहे ० ।। ६ ।। साचा अमृत परमार्य ।। न करि कोणासी वादार्थ ।। घरी लागला पदार्थ ।। आहे. ॥ ७ ॥ २५ ॥ जय जय श्रीरामा श्रीरामा ॥ दूरि करी भवकामा ।। ६० ।। तुझी दया तया वरी जेणे धरिले मनोलगामा ।। १ ।। भरतखंडसेताच्या नरतनुशेताच्या साधिन मी हंगामा ।। २ ।। व्याही जांवाई सुत कांता न रुचे हा हांगामा ॥ ३ ॥ अमतराय हरिभजनास्तव धंदा सोडुनि फिरतो रिकामा ।। ४ ॥ २६ ॥ जय जय मल्लारी मल्लारी ।। तूं आमुचा कैवारी ।। ध्रु० ॥ विधि हर सुर नर तुजला ध्याती ।। आदि करूनि शैलारी ।। १ ॥ चंपाषष्ठी कुळधर्मी जन ।। जन अर्चिताती कल्हारी ।। २ ॥ देव्हारा बसवुनि हरि ।। पूजीतो नंदाचा खिल्लार अमृतेश्वर निज दरिद्र शत्रु ।। ठोकितसे कैलारी ॥ ४ ॥ २७॥ अरे तूं भुलुं नको भुलं नको ।। स्वहिता अंतरसील ॥ देह पांचांचे पांचांपांचजण नेतील || जीव हा अज्ञानी नेयाला ।। धर्मदत येतील || हिशेब पापाय पुण्याचाचि ।। चित्रगुप्त घेतील ॥ १॥ केल्या कर्माचे फळ बापा ॥ अवश् ते देतील ।। १ ।। वेदशास्त्राच्या उपदेशे । निरभिमानी होय ॥ राहे लीनपा सर्वांशी जैसे पातळ तोय ॥ क्षमा आत्मत्वे धरावी ।। अबोलणी जणु भूय | आ विचारें पुसावी ।। संतजनांत सोय ।। २ ।। वैभव जायाचे पापबळे जाईल स श्रीहरिची ॥ २॥ हरि हिरून नेईल ।। होई सावध रे ॥ २ ॥ तार च। होईल क्षेम कल्याणी ।। अमृतेश्वर देईल ।। ३ ।। २८ ।। ३९. महांडुल-एक प्रकारचा साप, 20. शक्ति-जीत मोते असतात अशी सिं ११.शेलारो इंद्र. १२. कल्हार-कमल. १३. खिल्लारी-गुराखी, गोवारी.. ________________

अमृतरायकृत या रे सज्जन हो यारे ।। मनि धरूनि विनयारे ॥ होतो नाश वयारे ।। यमास नाही दया रे ॥ हरिगुणवर्णन श्रवण मनन करूं काशि हे चि गया रे ॥ १॥ जारे श्रीगुरु लागिंभजा रे ।। श्रीहरि लागि वजारे।। निज गुन पर उमजा रे ।। अंतर्मख सुखवृत्ति करुनियां विषयस्मरण वर्जा रे ॥२॥ कोरे जोडुनि बहुत टकारे ।। संसारी अटकारे घडे केवि सुटका रे ।। लोकप्रतिष्ठे साठी ।। देशोदेशा किति भटकारे ।। ३।। सारे चिन्मयरूपि असे रे ।। हे गुरुलागि पुसा रे ।। महातत्व गंवसारे । प्रत्यय किमपि न ये तरि क्षणभरि इच्छारहित बसा रे ।। ॥४॥ थारे लोभ मनांत वृथा रे ॥ ऐका ईश कथा रे ।। लागा संतपथा रे ।। अमृतेश्वर हरि भजने चुकती जन्ममरणचळथा रे ।। ५ ।। २९ ।। गंगाधर संगा येई रे ।। ध्रु० ॥ संग असोनि निसंगा येई रे ॥ध्रु०॥धृ. तचंद्राचे वाहन जाणुनि ।। करी धरितोसि कुरंगा ।। येई रे ।। १ ।। त्रिपुरसुंदरी चिन्मयगौरिस्मितेमुखपजभंगा ।। येई रे ॥ २॥ गजचर्माबर खपर मिरविशी भूषण भूति भुजंगा ।। येई रे ॥ ३ ॥ अति प्रतिकूल समाधिसी देखुनि करिसी दाह अनंगा ॥ येई रे ॥ ४ ॥ मृड हर हर हे कीर्तन करितों । घेउनि टाळमृदंगा ॥ येई रे ।। ५ ।। आत्मतरंगाकार असो मति ब्रम्हाकार अभंगा ॥ येई रे ।। ६ ।। शंकर सांब कुटुंबासह ये प्रेरुनि नंदितुरंगा ।। येई रे ।। ७ ॥ अमृतेश्वर कवि कल्पतरूवरि अद्वयपक्षिविहंगा ॥ येई रे ॥ ८॥ गंगा० ॥३०॥ उमाकांत कइ दाखविल चरण मला ।। ध्रु० ॥ दशभुज कर्पूरगौर गौरी अधांग सांग गांग शिरी आई जटा तळि शरचंद्रकला |॥ १॥ बह्मविद्वर्यवर सरि सृपोत्तरीया शिव तुरीय गिरिदरि गरि असित विष्णु मानवला ॥ २ ॥ निटिलीनन टल भ्रूवल्लीमुलि पटविरहित कटि अजीन कुटी चका रामसमस्फटिकशिला ।। ३ ॥ इंदीवर करि धरोनि उदिरावरि बसोनि तिदि विघ्नासि करि कुंदि तो सुत गमला ॥ ४ ॥ नंदिवरि आनंदि आनंदिसहित देव बंदिजन वंदिति संस्तवती सुरशिवा अमला || ५ ॥ अमृतकलशपाणि सौंब मृत्युंजय नृत्यप्रिय श्रुत्यकार तो कृत्यकृत्य भृत्यपाल भला ॥ ६ ॥ ३१ ॥ चूर्णिका रे रे आदिराजवंशावतंसी ॥ स्वराज्यसरोवरवियोगितबालकलहंसा ।। प्रसावरूनि गलित्तोत्तरीय पुसी ।। चौसाचा गर्भ कसौरिगवसावयालागि धिर्वसा 22. कुरंग-हरिण. १५. स्मित-गालांत हसणे. १६. पंकज-कमल. १७. गांग= गीरथीचे पाणी. १८. सरिसृप साप, १९. निटिल-कपाळ. ५०. इंदिवर कमल. ५१. ग्मतकलशपाणि-अप्रताचा घट आहे हाती ज्याच्या. ५२. सांव-स+अंब (अबे हवर्तमान ) ५३, आदिराजवंश=मनुवंश. ५१. अवतंस-भूषण. ५५. अंस खांदा, ५६. तरीय अंगवस्त्र. ५७. पुंसा हे पुरुषा. ५८. कंसारि-कृष्ण, ५९, विसा-उत्कृष्ट इच्छा, ________________

धरूनि वाजवितोसि निश्वसनधंसा ।। तरि येथे पाहिजे अहिंसा ।। तेव्हां चि हरिदर्शनें होसील हिंसी । अंगीकारावी उत्तरमीमांसा ॥ "शीर्णपर्णानिलाहारे शष्क करावे स्वदेहमांसा ।। सांसारिक दुःख विध्वंसात्यालागिं आत्मप्रशंसा || विवर्जित परमहंसाचिया पादपांसामाजि सांसारिक जनरहित असावे ।। केवळ विविक्तदेशी संत्यक्तदुर्वासनारचितमृदुआसनावरी मैयादिवासनायुक्त हरिउपासना करित बसावे ।। ब्रह्मादिभुवन भोगी रुसावे ।। यदृच्छालाभ संतुष्ट द्वंद्वातीत विमत्सरपणे विलसावें ।। अमानित्वादि साधने भगवद्गीतेसी पुसावे ।। अंतर्बाह्य वैराग्य भाग्यमानी योग्य सदाचरणे मनास कसावे ।। दुराग्रह वितंड वाद न करूनि सच्छास्त्र सद्गुरुवाक्य परिसावे ।। तीियभागउर्वरीत शार्वरीत उठावे । निर्लज्जपणे चित्त वठावे ।। ब्राह्म मुहूर्ता पासुनि शय्यासनस्थ नित्य परीक्षा परब्रह्म वस्तु अनुभवुन सहस्त्र दळपंकजी सद्गुरुध्यान मानसपूजन आजपाजपानंतर प्रातःस्नान संध्या ब्रम्हसनातन जप करूनि यथापद्धति वैदिक तांत्रिक मिश्रित परमेश्वरार्चन आरंभावें ॥ पुरुष. सूक्तोक्त षोडशोपचारे ययापद्धति लब्धोपचारे तन्मयतेने शैली दारुमयी लेयालेख्या सकैती सूर्यमंडळी जळी स्थळी अष्टमार्तस्वरूप श्रीहरिस पुजावें ।। स्वस्तिकासनि निमीलिताधरावियोगी दंतपंक्ति अस्पष्टरशनासमंकीयशिरोनावं अर्धोन्मीलित नेत्र तत्परमुद्राधृत हत्कमलीं महाविष्णुचे ध्यान धरावे ।। चरणकमळी नाभिकमळ कमळमाळामंडित हस्तकमळी मुखकमळी नेत्रकमळ हा विमळ कमळविग्रहा भक्त मनोभ्रमर जीवन साधक नेत्र षडद्वंद्वाराम सजल जलदश्याम कनक मुकुट कनकहार कनककुंडल कनककेयूर कनककटक सौंदर्य कटकाकति अकपट अति निकट कनकवृष्टिकारक परम प्रसन्न ईषद्वास्य वरदानाभिमुख चतुर्भुज शंखचक्रगदापापीतांबरधर आपादलंबिनी वनमाला || कालत्रयाबाधित सत्यज्ञानानंदकमुर्तीच्या एकैका अवयवीं चित्त स्छिर करित जावे ।। शनैः शनैः अजितरूप । चितावे ॥ चिंतितां चिंतितां नखशिख चितावे "स्वेद रोमांच वाक् गदगदादि भगवत्प्रेमानंदममतेने साक्षात्कारे सकलमनोरथसिद्ध होउनि निजानंदपदी पावावें ।।। ऐसा बहु बहु प्रकारे सज्जनसांप्रदाये शिक्षिला ।। मग दीक्षाधिकारार्थ पूर्णकृपा ६०. हिसा-थंड गार.६१. शीर्ण-सुकलेले. ६२. अनिल वारा, ६३. परमहंससंन्यासी. ६१. पांस-धूळ. ६५. विविक्त एकांत.६६. यदृच्छालाभ नशीबाने होणारा लाभ. ६७. द्वंद्वातीत-सुखदुःखादि जाड्यरहित. ६८. तातीय तिसरा. ६:. उर्वरीत . शिल्लक. ७०. शार्वरी रात्र. ७१. ब्राह्ममुहूर्त-पहाट. ७१. पंकज-कमल. ७३. सनातन -शाश्वत. ७१. शैली दगडाची. ७५. दारमयीलांकडाची. ७६. लेप्य-चित्र. ७७. सैकत-वाळवंट. ७८. निमीलिताधर-मिटलेले ओर. ०९. काय-शरीर. ८.. ग्रीना=मान, कंड. 42. स्वेद-घाम. ________________

अमृतरायकृत कटाक्षे लक्षिला ।। दक्षिण अवणि लागुनि श्रवणे मनादि इंद्रियांसि न कळतां प्रणवसहित द्वादशाक्षर वासुदेवमंत्र उपदेशिला || आत्मकंठकोपनिषदोक्त स्वात्योदक बिंदु श्रवणशैक्तिपर्टी प्रवेशला || अहमादि वासुदेवेत्यनुभवे अंतसमुद्री उज्वलित मुक्ताकारें आवेशला ।। कंठगत चामारवत् गुरूपदिष्ट अदर्शदर्शने लाभला ।। एवं देशिकराय प्रदक्षणुनि नमस्कारिला ।। प्रशस्व कीलिंदीतीरी स्थिर जाहला ।। तो निर्गुगनंतीति पावला || असतां ही सगुणसाक्षात्कारार्थ मधुवनीं चालिला ।। १ ।। __ कडवे ।। पांचा वरुषाचे मूल || कदा न करी मुळ मूळ ।। खाउनि कंद फळ मूल करि पातक निर्मूल ।। मूल मंत्र जपुनि देव पूजी जाणुनि वाहे फूल ।। सेवुनि कालिंदीचे कूल । नेसुनि वल्कले ईकूल । ध्यात मानस अनुकू. ल || जेव्हां भुकेची ये भूल || तेव्हां म्हणे वायु भूल ॥ बांधूनि धैर्याचा पूल ।। कदा न पेटवी चूल । जसा शूलपाणी कंया ना झूल || तसा सुखे झुल्लतसे भक्तिपंथे टाकितसे पाउल || शुद्ध हळु जैवि तूल ।। वस्तुमात्र वासुदेव हे चि धन करि वसूल ।। कदा व्याकुळ नोहे गोकूळ || पतिस बकुळमुंम सुकलसे वाहे ।। मोकली तनु उकलुनि मग सकळ दिवस ढकलुनि स्वीय केलेबर शिशु किं विकळ तो आकळुनि मानसि कल करुनि शाकशकल पिकलेसे फळ तुळ. सीचे दळ अंजुळिने जळ || घेऊनि असुनि विजन वसुनि अर्चन हरिचे पूजन करित भजन चि प्रिय जाहला ॥१॥ संतपदांची जोड दे हरि ० ॥ ४० ॥ संतसमागमें आत्मत्वाचा सुंदर उगवे मोड ।। २ ।। सुफलित करुनि पूर्ण मनाते ।। पुरवित सर्व हि कोडे ॥ २ ॥ अमृतेश्वर श्रीहरिभक्तांचा ॥ शेवट करितो गोड ।। ३ ॥ ३६ ।। गमन नसे ज्या गांवीं तेथिल बाट कशास पसावी || होऊनि गोसावी ।। हरिकथाचि परिसावी || ध्रु० ॥ भिक्षा मागनि निस्पृहतेनें ।। संगतिची पोसावी ।। २ ।। सुखे मिळो खंबाइत अथवा भगवी नेसावी ॥ ३ ॥ दर्वाक्ये सोसावी आपण अमतवृष्टि वर्षाची ||४॥ ३७॥ कोठे नव जावे नव जावे श्रीहरिलागि भजावे ।। ५० ॥ दोचौदिवसां घाटा भरखुनि ॥ उदक करुनि च प्यावे ।। १ ।। समया आल्या अतीताशी ।। यथाशक्ति भोजन द्यावें ॥ २ ॥ स्त्रीपुत्रादिक छळिती ।। त्यांचे वचन उगीच सोसा ॥ ३ ॥ श्रीमद्भागवतालागि वाचुनि आपण आपणा उमजावें ॥ ४ ॥ स्वच्छंदे उठता बसतां ।। नामी अमृतेश्वरासी गावें ॥ ५ ॥ ३८ ॥ ८२. श्रवणशुक्तिकान हीच शिंप. ८३. चामोकर सोने. ८१. देशिक-गुरु. ८५. कालिंदो यमुना. ८६. प्रतीती अनुभव. ८७कुल तीर. ८८. दुकुल वस्त्र. ८२. तूल-कापूस. १०. सम-कुल. : १. कलेवर-शरोइ, ९२. विजनी-एकांती. ९३. कोड हौस. ________________

प. मोहित होऊनियां फिरती अज्ञानाच्या राती ।। ज्याला त्याला आवडे पिवळी माती ।। नगबज घालुनि त्रैलोक्यांत न माती ॥ वितभर पोटासाठी देशोदेश जाती । ऐशा योगे भगवंत कैसा भेटे । विषय सेवितां आयुष्य सर्व हि आटे ।। ।। ध्रु० ॥ रात्रिदिवस अवघा काळ लोटे ।। रूपये ढवळिती माती त्याचे भूषण मोठे ।। जोडुनि आणिती हिरवे पिवळे गोटे || रचिती उराशिरावरि लोक मोठे ॥ २ ॥ बिंदुगोळक शुक्तिकेत पडतां स्वाती । त्याला भोळे लोक नेणुनि म्हणती मोती ।। पाणीयाची किंमत करिती लक्षुनि ज्योती ॥ हरिगुण श्रवणा वांचुनि कंठी श्रवणां धरिती ।। ३ ।। कीटक मारुनि देशी आळविताती जंतु ॥ शालारिवरमेहे न व कांतण्याचे तंतू ।। भूषण मानूनि गौरवितात नातू पंतु तपायोगें म्हणवितात पंडित किंवा पंत ॥ ४ ॥ करिति अलंकार गौरीवरि कापसाचे ।। आपण कानिं घालिति काप साचे । सेवुनि आशीर्वाद न घेती तापसांचे ॥ तेणे योगें पावती ताप साचे ।। ५ ।। आत्मज्ञाना विरहित देहीं ममता गाढी ।। पाहनि आरशांत सरसी कारीत दाढी ।। घेवुनि चिमटा पांढरे केस काढी ।। आपण सदन्न भक्षुन इतरा कदन्न वाढी ॥ ६॥ नश्वर देहा साठी अक्षय करितो वाडे । गुंतुनि ममता ते कामिनीचे चाडे ॥ पुराण ऐकुनि देखत देखत शहाणा नाडे ।। तो हा अमृत इच्छितो संसाराचे साँडे ॥ ६ ॥ ३९ ॥ अंतशीकुसुमसम कांति हरिची ।। सूक्ष्म तंतूचि उंच घोंगडी ॥ पदरी तकटि कोर जरीची ॥ १ ॥ हे मथितां ममताचि गळाली ॥ लैक्म दोरी दो करींची ।। ॥ २ ।। अमृत सदुदित चितीतसे ते ॥ मूर्ती यशोदेच्या हृदयींची ।। ३ ॥ अतसीकुसुमसम कांति हरीची ॥ ४ ॥१०॥ मन रामी रंगलें ।। अरुणतराणनिभ किरण चरणतळ मम हृदया लागले ।। सगुण दिसे परि निर्गुण निष्फळ निजानंदमय परब्रम्ह तें जिमरहित सुब्राम्हण जाणती ।। स्वसंवेद्ये उगले ।। २ ॥ सत्वलभ्य अमृतत्व तत्वगत शांति परमळी ॥ श्रांति पावूनि सकलावस्थातीत वीतभय अनवरत जागलें ॥ ३ ।। ४१ ॥ ते हि माय पंढरीशी पाहिली ।। ध्रु०॥ जो जो येईल भेटि ॥ तो तो तराया साठी ।। कटिं कर ठेवूनिया राहिली ।। ते हे माय पं० ॥ १ ॥ ९१. साडे-समाप्ति. ९५. अतसीजक्स. ९६. रुक्म सोने, २७. तरणि सूर्य. १८. जिह्म-कपट, वांकडे. ९:. संवेद्य-समजण्यासारखें. १००. बीत गत. १. अनवरत=निरंतर. ________________

॥ चितामणि विरचित सीतास्वयंवर ।। होते अधी च सीतास्वयंवरोत्सव महीप जन कान ।। एकाने यमनोत्मकतोपाठविले लग्नपत्र जनकान । ' झाली भोगाई वये गणे हि महिजा नवीन कन " यापार धावति यावद्भगत भपालभंगजन कळतां ।। २ ।। होते सुरूप आधी परि भूषविती स्वदेह कनकान ।। नृप की पाहन रूपा द्यावी सीता अम्हांस जनकाने ।। ३ ।। येतां नप जनकानें बसविले सर्व मांडवामाजी ॥ तो पाहात खिडकीतन सीतेसह सर्व मांडवामा जी ॥४॥ सिंहासने नपति ते आक्रमिती जैवि केसरी शिखरे ॥ याला अनुगुण उपमा हे च मला भासली बरीशि खरें ॥ ५॥ पाहत असतां तनया विकसितनयना बरोन वसुधेची ॥ सर्व म्हणति हे धारा क्षितिपतिनयना वरो नव संधेची ।।६।। चित्तै सोते वर नृप होते केवळ सभेत देहांनी ।। मग सहज बाह्य विषयों पदोपदी अनवधान दे हानी ॥ ७ ॥ मग आणविले धाडान गन हय वषभाद्यनेक सामाने । चाप तयाचे होतो जो सत्वर तुष्ट देवसा माने ॥ ८॥ कथितां काय पशूची पाहुं नका यातना थको दंडा ॥ अणिति असे जन यत्ने शकटशतें भूतनायकोदडी ।। ९ ॥ त्यजितां सभांगणां तो जनके हरचाप सापसा पडला ।। भूपतिगण ही सज्जीकरणव्याधीत साप सांपडला ।। १० ।। तो येउनि चारानी कयिले जनका बहुत मोदीने ।। की तो गाधिज आला ज्या लाजावे बहू तमोदौन ॥ ११ ।। मग तो सत्वर भूपति जाय पुढे की तपःपद घराशी ।। आले सुकृते दुर्लभ तरि गेला सत्य सौंपदधराशी ।। १२ ॥ वंदुनि पूजुनि मग त्या जनक पुसे बा मुनीश सुकुमार ।। सुगुण सुरूप सुलक्षण हे कोणाचे लसत्प्रेमकुमार ॥ १३ ।। ज्याचा न शत्रुहृदया त्यजुनि स्वमी हि भयद शर थारे ॥ १. महीप-राजे. २. महिजा सीता. ३. मांड-थाट. १. वामा सुंदर स्त्री. ५. केसरी= सिंह. ६. अनगुण-योग्य. ७. सुधा अमृत.. अनवधान दुर्लक्ष्य... भूतनाथ शिव. १०. कोदंड-धनुष्य. ११. चार-हेर, दूत. १२. मोद=आनंद. १३. तमोद-सूर्य. १२. सापडघराशी विपत्तिसह पापपर्वत. १५. लसत्प्रभ सुदर. ________________

सीतास्वयंवर. (१९१) त्याला च हे सुत नृपा बाप असे मानिती दशरथा रे ॥ १४ ॥ नामे करूनि बापा सगुणसौजन्यधाम हा राम ।। हा लक्ष्मण दोघेही शौर्यश्रीचे नृपा महाराम ॥ १५ ॥ येणे चि पूर्ण केला मद्यज्ञ वधूनियां त्वनीक वनी ॥ याच्या च सतत रिझला भूपा वल्माकभू मुनी कवनी ।। १६ ।। याच्या च मार्गणी ती भूपा सत्कारि ताटका असुनी ।। पावे सद्गति की ते पावति दुर्गति न देति जे असुनी ॥ १७ ॥ येणें सुबाहु वधिला हे तरि किति शौर्य रामरायाचे ॥ एतत्करे च सर्व हि राक्षसगण भूवरा मरायाचे ।। १८ ।। जे स्त्री होय शिला तें कौशल याच्या च बा पदरजाचें ।। हा तो च नृपा धरितो धननादाचा हि बाप दैरै ज्याचें ॥ १९ ॥ भूपवरा हे आले स्वयंवरमहोत्सवा पहायास ।। न कळे बाल्ये दुष्कर की सुकर ज्याधिरोप हा यास ।। २० ।। मग तो शौर्य श्रीधर अवडे रघुराज तेंवि जनकमना ।। देश जसा ज्यांत स्त्री वररूपा राजते विजन कैमना ।। २१ ॥ बहुवार रघुवरा मग पाहे वर्णनि मनांत ही अपणा ॥ निंदी जनक स्मरुनी अविचारकृतेशधेन्वभंगपणा ॥ २२ ॥ मग आदरें बसविला सभेत कौशिक सशिष्य सर्षिगण ।। ते तीत शोभती ते रविशशिसे भास्करान्वयाभरण ।। २३ ॥ गुरुसह सभेत येउनि बसतां सूर्यान्ववायहीरमणी ।। म्हणात मनी भूप दुज्या लभ्य न रामाशिवाय ही रमणी ॥ २४ ॥ तैं येक सखी वर्णनि गुण भूपां दाखवी धैरीजेते ।। ते ऐकुनि तोषविती चित्ता क्षणमात्र विविध राजे ते ।। २५ ।। हा तूं पहा महा गे गुणशाली गुर्जरोवनीप कधी ।। न त्यजुन यास सीते विषय करी निर्जरीवनीपकधी ॥ २६ ॥ यदंडभये परधनवस्त्रा न शिवोन वायु वावरतो ॥ जो नाथ अवंतीचा रुचल तरी गे नवा युवा वर तो ।। २७ ॥ १६ महाराम-मोठे बाग. १७. वल्मीकभू वाल्मिकी. १८. मार्गणबाण. १९. अस= प्राण. २०. घननाद मेघनाद (रावणाचा पुत्र) २१. वर भोति. २२. ज्याधिरोप धनण्याला दोरी लावणे. २३. विजन एकांत. २४. कमना सुदर.- २५. ईशधन्वभंगपणशिवाचे धनुष्य मोडण्याचा पण. २६. अन्वय-कुळ, वंश. २७. अन्ववाय-वंश. २८. धराजा-सीता. २९. गुर्जरावनोप-गुजराथचा राजा. ३०. निर्जरावनीपकधी इंद्राचे मन.३१ अवंती उज्जनी सभोवतालचा मुलूख. ३२. युवा-तरणा. ________________

(१९२) चिंतामणि विरचित हा शौर्योदार्यश्रीसदन मदनसा कलिंगनवराजा ।। सत्वर वर हा च दिसे सीते तुज योग्यसंग नवरा जा ॥ २८ ॥ हा तरि पहा सुलक्षणशौर्यनिधी नाथ वंगवसँधेचा ।। हाच तुझा भोग करो एक जसा देवपुंगव सुधेचा ।। २९ ॥ हा तैलंगमहीपति ज्याच्या राज्यांत विप्र ताकास ॥ प्राशुनि राखिति अमृतद सुरेभीची जेवि विप्रता कास ।। ३० ।। तो दावितो पहा वर साहानि भूपाल अंगदें शाला ॥ याते वरूनि सीते शाश्वत तं पाल अंगदेशाला ।। ३१ ।। तो निषधनाथ सोते जो झेलितसे महीप हारमणी ।। याची हो तूं हा ची येक जगी रिऍमहीपहा रमणी ॥ ३२ ।। हा काश्मीरमहीपति ज्याची पिळदार परम ही पगडी ।। वक्र तुला हा च दिसे योग्य सये विजितपरमहीप गडी ।। ३३ ।। किंचिद्वक्रितकंधर सखि तो च नरेंद्र मालवा वाहे || मन्मन याजवळ तुझा हीनें मुखचंद्रमा लवावा हे ।। ३४ ।। केरलभूप पहा सखि बसलासे धरूनि तो कठार करी ।। जो बाल्यीं च रिपुगणा करिस जसा सिंहतोक ठार करी ।। ३५ ॥ या परि नाना भूपां दावुनि मग ते रघूत्तमा दावी ।। तैं सीतेचे किंचित् हीने आंत चि मखाज मोदा वी ।। ३६ ॥ किति मधुर पहा दिसतो सीते वीरासनस्थ हा राम । धामनिधि श्यामतनु क्षाम नसे कामसा महाराम ।। ३७ ॥ कुंडलमंडितगंड श्रीखंडक्षोदलिप्त भुजदंड ।। चंडद्युतिकुलमंडन शोभवि यत्तनु अखंड कोदंड ।। ३८ ।। भूप त्वदर्थ सारे वहति मनी जरि वहोत देवाचे ।। ध्यान परी मन्मानस याचे नि तुझे च होतदेवाचे ।। ३९ ।। सीता वदे मला ही रुचला राघव शरत्सुधीकर हा ॥ परि हे तातपणस्मृतिसवत वदे दाखऊन धाक रहा ।। ४० ।। अतिमधुरमृदुलतनु हा रघुनंदन वचसार हे चाप ।। उचली कसा अशा गे कां फसला घालुनी पणा बाप ।। ४१ ।। ३३. वंगवसुधा बंगाल प्रांत. ३१. देवपुंगव-देवश्रेष्ठ. ३५. सुरभी गाय, ३६. अंगदें बाहु भूषणे. ३७. शाल-शालजोडी, ३८. रिपमहीपहा शत्रुनाशक. ३९. विजितपरमहाप-जिकिले आहेत शत्रुरूपी राजे ज्यानें.४०. श्रीखंड क्षोदलिप्तचंदनाची पूड ज्याला चोपडली आहे असा. ४१. चंडद्युतिकुलमंडन-भूर्यवंशभूषण. १२. सुधाकर चंद्र. ________________

सीतास्वयंवर. (१९३) तो कथिले घ्या हे शिवधनु सगुण हि भूपजन करा ज्याने ।। करिजेल तद्वधू ही सीता हे स्पष्ट जनकराजाने ।। ४२ ।। ऐकुनि ते वच पाहुन चंड हि कोदंड नृप विचारांत ।। पडले किति किति म्हणती जाउं पळुन तरि असे दिन न रात ।। ४३ ।। किति बदति अह्मा बांधुनि सीतावरणोत्सवे न दाव्याने ।। अणिले इथे हराया तेज कशाचा विवाह दाव्याने ॥ १४ ॥ थकले ज्यास अणाया अनेक हस्त्यश्ववषमकासर हा ।। ते धनु सज्य कराया नृप हो कसतां कशास कास रहा ।। ४५॥ सीतामिष करुनि पुढे घालू पाहे धनुष्यभंग गळां ।। प्राण हराया कळला जनकाचा बेत हा अह्मां सगळा ।। ४६ ।। किति बदती सीतेस्तव काय म्हणुन हे धनू सजा उचला ।। पडली न वोस पृथ्वी मिळल दुजी स्त्री पुरास जाउं चला ।। ४७ ।। तो रावण माशीरस्थित वाद्यनाम कडकडा गाजे ।। तैं दचकले नृप तसे पशु हि न ते प्राप्त कडक डागा जे ॥४८॥ अभिमुख जावुनि मग त्या बसविले अणुनि यातुरायास ।। सत्कारुनि हि नृप ह्मणे हार तसा लावू या तुरा यास ।। ४९ ॥ पडतां दृष्टि अकस्मात् दशवदनाचा विरूप काय महा ।। पळती दडती मानुनि सीतेसह सर्व बायका यम हा ॥ ५० ॥ मग तद्गुरू वदे हा सीतार्थ अला स्वये च दे यास ।। जोड नृपा सख्य सुता कोणास तरी हवी च देयास ।। ५१ ।। परि जनकें सूचवितां मंत्रिमुखें ज्याधिरोप दशवदने । करुनि स्मये हि विस्मय केली प्रो फुल्लगल्ल दश वदने ।। ५२ ।। बोले जनका न कसी मत्कीर्ति अली श्रुतीत सुरसा रे ।। की घातले दशमुखें जिंकुनि कारागृहांत सुर सारे ।। ५३ ।। म्यां तो शैल उचचिला सेश्वर ही भूप जो नंगामाजी ।। मग या न कांबटावर शक्ति नृपा चढल काय गा माजी ।। ५४ ।। अणि सांगतो नृपा हे धनु गुरुचे शंभुचे जरी नसते ।। तरि म्यां मघां च उचलुनि मोडुन ही टाकिले किं रे असते ॥ ५५ ॥ मग नृप वदे हंसुनि तुज आली येथे च रावणा शंका ।। गुर्वपमानाचि नगोद्धारिं न वदतोस काय निःशंका ।। ५६ ।। ४३. कासर रेडा, टोणगा..?. ग्राम-समूह. १५. यातु-राक्षस. ४६. स्मय हसणे. ४७. नग-पर्वत. ________________

(१९४) चिंतामणि विरचित मग रोषभरें रावण उचलूं धनुरुत्तमा जवर धांवे ॥ तो विनार्थ हराचे आरंभी स्त्रीसमाज वर धांवे ।। ५७ ।। लावुनि विंशति भुज ही कष्टं तेणे धनू उभे केले ॥ परि गरिमगुणे रावणबला न गणुनी अनरूप घे झोले ।। ५८ ।। तितक्यांत तो उचलिले धनु द्या सीतेस म्यां च शर्वाचे ।। गर्वाचे सदन वदे तो होय म्लान तोड सर्वांचे ॥ ५९॥ परि त्या झोल न साहे मग धनुसह भूतली अपटला जे ।। दुःख न तें त्यास परी स्मितमुख भूभृगणा निपट लाजे ॥ ६० ॥ रावणगतिते पाहुनि सर्व नृपांच्या भरे उरी धडकी । रडकी होय मुखश्री म्हणति न गति आज हो दिसे धड की ॥ ६१ ।। हद्त धनु मग काढुन सावध ही करुनि तोषवी राजा ।। त्या अणि सचिवा सांगे उठिव अतां या अशेष वीरां जा ।। ६२ ।। मग तैं सचिवें कथितां नृप हो धनुला गुणास योजावे ।। कथुनि निमित्या वदले न उठू आम्ही तुझी पुढे जावें ।। ६३ ।। ते नृपदशा विलोकुनि बोले मिथिलेश तप्त रागाने ।। राहो धनु हे ऐका नृप हो सोडुनि तरी दरा गाने ।। ६४ ॥ राहो गुणाधिरोपण परि एकहि भूप उचलुं ही न इला ॥ शक्त धनुर्वल्लीला झालि कशी हंत वीरहीन ईला ।। ६५ ।। झाली निर्वीर धरा हे वच रामा न शल्यसे साहे || राहे विमनस्क क्षण आक्षेच्छू मग गुरूकडे पाहे ।। ६६ ॥ द्या आज्ञा या धनुते उचलुन बोढुन गुणाहि चढवीन ।। कढवीन हृदय रिपुचे न वद कुवच है नृपाहि पढवीन ॥ ६७ ।। हे जीर्ण धनुष्य किती न पुरल माझ्या बलास हेमगिरी ॥ परि सौनुकंप द्यावा गुरूजी कर वरद हा मदीय शिरी ।। ६८ ॥ गुर्वाज्ञा मग घेउनि उचलाया चाप राम तो कास || कसि ते होय मुनिजना मद्भर तदधिक तदीय तोकांस ।। ६९ ।। मग दडपितां पदारें अग्री रामे उभेच तें राहे || धनु म्हणती मुनि भासे जाया मुनिचीच नीट हेरा हे ॥ ७० ॥ १८. गरिमगुण-मोठेपणा. 2९ शर्व शिव. ५.. भभृद्गण राजसमूह. ५१. गुण= दोरी. ५२. इला-पृथ्वी. ५३. विमनस्क-दु:खी. ५४. हेमगिरी=मेरुपर्वत, ५५, सानुकंप = सकप. ५६. मुद्धर आनंदातिशय. ५७. तोक बालक. ________________

सीतास्वयंवर. (१९५ वांकवि वैरिमुखासह कीर्तिसह हि त्या गुणास मग जोडी । वोडी सीता चित्तासह भृगुजाहंकृतीसहित मोडी ।। ७१ ।। होतां भंग धनूचा कडकड भीम ध्वनी जगी पसरे ।। घसरे रविरथ विसरे रामजपा जानकी वरूं हि सरे ।। ७२ ।। मिटले डोळे किटले कान जगाचे समुद्र हि अटले ।। तुटले नभ [?] तो फुटले ब्रम्हांड भये झरे नगा सुटले ।। ७३ ।। भ्याले दिग्गज बोले नभ मेले भीरु भूमितल डोले ।। सोले अहिशिर न्हाले घर्मभरे लोकपति भया ल्याले ।। ७४ ।। विधि मातृहिसकाच्या शिवले तें बहुत हस्तराजीवा ।। शुध्यर्थ म्हणान वाटे रामकरी करुनि दे त्वरा जीवा ।। ७५ ॥ वधिले तद्योगें बहु नृप रामें करुनि जित्वराजीवा ।। शुध्द्यर्थ म्हणुनि वाटे रामकरी करुनि दे त्वरा जीवा ।। ७६ ॥ आता पण सिद्धिस तो नृप कौशल्यादि सर्व ज्या माता ॥ अणवि दशरथा ही की हो राघव शास्त्रपूर्व जामाता ।। ७७ ।। मग आनंदें जनक स्वसुतेचा सविधि हो विवाह करी ॥ ते वाटले समस्तां पडली साक्षाद्रमा विवाह करीं ॥ ७८ ॥ जातां विवाह अटपुनि राम स्वपुरास होय हो अडवा ।। कंडवा बहु तो भार्गव नृपकुलजलधीस मूर्त जो वडवा ।। ७९ ॥ तैं रामाते सूचवि लक्ष्मण ते कार्तवीर्यबाहु तरू ।। झाले यत्परशुदवी दशशत ही त्वरित जेवि बा हुत ॥ ८ ॥ वधितां जेवि हरीने पति कांपति बहु करेणु कापोत || तेंवि नृपस्त्री म्हणुनी झाला जो एक रेणुकापोत ।। ८१ ॥ मेणे रुधिरक्षालित केलि करुनि भूमिभृगण कुठार ॥ ज्याचा च ख्यात जगी एक नृपति शोणितारण कुठार ।। ८२ ॥ तो हा गुरुधन्ववधक्षुभितमना पातला असे वाटे ।। जमदग्निसूनु तरि त्या साधु वचे लाव राघवा वाटे ।। ८३ ।। तो भंज्यद्ध सरवरुष्ट वदे भार्गवर्षि रामाते ।। वरिली कोणी शिवधनु मोडुनि भा वर्गवर्षि रामा ते ॥ ८४ ॥ ५८. भृगुजाहंकृति-परशुरामगवं. ५९. मातृहिंसक आईला मारणारा ( परशुराम ). ६०. राजीव कमल. ६१. विवाह विष्णु (गरुडवाहन). ६२. वडवा वडवाग्नि. ६३. रू कापूस, ६४. करेणुकापोत हत्तिणीचे बच्चे. ६५, कु-पृथ्वी. ६६. शोणित-रक्त. ६७, भंजद्धनुरारवरुष्ट मोडलेल्या धनुष्याचे आवाजाने रागावलेला. ________________

चिंतामणि विरचित्त सीतास्वयंवर. राम ह्मणे धनु मोडे मत्करयोगे स्वये च किडके की । नसतां मत वदाया गरुडा ही धरिल काय भिड केकी॥५॥ रे भंगिलेस रामा स्व्यर्थ शिवधनू न ते अघ स्मरतां ।। परि जाण म्यां न धरिली अजुनी क्षत्रियकुली अघस्मरता ।। ८६ ।। राम बदे ते च न या द्विजभंगद शक्ति भार्गवा रामी ।। होइल ते हो हा तव परशूद्भुत भुजगमार्ग वारा मी ।। ८७ ।। मग मुनि बोले कोपुनि घे नव मच्चाप राम हा मोड ।। मग तुज ह्मणेन राघव कुलांत रिपुवातसह महा मो. ॥ ८ ॥ मग ते हि धनू चढवुनि दावाया राघव प्रताप सतां ।। ईशत्व हरी मग तो अवलंबी अगुज विप्र तापसता ।। ८९॥ मग तो निर्विघ्नपणे सवधू श्रीराम पावला गांवा ।। गावा ध्यावा वाटे हाचि मला सत्स्वभाव लागावा ।। ९० ॥ इति श्रीज्योतिर्विद्राजजीवसनु चिंतामणिविरचितः सीतास्वयंवरः समाप्तः ।। ६८. मंतु अपराध, ६९. केको मोर. ७०. घस्मरता घातुकपणा, ७१. मोड=अंकुर. ________________

धुंडिकुमार मोरेश्वरकृत चंद्रावळी-आख्यान. कुटिलो विमला मतिने वंचितसे जो ब्रेजांत जायांतें । नमुं त्या श्रीहरिचरणा दुर्धर संसार बनिन जायाते॥ १ ॥ श्रवणी वंशी वंशिध्वनि संचरतां स्मरोनि कुंजाते ।। युवतिजन चालिला त्या सुरभिसमयसमलता निकुंजाते ।। २ ॥ त्या एकसरे उठल्या वाटति गोकुलधनांतुनी चपला ॥ किंवा व्रजकुंडांतुनि निघति स्मरवन्हिच्या शिखीं चंपला ॥ ३ ॥ वस्त्र गृहाहान सर्वहि गोरसविक्रय करावया रमणी । निघतां सत्वर मार्गी पाहति सहसा मुकुंद जारमणी ॥ ४ ॥ गोपावृत गोपाळा पाहुनि गोपी सशंक चालाया ।। होउनि काय करावे म्हणती पशुपाळका कुचाळा या ।। ५ ॥ चंद्रावळि या नावें मुखरिण गोपी बहीण रोहीची ।। धीट सुरूपा चतुरा संगति अवध्या दृढा धरा ईची ॥ ६ ॥ या परि निश्चय करनी चालति मागें समस्त ही वनिता ॥ वनि तांडव करि खांडव-रिपुचा सारथिहि आत्म जनिता ॥ ७ ॥ तो पथिं पेंधाप्रमुखा धांवति शिशु मुररिपू दयालु गडी ॥ अवरोधुनि तरुणीजन झोबात अर्वाच्य फेडुनी लुगडी ॥ ८॥ सरकुनि चंद्रावळिने पेंधा बडवुनि सवेग टाळीला ।। स्फुदत स्फुदत सांगे हरि चल आणूं तये खटाळीला ॥९॥ अतिरूप सवय यांनी मानी तणतच्छ ऊर्वशी रंभा ॥ हंसगती पदिं चमके गमती नमिताति ऊर्वशी रंभा ।। १० ॥ सूच्यग्रा परि मुळिंचा खंडित दिसतो वलित्रया माँज ॥ विश्रुत मदनास तशा जपुनि चला हरि हरी तिचा माज ॥ ११ ॥ पीनोन्नत कुच वर्तुल स्मरदुर्जयदुर्गयुग्मसे दिसती ।। तनुवाङ्मन आति चंचल म्हणवी कुटिलिका अनादि सती ॥ १२ ।। १ चंद्रावळी राधेची बहोण. २ कुटिला कपटी. ३ बज गोकुल. बजिन=पाप, मल. ५ वंशिध्वनि=मुरलीरव. ६ सुरभिसमय-वसंतकाळ. ७ चपला=विद्युल्लता. ८ शिखा= ज्वाळा.९ चपला-चापल्य युक्ता. १० राही-राधी (राधा). ११ खांडवरिपु अर्जुन. १२ आत्मभजनिता ब्रह्मदेवाचा बाप ( कृष्ण ). १३ माज-कंबर. १४ माज-उर्मटपणा. १५ पीनोन्नत=पुष्ट व उच. १६ कुच-स्तन १७ स्मर मदन.१८ कुटिलालका-कुरळकेशी. ________________

(१९८) धुंडिकुमार मोरेश्वरकृत अति मृदुला करवल्ली सल्लील हि जी सनाल की कमळे । अद्भुत वदनश्रीची सुषमा जो पाहतां मृगांक मळे ।। १३ ।। विद्रुम भंगाचे परि शोभे अधरोष्ट्र नासिका सरला ॥ तिलसुम शुकचंचूचा पाहुनि मदगर्व सर्व ओसरला ।। १४ ।। सर्वोत्कृष्ट विराजे चपलायत दृष्टि ते निकी लाली । लज्जित शैतपत्रश्री मज्मन करिते गभीर कीलाली ॥ १५ ॥ यापरि सौंदर्याची सीमा कयितां हरि त्वरें उठिला ।। खंडिन गर्व तियेचा दाखवि मजला कुठे उभी कुटिला |॥ १६ ॥ पेंधा श्रीकृष्णाने दाखवि दुरुनी सगोरसा महिली ।। जीच्या सौंदर्याते साम्यचि न मिळे सँसागरा माहला ॥ १७ ॥ चंद्रावळिच्या रूपा पाहुनि इच्छी हरी मनी सुरता || ते क्षणिं मूच्छित होउनि देवहि दवडी समन तो सुरता ।। १८ ।। ऐशा मतिने यदुकुलभूषण तेव्हां सर्वे किशोराँसी ।। घेउनि गोपस्त्रीला मागत दधि दुग्ध तो यशोरासी ॥ १९ ॥ मस्तुमि निजवस्तुसि याचित निस्तुलगुणी स्त्रियांजवळी ॥ कस्तुरिलिप्त-स्तनिंचा चित्तें [हरुनी?] हरी समाज वळी ।। २० ।। शपथपुरःसर करिसी जरि तूं संकल्प देहदानाचा ॥ तरिच घडेल सुकत बहु नातरि यापरि धना सदा नाचा ।। २१ ।। बोलुनि मिथ्या पदरी दुष्कृत कां व्यर्थ घेसि वाचाळा ।। ठकविसि गोकुळतरुणी या तो स्थळिं सोड सर्व ही चाळा ।। २२ ॥ . नायिकसी चंद्रावळि जरि साधुत्वे मदुक्ति या परमा । दाविन जनदृष्टीसी निरसुनि चैला दिगंबरा परमा ॥ २३ ॥ सर सर परता दुष्टा क्लिष्ट न बोले वरिष्ट मी जाया । काय वदं तुजसंगे पशुपा तटले निजाश्रमी जाया ।। २४ ॥ दुर्धर सर्पिणि देहा स्पर्शिल हस्तानि कोण सो भलता ।। रक्षक असतां विपिनों रंका लाभेल केवि पुष्पलता ॥ २५ ॥ गरुडध्वजगारुडिया भारुड हे तूं किमर्थ दाखविसी ।। तुजविषयी मी न ढळे पंचाक्षरिमंत्र ज्या सदा खेविसी ।। २६ ।। १९ सुषमा शोभा. २० मृगांक-चंद्र. २१ विट्ठम-पोवळे. २२ शुक-पोपट. २३ शतपत्र -कमल. २४ कीलाल -पाणी. २५ महिला स्त्री. २६ ससागरामहिला-समद्रवलयांकित पृथ्वी. २७ सुरता-देवपणा. २८ किशोर-मुलगे. २९ मस्तु-लोणी. ३० निस्तुलगुणी निरुपम आहेत गुण ज्याचे असा. ३१ चैल-वस्त्र. ३२ विपिन वन. ३३ खविसी जखीण. ________________

चंद्रावळी-आख्यान. अर्भक गगनफळाते रडतां श्रमले करोनि लोळणिसी ।। त्यापरि यत्न मृषा ते मज तूं करिसी समर्थ गौळणिसी ।। २७ ।। एक पदाही न पुरे त्या सुरवर्या फळे कसी जगती ।। रवि शशि तारागण हे मुष्टिंत अवघी धरील हे जग ती ।। २८ ।। विधि वर्जित पुरुषाते लाभेल किं काय खाणि परिसाची ।। दैवहता गुणहीना करिसी तृष्णा तया परी साची ॥ २९ ॥ नाना परि बडबडुनी मिरविसि लोकी मृषा सदा शीला ॥ परिसांची मी सदने बांधनि दिधली स्वदासदाशीला ।। ३० ।। ओत्रियशालांतरिंची अरणी कैसी मिळेल मातंगी ।। अथवा सिंहवधूसी संगम कैंचा घडेल मातंगों ॥ ३१ ॥ जगरक्षणयजी मी दीक्षित अध्वर्यु वीतिहोत्राही ।। नरसिंह मि तव वदने वदाविन हरि तूं आम्हांसि हो त्राही ।। ३२ ।। यापरि केशिनिहता या संकेतासि गोप-जायांते ।। बोलुनि सत्वर उठिला निजसदनाप्रति सगोप जायाते ।। ३३ ।। गोपाळे गोरक्षक संनिध बसउनि अनेकधा त्यांसी ॥ गोष्टी बऱ्या शिकविल्या सृष्टिक्रमयुक्ति तेवि धात्यासी ।। ३४ ।। मायामय ची तेची मी धरितो सांग जगत्सत्रा मा ।। रुचिराकति राहीची नुमजे ते व्यक्ति विशद सूत्रामा ।। ३५ ।। नटवेषाकृति योषा होउनि दास्यत्व अंगिकारावे ॥ सर्व हि अति सौंदर्ये भासति जीते तिला स्विकारावे ।। ३६ ।। सर्वाधीश निदेशे वनितावेघे शिशूतेती बजिंची ।। चंद्रावळिच्या मागे निघति अहंकृतिमंदोर्मि तीव्र जिची ।। ३७॥ श्रीमद्वष्णिकुलेशे सुंदर वरिल स्वरूप राहीचे ॥ लीलानिधिगीचे रत्न चि निर्मळ नवे पराईचे ॥ ३८ ॥ श्रीहरि चंद्रावळिच्या कृत्रिम वेशे गहा करी गमन ||" भगिनी-आश्लेषांची उत्कट धरितो स्पृहा करीगमन ।। ३९ ।। प्रेमालिंगन घडतां ठसली दृढताष्ट सात्विका भावी ।। चंद्रावळि भगिनीच्या मोहे ते मर्ति आत्मिका भावी ।। ४० ॥ ३१ मृषा व्यर्थ. ३५ विधिवर्जित दैवहीन. ३६ श्रोत्रिय अग्निहोत्री. ३७ अरणी समोध. ३८ मातंग अतिशूद्र. ३९ मातंग-हत्ती. ४० त्राही-रक्षण कर.११ सुनामा इद्र. ४२ तति समूह. ४३ ऊमी-लाटा, अतिशय. १४ आश्लेष-आलिंगन. ४५ करीगमन हत्तीसारखें चालणे आहे ज्याचे असा. ________________

(२००) धुंडिकुमार मोरेश्वरकृत शिणली बाई म्हणउनि घडिघाड कुर्वाळुनी वरा ईते ।। घेत असे परि न कळे सुरवरऋषि मोहिनी बलाईते ॥ ४२ ॥ व्रतदानादिक सुकृते देव हि जाले वसुंधरे वरिले ।। तुज पहतां त्रिभुवनिचे वाटे साम्राज्य सुंदरी वरिले ॥ ४२ ।। अष्टावष्टसहस्रा असतां युवती करीत जो जारी ।। म्हणवी श्रेष्ठ नियंता खळजनहंता बहूत जोजारी ।। ४४ ।। तव वदने ऐकावी वाटे मनि कांतलोभवार्ता ते ॥ पुण्यश्लोका ललिता ऐकत सुख देति की भवार्ताते ।। ४३ ॥ श्रीवल्लभ तुजसंगें रतिविरतीते कसा धरी सांगे ।। अनुमत होउनि विवरी बहु दिन राहे प्रबुद्ध रीसां गे ।। ४५ ।। असती बहु जरि योषा तोषा मजविण नये सये हरिला ।। गर्व प्रमदावलिचा मजसी अनुरक्ततान्वये हरिला ॥ ४६ ॥ भामाप्रमुखा सवती शिकविति कुमती हरीस एकांती ।। परि अनुरागे माझ्या न दिसे अणु वक्रता सये कांती ।। ४७ ।। पडतां वदने जडली तत्पतिसुखकर कथावली श्रवणे ।। प्रेमोत्कर्षे हृदयीं चंद्रावळि बहु सुखावली श्रवणे ॥ ४८ ।। अतिशय अनुरागत्वे कौस्तुभपद्मादि उत्कटा ठेवी ।। हरि ठेवी मजपाशी कां करिसी या सये उठाठेवी ।। ५० ॥ प्रक्षाळुनि पदकमळा कमळाक्षी ते न लावितां उशिरा ।। शिशिरांबु प्राशविते एलाकर्पूर घोळुनी उशिरीं ।। ५१ ।। पाय धुतां पायाते पाहुनि पुसते स्वसस पर्याई ।। हरिपदपद्मिचिं चिन्हे दिसती तरिही कसीच पर्याई ।। ४९ ।। आंगीं लाउनि बाई लेप चमेली सुगंधरायाचा ।। ठेउनि वसर्ने व्हावे नाही संशय दुजा धरायाचा ।। ५२ ।। स्वकरें ग्रंथि खुणेची दिधली हरिने निरीस कंचूला ।। विघड पडे में त्यातें जाचिल मजला धरूनि कंचूला ।। ५३ ।। विंचरूनि वणि करितो हरि तो घनकांतिजिवेरां कशां ।। मृगमदतिलक ललाटी स्वकरें करिताति वक्र राकेशी ।। ५४ ।। वदती उत्तम हे की लोकी पतिचा निदेशै मानावा ।। त्यांत यशश्रीकीर्ती चढते सुषमा पराक्रमा नावा ।। ५५ ।। ४६ एला-वेलदोडा. ४७ उशिरा वाळा (पाण्यात घालण्याचा). १८ स्वसा=बहीण. ११ घनकांतिजित्वर काळे कुळकुळीत. ५० मगमद कस्तुरी. ५१ राकेश चंद्र. ५२ निदेश आज्ञा. ________________

चंद्रावळी-आख्यान. (२०१) अस्ता दिनमणि जातां जनार्दना तूं विवंचना रीते ।। उठवी भुक्तिसि जीची करणे सुरती विवंच नारी ते ।। ५६ ।। गोष्टि असो हे जाली भुक्तिचि तुझिया बहु त्वरा माते ।। म्हणुनि कराब्जी धरुनी ये निज सदनांत गोपरामा ते ॥ ५७ ।। बहुविध पक्वान्नोदन खीरहि लेह्यादि षड्से भरित ।। कटि पापड शाका कोशिबरि तिक्त फारसे भरित ॥ ५८ ॥ तिखटे विविध वरान्ने रुचिकर वडिया किसूनि कुष्मांड ।। जेवविते बहिणीते ते जरि आली करोनि कुष्मांड ।। ५९ ।। पंक्तिसि सारुनि भुक्ती बोलत युक्ती स्वकेलिगेहांत ।। स्वस्थ निजू वो सखये तेथ म्हणत धरुनि चाल गे हात ।। ६० ॥ रात्री राहुनि विपिनी रक्षिति पति साभिमान गे शाला ।। व्याघ्रबकादि ससेही जागृत चढउनि कमान गे शाला ।। ६१ ।। ऐकुनि वचने राही लीलासदनांत सत्वरा गेली ।। पूर्विल चंद्रावळिचे पाहुनि जे नामसत्व रागेली ॥ ६२ ।। सरस सुपारी चिकणी वीडया करुनी सुपक्क पानांच्या ।। भगिनीस देत जीच्या तृष्णा दिसताति ओष्टपानाच्या ।। ६३ ॥ विविध सुगंध द्रव्ये शय्या मदु गेह चित्र शालेचे ।। प्रौवर्ण हि ज्या स्थानी कॉर्पासान्वित विचित्र शालेचे ।। ६४ ।। सुखगोष्टी विमलांगी बसुनि पलंगी परस्परे करिती ॥ स्वस्खपतीची चरिते प्रणयाचरितें तशाच लोकरिती ।। ६५ ।। झोपिस जातां गोपी जगदाटोपी त्यजोनि वेषाते ।। जो पीनस्तनि वोपी कर अति सोपी करोनि योषा ते ।। ६६ ।। गाढालिंगन ओष्टग्रह कुचपीडा क्रमे रमाकांते ॥ सुरतारंभण केले वंचक मतिने मनोरमाकांते ॥ ६७ ॥ नि वन निज कांताचे मानुनि बाला खलदिरा पतिला ॥ राहि असे शेजारी पाहुनि विधि हा चढेल कोप तिला ।। ६८ ।। दुजिया संनिध रमतां दोष विशेषे अयोग्य हे करणे || त्यांतहि माझे बहिणी देखत अर्वाच्यता कशी करणे ।। ६९ ॥ सुरतायासे तरुणी जागत होउनि बरें विलोकी जों ।। हृदयावरी मुरलीधर रमतो व्रजवेष दाबि लोकी जो ।। ७० ।। ५३ करणे इंद्रियें. ५४ कुष्मांड कोहळा. ५५ केलि-कीडा. ५६ प्रावर्ण-पांघरूण ५. कापास कापूस. ५८ शाल-काश्मिरांतील लोकरीचे उत्तम वस्त्र. -५९ निधुवन-सन ________________

(२०२) धुडिकुमार मोरेश्वरकृत थरकुनि सरकुनि पाहे परी मुकुंदै चहूं भुजी धरिली ।। निरखनि रागे गरकुनि बोले बरि खुण समग्र उद्धरिली ।। ७१॥ शिव शिव करुणामूर्ते सांबा मति घोर संकटी पडली ।। विपिना माजी निशिं या व्याघ्रकरी जैवि धेनु सांपडली ॥ ७२ ।। कृष्णा पुरविलि तृष्णा लावुनि माझ्या कलंक वंशाते ।। वंचाया कुलयुवती फिरसी स्वकरी धरूनि वंशातें ॥ ७३ ॥ आज्ञापावी तनु ते श्रीहरि हरिसुतनुता सुवास्तव्या ॥ स्थिरचर विश्वव्यापक मूर्ती जे हीच मानवा स्तव्या ।। ७४ ॥ भरतां मन्मथ देहीं सुरती तेही रती धरी दुपटा ।। निष्कपटा श्रीहरिसी विहरे गतवास कंचुकी दुपटा ।। ७५ ।। चतुरधिकाशिति बंधे करुनि मुकुंदे बृहत्तरा रजनी ।। रत केले परि कोणा न कळे तिलमात्रही विचार जनीं ।। ७६ ।। गोपि सकामा केली अतिशय निष्काम पूर्णकामाने ।। दीनोद्धरतनुसंगै युवती अपवर्ग कामुका माने ।। ७७ ॥ श्रीमछ्रीपतिहस्त-स्पर्शे गोपांगना सदाचरणी ।। राहुनि नटली कुटिला मति ते त्यागुनि सुखे सदाचरणी ।। ७८ ॥ सदसद्वस्तुविचारें चिन्मयपदलाभ जोडला सहजे ॥ अद्वयवाते उडती आनंदाधित तरंग त्या सह जे ॥ ७९ ॥ सुरतांती हृदयावरि ठेऊनि कर चीर सत्रपा हुडकी ।। वस्त्र न दे हे जाणुनि म्हणते हा नंदपत्र पाहुड की ।। ८० ॥ नम्र मुखें सखि विस्मित होउनि सुस्मित हरीस मागतसे ।। देई दयाळा लुगडे उघडे वपु नष्टकांति भासतसे ॥ ८१ ।। वास न दे तो कालिय-शासन ललना कृशानुसी दिसते ।। कुतुके बोले तिजला नाठविसी काय मानसीं दिस ते ॥ ८२ ।। सामर अमरावतिचे जेणे वैभव दिले शतक्रतुला । त्या प्रति नेणास म्हणसी नेदी दधि दुग्ध लेश तक तुला ।। ८३ ।। सर्व असो ते प्रस्तुत घडले हे मान्य कर्म योगाने ।। देउनि वसने माझी सुकृत तनू हो गृहोपयोगाने ॥ ८४ ।। त्या नंतर यदुराजे त्या व्रजभाजेस देउनि वासा ।। प्रेमे हृदयीं धरुनी इच्छित गमनासि देव नीवासा ।। ८५ ॥ ६० चतुराधिकाशि=चवन्यायशी आसनें. ( ही कामशास्त्रों प्रसिद्ध आहेत.) अनंगरंग दहावा भाग पहा ). ६१ अपवर्ग:मोक्ष. ६२ कालियशासन कृष्ण, ६३ कशानु-अग्नि. ________________

चंद्रावळी-आख्यान. (२०३) धन्य तुझी करणी हे कृष्णा जननी तुतेचि हो व्याली ।। व्रजजन यापरि सर्व हि गाती विटंचौर्यशौर्यवोव्याली ।। ८६ ।। तुटती यातायातें जे नर मज ते अनन्य वोळगती ।। निरसुनि दुरहंकृतिते देइन त्यांतें सखे विशाल गती ।। ८७ ।। बकशकटादिक कपटा ब्रौद्रकृता निवारि घोर्षांच्या ।। उभवति कामें गुढिया उभवति इहपर सुकीर्ति घोषाच्या ॥ ८८ ।। यमनियमाद्यष्टांगें जे पद न मिळे महर्षि सिद्धांतें ।। ते गोपीप्रति दिधले धुंडिति जे शास्त्र वेद सिद्धांत ।। ८९ ॥ यापरि करुणापांगे सुख करि अज्ञान बंधुरा जीवा ।। तोषवि सर्वां जैसा समुदित तिपत्रबंधु राजीवाँ ॥ ९० ॥ बहुविध युक्ति विचारे बोधुनि औंभीरभीरु मौकांते ।। दर्शवितां निजरूपा त्यअिना मग सर्वहि भ्रमा कां ते ॥ ९१ ।। चंद्रावळिसह सुरतें मिली राहुनि तिचे गृहीं दोषी ॥ जगदीशे या कलिच्या विलया ने जो समग्र ही दोषा ।। ९२ ।। आश्वासुनि गोपस्त्री अभिरत जी कांत नाथ गोकुळिंचा ॥ निजसदना प्रति जाया उठिला निस्तुल शिशू शशीकुळिचा ।। ९३ ॥ शिशुपालांतक शिशुते अवघ्या जागे करुनि वेशाला ।। सोडुनि सत्वर गेला सार्भक सूर्योदयीं निवेशाला || ९४ ।। हरि तो प्रातःकाळी कालिंदिती निकुंजकांतारी ।। गोप शिशंसह विहरे जो निजभजनेचि भाँउका तारी ।। ९५ ।। कर्कश रूप सितेचे प्रथमाचे अम्लस्वभाव गोस्तैनिचे ॥ चंद्रावळिचरितानी क्षीर हि नीरस समग्र गोस्तनिचे ।। ९६ ।। क्षेण्यविगहित लोकी एकचि सकलंक चंद्रमा विधिने ।। जाणुनि चंद्रावळि ही जिली निर्दोष अब्द या विधिने ।। ९७ ॥ बहुत चरित्रे बहुतां कविनी केली तथापि या चरिती ।। गुणरसिकां पुरुषांचे अद्भुत श्रद्धादि भाव आचरिती ।। ९८ ॥ ६४ विटचौर्य शौर्यवोव्याली=जार कर्म, चोरी, शौर्य यांविषयोंच्या ओव्यांचा समूह. ६५ घोष गोकुळ. ६६ शतपत्रबंधु-सूर्य. ६७ राजीव कमल.६८ आभीरभीरु-गवळण. ६९ माकांत=कृष्ण. ७० दोषा-रात्र. ७१ निवेश घर. ७२ कांतार-वन. ७३ भाउक-भाविकभक्त. ७४ सिता खडी साखर. ७५ गोस्तनी द्राक्षा. ७६ गोस्तन-गाईचा स्तन, ७७ क्षेण्यविगर्हित क्षीणत्वामुळे निय. ७८ स्रजिली-निर्मिली. ________________

(२०४) धुंडिकुमार मोरेश्वरकृत चंद्रावळी-आख्यान. पर्युषितत्वे कथना सांडुनियां जरि दुजेंचि वानावें ।। धीरोदारगुणोत्तर या सम तरि कोण दाखवा नावे ।। ९९ ।। धुंडलिं धुंडिकुमारे हिंडुनि निगमादिके भ्रमें श्रमनि ।। परि फळ ते व्रजिं लाभे शोधिति में निग्रहे अंजस्र मुनी ।। १०० ।। अग्निपुराणों कथना सांगे में सूत शौनकप्रमुखां ॥ त्या कथनी आज्ञापी श्रीहरि मोरेश्वराख्य विप्रमुखा ।। १०१ ॥ चंद्रावळी चरित समाप्त. ८९ पर्युषित्व शिळेपणा. ८० धीरोदारगुणोत्तर–चातुर्य व औदार्य या गुणांनों युक्त. ८१ अजस्र निरंतर. ________________

• आनंदतनयकृत

कंदुकाख्यान. कोणी ते प्रेमदा तया ब्रेजपुरा जातां रणन्नपुरा । तेथे ये त्रिपुरारिचा प्रियसखा तो योग वान पुरा ।। शोभे कल्पतरूतळी करतळी पांवा तथा मोहरी । वाहे मंजुळ कंजलोचन जना नांदे हरी मोहरी ॥ १ ॥ ज्याची भासुर भी प्रभाकर-निभा व्यापूनि लंघी नभा । तो हा संतसभाभिवंदित उभा ते दिव्य देखोनि भा । भ्याली बल्लववल्लभा मग ईभा ऐशी रमावल्लभा । चाले दूरुनि हा धरील म्हणुनी शंके जगदुर्लभा ।। २ ।। याची सदां समजते बरि लोकलीला | माते करी धरिल देखुनि येकलीला ।। चाले चुकावुनि पुढे चमकोनि घोषः । बिंबाधेरा शशिमुखी पिकमंजुघोषा ॥ ३ ॥ भ्याली पुढे सरकली गजराजचाली । कित्येक दूर पथ लघुनियां निघाली ॥ ये पाठिशी हरि दयाघन मंद बाहे । जातां विलोलनयना परतूनि पाहे ॥ ४ ॥ परतुनि जैव पाहे गोकुळा जातजातां । निकट चि हरि आला वंद्य जो वेदसंतां।। पदर धरुनि तीचा जो उभा ज्ञानगाभा । पशुपयुवति जाली पात्र चिद्भाग्य लाभा ।।५।।

• विजापूर तालुक्यांत आनंदराव नांवाचा अरणीगांवचा कुळकरणी होना, त्याचा पुत्र आनंदतनय. हा शिवाजीचा बाप शहाजो याचा गुरु होता असे म्हणतात. ह्याची यमकबद्ध कविता असून पदेंहो पुष्कळ याने केली आहेत. शिवाजीचा जन्म शालिवाहन शके १५४९ त झाला त्यामुळे त्याचा बाप जो शहाजी त्याचा गुरु आनंदतनय हा सोळाव्या शतकाच्या आरंभीच असला पाहिजे असे दिसते. बहुत करून अरणीकर आनंदतनय व पैठणकर एकनाथ स्वामी (शके ११७०-१५३१ ) हे उभयतां समकालीन असावे असे वाटते. पंत या कवीच्या यमकरचनेविषयीं ह्मणतात की:--

आनंद-तनय अरणीकर शोभवि फार कवन यमकांहीं । तत्सूक्ति पाठ ज्याला त्याचे पाहे न भवन यम कांहीं । सन्मणिमाला. १. प्रमदा स्त्री. २. ब्रजपुर गोकुळ. ३. रणन्नपुरा खुळखुळत आहेत पैजणे जोची अशो. ४. त्रिपुरारि शिव. ५. वान-व". ६. कंजलोचन-कमलासारखे आहेत डोले ज्याचे. ७. भासुर तेजस्वी. ८. मा कांति. ९. प्रभाकर सूर्य. १०. बल्लववल्लभा-गव न्याची स्त्री. ११. इभ हत्ती. १२. घोष-गवळवाडा. १३. बिंबाधरा-तोंडल्यासारखा आहे खालचा ओंठ जीचा अशी. ११. पिकमजघोषा-कोकिलासारखा आहे मंजुल स्वर जीचा अशो. १५. गजराजचाली-उत्तम हत्तीसारखी मद आहे गति जीची अशी. ________________

(२०६) आनंदतनयकृत ते सोडवी धरुनि अंचळ चंचळाक्षी । वोढी बळें स्वबळ बांधव लोकसाक्षी ।। पायीं तुझ्या हरि पडेन म्हणे कृपाळा । रे सोडि सोडिं मज फार उशीर जाला ।।६।। मी योषिता वंशधरा सुशीळा । कां झोबसी वंशधरा सुशीळा ।। शौरी म्हणे मानवतो अशोलों । न स्वीकरी मानव तो अशीला ।। ७ ।। प्रार्थी गोपशिखामणीस रमणी गोपीगणी तूं धनी । राणी हे करणी उणीव सखया कोणी गणीना धनी ।। पाण्यालागुनि गौळणी बहुजणी येतील येथे झणीं । चोठी त्या धरितील तूज तरुणी होती मला गांजणी ।। ८ ।। ऐशी बोलत ते उभी हरि न भी ते भीरु पाहे दिठी ।। हा अभीर गभीर भूपति असा सोडी च ना ते मिठी ।। ते वोढी परि हा न सोडि च गडी ते हात जोडी सती । ते जोडी मज भासते स्मररती दोघे तशी दीसती ।। ९ ।। येरीकडे नंदवधू यशोदा | धुंडी तया भक्तदेयायशोदा ।। खेळावया बाळक संगसंगें। गेला असे क्रीडत रंगरंगे ।। १० ।। निघाली बाहेरी हुडकित हरीतें चहुंकडे | फिरे नाना मार्गी करि धरुनि त्याचे संवगडे ।। पुसे ज्याला त्याला तुझिं निरखिले मूल सखये । उठावे खेळाया सहज गुण त्याचा जगति ये ।। १२ ।। ऐशी शोध करीत हंसगतिने लंघीत आली पथा । तीते देखुनियां दुरी मग हरी लीला करी अन्यथा ।। गोपीते पदरी न सोडि च करी लोळे धरारंगणीं । दावी स्फंदन मंद रूदन मुखीं भांबावली गौळणी ।। १२ ।। आला राग तिला म्हणे युवतिला कां गे खट्याळे कशा ।। नाही लाज तुला मुलासि धरुनी रानी उभी ठाकसी ।। नेणे काहिं च मी स्वभाव-गतिने मामी घरा जातसे । मार्गी हा पदरी धरी मज हरी नेणा तुम्ही कां तसें ।। १३ ।। श्रीहरी परम स्फुदत लोळे । वाप्पयुक्त बहु दाखवि डोळे ।। वाटला कळवळा जननीला । घे कडेवरि तदा घननीळा ।। १ ।। १६ योषिता स्त्री. १७. वंशघरा=कुलीन. १८. वंशधर मुरलीधर. १९. अशीलाअशा प्रकारचीला. २०. अशीला=शील रहित झणजे वाईट स्वभावाची. २१. गोपशिखाम णि गवळ्यांत मुख्य (कृष्ण). २२- आभीर-गवळी. २३. भक्तदयायशोद--भक्तांवर दया करून त्यांस यश देणारा. * मामी=सासबाई. ________________

कंदुकाख्यान. (२०७) नेणे चि मी काहिं विदोष दोषा । ते भीत बोले पछाळयोषा र तेव्हां तया सज्जनलोकपोषा । माता दटावीत वदे सरोषा ।। १५ ।। दटाविते माय तया हरीतें | चरित्र ज्याचे दुरितें हरीते ।। मारावया धांवलि कृष्णजीते । तो वाटला व्रात्य अचाट जीते ॥ १६ ।। व्रजांगना सांगत येत होत्या । यथार्य वार्ता गमल्या अहो त्या ।। मारावया घे मग फोक हाती । समग्र ही लोक तया पहाती ॥ १७ ॥ पशुपयुवति ऐशी दाटली लोकराजी । अनिमिष नयनाने पाहती श्रीधरा जी ।। तंव हरि जननीते स्फुदस्फुदोनि सांगे । अमइ निरखिली म्यां चोरटी चौदिसां गे ।। १८ ।। हे अशी च अमणी करि चोरी । मागतां प्रगट ते शिरजोरी ।। नंदसुंदरि म्हणे तिजलागीं । कां असे करिसि होसि बजागी ।। १९ ॥ तेव्हां व्याकुल ते वदे कुळवधू हा शब्द माझ्या कुळा । कल्पांती न लगे चि मां सहज मी जातां घरा गोकुळा ।। याची मात खरी म्हणनि धरितां हे आण घ्या मामिसें । नेणे कूड कदापि मी करि हरी विस्तार नस्त्या मिसे ।। २० ।। अम्ही सर्व मुले बिदीत अमई चेंडूफळी खेळतां । अभ्री उंच उफाळला क्षितितळी तो येथ आंदोळतां ।। तो आला इचिये घरी मग इणे चोरूनियां ठेविला । नेदी मागति मागुता म्हणुनियां चैलांचळी गोविला ॥ २१ ॥ अगइ सत्य वदे किति वरेवरी । गमतसे सकळांस हि ते खरी ।। हरि वदे मनिं कल्पुनि मामिसे । मज धरी पदरी भलत्या मिसें ॥ २२ ॥ करूनियां विक्रय गोरसाचा । मी ये घरा भाव असा च साचा ।। याचा मला कंदुक तो न ठावा । माझ्या कुळा बोल असा उठावा ।। २३ ।। रोषे वदे शपथपूर्वक सौरसाक्षी । नेणे चि मी कपट कृत्रिम भूमि साक्षी ।। मिथ्या कदापि न वदें चि म्हणे मुरारी । चेंडू इच्या जवळि साक्ष असे पुरारी ।।२४।। वक्षस्थळी सहज उन्नतता स्त्रियांसी । है तो तुह्मां विदित संशय कासयासी । चेंडू म्हणूनि बहुधा भ्रम या मुलाला । नाही ह्मणोनि उचकीन करें फुलाला ।।२५।। हरि म्हणे जरि सोडिल कंचुकी । तरि धरेस पडेल नव्हे चुकी ।। वजवधू मग दाखवि ते घडी । कुचपटा चळचंचळ ऊघडी ॥ २६ ॥ २४. वैखरी वाणो. २५. कंदुक-चेंडू. २६. सारसाक्षी कमला सारखे आहेत डोळे जीचे ती. ________________

(२०८) आनंदतनयकृत बालचरित्र. न दावितां दाटुनि होय चोरी । म्हणोनि जाऊं तरि जाय थोरी ।। आतां करूं काय जना समोरी । टाकू कशी मां हंसताति पोरी ॥ २७॥ वक्षोडगोळ अळुमाळ तेमालनीळे । लसूनि मंद रुदना कारजे सुशीळे ।। माता म्हणे रुदसि कां लटके वदोनी। चेंडू तुझा उसळला न कळे उडोनी ।।२८।। हरि म्हणे अमये कमळेक्षणा । जरि पटा उकलील सुलक्षणा ॥ हरपला इशि कंदुक सांपडे । अनृत हें न वदें धरणी पडे ।। २९ ॥ तो ते गोपवधू विधूतवसनी सोडी "निवीग्रंयिका । झाडी वस्त्र पुनः पुन्हा गमतसे आश्चर्य या पांयिका. ।। चेंडू भव्य पटींहुनी क्षितिती अंदोळला कौतुके । देखोनी जन हांसती खदखदा आले तदां जीतुके ।। ३० ।। गोपी तदा विसरली तनुभावनेला । कृष्णे तिचा निजगुणे तनुभाव नेला ॥ ऐशी चरित्ररचना रचिजे अनंते । संसारसिंधु तरिजे चि जगें अनंतें ॥ ३१ ॥ ज्याची अतर्य करणी धरणीघराला । ठावी नसे अजि तया करुणाकराला ।। ज्या गौळणी प्रियतमा हृदयाभिरामा । आनंदनंदन म्हणे वरिताति रॉमा ।। ३२ ॥ ।। इति श्रीकंदु काख्यान समाप्त ।। तुका आनंदतनयकृत बालचरित्र. यादवेंद्रचरितामृत सेवा । लोक हो श्रवण सज्जुनि सेवा ।। त्या सुखे तुह्मि नमाल जगी या । भारती अनि यदर्थ मदीया ।। १ ।। नाना छंद करी हरी व्रजपुरी बालस्थिती आदरी । मातेला पदरी धरी निज करी मोत्यांचिया झालरी || ज्याचें नाम उमा सदाशिव सदा जो चितिती अंतरीं । तो हा कृष्ण विभू जपे जननिची नामावळी साजरी ॥ २ ॥ घरा येतां जातां दधि घुसळितां पाक करितां । विडे घेतां देतां सहज दुहितां दुग्ध भरितां ।। नदी पाण्या जातां जन निरखितां ही परिसतां । फिरे माते मागे पदर धरुनी छंद नसता ।। ३ ॥ २७. वक्षोज-स्तन. २८.अळमाळ-किंचित. २९. तमालनीळ-तमालपत्रासारखा निका.३०. वसन-वस्त्र. ३१. निवी ओढीळ. ३२. धरणीधर-शेष. ३३. रामा स्त्रिया. ________________

बालचरित्र, (२०९) फिरसि कां उगा पाठिसी हरी । सरसिजानना सांग लौकरी ।। हरि म्हणे मला घेउनी कडे । स्थिरपणे उगे बैस ईकडे ॥ ४ ॥ जननि हांसली खदखदां तदा । सकळ काम हे मी करूं कदा ।। करिसि कां बहू छंद बा उगा । उठ मुलांसवे खेळ जा उगा ॥ ५ ॥ जा जा खेळ मुलां सर्वे मज नको का जेविसी ते नको । कृष्ण दूध पिसी नको निज घरा बाहेर येसी नको ।। चेंडू देउं तुला नको निजविते ये ऊठ ते ही नको । नारी ह्या तुज नोवऱ्या करिन मी तेव्हां म्हणेना नको ।। ६ ।। हूं हूं यशोदे मजलागि ते दे । राधे उरी कंचुकिमाजि ते दे ।। हांसोनि बोले जननी यशोदा । मागों नये रे उगला मुकुंदा ।। ७ ।। कृष्णा घेउनि कडे निज सैंया । चालिली नयननिर्जितपद्मा ।। हालवी जननि पालेख शय्या । सज्जनी सरस गात जि जो या ॥ ८ ॥ निजेला की जागा म्हणुनि जननी जो निरखिती । दयाब्धीची मूर्ती तंव उघड नेत्रीच दिसती ।। कशी येना निद्रा तुज गुणसमुद्रा यदुपती । पुन्हा गाऊं लागे तंव वदत देवो मृदुगती ॥ ९॥ माते मला झोप न ये चि कां की । तूं काहणी सांगसि पूर्विकां की ।। तेणे गुणे येइल नीज माते । निजेलिया या पुरुषोत्तमाते ।। १० ।। कृष्ण मूर्ति किति सुंदर शाहणी | सांगणे म्हणत पूर्विल काहणी ।। हालबी जननि पालख माउली । ते कथा वदत शीतळ साउली ।। ११ ।। होता राम म्हणोनि हूं क्षितिसुता तत्पत्नि हूं तत्पिता । वाक्ये दंडक हिंडतां दशमुखे ते चोरिली योषिता ।। निद्रेलागि कथा अशी जननि ते सांगे हरी ऐकतां ।। दे दे बाण धनुर्धनुष्य अनुजा बोले उठे तत्वतां ।। १२ ।। यावें शंकरजी बसा अजि असे डावीकडे धातया । स्कंी क्षेम सुराधिपा कुशल की वित्तेशजी येथ या ।। ऐसा शब्द निजेलिया हरिचिया माता मुखी ऐकुनी । कां कांवोसणसी मुला म्हणउनी धू धू करी घेउनी ॥ १३ ॥ जागे करी जननि त्या गरुडध्वजाला । तो बैसुनी मुदित सावध शीघ्र जाला ।। ३४. सरसिजानन कमला सारखे तोंड आहे ज्याचें असा. ३५. सम=घर. ३६. नयननिर्जितपद्मा=डोळ्यांनी जिंकलें आहे कमल जीने अशी. ३७. पालख पाळणा. ३८. स्कंद-कार्तिकस्वामी. ३९. क्षेम-कुशळ. ४०. वित्तेश-कुबेर. ________________

(२१०) वामनपंडितकृत-जयद्रथवध. पूसी मुखांब जननी नयना स्वधारी । दावी असें कपट नाटक सूत्रधारी ॥१४॥ मी नंदनंदन शिशु व्रजभूमिवासी । हे नाठवे निज हिता नत बांधवासी ॥ की मीच राघव अशी गति दाखवीतो । आनंदनंदन विभू रस चाखवितो ॥१५॥ इति श्रीबाळचरित्र संपूर्ण ।। वामनपंडितकृत जयद्रथ-वधाम सौभद्रशोकविवे शें रचिले पणाते | कुंतीसुते समजल्या विण आपणाते ।। ते वाक्य सत्य करवी तव पूर्वजाचें । श्रीकृष्ण नाम भज त्यासि अपूर्व ज्याचें ।।२।। मी मारीन जयद्रयासि समरी जों भानु आहे नभी । नाही होमिन देह हा हुतवहीं सर्वात्मना ही नभी ।। ऐसें बोलुनि वाक्य त्या परिस तो केला असा नेम रे। रखू त्यासि बळे घडो मग तसे तो वापमाने मरे ।। २ ॥ यानंतरे जथुनि कौरवराजसेना । आली कसी अवनिमंडळ जे दिसेना ।। तो पार्यसैन्य हि सर्वेचि निघे रणाला । ज्या इंद्र ही परि नव्हे क्षणवारणाला।।३।। सूचीव्यूह तयांत पद्म रचिले राहे तदभ्यंतरीं । राजा सैंधर्व तो जयद्रय तरी चिंता करी अंतरी ।। व्यूहाच्या वदनी कृतांत समसा आचार्य राहे बळे । जे जे ज्या स्थाळं ठेविले नपवरे ते राहिले तुंबळें ।। ४ ।। वदे कृष्ण पाहे नरा द्रोण हा रे । समच्छास्त्रंवत्ता रणी जोन हारे ।। जयाचे शेरेव्रात भात्यांत कोरे । तयाशी वृथा झुंज लाचूं नकोरे ।। ५ ॥ पंचाशीति जयासि वर्षगणना आपांडुता मस्तकीं। युद्धी द्रोण तथापि दुर्धर दिसे हस्ती जसा मस्त की ।। पार्था तूं न भिडे तयासह नको तो आजि नाटोपतो । पाहा दुःसह वाटतो मज रणी याचा खटाटोप तो ।। ६॥ नमस्कार दूरोनियां सव्यससँची । करी बाणयोगे गुरूला तसाची ।। सवेगे पुढे तो पृथापुत्र धांवे । यदर्थ प्रतिज्ञा तयाते वधाचे ।। ७ ।। आले वीर समस्त धीर धरुनी जे सैनि कीर्तिस्वरे । कोपाविष्ट विशिष्ट दीप्ति मिरवे ज्यांची सुवार्तस्वरें ।। ११. सौभद्र अभिमन्यु. १२. शोक विवश-दुःखाधीन. १३. हुतवह=विस्तव. १ 2. सैंधव-सिंधु देशचा. १५. शरव्रात बाण समुदाय, ४६. पंचाशीति=पंचायशी, १७. आपांडता= पांढरे केस. १८. सव्यसाची अर्जुन. ________________

जयद्रथवध. (२११) सोडी बाण अनेक पार्थ समरी बाणासि ने मस्तकीं । वीराचा शर एक ही न चुकता लागेच नेमस्त कीं ॥ ८॥ सव्यापसव्यकृतसायकतांडवाने । केले पराजित रणी रण पांडवाने ।। घालू शके कवण या वरि वीर घाला । जैसा मृगांत मृगरीज तसा निघाला ॥९।। कौंतेयाप्रति देवकीय बदला हे भागले वाह रे । जाले फार तृषार्थ यत्न करणे जेणे पिपासा हरे॥ बोले पार्थ जळासि यासि जपतो मी वारुणास्त्रा रणीं ॥ या वीरांस हि वारितो गज जसा सक्रोध आधोरणीं ॥ १० ॥ तत्काळ वापी रचिली च पार्थे । वारोनियां वीरबळे अपार्थे ।। केले युगौंपासुनि मुक्त देवें । सवे चि ते घोटक वासदेवे ।। ११ ।। आर्द्रप्ष्ट हय पाजुनि पाणी । दो करी चतुर नीरजपाणी ।। देखती कुतुक सैनिक सारे । बोलती प्रबळ पार्थ कसा रे ॥ १२ ॥ धो धो दुंदुभि वाजल्या उचलला सैन्यी धुरोळा नभा ॥ गेला सर्व दिशा तमोमय पहा जाला रखी हीनभा ॥ मारावा व्यसनस्थ पार्य वदती आहे रथावेगळा ।। होतां सज्ज कदापि हा न उतरे काळाचिया ही गळां ।। १३ ॥ राजे भद्रप शाल सैंधव शिबी गर्तकांबष्ट जे॥ होगंध्रांग कलिंग बंग यवन प्राग्ज्योतिषावंत जे ।। इत्याद्यद्भुत कोप कोपनिभृत स्वाकर्ष चाप स्वरें ।। आले सन्मुख ते क्षणीं विमुख ते केले प्रतापे नरें ।। १४ ॥ शाखामृगध्वज बहूत विशाळ वाटे । यासी भिडाल तरि लाविल मृत्युवाटे ।। गांडीव मुक्त शर वाजति हे सणाणा ॥ ऐसा धनुर्धर कसा स्वमनासि नाणा ।।१५॥ कां उकावत असा परतावे | आमुच्या तरि मते परतावे ।। गर्जतो बिजय दुर्गम रावें । कां अशासि खवळोनि मरावे ।। १६ ॥ संजोगिले तुरग शीघ्र रथासि देवें । केले पहा सुकृत पांडुसुते सदैवें ॥ दे हात पार्थ चढतां स्वरथावरी तो । एक्या करें हयचतुष्टय सांवरीतो ॥ १७ ॥ होता असा अरुपदाहक कैठभारी । बोले नरा मन तुझे न भया उभारी ॥ अस्ताचला स्वतिलकीकृत भानु गेला । वेड्या जयद्रथ वधास्तव तूं भकेला ।।१८।। ४९. मृगराज-सिंह. ५०. पाह=घोडे. ५१. पिपासा-तहान. ५२. युग-जू. ५३. घोटक-घोडे. ५४. शाखामृगध्वज-वानर आहे ध्वजाच्या ठायों ज्याचा असा अजुन ५५, राव-शब्द. ________________

(२१२) वामनपंडितकृत हे क्लिष्ट वाक्य पडतां श्रवणीं विलोकी । सूर्याकडे मग म्हणे मुख केंवि लोकीं ।। दावू अतःपर करूं न शके पणातें । हे वाक्य सत्य करि होमिन आपणातें ।।१९।। अच्यूत हे समजला जगदांतरात्मा । बोले शतकत्सुताप्रति तो महात्मा ।। कां धाकलास इतक्यांत चि या वधाया । पाहे कशी रचितसें निज योगमाया ॥२०॥ तुझे उणे या स्वजनी दिसावें । रथीं तुझ्या म्यां मग कां बसावे ।। मनी असे कार्य तुझे सजावें । उगेचि वाटे मज तूं खिजावे ।। २१॥ साधावया अर्जुनकामनेला । अस्तासि मार्तंड निकाम नेला ॥ प्रमोद जाला धृतराष्ट्रजाला । की आज हा सैंधव वीर झाला || २२ ॥ समीप आले नृपलोक सारे । पाहों मरे अर्जुन हा कसा रे ।। कोणी नरासी करिती खटाळी । ते मारिती हांसुनि मूर्ख टाळी ।। २३ ।। पार्था वो रवि हा जयद्रथ हि हा हे लक्ष लावी बरे ।। बोले अर्जुन लाविले हरि वदे मारी जगच्छेखेरें ।। ऐसे त्याप्रति बोधितां झडकरी त्या सैंधवाचा गळा ।। गेला तोडुनि अर्धचंद्र विशिखें की मस्तका वेगळा ।। २४ ।। आधीं च पार्था सुचवोनि देवें । तो वारिला योग हि वासुदेवें ।। तो देखिला भास्कर सैनिकांहीं । उपाय तेव्हां न चले चि कांहीं ।।२५।। दुर्योधनादिक सशोक सलज्ज जाले । त्यांचे प्रमोदभरदीपक ते विझाले ।। केला जई विजय दुर्जय वासुदेवे । हे वाचिजे हरिकथामृत की सदैवें ।। २६ ॥ श्रीशक्ति कर्ण मग भीमसैंतासि मारी । त्याचा प्रताप बहु तीव्र विरांसि मारी ।। ते आयका वदत वामन लीन वाचा । मेला पुढे तनय द्रोण अशी कुवाची ॥२७|| वामनपांडतकृत संकलित रामायण.* करिति चरण तुझे जे शिळी दिव्य रामाँ हरुनि दुरितं माझें होउ ते सौख्य रामा ।। ५६. शतक्रतुसुत=इंद्रपुत्र अर्जुन. ५७. मार्तड–सूर्य. ५८. जगच्छेखर=कृष्ण. ५९. सेंधव जयद्रथ. ६०. विशिख-बाण. ६१. भीमसुत घटोत्कच. ६२. यावरून घटोत्कचवध व द्रोणषध ही प्रकरणे वामनाने रचली असावी असा ध्वनितार्थ निघतो. १ संकलित संक्षिप्त. * हे प्रकरण मौजे चिंचोडी तालुके खेड जिल्हा पुणे एथील देशपांडे यांजकडे मिळाले. त्यांचे एथें वामनी प्रकरणांची एक चांगली लिहिलेली व सकलादीने बांधलेली वही आहे. तींत वामनी प्रकरणे आणखी पुष्कळ आहेत. परंतु ती सर्व पूर्वी छापून प्रसिद्ध झालेली आहेत. २ शिळा=अहल्या शिळा. ३ रामा-स्त्री. ? दुरित-पाप. ________________

संकलित रामायण, (२१३) भ्रमरमन पैदाब्जी पाववी त्या विरामा भव हर भवचापध्वंस विश्वाभिरामा ।। १ ॥ जगी तूं असा की घटी एक माती । गुण श्लोक कोटींत तूझे न माती । निरूपीन त्या सिंधुच्या बिंदुमात्रा । पुरे ते चि संसाररोगास मात्रा ॥ २॥ महा औषधांतान थोडे चि काही । करी सेवितां नाश वातादिकां ही ॥ पुरे आमची हे अविद्या मराया । तुझे एकले नाम जी रामराया ॥ ३ ॥ जरी नाशिली आमुची जी अविद्या । जितां ही दिली मुक्ति देऊनि विद्या । तुझी कीर्ति मुक्तीहुनी गोड वाटे । शुकादीक ही चालती याच वाटे ॥ ४ ॥ म्हणोनि जे भागवती शुकानें । लीला तुझी वर्णिलि कौतुकानें ।। टीका तिची मी क्षितिलोकवाणी । करीन जेथे न सुखास वाणी ॥ ५॥ बहू ग्रंथीं वृद्धी न करुनि वदावी यशसुधौ । प्रतिश्लोकी जे कां करि अमृतसंतृप्ति वसुधा ।। समश्लोकी टीका म्हणुनि करितो जी रघुपती । जिला मंत्रप्राय स्मरति वदती लोक जपती ॥ ६॥ निजाश्रमा राघव कौशिकाने । नेला कथा तेथुनि हे शुकाने ॥ आरंभिली मंगळ त्यास गातें । गातो मुनी उद्धरि जो जगातें ॥ ७॥ चाले वना प्रति पुलस्त्यसुतास मारी | पाळी चकोसल घरा सह भूकुमारी ।। या मंगळाचरणपद्यरसे शुकानें । संक्षिप्त वर्णिलि कथा प्रिति कौतुकाने ॥ ८॥ टाकी तातार्थ राज्यावन वन विचरे त्या पदी ज्यास वाटे । सीताहस्ताब्ज भारी अनुज कपिर्पती सेविती नित्य वाटे॥ बोले निर्नासिकेच्या अंसुर जनकजा ने तई क्रोध लेशे । बांधी दापूनि सिंधू वधि रिपुकुळ त्या राक्षजे कोशलेशे ॥ ९॥ अहो विश्वामित्र दशरथ नृपा प्राथुनि जयीं । स्वयज्ञाते नेला प्रभु असुर मारूनि विजयी । तया संगें जातां करूनि मिथिला ग्राम गमनीं । शिळा शापे मागें करि पदरजे हंसगैमनी ॥ १० ॥ ५ अब्ज कमल. ६ अभिराम सुंदर. माती-मावती (राहाती). अविद्या=अज्ञान. ९ क्षितिलोकवाणी देशभाषा (मराठी भाषा). १० वाणी कमताई. १३ सुधा अमृत. १२ टीका भागवता नवव्या स्कंर्धात संक्षित रामायण आहे त्याची ही टीका होय. १३ कौशिक-विश्वामित्र. १४ पुलस्त्यसुत-रावण. १५ कोसल-देशविशेष. १६ भकमारी सीता. १७ अवन रक्षण. १८ कपिपति-वानरस्वामी (सुग्रीव). १९ निर्नासिका जिचे नाक कापिलें आहे अशी शुर्पणखा. २० असुर राक्षस (रावण). २१ जनकजाजनकाची कन्या (सीता). २२ हंसगमनी-स्त्री. ________________

(२१४) वामनपंडितकृत सीतास्वयंवरगृहीं भैवचाप हाती । भंगी मुख क्षिति वीर अहो पहाता । लोले करूनि गजबाळक इदंड । मोडी तसा भय करी ध्वनि तो उदंड ।।११।। जिंकोनि ने स्वगुणरूपवये समान | सीता रमा स्वदृदयावरि लब्धमान ।। निःक्षत्रिया क्षिति करी हरि गये वाटे। त्याच्या जया नपतिबीजै असह्य वाटे॥१२॥ जो स्त्रीस लंपट सकाम तथापि त्याची । मायां धरूनि करि गोष्टि खरी पित्याची।। राज्यादिके त्यजुनि जाय वनास दार। पाणावरी जित चि मुक्त जसा उदार।।१३।। लंकापती भगिनिया मुखदूषणाते । केले महारण तया खरदूषणाते ।। मारी चतुर्दश सहस्र हि चाप हातीं । कोदंडे चंड वनि कष्ट मनी पहाती ॥१४॥ सीताकया परिसतां स्मरविव्हळाने । जो निर्मिला दशमुखें मग हो खळाने ॥ मारीच तो युधिं तया प्रभुकार्य दक्षा | जाऊनि दूरि शिव संहरि जैवि दक्षा ।।१५।। तो राक्षसाधम हरी जनकात्मजा ते । नेता के जसि जा प्रतिदीन जाते ।। तेव्हां वनी रघुपती अति शोक दावी । की स्त्रीप्रियास गति शेवटि हे वदावी।।१६।। जातां खकार्य मृत देह कबंध मारी । जे मित्र होति कपि शोधुनि भूकुमारी ।। वाळीवधा उपरि सांगति ते च वेळे । ये विश्ववंद्य मग त्यां सह तो सुवेळे ।। १७ ।। सक्रोधलोचनभये चि पडे समुद्रा । आंदोळतां जळचरें अति मौन मुद्रा ।। जाला समूर्त शिरिं घेउनि पूजनाते । ये पाय वंदुनि वदे भवभंजनातें ॥ १८॥ जो तूं अनंतसम जो न कुबुद्धि त्यातें । कूटस्थ आदि पुरुषा जगपाळित्यातें ।। देव प्रजाधिपति भूतपति क्रमाने । मायापती स्रजिसि सत्वरजस्तमाने ।। १९॥ माने तसे जलधिते अजि लछि माते । श्री पाव मारुनि पुलस्त्यसुताधमाते ।। पाषाण तारि पसरे यश जेंवि लोकीं । गातील कीर्ति नृप सेतुपथा विलोकी ।। २०॥ सुग्रीव नीळ हनुमंत कपींद्रसेना । ते आणितां गिरिशिखा नभ ते दिसेना ।। त्या सेतुने रघुपती कपिदग्ध लंका । देखे बिभीषण वदे मति निष्कलंका ॥२१।। चष्ट्रानि ते नगरि वानर ते निघाले । लंकेत घालिति गृहादि करूनि घाँले ।। हस्ती जसे डहुळिती हदिच्या जळाला । देखोनि रावण अहो हृदयीं जळाला ॥२२॥ पुत्र प्रहस्त अतिकाय विकंपनादी । धूम्राक्ष दुर्मुख दिशा भरिती स्वनादी । सर्वांस त्यांस सह कुंभ निकुंभ धाडी । तो कुंभकर्ण हि उठे जग झोडि धाडी।।२३।। २३ भवचाप-शिवधनुष्य' २४ क्षितिप-राजे. २५ इक्षुदंड ऊस. २६ नपतिबीज= राजांचे बीज. २७ सदार-स्त्रीयुक्त. २८ लंका- पतिभगिनी-रावणाची बहीण (शर्पनखा) २९ कोदंड-धनुष्य, ३० प्रभुकार्यदक्ष प्रभु रावण त्याचे काम करण्याविषयी कुशल. ३१ वृक-लांडगा. ३२ अजा-शेळी, ३३ समूर्त सशरीर. ३४ भवभंजन-संसारनाशक (राम). ३५ शिखा-शिखर. ३६ घाले-हले. ३७ हद डोह पाण्याचा. ________________

संकलित रामायण. (२१५) येतां निशाचर.मू अतिवीर्यशक्ती । हाती धनुष्य शर तोमर शूळ शक्ती ।। सुग्रीव लक्ष्मण मरुत्सुतै ऋक्ष नीळ । या अंगदादि सह ये प्रभु मेघनाळ ॥२४॥ त्या अंगदादि रघुनायक-वानरांनीं । शस्त्री गदा गिरि तरू शर तोमरांनी ।। ते मारिली निघनिघों चतुरंगसेना । सतिापहारक-दळी शुभ ते दिसेना ॥ २५ ॥ लंकेश लक्षुनि बळें क्षय कोपताऐं । ये वाहनावरि चढोनि महाप्रतापे । तो ये सुरेद्रीय त्यावरि रामराया । हाणी शर त्रिशत रामशरे मराया ॥ २६ ॥ बोले रघूत्तम खळा मळ राक्षसांचा । तूं श्वान शून्य गृह भोजन भक्ष साचा ।। सीता परोक्ष हरिसी तुज नित्रपाते । मी काळ मारिन अमोघबळास्त्रपाते ॥२७॥ जों घे दशानन असा व्यवसायकानी । दापूनि त्यास रघुनायक सौंयकांनी ।। भेदानि ऊर वधि आननि रक्त नाकी । जैसा व्यथे सुकृत संचित रिक्त नौकीं।।२८।। रघुपति विजयी त्या रावणातें वधूनी । श्रमबहु परि केला राक्षसांच्यावैधूनी ।। शुक मग विभुली ला दिव्य जे तीस वर्णी । स्वैपितृकृत वदे हे श्लोक बत्तीसवर्णी ।।२९।। श्लोक वृत्त कथिले यमकांनी । गाति त्यांस न पडे यम कानीं । पाव तील रघुनाथपदाते । जे सदा स्मराति नाथपदाते ॥ ३० ॥ अष्टाक्षरी चरण तो यमी न साजे । लीला च त्यांतिल सुखावह मानसा जे ।। नेत्रांस ही दिसति ज्यास बरे कदापी । की काळ मृत्युस तदर्थ चि एक दापी॥३१॥ समश्लोकीमध्ये रघुपति करीतो नियम की कथावे श्लोकार्थ स्वगुणरचनायुक्त यमकी ।। अनुष्टुप्पद्याते म्हणुनि विषदच्छंदै निरी करीतो रामाचे चरण शिरि ते वंदुनि करीं ।। ३२ ॥ मता राक्षसाचीचिया वृंदसेना । रडे आफळे अंत दुःखा दिसेना ।। स्त्रिया आणि मंदोदरी शोकरीती । निघोनी पुरींतूनि भारी करीती ।। ३३ ।। मेले सुमित्रात्मजसायकांनी । आलिंगुनी त्यांस हि बायकांनीं ।। केला बहू शोक अनेक रीती । उच्च स्वरें रूदन ज्या करीती ।। ३४ ॥ ३८ निशाचरचम राक्षससेना. ३९ मरुत्सुत वायुपुत्र (मारुती). १० ऋक्ष-आस्वल. ४१ मेघनीळ घनश्याम. ४२ तोमर शस्त्रे विशेष. १३ चतुरंग-रथ, घोडा, पायदळ, व हत्ती हे चार प्रकार जीत आहेत अशी. १४ सीतापहारकदळी रावणाचे सैन्यांत. १५ सुरेंद्ररथ इंद्राचा रथ. ४६ परोक्ष-नकळत. १७ नित्रप-निर्लज्ज. १८ अमोघ-सफळ. ४९ व्यवसाय उद्योग. ५० सायक-बाण. ५१ व्यथे-दुःख पावे. ५२ नाकी स्वर्गी. ५३ वधूंनी बायकांनी. ५४ विभुलीला रामाची लीला. ५५ स्वपितहत शुकाचा बाप व्यास त्याने केलेले. ५६ बत्तीसवर्णी ज्यांत बत्तीस अक्षरे आहेत असे अनुष्टुप छंदाचे श्लोक. ५७ छंद वृत्त, ५८ निकर=समुदाय, ________________

(२१६) वामनपंडितकृत रडति दशमुखाच्या त्या स्त्रिया नाय ! नाय ! तुजविरहित लंका आणि आम्ही अनाथ ॥ नगरिवरि रुसोनी वीरसेजे निजावे तरि शरण पुरीने आजि कोणास जावे ।। ३५ ॥ होउनी वश तुवां मदनाते । आणिली प्रभुवधू सदनाते ।। क्षोभली जनकराजकुमारी । जे प्रभाव चि असा तुज मारी ।। ३६ ।। लंका स्त्रियां सहित ते विधवा चि केली । गध्रा न ते तनु हि जे विषयीं भुकेली ।। सद्वंशभूषण हि तो नरकासि जासी । केला अनर्थ सकळां तनुजानुजासी ।। ३७ ॥ पुसोनि रामास बिभीषणाने । क्रिया मृताच्या कुळभूषणाने ॥ केल्या स्वशास्त्रे परलोकरीती । तिलोदके लोक जसे करीती ॥ ३८ ॥ देखे रघूत्तम अशोकवनांत सोते । नेत्री स्रवे विरहशोकवना तशी ते ।। नाही च बिंदुभरि ही जल जात कंठी । कंठीतसे दिन अशी जलजीतकंठी।।३९।। पावली स्वविरहे तनु कंपा । राम तीवरि करी अनुकंपा ।। होय तो चि सुखवासर सीते । ध्यान राम सुखवा सरसी ते ॥ ४० ।। जवळि अनुज सीताराम बैसे विमानी | कपिपति सह जातो बंधते जेवि मानी ।। दर्श खअनुजा दे उत्तमश्लोक लंका । पवनज सह यानी घेतया निष्कलंकी।। ४१ ।। प्रभु करि चिरजीवी शत्रुच्या सोदरासी । रवि शशि गगनीं जो राज्य दे मोदराशी ।। रघुपति परते हो ते सुरां सौख्य वाटे । स्तविति कुसुमवर्षे त्या विमानांत वाटे ॥ ४२ ॥ गोमत्रपक्क जैव भक्षुनि वाट पाहे । येणे तदर्य भरतावरि हो कृपा हे ॥ की स्थंडिला वरि निजेक्षण कॅल्प कंठी । तो प्राण ठेउनि असे बसला स्वकंठीं ।।४३।। अवणिं भरत ऐके राम आला अयोध्ये । अभिमुख विभुते ये यति आमात्य योद्धे ।। पुरजन गुरुसंगै पादुका मस्तकांती ! करिति रवि शशीच्या ज्या अहो ध्वस्त कांती ।। ४४|| वसे नंदिग्रामी परि हृदय रामी भरत तो। विना त्याचे पाय त्रिभुवनिं न जो लाभ रततो ।। वसे वेदध्यायी धरि इतर ठायीं न मन तो । करी वाद्या गीता सहित पदपद्मा नमन तो ।। ४५।। ५९ तनुजानुज पुत्र व बंधु. ६० शोकवन शोकोदक (अश्रु).६१ जलजातकंठी= जलजात म्ह० शंख त्याचे सारखा आहे कंट जीचा अशी. ६२ अनुकंपा कृपा. ६३ दशमुख अनुज बिभीषण.६४ निष्कलंक निष्पाप.६५ सोदर बंधु. ६६ मोदरासी-आनंदरासी. ६७ गोमूत्रपक्क गाईच्या मुतांत शिजविलेले. ६८ जव सातु (धान्य). ६. स्थंडिलावर नुसत्या जमीनीवर. ७० कल्प-अतिदीर्घकाळ. ७१ अमात्य-प्रधान. ________________

संकलित रामायण. (२१७) कनकमयपताका वृंद चित्र ध्वजांचे । रथ चपळ तुरंगी स्वर्णसन्नाह ज्याचे ।। कवच सहित योद्धे मुख्य मुख्य प्रजांचे । प्रभुप्रति मुंळ येती दास पादांबुजांचे ॥ ४६॥ चिन्हें महा विभव राजविलास मुद्रा । आणी पुढे भरत त्या करुणासमुद्रा ।। प्रेमें पदावारे पडे विसरोनि देहा । आलिंगने प्रभु भुजा पसरूनि दे हा ।। ४७ ॥ प्रथम शिरिहुनी त्या पादुका पादपद्मा । जवळि भरत ठेवी ज्या पदी नित्य पनी । मग चरणिं पडे त्या क्षेम दे सूख भावा । प्रभु नयन जळी सप्रेम न्हाणी स्वभावा ।। १८ ॥ ब्राह्मणासि करि चंदन पादी । हे मला प्रिय असे उपपादी ।। लक्ष्मणा क्षितिसुते सह पायीं । लोक वंदिति जयासि उपायों ॥४९॥ कोसलाधिपति कोसललोकी । देखिला बहु दिशा अवलोकी ।। नत्य वस्त्र उडवनि करीती | पुष्पवृष्टि वरि कौतुकरीती ।। १० ।। धरी मस्तकिं पादुका व्यजन चामरे वीजिता । विभीषण कपींद्र जे निज सुखे तयाच्या जिती ।। सुधाकर धरी मरुत्सुत असीतपत्राकृती । प्रवेश करि राघव स्वनगरी पवित्राकृती ॥ ५१ ।। धरुनि सधनु भाते दास्य शत्रुघ्न मानी । धरि करि जळझारी रामकांता विमानी ।। धरियलि तयि जैसी अंगदे ऋक्षपाळे । विभव नगर लोकां दाविले लोकपाळे ॥ ५२ ।। रघुपति अति शोभे पुष्पकी व्योम वाटे । द्विजगुरु सह नेत्रां उत्पळा सोम वाटे ।। नटति युवति गाती कीर्ति बंदी विमानी । प्रियतम जन आत्मा आपुला जेंवि मानी।।५३।। रचित कुसुम आले श्रीअयोध्यापुरीते । जन अमृत रसाच्या वाहती त्या पुरीते ।। नृप गृहिं गुरुपल्या माउल्या त्यांस भावी । नमन करि तयांते तोषले बंधु भावी ।। ५४ ।। ७२ सन्नाह घोड्याचे सामान. ७३ मुळ येती-सामोरे येती. ७१ करुणासमुद्र-कपासागर. ७५ पद्मा लक्ष्भी. ७६ क्षेम आलिंगन, ७७ एथं " स्वशिरिं" असे असते तर छंदोभंग न होता. ७८ व्यजनचामरें-विंझणे व चवन्या. ७९ वीजिती वारा घालिती, ८० सोम-चंद्र. ८१ बंदी भाट, स्तुतिपाठक. ________________

वामनपंडितकृत (२१८) चंटिले अवधिया वडिला हो | धाकट्या स्वपदावंदनलाहो।। म लक्ष्मण धरातनया ही | घेतले पुजनि पूजन यांहीं ॥ ५५॥ से नंदिग्रामी जननि हि विना राम नयना । न पाहे शत्रुघ्ना सह भरत जो भूमिशयनी ॥ म्हणोनी चौघां ही भिजविति तिघी एक समयीं । तनप्राणन्याय नयनजळिं माया रसमयी ।। ५६ ॥ मग उकलि जटा ते राम कोदंडपाणी ।। कुळगुरु जई न्हाणी ये चतुः सिंधुपाणी ।। त्रिदशगुरु सुरेद्रा ये रिती रामचंद्रा । द्विज वडिल हि देती मान वंशाब्धि चंद्रा ।। ५७।। सस्नात होउनि असा करुणाबुराशी । अंगीकरी मग विभूषण-अंबुराशी ।। प्राथन द भरत वदान आसनाते । घेतो पद प्रभ दरा कमळासनाते ॥५ ॥ प्रजा स्ववर्णाश्रमधर्म वाटे । लावी जया बाप चि राम वाटे॥ प्रजा गमे संतति त्या पित्याला | स्पर्श न दे दुःख कदापि त्याला || ५९ ॥ त्रेतायगी कृतयुगापरि काळ जाला । देखूनि राज्य करितां रघुवंशजाला ।। धर्मज्ञ राम सुख दे सकळां मजाला । प्रेम प्रजा भजति त्या भरताग्रजाला ॥६०॥ वने नद्या पर्वत सर्व खंडे । द्वीपां समुद्रा सहिते अखंडें ।। हे कामधेन सकळां प्रजांला । देखूनि होती भरताग्रजाला ॥ ६१ ॥ . बहु भिति यमलोका श्रीवरा रामराया । जनन मरण पावे जो न बैसे मराया । वळखति न जराधी-धिशोकादिकां या ॥ क्रमभय असुखाते नेणती लोक काया ।। ६२ ।। रघुपती निज एकधुव्रता ॥ शिकवि हो जनचित्त सध्रवर्ती ।। स्फुट करी गृहधर्म समस्त की । धरुत लोक कथारस मस्तकीं ।। ६३ ।। करि जनककुमारी नित्य निर्व्याज सेवा ।। तुम्हि हि जनमती हो हा महाराज सेवा ।। सगुण कुलन सीता भीव जाणे पतीचे । मन हरित पतीचे प्रेमसंल्लीप तीचे ।। ६४ ।। ८२ लाहो-लाभ. ८३ सिधु-समुद्र. ८१ करुणांबुराशी कृपासागर. ८५ विभूषण अंबुराशी-दागीन्यांचा समुद्र. म्ह• पुष्कळ दागिने, ८६ आधीव्याधि मनोव्यथा व शारीस्पीडा. ८. एकवधुवत एकपत्नीव्रत. ८८ सध्रु वता-सदृढपणा. ८९ निर्व्याज-निष्कपट, १० भाव मनोगत,९१ संताप भाषण. ________________

संकलित रामायण. (२१९) रामवृत्त कायले यमकांनीं । गाति त्यांस न पडे यम कानी ।। भिन्न अर्थ रचना सम जावी | काव्यरीति चतुरी समजावी ।। ६५ ॥ तदुपरि शुक सांगे राम मांडी मैखाते ।। निजपद चि यजी ने हे जगद्धाम खातें । गुरुवचन विधाने लंकनाथारि पूजी । सुरमय सुर सेवी तद्रिपूचा रिपू जी ॥ ६६ ॥ दिशा पूर्व होत्या दिली दक्षिणा हो । दिली ब्रह्मयाते दिशा दक्षिणा हो ।। प्रतीची स्वअर्ध्वर्यु देतो जयाला । उदीची दिशा देत उद्गातयाला ॥ ६७ ॥ आचार्य जो मध्यम भू तयाला | देतां महा उत्सव दातयाला || हे निस्पृहो ब्राह्मण सर्व लाहे । गोडी म्हणे राममतीस लाहें ॥ ६८ ॥ तनुस अंबेरमात्र चि भूषणे | इतर सर्व दिले रघुभूषणे ।। करि असे रघुनंदन दान की । उभि समंगळसूत्र चि जानकी ॥ ६९॥ घेऊनियां ब्राह्मण सर्व लाहो । ते बोलती ब्राह्मणवत्सला हो । जो ब्राह्मणांचा स्वयमेव देव । प्रभूसि त्या बोलति भूमिदेवें ॥ ७० ॥ न जी दीधले काय आम्हांसि देवा । दिले फार याहूनि ही देवदेवा ।। प्रकाशोनि चित्ती अविद्यातमाते । हरी देखतो त्या चि सर्वोत्तमाते ॥ ७१ ॥ सर्वज्ञता दशर्शतानन ही न मोजी । ब्राह्मण्य देव रघुराज तुते नमो नी ।। तूं पुण्यमार्त अजि मस्तकरत्न देवा । जो दे स्वपाद रज हंसर्जना सदैवा ॥७२॥ जयाचा जगी कीर्तिसंल्लाप हा तो । स्वये गूढ राती जना हो पहातो ॥ वदे एक कोणी स्वभास वाचा । तिते आयके श्रोत्र तो राघवाचा ।। ७३ ।। स्वये जासि दुष्टे पराच्या गृहाते । नव्हें राम मी की धरूं तूज हातें ॥ दशग्रीव लावूनि ने हात सीते । वधूलब्ध अंगीकरी हा तशी ते ।। ७४ ॥ दुराराध्य जे अज्ञ ते लोक रीती । न जाणोनि वार्ता अशा ही करीती ।। म्हणूनी सितेते वियोगश्रमाते । करी जाय ते वाल्मिकी आश्रमाते ॥ ७५॥ ऋषिजवाळि असे ते गर्भिणी रामराणी । वन विभव हि मानी डोहळ्यांची शिरीणी।। कुश लव सुत दोघे होति ते दिव्य काळीं । मुनि करि विधिक, उत्सवाच्या सुकाळीं ॥ ७६ ॥ ९२ मख-यज्ञ. ९३ होता, ब्रह्मा, अध्वर्यु, व उद्गाता असे चार ऋत्विज यात असतात. ९४ अंबर वस्त्र. ९५ भूमिदेव ब्राह्मण. ९६ दशशतानन शेष, ९७ मस्तकरत्नशिरोभूषण. ९८ हंसजन परमहंस, म्ह० सन्यासीजन. ९: वधू लुब्ध स्त्रीलपट. १०० शिराणी आवड. ________________

(२२०) वामनपंडितकृत ऐसे च लक्ष्मणकुमार हि वंशकेतूं । तो एक अंगद दुजा सुत चंद्र केतु ॥ तक्षाख्य पुष्कळ अशी भरतात्मजांची । नामें कुळे बहुत विस्तरणार ज्यांची ।।७७।। शत्रुघ्नपुत्री स्वसमाजसाची । नामें सुबाहू श्रुतसैन साची ।। शत्रुन्न मारी असुरास आणी । तद्वित्त रामार्पण हेतु आणी ।। ७८ ।। शत्रुन्न नाम गत दाखवि अर्य साचा । की पुत्र जो लवण त्या मधुराक्षसाचा ।। मारूनि तो मधुवनीं मधुरा स्रजी की । जीमाजि कृष्णतनु राम खळास जिंकी ॥७९॥ पतीची पदें काननी रामरामाँ । स्मरोनी ह्मणे आननी रामरामा ।। मुनीच्या करी पुत्र आणूनि घाली । क्षितीत वये माय पोटी निघाली ॥ ८० ।। आयकोनि जरि शोक निवारी | चालिले चि नयनांतुनि वारी ।। राखिले गुण तिचे हृदयातें । नावरे चि अजि त्या सदयाते ।। ८१ ॥ सीता हेतु क्लेश आधींत रामा । एवं लोकी दुःखमूळाच रामाँ ।। थोरां थोरां कष्ट यांच्या चि संगें | दावी ऐसें राम सीताप्रसंगें ।। ८२ ।। जया ही वरी अग्निहोत्रादि याजी । करी ब्रह्मचर्य स्वयें तो क्रिया जी ॥ अखंडाग्निते राम हस्ती अ होमी । करी ख्याति की कर्म कर्ता अहो मी ।।८३।। पदयुग मृदु जे कां पल्लवातुल्य वाटे। तदपि तुडवि कांटे दंडकारण्य-वाटे ।। स्मरति चरित त्याला ठेउनी तो चि ठेवा । गमन करि मनी ते लोक हे पाय ठेवा।। ८४|| आश्चर्य की अधिक साम्य जया असेना | त्याला सहाय समरी कपिऋक्षसेना ।। बांधी समुद्र वधि रात्रिचरांदिकां ही। हे कीर्ति तारक हि त्यास न थोर कांहीं ।। ८५।। गाती ऋषी नृपपतीप्रति या यशातें । पापघ्न शुभ्र करि दिग्गज तो दिशांते ।। तो राम मी शरण तच्चरणांबुजाते । संभाविती सुरनरेद्र किरीट ज्यातें ।। ८६ ॥ रघुपति-चरणाचा दर्शन स्पर्श लाहो । निघति परम योगी भाग्य ते कोशला हो । उठत बसत चिंती राघवस्पर्श लाहो । जित चि भव जयाचा राघवी नाशला हो ।। ८७ ।। पुरुष रघुपतीच्या आयके जो कथा रे । भवभय नत याचे हे घरी एक थारे ।। तुटति सकळ कम होय दुःखाग्नि हिंसों। परम करुण मूर्ती होय टाकूनि हिंसा ।। ८८ ॥ केतु-ध्वज. २ एथे दुर्बोत्व आहे. ३ " श्रुतसेन" याबद्दल " बहुश्रुत" असे नांव रघुवंशकाव्यांत आढळतें. ४ स्रजी निर्माण करो. ५ कृष्णतनु मेघश्याम. ६ रामरामाचीरामाची स्त्री सीता. ७ मायपोटी-आईच्या उदरांत. ८ वारी पाणी, अश्रु.१ रामा स्त्रिया. १० एथें कांहीं अपपाठ असावासे वाटते. ११ रात्रिचर-राक्षस. १२ हिंसा थंड सा १३ हिंसा-जीव हानि. ________________

संकलित रामायण. (२२१) नृप पुसत शुकाते वर्तला कवि राम । स्वजन अनुज लोकी सर्व लोकाभिराम ।। वद सकळ जनी ही केंवि तो पूर्णकाम । प्रियतर वरिला जी हा करी पूर्ण काम ।। ८९॥ सिंहासनी बसलिया वरि ही जयाते । धाडी स्वबंधुवश सर्व हि तेज यातें ॥ भृत्यांसह प्रभु फिरे नगरीस पाहे । श्रीमति दाखवि जनास करी कृपाहे ।। ९०॥ गजमदसलिलोचे की सडे चंदनाचे । । सुरवरमुकुटांचे वोवसे चंद नाचे ॥ नगर विविध दावी भाव हे मानसाचे । रघुपतिपदपद्मी लाधले मान साचे ॥ ९१॥ गोपुरे उपरमाडिया सभा । हेमकुंभ वरि देति यास भी ॥ मंदिरी सुरगृहीं ध्वजाचिया । साउल्या निबिड नित्य ज्याचिया ॥ ९२ ॥ प्रतिद्वारिरंभी दिपूँगी फळाचे । तरू घोस केले फुलापोफळांचे ।। प्रभा तोरणांमाजि की आरशांची । महादीप्ति हेमांबराफारशांची ॥ ९३ ॥ स्थळी स्थळी आणुनि पूजनाते । ते पूजिती लोक निरंजनाते ॥ ते बोलती पाळिं अजी क्षितीतें । पूर्वी तुवां उद्धरिलें चि तीते ॥ ९४ ।। दखान काळे बहु राघवास त्या । त्या पाहती टाकुनियां गृहे सत्या ।। ज्या सुंदरी वेघति मंदिरोपरी । पुप्पे बहू वर्षति हो परोपरी ॥ ९५ ।। ये त्यावरी निज गृहाप्रति विराजे । की देखिले सकळ पूर्ण जयांत राजे ।। वस्तू अमूल्य गणना न धना कदापी । जे कां कुबेरवरुणेंद्रगृहास दापी ॥ ९६ ॥ स्वयंभा वैडूर्या करुनि रचिले स्तंभ बरवे । तया च्यारी पंक्ती क्षितिवरि बरी पाच मिरवे ।। प्रवाळांची द्वारे स्फटिकमय भिंती विरचिता।। गृहाच्या रामाच्या सकळ रचना दिव्य उचिता ।। ९७ ॥ शंगारिल्या चित्रविचित्र हारी । मुक्तादिकी रात्रितमोपहारी ।। सर्वोपभोगार्थ समृद्धिकारी | सर्वे गृही त्या प्रभु निर्विकारी ॥ ९८ ॥ सुगंधी सदा धूपदीपी विराजे । जन स्वामि त्याच्या गृहीं जैवि राजे ।। स्त्रिया जेवि देवांगनी दासदासी । अशा मंदिरी चित्त रामी उदासी ।। ९९।। ११ अभिराम सुंदर. १५ सलिल उदक. १६ भाकांति १७ रंभा केळ. १८ पूगफळ-पोकळ, सुपारी. १९ वैदुर्य-रत्नविशेष. २० देवांगना अप्सरा. ________________

(२२२) वामनपंडितकृत संकलित रामायण. प्रभु करि सह सीता त्या गृहीं लोकलीला श्रवणपठणमात्रे नाशिती ज्या कलीलों ।। खसुखरतविरक्तां सेव्य जो राम होतो स्मरत दुरत काळी श्रीघनश्याम हो तो ।। १०० ॥ स्वधर्मानुकूळ प्रभू भोग सारे । यथाकाळ भोगनि वर्णी असा रे।। बहू वर्षवर्दै जरी राहिलाहो ! दिला वामनाला पदध्यानलाहो ।। १०१।। ॥ इति श्रीसंकलित रामायण संपूर्ण ॥ आनंदतनयकृत पूतना-वध. राया सादर बादरायणि म्हणे एके जगत्पालके ।। केले अद्भुत बाळके रिपुकुळां भंगोनि भुंगालेके ।। जेव्हां दुर्धर पूतना निटिली कृष्णासि ते बारसें . लोकाश्चर्य अनंत वीर्य मिरवे गांभीर्य नाना रसे ।। १ ।। सांग तो मज सविस्तर गाथा | पुण्य पावन करी मुनिनाथा ऐक गा श्रवणभाग्यनिधाना । श्रीहरी-कृत चरित्र-विधाना ॥ २ ॥ जन्मोनि कृष्ण मथुरेत जगी लपाला । तेणे भये चकितबुद्धि तया नृपाला || - भासे दिठी सजन कानन कृष्णरूपे । मानी जसा भ्रमित शुक्तिदलासि रूपें ।। ३ ।। २१ कलि-कलियुग संबंधी पाप. २२ वर्षदें वर्षसमूह.

• आनंदतनयकत कंदुकाख्यानाच्या आरंभी आम्हों या कवीचे थोडें वृत्त देऊन तो अरणी एथे राहणारा होता असे लिहिले आहे. आज जे प्रकरण छापण्यास आरंभ केला आहे त्याच्या अखेरीस त्याने आपणास “आरणीचा शिपायी" म्हणजे अरणी येथील शूर अंस म्हटल्याचे वाचकांस आढळून येईल. हा कवि एकनाथाचा समकालीन असावा असें अनुमान आम्ही मागेच कळविले आहे. माधवचंद्रोवाच्या सर्वसयहांत व आमच्या काव्येतिहास-संग्रहांत मिळून आजपर्यंत या कवीची लोकबद्ध प्रकरण अकरा छापून प्रसिद्ध झालों आहेत त्यांची ग्रंथसंख्या येणेप्रमाणे:

सीतास्वयंवर-७९, २ सेतुंबध-११, ३ सुदामचरित्र-21, 2 गणिका उद्धार१३, ५ शबरीआख्यान-२१, ६ उमारमासंवाद-१३, ७ मार्कडेयाख्यान६०, ८ ताटकावध-५०, ९ कंदुकाख्यान-३२, १० बालचरित्र-१५, ११ पूतनावध-४८, एकूण ११३ चारशे तेरा. या वरून आजपर्यंत या कवीचा चारशांवर ग्रंथ छापून प्रसिद्ध झाला असे होते. १बादरायणि बादरायण म्हणजे व्यास त्याचा पुत्र शुकाचार्य. २ भुंगालक-मुंग्यासारखे काळेकुळकुळीत आहेत केस ज्याचे असा. ३ निवटिली-मारिली, गाथा हकीकत. ५ शुक्ति-शिंपला, ६ रूप-चांदी. ________________

पूतनावध. (२२३) कसभूपति अप्ता बहु भ्याला । कृष्णरूप चि दिसे जग त्याला ।। बैसला निजसभादलोकी । अंतरी मन बड़े भयशोकी ॥४॥ चाणूरमल्लादिक दैत्यकोटी । तो मेळवी भीति धरोनि पोटीं ।। पाचारुनी पातकि पूतनेला । वधावया कृण्ण विचार केला ॥ ५ ॥ बोले रोषुनि प्रतना प्रभु म्हणे कां वाहतां काळजी काळातें दमणार मी उमगिते बांधोनियां बाळ जी ॥ पाताळी नभमंडळी क्षितितळी तो जेथ जैसा असे तैसा शोध करोनि साधिन तुझे कार्यार्थ राया असे ॥ ६ ॥ ॥दिंड्या ॥ कसराय देऊनि चौरमाळा । महा तोषाचा घेउनी उमाळा ।। प्रेरियेली पूतना नाम बाळा । जगीं धुंडाया देवकिच्या बाळा ॥ ७ ॥ कथा ऐकें कल्याण कौरववेशा । बाळकृष्णाच्या पहा महावेशा ।। फिरे फेरे फीरता फार सारे । ग्राम कुग्राम पुया अग्रहारें ।। ८ ।। मुले सर्वत्र हि जी तिं सकूमारे । तशा सर्वांच्या पेटालसे मारे । होति कृष्णा जन्मोनि दिवस दाहा | तशा बाळा देखुनी उठे दाहा॥९॥ कामरागादिक मोह जिथे साहा । तेथ कैंचा वावेक फारसा हा ।। हरी साठी बाळकें लक्षकोटी । जिणे भक्षीली दीर्घ दंतकोटी ॥१०॥ गोकुळासी येतां चि तदा मोटी । दिसे माया चेटकी कपट पोटी।। वये सोळा वर्षांत उभी ठेली । सुतारुण्ये तारुण्य गुणठेली ॥ नंदपुत्राच्या दर्शना भुकेली । दिडि ऐशी आनंदसुते केली ॥१॥ ॥ श्लोक ॥ एथे असेल बहुधा शिशु कंसहता । शोधोनि साधिन म्हणे धरुनी अहंता ॥ लक्ष्मीविलास दिसतो नगरांत भारी । तो सांपडेल मज दानववल्लभारी ।। ११॥ जेथे पद्मवने अपार तुलसी जेथे बहू गोधनें जेथे वैष्णव वेदपाठ करिती सद्वाक्य संबोधनें ।। जेथे पुष्पफळी सपल्लवदली शंगार आला वना तेथे क्रीडतसे हरी कविवरौं हे वर्णिली भावना ॥ १३ ॥ पूर्वी हे स्थिति हा विलास सुख हे नाहीं च या गोकुळी आला साच गमे हरी नरहरी या नंदजीच्या कुळीं ।। ७ चीर लुगडें. ८ बाळा-स्त्री. १ दाहा=आग, १० गुणठेली गुणांची पिशवी. ________________

(२२४) आनंदतनयकृत सालंकार सेंबल्लवी मिरवती सौवर्णवल्ली वनी तैसो होइन मी न मंजुनयना मी येउनी यौवनी ॥१॥ जाली तत्काळ रंभा दिसत मृदु जिचे ऊर कपरंभी ।। गंगेच्या चंदभासम तरळ गळां हार ल्याली सदंभा ।। मत्तीच्या निकुंभाकात कठिण उरों दावि वक्षो कुंभा भासे ऐसी स्वयंभा मनि कुटिलपणे ते रती की स्वयंभा ॥ १५ ॥ जाती नूतन नूतना व्रजवधू तत्संगती पूतना आली नंदनिकेतनासि निरखू पक्षांद्रसकेतना ।। तेथे गोवळराज नृत्य करिती कृष्णास नीरंजना बैसे त्या च सभाजनांत निरखी योगीशहद्भाजना ।। १६ ॥ पुढे बैसलीसे जसी मानवी ते । हरी देखुनी क्रोध दुर्मान वीते ।। सभे अंगसौभाग्यभी मानवीते । यशोदा पुसे कोण भीमा नवी ते ॥१७॥ स्वये वदे स्वागत गोपिकाला | जे जिंकितें कंठवें पिकाला ॥ म्हणे यशोदे तुझिया मुला मा । पाहोनि धाले व्रज भूभूलेलामा ॥ १८ ॥ ॥दिया॥ काय वानं कापट्य कामिनीचे । इंद्रचंद्रा नेणवी रूप जीचे ॥ ध्र० ॥ भूमिपर्यंत रुळे नीळ वेणी । वरी शोभे ती भव्य नगश्रेणी ॥ चंद्र आणी शीसफुल फुलावाणी । भाळि भांगटिला नासिकी सपाणी॥१९॥ चुडे कंगणिया हातसरे दोरे । कटी शोभात ते भव्य कडेदोरे ।। फार साजे सौंदर्य दैत्यदारे । कामिलोकांचे चित्त जे विदारे ॥ २० ॥ बाळ्या भोकरें जडित ते काप कानीं । हार कंठी दैदीप्य माणिकांनीं ।। करी मुद्रा वीराजमान मानी । कोणि ऐसी देखुनी धैर्य मानी ।। २१ ॥ वांकि बाहुवटे बाजुबंद बाळी | व्याले चोळी ते मोतियांचि जाळी ।। हेमवसनाचा घोळ तळी घोळी | मनी कपटी बाहेरि दिसे भोळी ॥ २२ ।। पदी साखळिया नपुरादि वाळे । बिदी चालतसे दाखवीत चाळे ॥ डोळे मोडतां चि गोपवंद भाळे । जो तो पाहे तल्लीन रौंजबाळे ॥ २३ ॥ ११ बल्लवी-गवळणी. १२ यौवन तारुण्य. १३ ऊरु=मांड्या. १४ कर्पूररंभा कपूरक्रदली (केळ). १५ चंचदंभ हलणारे पाणी. १६ मत्तेभ मदोन्मत्त हत्ती. १७ निकुंभ-गंडस्थळ. १८ वक्षोजकुंभ स्तनकलश. १९ निकेतन घर. २० पक्षींद्रसंकेतन गरुडध्वज (कृष्ण). २१ योगीशहाजन योग्यांच्या हृदयांत राहणारा (कृष्ण ). २२ मा कांति. २३ भामा -स्त्री. २१ रव-शब्द. २५ पिक-कोकिल. २६ ललामभषण. २७ नगश्रेणी-दागिन्यांची पंक्ती. २८ बिदीवाटेत. २९ बूंद-समूह. ३० राजबाळा उत्तमस्त्रो (अशा प्रकारची दुसरों उदाहरणे:-राजमार्ग, राजहंस, राजविद्या, रायआंवळी इ.). ________________

पूतनावध. (२२५) ऐसि सुंदीर ते मंदहास्य चाली । नंदरायाच्या मंदिरासि आली || द्वारपाळा मारितां तीव्र भ्याली । मोह पाडोनी मंदिरी निघाली ॥ २४ ।। पंकजाक्षी निःशंक शांत बंकी | रक्षपाला पाडुनी मोहपंकी॥ जाति जाली कृष्णासि घेउं अंकी । जो हा दाता आनंदतनय रंकी ॥२५|| ॥श्लोक ॥ संतानाविण फार दीन कमले हे फार चिंता मला होती हो बहु आजि देखनि सुता हा जीव विश्रामला ।। पात्री रत्नमणी फळावळि विडे खजूरही खोबरें ठेवी बाण पुढे म्हणे मज सये दे बाळ पाहों बरें ॥ २६ ।। बाई तुझा पाहुनि कृष्ण तान्हा । आला पहा वो मजलागिं पान्हा ।। मिथ्या असा तेथ करूनि बाँन्हा । येवोनि घे शीघ्र मनोज्ञ कान्हा ।। २७ ॥ जाले बहू मन उताविळ वो यशोदे । दे बाळ लौकर करी हृदयीं धरूं दे । पान्हा भरोनि न घरे मजलागिं बाई । दे दे म्हणोनि चमके करि फार घाई।।२८।। बहुत आवडती मज लेकरे । म्हणुनि खेळउं धाविनली करें ।। त्वरित खेळवि आननकोमला | तुजविना मज आन नको मला ।। २९ ।। प्रेमा ऐसा दाविते दैत्यभाजा । तेणें तोषे नंदभार्या समाजा ।। मी दैवाची माझिया बाळकाला । पाहों येती लोक नीलालकाला ॥ ३० ॥ 18 लखलखित विराजे पाळणा होंटकाचा । खचित मणिगणाने त्या जगन्नायकाचा ।। झळकत वरि भारी घोस मुक्ताफळांचा सहज हरि निजेला मानि हंता खळांचा ।। ३१ ।। झडकरि मग आली घ्यावया बाळकृष्णा घडिभर मुख पाहे कृष्णमाता सतृष्णा ।। उचलुनि हरि अंकी सोयरा सज्जनांचा । निजहृदयिं धरीते साध्य जो साधनांचा ॥ ३२॥ नंदा मना त्वरित नंदकुळावतंसी । देखोनि तल्लिन मुखद्युति पाहुं कैसा ।। घे मांडिये क्षणिक मानसराजहंसा । ते राक्षसी अनुमिते रिपु हा चि कंसा ॥३३॥ ठावे नसे किमपि नंदनितंबिनीली । दे कौतुके म्हणुन त्या नवमेघनीला ।। साधूजना कुटिल ते वरि काज नाहीं । नाहीं च आपपर काहिं च योजना ही॥३४।। ३१ बंकी, बकी पतना. ३२ पक-चिखल. ३३ अंकमांडी. ३४ बान्हा मिष. ३५ मनोज्ञ संदर. ३६ दैत्यभाजा पतना. ३७ समाजा=स्त्रिर्यासह. ३८ नीलालक-निळे आहेत केंस ज्याचे असा. ३९ हाटक सोने. १० नंदकुलावतंस नंद कुलभूषण रुष्ण. ४१द्यति शोभा. ४२ नितंबिनी स्त्री. ________________

(२२६) आनंदतनयकृत तो पूतना कपटपाशभरोनि डोळे । घे मांडियेवरि हरी स्वमनांत पाळं ।। रत्ने म्हणोनि भरि इंगळ जेवि खोले । घेकाळ बाळमति पाहति लोक भाळ।।३५।। दनुजयुवति बोले तूं सखी राजबाळा कनककुसुमगौरी केवि व्यालीस काळा || खदखद हरि हांसे बोलिली सत्यशीळा बळदमन खलांचा दाखवी लोकलीला ।। ३६ ।। कमलनयन कान्हा घेतला वो रसाने । उचलुनि निज अंकी भाउनी बाल साने कुपितर्फणिगव्हाला हार मानूनि तीणे । स्वकरि धरुनि कंठी बांधिला दुर्मतीने ।। ३७ ।। जाणोनियां माँव तिची स्वभावें । झांकी हरी लोचन बाळभावे ।। शास्ता जगाचा जरि आकळीला । तरी न बोले घरि बाळलीला ॥ ३८ ॥ लक्षोनि कंजरुचिरक्षण राक्षसीला । हांसे तदा खदखदां दमि तो अशीला ।।। ते खेळवीत चुचकारुनि बाळ थानी । लावी सतोष मग पूर्वमनोरथानी ।। ३९॥ देखा माखनियां विर्षे स्तन मुखी लावी मुखा संमुखे चोखी लोकशिखामणी सुरसखा शोषावयाते सुखे ।। पाखाळोनि विखा तिच्या नखशिखा शाखांशु चाखावया शेखी लेखुमि खेचरी तृणशिखा जे पातली खावया ।। ४० ॥ पयोधिसंक्रांतपयोधराचे । परी धरी अग्र पयोधेरीचे ।। शोषी अशेषांगरसासि गा तो । ब्रह्मादिदेवोत्कर ज्यासि गातो ।। ४१ ।। स्तनाननी तो जडला जळूसा | जाला तिला हा परता टळूसा ।। मिठी प्रयत्ने न सुटे हरीची । भांबावली बुद्वि महासुरीची ।। ४२ ।। रक्ताते अनुरक्त देखुनि हरी आरक्त डोळे करी युक्तीने बहु शक्ति वैचुनि करी सोडोनि घे लोकरी ।। तो कांहीं न सुटे चि तो दृढ मिठी दाटे भयें साहसी खासी काय मला मुला मग म्हणे शोषू किती पाहसी ।। ४३ ।। आंगी जियेस नव नागसहस्रशक्ती ते सोडवी कुटिल दाउनि बाळभक्ती ।। ४३ इंगल=निखारे. १४ खोळ वस्त्रादिकांची खोळ. १५ दनुजयुवति पूतना. ४६ रसाने प्रीतीनं. ४७ साने धाकटें. ४८ फणि= साप. ४१ माव =क पट. ५० कंजरुचिरेक्षण -कमला प्रमाणे सुदर आहेत डोळे ज्याचे. ५१ लोकशिखामणि त्रैलोक्यभूषण कृष्ण. ५२ पयोधर स्तन. ५३ उत्कर-समूह. ५४ नाग-हत्ती. ________________

पूतनावध. (२२७) आतां किती स्तन पिसील धरूनि कृष्णा एसी असे तुज कसी मज सांग तृष्णा ।। ४ ४ ।। ते बाळ दैत्यकवेळासि असे भुकेले । रक्ते तिच्या म्हण अपोशन आजि केले।। तत्प्राण जाण हरिले निज विक्रमाने प्राणाहुती मॉगति पांच अनुक्रमाने ।। ४५ ॥ सौजन्यस्तन्यपाने घुटघुटुनि तिचे प्राण सत्राण नेले व्याने ते उग्रतेने चरफडुनि मनी शब्द निःशब्द केले ।। सोडी सोडी म्हणोनी प्रगट घडिघडी रंगणी अंग घाली घोराकारे शरीर तळपुनि पडली पूतना भूतजाळी ।। ४६ ।। मायां पिंगट झिपऱ्या मुखबिळी विक्राळ दंतावळी डोळे वर्तुळ रक्त कर्कश तन कंठध्वनी आंवळी अभ्रीं वादनि वाड धाड पडली तेणे थरारी धरा ।। मूर्छाग्रस्त समस्त कोण धरिती कोणासि शोणाधरा ।। ४७ ॥ गोपी गोपाळ गाई पडुनि महितळी शब्द तीते अगाई ऐशी राया नवाई जनि वनि पसरे राक्षसीची अवाई ।। तेहांसे शेषशायी भवतपनतपक्रांत संतोषदायी त्या कृष्णाचे च पायीं नमन करितसे आरणीचा शिपायी ।। ४८ ।। समाप्त. ५५ कवळ घांस.