एकनाथी भागवत/अध्याय तिसरा

<poem> एकनाथी भागवत - आरंभ श्रीगणेशाय नमः ॥ श्रीकृष्णाय नमः । ॐ नमो जी श्रीगुरुराया । म्हणोनि सद्भावें लागें पायां । तंव मीपण गेलें वायां । घेऊनियां तूंपणा ॥१॥ नवल पायांचें कठिणपण । वज्रें न तुटे लिंगदेह जाण । त्याचेंही केलें चूर्ण । अवलीळा चरण लागतां ॥२॥ पायीं लागतांचि बळी । तो त्वां घातला पाताळीं । पायीं लवणासुरा खंदळी । अतुर्बळी निर्दाळितां ॥३॥ पाय अतिशयेंसीं तिख । काळियासी लागतां देख । त्याचें शोषोनियां विख । केला निर्विख निःशेष ॥४॥ पाय अतिशय दारुण । शकटासी लागतां जाण । त्याचें तुटलें गुणबंधन । गमनागमन खुंटलें ॥५॥ पायांचा धाक सबळां । पायें उद्धरिली अहल्या शिळा । पाय नृगें देखतां डोळां । थित्या मुकला संसारा ॥६॥ आवडी पाय चिंतिती दास । त्यांच्या मनुष्यधर्मा होय नाश । पायें यमलोक पाडिला वोस । पायें जीवास जीवघात ॥७॥ पायवणी शिरीं धरिलें शिवें । तो जगातें घेतु उठिला जीवें । त्यासी राख लाविली जीवेंभावें । शेखीं नागवा भंवे श्मशानीं ॥८॥ ऐसें पायांचें करणें । शिवासी उरों नेदी शिवपणें । मा जीवांसी कैंचें जीवें जिणें । हें मानितें मानणें उरों नेदी ॥९॥ ऐसा जाणोनियां भावो । एका एकपणीं ठेला ठावो । तेथेंही पायांचा नवलावो । केला एकपणा वावो वंदनमात्रें ॥१०॥ तेथें कवणें कवणासी वानणें । कवणें कवणासी विनविणें । कवणें कवणासी देणें घेणें । मीतूंचें जिणें जीवें गेलें ॥११॥ तेव्हां देव आणि भक्तु । जाहलासी मा तूंचि तूं । तेथें मीपणाची मातु । कोणें कोणांतु मिरवावी ॥१२॥ ऐशिया पदीं वाऊनि तत्त्वतां । करवितोसी ग्रंथकथा । तेव्हां माझेनि नांवें कवि कर्ता । तूंचि वस्तुतां सद्गुरुराया ॥१३॥ माझें नामरुप आघवें एक । तेंही जनार्दनु झाला देख । ऐसें एकपणाचें कौतुक । आत्यंतिक श्रीजनार्दना ॥१४॥ तेणें कौतुकेंचि आतां । माझेनि नांवें कवि कर्ता । होऊनि स्वयें रची ग्रंथा । यथार्थता निजबोधें ॥१५॥ तेथें द्वितीयाध्यायाचे अंतीं । दुस्तर माया उत्तम-भक्तीं । निरसोनियां भजनस्थिती । भगवत्प्राप्ती पावले ॥१६॥ कैशी दुस्तर हरीची माया । पुसावया सादरता झाली राया । अत्यादरेंकरोनियां । म्हणे मुनिवर्या अवधारीं ॥१७॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक १ ला

राजोवाच-परस्य विष्णोरीशस्य मायिनामपि मोहिनीम् । मायां वेदितुमिच्छामो भगवन्तो ब्रुवन्तु नः ॥१॥

तृतीयाध्यायीं निरुपण । राजा करील चारी प्रश्न । ’माया’ आणि तिचें ’तरण ’ । ’ब्रह्म’ तें कोण, ’कर्म’ तें कैसें ॥१८॥ तेथें प्रथम मायेचा प्रश्न । रायें पुशिला आपण । तेचि अर्थीचें निरुपण । मायेचें लक्षण राजा बोले ॥१९॥ सुरांमाजीं श्रेष्ठ हृषीकेशी । ब्रह्मादि शिवु वंदिती ज्यासी । त्या श्रीविष्णूची माया कैसी । जे मायिकांसी व्यामोही ॥२०॥ कैशी मायिकां माया मोही येथें । ब्रह्मा शिवु मानिती चित्तें । आम्ही पूर्ण मायेचे नियंते । शेखीं माया तयांतें निजमोहें मोही ॥२१॥ ब्रह्मा मोहिला शिवाचे लग्नीं । वीर्य द्रवे पार्वती देखोनी । महादेवो महाज्ञानी । देखतांचि मोहिनी निजवीर्य द्रवलें ॥२२॥ जे सज्ञाना छळी लवलाह्या । जीतें श्रुति म्हणती ’अजया’ । ते हरीची दुर्धर माया । विवंचूनियां मज सांगा ॥२३॥ म्हणाल दुर्धर मायेची बाधकता । ते बाधूं न शके अनन्य भक्तां । तुवांही भजावें भगवंता । मिथ्या मायेची कथा कां पुसशी ॥२४॥ तेचि अर्थीचें निरुपण । राजा साक्षेपेंसीं आपण । मुनींचें ऐकावया गुह्य ज्ञान । विदग्ध प्रश्न आदरें पुसतु ॥२५॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक २ रा

नानुतृप्ये जुषन्युष्मद्वचो हरिकथामृतम् । संसारतापनिस्तप्तो मर्त्यस्तत्तापभेषजम् ॥२॥

सेवितां तुमचें वचनामृत । पुरे न म्हणे माझें ’चित्त’ । आस्वादितां शब्दीं शब्दार्थ । ’श्रवण’ क्षुधार्त अधिक जाहले ॥२६॥ अद्भुत कथा अतिसुरस । श्रवणीं श्रवणा अधिक सोस । ’रसना’ म्हणे हा अतिगोड रस । ’डोळ्यां’ उल्हास हें अपूर्व रुप ॥२७॥ ’घ्राण’ म्हणे हा निजगंधु । सुमनीं सुमना अतिसुगंधु । ’वाचा’ म्हणे हा शब्दु । परमानंदु अनुवादे ॥२८॥ नवल निरुपणाचा यावा । ’भुजां’ स्फुरण ये द्यावया खेवा । आलिंगन जीवींच्या जीवा । निजसद्भावा होतसे ॥२९॥ तुमच्या कथा सुनिश्चितीं । दिव्यौषधि भवरोग छेदिती । त्रिविध तापांची निवृत्ती । जड मूढ प्राकृतीं ऐकता भावें ॥३०॥ राजा परमार्थें साकांक्ष । देखोनि सार्थक कथेचें लक्ष । हरीधाकुटा ’अंतरिक्ष’ । निरुपणीं दक्ष बोलता झाला ॥३१॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक ३ रा

अन्तरिक्ष उवाच - एभिर्भूतानि भूतात्मा महाभूतैर्महाभुज । ससर्जोच्चावचान्याद्यः स्वमात्रात्मप्रसिद्धये ॥३॥

अंतरिक्ष म्हणे राया । तुंवा पुशिली हरीची माया । तो प्रश्नचि गेला वायां । बोलणें न ये आया बोलक्याचे ॥३२॥ बंध्यापुत्राचा जन्मकाल । रायें आणविला तत्काल । राशिनक्षत्र जाति-कुल । सांगों जातां विकल वाचा होय ॥३३॥ मृगजळाची पव्हे बरवी । गंधर्वनगरीं घालावी । वारा वळूनि सूत्रस्वभावीं । वाती लावावी खद्योततेजें ॥३४॥ निजच्छायेचें शिर फोडा । आकाशाची त्वचा काढा । शिंपीं आंधारु खरवडा । बागुलाचा रांडवडा निजशस्त्रें कीजे ॥३५॥ वांझेचे सुने पुत्र झाला । तेथ भीष्मस्त्रियेसी पान्हा आला । तेणें पयःनानें तो मातला । घरभंगु केला दिगंबराचा ॥३६॥ जातीं लहान दळावा वारा । अश्वशृंगें आकाश चिरा । नपुंसकाचीं नातोंडें घरा । सूर्योदयीं अंधारा लपों आलीं ॥३७॥ गुंजेचे निजतेजें दिवी । हनुमंतलग्नीं लावावी । या सोहळियालागीं विकावी । वोसगांवीं निजच्छाया ॥३८॥ आकाशाचीं सुमनें । सुवासें कीं वासहीनें । हें विवंचिती जे देखणे । ते मायेचें सांगणें सांगोत सुखें ॥३९॥ एवं मायेचें जें बोलणें । तें सांगतांचि लाजिरवाणें । नुपजत्याचें श्राद्ध करणें । तैशी सांगणें महामाया ॥४०॥ ’माया’ म्हणवी येणें भावें । जे मी कदा विद्यमान नव्हें । यालागीं ’अविद्या’ येणें नांवें । वेदानुभवें गर्जती शास्त्रें ॥४१॥ भ्रम तो मायेचें निजमूळ । भ्रांति हेंचि फूल सोज्ज्वळ । भुली तें इचें साजुक फळ । विषय रसाळ सदा फळित ॥४२॥ हे नसतेनि रुपें रुपा आली । सत्यासत्यें गरोदर जाहली । तेथें असत्याचीं पिलीं । स्वयें व्याली असंख्य ॥४३॥ वासनाविषयगुणीं । गुंफिली मिरवे वेणी । मीपणाच्या तरुणपणीं । मदनमोहिनी चमके ॥४४॥ मृगजळींच्या मुक्ताफळीं । मस्तकीं वाणली जाळी । गगनाच्या चांपेकळीं । मिरवे वेल्हाळी अतिसौंदर्यें ॥४५॥ रज्ज्जुसर्पमाथ्याचा मणी । काढूनि लेइली ते लेणीं । शुक्तिकारजत-पैंजणीं । चाले रुणझुणी खळखळत ॥४६॥ शशविषाणपादुका । लेऊनि ते चाले देखा । तिसी तो ’अहंकारु’ सखा । अतिनेटका ज्येष्ठपुत्र ॥४७॥ कुळविस्तारालागीं पाहीं । ’ममता’ व्याली ठायीं ठायीं । ’मोहो’ उपजवूनि देहीं । घरजांवयी त्या केला ॥४८॥ अहंमोहममतायोगें । जग विस्तारलें अंगें । स्थूळ सबळ प्रयोगें । ममता निजअंगें वाढवी ॥४९॥ संकल्पविकल्पांचीं कांकणें । बाणोनि ’मन’ दिधलें आंदणें । घालोनि त्रिगुणाचें ठाणें । माया पूर्णपणें थोरावे ॥५०॥ ऐशी मिथ्या मूळमाया । वाढली दिसे राया । ते कैसेनि ये आया । सांगावया अनिरुप्य ॥५१॥ ’संत’ म्हणों तरी ते नासे । ’असंत’ म्हणों तरी आभासे । आधीं असे पाठीं नासे । ऐसीही नसे निजांगें ॥५२॥ जैसें मृगजळाचें ज्ञान । दिसे तरी तें मिथ्या पूर्ण । तैसें आभासे भवभान । ते माया जाण नृपनाथा ॥५३॥ श्रुतिशास्त्रां मायामाग । पुसतां आरोगिती मूग । मायेसी साचाचें अंग । पाहतां चांग दिसेना ॥५४॥ मृगजळाची महानदी । कोण गिरिवर उद्बोधी । हें सांगावया नाकळे बुद्धी । तेवीं मायासिद्धी अनिर्वाच्य ॥५५॥ आरसां काय प्रतिबिंब असे । जो पाहे तोचि आभासे । तेवीं आपुलेनि संकल्पवशें । माया उल्हासे नसतीचि ॥५६॥ रज्जुसर्प जीत धरिला । त्याचें कौतुक पाहों चला । ऐसे बोलती जे बोला । ते मायेचा सोहळा सांगोत सुखें ॥५७॥ उडवों जातां आपुली छाया । सर्वथा न उडवे ज्याची तया । तेवीं तरतां दुस्तर माया । जाण राया निश्चितीं ॥५८॥ अग्निसंकल्पु सूर्यी नसे । शेखीं सूर्यकांतींही न दिसे । तळीं धरिलेनि कापुसें । अग्नि प्रकाशे तद्योगें ॥५९॥ तेवीं शुद्ध ब्रह्मीं संकल्पु नाहीं । शेखीं न दिसे केवळ देहीं । माझारीं वासनेच्या ठायीं । देहाभिमानें पाहीं, संसारु भासे ॥६०॥ जागृतिदेहाचा विसरु पडे । सवेंचि स्वप्नदेह दुजें जोडे । तेणें मिथ्या प्रपंच वाढे । स्वप्नीं स्वप्न कुडें कदा न मने ॥६१॥ सुषुप्तीं देहाचा असंभवो । तेथ नाहीं भवभावो । जन्ममरण तेंही वावो । संसारसंभवो देहाभिमानें ॥६२॥ तेवीं आत्मत्वाचा विसरु । तेणें मी देह हा अहंकारु । तेणें अहंकारें संसारु । अतिदुस्तरु थोरावे ॥६३॥ जेवीं मृगजळीं मिथ्या मासे । तेवीं ब्रह्मीं प्रपंचु नसे । तो निरसावया कैसें । साधनपिसें पिशाचा ॥६४॥ दोनीच अक्षरें ’माया’ । जंव गेलों सांगावया । तंव श्लोकार्थ दुरी ठेला राया । वाढला वायां ग्रंथु सैरा ॥६५॥ माया पाहों जातां हर्षें । सज्ञानही झाले पिसे । नांवारुपांचिये भडसें । कल्पनावशें माया वाढे ॥६६॥ मायेचें मुख्य लक्षण । राया तुज मी सांगेन खूण । आपली कल्पना संपूर्ण । ते माया जाण नृपवर्या ॥६७॥ निजहृदयींची निजआशा । तेचि माया गा मुख्य क्षितीशा । जो सर्वथा नित्य निराशा । तों पूज्य जगदीशा पुर्णत्वें ॥६८॥ आतां कांहीं एक तुझ्या प्रश्नीं । माया सांगों उपलक्षणीं । सर्गस्थित्यंतकारिणी । त्रिविधगुणीं विभागे ॥६९॥ जेवीं सूर्यासी संकल्पु नसे । तरी नसतां त्याच्या ठायीं दिसे । जेव्हां कां निजकिरणवशें । अग्नि प्रकाशे सूर्यकांतीं ॥७०॥ तेवीं शुद्धस्वरुपीं पाहीं । संकल्पमात्र कांहीं नाहीं । नसतचि दिसे ते ठायीं । ते जाण विदेही ’मूळमाया’ ॥७१॥ स्वरुप निर्विकल्प पूर्ण । तेथ ’मी’ म्हणावया म्हणतें कोण । ऐसेही ठायीं स्फुरे मीपण । ते मुख्यत्वें जाण ’मूळमाया’ ॥७२॥ तया मीपणाच्या पोटीं । म्हणे मजचि म्यां पहावें दिठीं । मजसीं म्यां सांगाव्या गोठी । अत्यादरें भेटी माझी मज होआवी ॥७३॥ मज माझी अतिप्रीती । माझी मज होआवी रती । माझ्याचि म्यां घेऊनि युक्ती । मज माझी प्राप्ति मद्बोधें व्हावी ॥७४॥ म्हणे मज मियां आलिंगावें । मज मियांचि संभोगावें । मज मियांचि संयोगावें । नियोगावें स्वामिसेवकत्वें सर्वदा ॥७५॥ ऐकें आजानुबाहो नृपनाथा । ऐसें आठवलें भगवंता । तो आठवो जाला स्त्रजिता । महाभूतां भौतिकां ॥७६॥ चारी वर्ण चारी खाणी । चारी युगें चारी वाणी । चारी पुरुषार्थ चहूं लक्षणीं । मुक्तीची मांडणी मांडली चतुर्धा ॥७७॥ उभारुनि तिन्ही गुण । आठवो रची त्रिभुवन । तेणें मांडूनि त्रिपुटीविंदान । कर्मही संपूर्ण त्रिधा केलें ॥७८॥ एवं एकपणीं बहुपण । रुपा आणी मूळींची आठवण । परी बहुपणीं एकपण । अखंडत्वें पूर्ण तें कदा न भंगे ॥७९॥ जीं जीं कुंभार भांडीं करी । आकाश सहजेंचि त्यांभीतरीं । तेवीं महाभूतें भौतिकाकारीं । समन्वयें हरि सर्वदा सर्वी ॥८०॥ राया जाण येचि अर्थी । बोलिलें उपनिषदांप्रती । ’एकाकी न रमते’ या श्रुती । द्वैताची स्फूर्ति भगवंतीं स्फुरली ॥८१॥ किंबहुना एकपणें समस्तें । रुपा आलीं महाभूतें । तीचि ’हरीची माया ’ येथें । जाण निश्चितें नृपनाथा ॥८२॥ भूत-भौतिक स्फुरे जे स्फूर्ती । ते प्रकाशूं न शके माया स्वशक्तीं । मायाप्रकाशकु चिन्मूर्ती । अखंडत्वें भूताकृतीं प्रवेशला भासे ॥८३॥ मुख्य मायेचें निजलक्षण । प्रकाशी परमात्मा चिद्धन । तोचि भूतीं भूतात्मा आपण । प्रवेशलेपण नसोनि दावी ॥८४॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक ४ था

एवं सृष्टानि भूतानि प्रविष्टः पञ्चधातुभिः । एकधा दशधाऽऽत्मानं विभजन् जुषते गुणान् ॥४॥

एशीं स्त्रजिलीं भूतें महाभूतें । जीं जड मूढ अचेतें । त्यांसी वर्तावया व्यापारार्थें । विभागी आपणातें तत्प्रवेशीं ॥८५॥ पंचधा पंचमहाभूतें । तें कार्यक्षम व्हावया येथें । पंचधा विभागें श्रीअनंतें । प्रवेशिजे तेथें तें ऐक राया ॥८६॥ ’गंध’ रुपें पैं पृथ्वीतें । प्रवेशोनि श्रीअनंतें । पूर्ण क्षमा आणोनि तीतें । चराचरभूतें वाहवी स्वयें ॥८७॥ पृथ्वीं प्रवेशला भगवंतु । यालागीं ते आवरण-जळांतु । उरलीसे न विरतु । जाण निश्चितु मिथिलेशा ॥८८॥ धरा धरी धराधर । यालागीं विरवूं न शके समुद्र । धराधरें पृथ्वी सधर । भूतभार तेणें वाहे ॥८९॥ ’स्वाद’ रुपें उदकांतें । प्रवेशोनि श्रीअनंतें । द्रवत्वें राहोनियां तेथें । जीवनें भूतें जीववी सदा ॥९०॥ जीवनीं प्रवेशे जगज्जीवन । याकारणें आवरण तेंचि जाण । न शोषितां उरे जीवन । हें लाघव पूर्ण हरीचें ॥९१॥ तेजाचे ठायीं होऊनि ’रुप’ । प्रवेशला हरि सद्रूप । यालागीं नयनीं तेज अमूप । जठरीं देदीप्य जठराग्नि जाहला ॥९२॥ रुपयोगें लवलाहीं । हरि प्रवेशे तेजाच्या ठायीं । तें आवरण-वायूमाजीं पाहीं । न मावळे कांहीं यालागीं राया ॥९३॥ वायूमाजीं ’स्पर्श’ योगें । प्रवेशु कीजे श्रीरंगें । यालागीं प्राणयोगें । वर्तती अंगें अनेक जीव ॥९४॥ वायूच्या ठायीं हृषीकेश । स्पर्शरुपें करी प्रवेश । यालागीं वायूचा ग्रास । सर्वथा आकाश करुं न शके ॥९५॥ ’शब्द’ गुणें हृषीकेश । आकाशीं करी प्रवेश । यालागीं भूतांसी अवकाश । सावकाश वर्तावया ॥९६॥ शब्दगुणें गगनीं । प्रवेशला चक्रपाणी । यालागीं तें निजकारणीं । लीन होऊनि जाऊं न शके ॥९७॥ महाभूतीं निरंतर । स्वाभाविक नित्य वैर । येरांतेम ग्रासावया येर । अतितत्पर सर्वदा ॥९८॥ जळ विरवूं पाहे पृथ्वीतें । तेज शोषूं पाहे जळातें । वायु प्राशूं धांवे तेजातें । आकाश वायूतें गिळूं पाहे ॥९९॥ तेथ प्रवेशोनि श्रीधर । त्यांतें करोनियां निर्वैर । तेचि येरामाजीं येर । उल्हासें थोर नांदवी ॥१००॥ एवं पंचभूतां साकारता । आकारली भूताकारता । तेथें जीवरुपें वर्तविता । जाहला पैं तत्त्वतां प्रकृतियोगें ॥१॥ त्यासी ब्रह्मांडीं ’पुरुष’ हें नांव । पिंडीं त्यातें म्हणती ’जीव’ । हा मायेचा निजस्वभाव । प्रतिबिंबला देव जीवशिवरुपें ॥२॥ शिवीं जे ’योगमाया’ विख्यती । जीवीं तीतें ’अविद्या’ म्हणती । हेचि मायेची मुख्यत्वें भ्रांती । स्वप्नस्थिती संसारु ॥३॥ ज्यातें म्हणती ’दीर्घस्वप्न’ । तो हा मायावी संसार संपूर्ण । निद्रेमाजीं दिसे जें भान । तें जीवाचें स्वप्न अविद्यायोगें ॥४॥ येथ जागा जाहल्या मिथ्या स्वप्न । बोध जाहलिया मिथ्या भवभान । हें अवघें मायेचें विंदान । राया तूं जाण निश्चित ॥५॥ आतां जीवाची विषयावस्था । विषयरसीं विषयभोक्ता । एकधा दशधा विभागता । आईक नृपनाथा सांगेन ॥६॥ एकधा भागें अंतःकरण । स्वयें झाला जनार्दन । मन-बुद्धि-चित्त-अहंस्फुरण । चतुर्धा जाण विभागें ॥७॥ जीव आपुल्या परिपूर्णता । ’अहं’ म्हणे निजात्मसत्ता । तेथ मायेची अतिलाघवता । देहात्मता दृढ केली ॥८॥ अहंकारु वाढवितां देहात्मता । विसरे आपुली चिद्रूपता । तो विसरु वाढवी विषयचिंता । तेचि ’चित्त’ तत्त्वतां महामाया ॥९॥ देहअहंता अतिचपळ । तीतेंच म्हणती ’मन’ चंचळ । नाना संकल्पविकल्पजाळ । वाढवी प्रबळ भय-शोक-दुःख ॥११०॥ देहअंहतेचें शहाणपण । तिये नांव गा ’बुद्धि’ जाण । ते बुद्धीनें निश्चय केला पूर्ण । आम्हां जन्ममरण अनिवार ॥११॥ एवं देहाभिमानाचे माथां । चित्तचतुष्टयअवस्था । मुख्य संसाराचा कर्ता । जाण तत्त्वतां देहाभिमानु ॥१२॥ अहंकार धरी सोहंपण । तैं चित्तीं प्रगटे चैतन्यघन । तेव्हां मनही होय उन्मन । बुद्धीचा निश्चयो पूर्ण परब्रह्मीं ॥१३॥ समूळ मावळल्या अभिमान । कैंची बुद्धि कैंचें मन । बुडे चित्ताचें चित्तपण । ब्रह्म परिपूर्ण कोंदाटे ॥१४॥ ’एकधा’ विभाग अंतःकरण । त्याची उणखूण निजलक्षण । राया सांगितलें संपूर्ण । आतां ’दशधा’ लक्षण तें ऐक ॥१५॥ दशधा इंद्रियें अचेतन । तयांतें चेतविता नारायण । दशधारुपेम प्रवेशोन । इंद्रियवर्तन वर्तवी ॥१६॥ दृष्टीमाजीं झाला ’देखणें’ । दृश्य प्रकाशी दृश्यपणें । ऐसेनि प्रकाशकपणें । दृश्याभरणें दाखवी ॥१७॥ श्रवणीं झाला तो ’ऐकणें’ । शब्द प्रकाशी शब्दलक्षणें । मग अर्थावबोधकरणें । शब्दविंदानें ऐकवी ॥१८॥ रसीं ’रसस्वादु’ नारायण । रसने तोचि रसस्वादन । यापरी नानारससेवन । करवी जनार्दन जनांमाजीं ॥१९॥ सुमनीं श्रीहरि ’सुगंध’ । घ्राणीं तोचि जाणे गंधावबोध । यापरी सुमनमकरंद । भोगवी गोविंद निजांगयोगें ॥१२०॥: शीत-उष्ण-मृदु-कठिण । ’स्पर्श’ प्रकाशिता नारायण । त्वचेमाजीं तोचि स्पर्शज्ञ । यापरी जगजीवन भोगवी स्पर्श ॥२१॥ वाचेचा ’वाचकु’ कमळापती । तोचि प्रकाशी शब्दपंक्ती । नाना शब्दार्थव्युत्पत्ती । वदवी निश्चितीं वाचाळपणें ॥२२॥ करांच्या ठायीं ’देती घेती’ । अकर्तेनि कर्तव्यशक्ती । चरणा आचरणें निगुती । ’गमनस्थिती गोविंदें’ ॥२३॥ उपस्थसुखाची ’सुखप्राप्ती’ । तेणें सुखें सुखावे श्रीपती । स्त्रीपुरुषमैथुनव्युत्पत्ती । प्रकाशी अतिप्रीतीं पुरुषोत्तमु ॥२४॥ गुदाचे ठायीं जें का ’क्षरण’ । तेंही अक्षरें होय जाण । यापरी निजात्मा परिपूर्ण । दशधा आपण विभागला देहीं ॥२५॥ यापरी गा देहयोगें । विलासे विषयसंभोगें । भोग्य भोक्ता उभय भागें । प्रकाशूनि अंगें स्वयें भोगी ॥२६॥ जेवीं साळईच्या रुखा । साळईचि बीज देखा । साळईचि शाखोपशाखा । न विकारतां असका वृक्ष होये ॥२७॥ जेवीं कां ऊंस बीजीं पडे । तो बाहेर ऊंसपणेंचि वाढे । जरी भिन्न भिन्न कांडें चढे । तरी मागें पुढें रस एकु ॥२८॥ तेवीं विषय आणि करणें । प्रकाशूनि एकपणें । मग विषयरस सेवणें । जीवपणें स्वयें सेवी ॥२९॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक ५ वा

गुणैर्गुणान् स भुञ्जान आत्मप्रद्योतितैः प्रभुः । मन्यमान इदं सृष्टमात्मानमिह सज्जते ॥५॥

इंद्रियां आणि विषयांसी । सहजें अंतर्यामी प्रकाशी । जीव सेवूनि त्या विषयांसी । पावे आसक्तीसी अहंभावें ॥१३०॥ म्हणे हे विषय कैसे गोड । माझ्या देहाचें पुरे कोड । तंव इंद्रियांची खवळे चाड । विषय वाड भोगावया ॥३१॥ इंद्रियां विषयांची आसक्ती । देहाभिमानें वाढे वृत्ती । मावळोनि मूळींची स्फूर्ती । मोहममतास्थिती दृढ वाढे ॥३२॥ मग मी म्हणे देहातें । देहसंबंधीं जें तें आप्तें । विषयांचिये लोलुपते । उसंतु चित्तें असेना ॥३३॥ प्रकृतिस्वभावें कर्म जाहलें । तें तें म्हणे म्यां केलें । देहअहंतेचें नाथिलें । काविरें चढलें अनिवार ॥३४॥ देहअहंता अतिउद्धट । तेथें मोहममता अतिदुर्घट । तेणें जन्ममरणांची वाट । घडघडाट प्रवाहे ॥३५॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक ६ वा

कर्माणि कर्मभिः कुर्वन् सनिमित्तानि देहभृत् । तत्तत्कर्मफलं गृह्णन् भ्रमतीह सुखेतरम् ॥६॥

मनीं धरोनि विषयकाम । कर्मेंद्रियीं करितां कर्म । तेथें निपजती धर्माधर्म । बाधक परम पुरुषातें ॥३६॥ कल्पिला फळभोग घडे । त्यासारिखें देह धरणें पडे । देहें देहाची खाणी उघडे । मरणही वाढे तैसेंचि ॥३७॥ फळाशा कर्म अतिदारुण । अमरां आणी अमित मरण । अजन्म्या अंगीं जन्म पूर्ण । पुनः पुनः जाण आदळती ॥३८॥ एवं स्वर्ग आणि संसारा । जन्ममरणांच्या येरझारा । नाना योनि अपारा । निजकर्मद्वारा स्वयें भोगी ॥३९॥ डोळे बांधुनि जुंपिला घाणा । तेलियाचा ढोरु जाणा । करकरीतु परिभ्रमणा । अविश्रम जाणा भोंवतसे ॥१४०॥ तेवीं बांधोनि ज्ञानाचे डोळे । भोगूं जातां निजकर्मफळें । तंव जन्ममरणांचे सोहळे । भोगी आगळे अनिवार ॥४१॥ उदोअस्तांचेनि प्रमाणें । जैसें सूर्यासी पडे भंवणें । तैशीं हीं जन्ममरणें । अतिदारुणें स्वयें सोशी ॥४२॥ शिणशिणों जंव जन्म कंठी । सवेंच मरण ये त्यापाठीं । जैसीं जावळीं फळें एक देठीं । तैशा जन्ममरणकोटी भोगी स्वयें ॥४३॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक ७ वा

इत्थं कर्मगतीर्गच्छन् बह्वभद्रवहाः पुमान् । आभूतसंप्लवात्सर्गप्रलयावश्र्नुतेऽवशः ॥७॥

होता पूर्णत्वें जो स्वतंत्र । तो झाला कर्मपरतंत्र । नानाकर्मगतिपात्र । दुःखसुखक्षेत्र सदा वाहे ॥४४॥ मानोनि विषयांचें सुख । देखतदेखतां घेतलें विख । त्याचें अगणित असुख । जन्मकोटी दुःख सोशिताम न सरे ॥४५॥ दुःखावरी दुःखांचे आवर्त । मोहशोकांचे गर्ती पडत । अतियातनेमाजीं बुडत । सदा उकडत काळाग्नीं ॥४६॥ ऐसे सोशितां दुःखशोक । पुढें अवचितां एकाएक । महाप्रळयाचा भडका देख । निकट सन्मुख अंगीं वाजे ॥४७॥ तेथें मागें न वचे काढिला पावो । पुढें निघावया नाहीं वावो । निजकर्में बांधिला पहा वो । प्रळयाचा घावो मस्तकीं वाजे ॥४८॥ उत्पत्तिस्थितिप्रकरण । तुज सांगितलें संपूर्ण । आतां प्रळयाचें लक्षण । सावधान अवधारीं ॥४९॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक ८ वा

धातूपप्लव आसन्ने व्यक्तं द्रव्यगुणात्मकम् । अनादिनिधनः कालो ह्यव्यक्तायापकर्षति ॥८॥

सूर्योदयेंसीं दिवसस्थिती । लोटल्या अवश्य पावे राती । तेवीं झालिया उत्पत्तिस्थिती । प्रळयाची प्राप्ती अवश्य पावे ॥१५०॥ एवं पावल्या प्रळयवेळु । खवळे अनादिनिधन काळु । तो महाभूतेंसीं भूगोळु । नाशार्थ प्रबळु प्रताप मांडी ॥५१॥ तेथ जें जें स्थूळाकारें व्यक्त । तें तें करुं लागे अव्यक्त । जेवीं पेरिलें पिकोनि शेत । स्वये वाळत उष्णकाळीं ॥५२॥ तृणादि नाना बीजें क्षितीं । स्वभावें वार्षिये विरुढती । तेचि शारदीये नानाव्यक्ती । सफळितें होती सुपुष्ट ॥५३॥ तेचि ग्रीष्माच्या अंतीं । फळमूळ मोडोनि व्यक्ती । बीजें लीन होती क्षितीं । तैशी काळगती संसारा ॥५४॥ जेवीं वसंताचे ऐलीकडी । वृक्षांसी होय पानझडी । तेवीं ब्रह्मादिकांची परवडी । काळ झोडी निजसत्ता ॥५५॥ जेवीं कां वाळलिया शेत । कृषीवळु मळूं लागे समस्त । तेवीं व्यक्ताचें अव्यक्त । काळ त्वरित करुं लागे ॥५६॥ तेच अव्यक्त करिती स्थिती । राया सांगेन तुजप्रती । काळाची क्षोभक शक्ती । प्रळयाचे प्राप्तीपूर्वीं पावे ॥५७॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक ९ वा

शतवषा ह्यनावृष्टिर्भविष्यत्युल्बणा भुवि । तत्कालोपचित्तोष्णार्को लोकांस्त्रीन्प्रतपिष्यति ॥९॥

काळक्षोभाचिये दृष्टि । शतवर्षें अनावृष्टी । तेणें अत्युल्बणें आटे सृष्टी । पृथ्वीच्या पोटीं कांहीं नुरे ॥५८॥ प्राणिमात्र निमाले देख । वनें वाळूनि जाहली राख । बिंदुमात्र न मिळे उदक । यापरी लोक आटिले काळें ॥५९॥ तंव द्वादशादित्यमेळा । मंडळीं झाला एकवेळा । तेथींच्या किरणीं प्रबळा । त्रैलोक्या सकळा संतप्त केलें ॥१६०॥ येती उष्णाचिया आह्मा । होती पर्वतांच्या लाह्या । तेणें धरातळ लवलाह्या । भस्म झालें राया महाउष्णें ॥६१॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक १० वा

पातालतलमारभ्य संकर्षणमुखानलः । दहन्नूर्ध्वशिखो विष्वग्वर्धते वायुनेरितः ॥१०॥

उष्णें तापलें पृथ्वीतळ । पोळलें शेषफणामंडळ । तैं सहस्त्रमुखें विषानळ । अग्निकल्लोळ वमिता झाला ॥६२॥ पाताळतळींहूनि देखा । ऊर्ध्वमुख अग्निशिखा । जाळीतचि तिहीं लोकां । उठिला भडका अनिवार ॥६३॥ क्षोभें दिधला फूत्कारा । सहस्त्रमुखें सुटला वारा । तो साह्य झाला त्या वैश्वानरा । जाळीत दिगंतरा वाढला वणवा ॥६४॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक ११ वा

सांवर्तको मेघगणो वर्षति स्म शतं समाः । धाराभिर्हस्तिहस्ताभिर्लीयते सलिले विराटू ॥११॥

स्वर्ग आणि पाताळतळा । कवळूनि उठिल्या अग्निज्वाळा । तंव प्रळयकर्त्या मेघमाळ । क्षोभल्या त्या काळा अतिदुर्धरा ॥६५॥ म्हणाल तेथ मोठमोठे । वर्षों लागले थेंबुटे । तैसें नव्हे गा कडकडाटें । एकी धार सुटे अनिवार ॥६६॥ इतर पर्जन्याच्या धारा । त्या तैशा नव्हती नृपवरा । ऐक प्रमाणाच्या निर्धारा । तो समयो महावीरा अतिदुस्तर ॥६७॥ जैसी कां मदगजाची सोंड । तैशा धारा अतिप्रचंड । शत वर्षेंवरी अखंड । पर्जन्य वितंड पैं वर्षे ॥६८॥ विजु निजतेजें नभ जाळी । कडकडाटे दे आरोळी । काळाची बैसे दांतखिळी । ऐसा प्रलयकाळीं मेघ खवळे ॥६९॥ तेणेंउलथलें जळ सैंघ । जेथोनि वर्षत होते मेघ । त्यांतेंही विरवूनि सांग । जळमय चांग त्रैलोक्य झालें ॥१७०॥ अनिवार वर्षतां वेग । जेथें मेघांचेंही विरे अंग । या नांव ’सांवर्तक’ मेघ । अतिअमोघ वर्षावो ॥७१॥ तीर्थ क्षेत्र पवित्रोदक । सरिता समुद्र झाले एक । हारपले चंद्रसूर्यादिक । तिनी लोक बुडाले ॥७२॥ ऐशिया एकार्णवाचे ठायीं । विराट विराला गा पाहीं । साकार उरे ऐसें कांहीं । उरलें नाहीं नृपनाथा ॥७३॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक १२ वा

ततो विराजमुत्सृज्ज वैराजः पुरुषो नृप । अव्यक्तं विशते सूक्ष्मं निरिन्धन इवानलः ॥१२॥

प्रळयकालीं अतिगहिंसु । अगाध उसळे जळोल्हासु । स्थूळाचा करितां नाशु । विरे निःशेषु विराटु ॥७४॥ विराटाचा वैराज पुरुषु । तो अव्यक्तीं करी प्रवेशु । जेवीं इंधननाशें हुताशु । करी रहिवासु निजकारणीं ॥७५॥ जे ब्रह्मलोकनिवासी होती । त्यांसी महाप्रळयाचे अंतीं । ब्रह्मासवें सर्वांसी ’क्रममुक्ती’ । ऐसें स्मृति-श्रुतींचें दृढ वाक्य ॥७६॥ ’वैराजपुरुष’ नाम वदंती । हिरण्यगर्भातें म्हणती । त्यासी प्रळयीं प्रवेशु अव्यक्तीं । तैं इतरांची गति श्रुतिवाक्यें कैसी ॥७७॥ विदेहें पुशिली मायेची स्थिती । ते मायेची ऐशी दुर्धर शक्ती । जे न करिती भगवद्भक्ती । त्यां ब्रह्मयासवें मुक्ती घडों नेदी ॥७८॥ जालिया ब्रह्मसदनप्राप्ती । न करितां भगवद्भक्ती । अतिशयें दुर्लभ मुक्ती । भक्तीपाशीं मुक्ती दासी जैसी ॥७९॥ न करितां भगवद्भजन । ब्रह्मयासीही मुक्ति नव्हे जाण । मा इतरांचा ज्ञानाभिमान । पुसे कोण परमार्थीं ॥१८०॥ ज्यासी जेथ पदाभिमान । त्यासी तेंचि दृढ बंधन । यालागीं दुर्लभपण । मोक्षासी जाण तिहीं लोकीं ॥८१॥ सांडोनियां पदाभिमान । अंगें सदाशिवु आपण । नित्य वसवी महाश्मशान । भगवद्भजनीं निजनिष्ठा ॥८२॥ यालागीं ज्यांसी ब्रह्मलोकपदप्राप्ती । तेथही जे करिती भगवद्भक्ती । त्यांसीच प्रळयाच्या अंतीं । परममुक्ती नृपवर्या ॥८३॥ ब्रह्मलोकीं ज्यां नाहीं हरिभक्ती । तेही पावती पुनरावृत्ती । ऐशी मायेची दुर्धर शक्ती । न करितां भक्ती, मुक्ति कैंची ॥८४॥ येचि अर्थीं ब्रहयाचें वचन । दों श्लोकीं बोलिला आपण । ज्ञानाभिमानियां पतन । भक्तां भवबंधन कदा न बाधी ॥८५॥

(ब्रह्मादिकृतगर्भस्तुतिश्लोकौ) येऽन्यऽरविन्दाक्ष विमुक्तमानिनस्त्वय्यस्तभावादविशुद्धबुद्धयः । आरुह्य कृच्छ्रेण परं पदं ततः पतन्त्यधोऽनादृतयुष्मदङ्‌घ्रयः ॥१॥

तथा न ते माधव तावकाः कवचिद्‌भ्रश्यन्ति मार्गत्त्वयि बद्धसौहृदाः । त्वयाभिगुप्ता विचरन्ति निर्भया विनायकानीकपमूर्धसु प्रभु ॥२॥ - (भागवत, द. स्कं.पूर्वार्धं, अ.२

न करितां भगवद्भक्ती । सज्ञानाही नातुडे मुक्ती । तेचि अर्थीच्या दृष्टांतीं । ब्रह्मयाची उक्ती दाविली येथें ॥८६॥ जन्मामाजीं ब्राह्मणपण । तेही वेदशास्त्रसंपन्न । न करितां भगवद्भजन । अचूक पतन तयांसी ॥८७॥ भक्तां सर्वभूतीं भगवद्भावो । तेथ विघ्नांसी नाहीं ठावो । तयां अपावचि होय उपावो । भावार्थ देवो सदा साह्य ॥८८॥ भक्तीवीण मुक्तीचा सोसु । करितां प्रयत्ना पडे वोसु । असो हें वैराजपुरुषु । करी प्रवेशु अव्यक्तीं ॥८९॥ अव्यक्तीं वैराजाचा प्रवेशु । होतांचि महाभूतविलासु । हों लागे भूतां र्हापसु । तो अनुप्रवेशु ऐक राया ॥१९०॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक १३ व १४ वा

वायुना हृतगन्धा भूः सलिलत्वाय कल्पते । सलिलं तद्धृतरसं ज्योतिष्टवायोपकल्पत ॥१३॥

हृतरुपं तु तमसा वायौ ज्योतिः प्रलीयते । हृतस्पर्शोऽवकाशेन वायुर्नभसि लीयते ॥ कालात्मना हृतगुणं नभ आत्मनि लीयत ॥१४॥ प्रळयवायूचा क्षोभक क्रोधु । तेणें पृथ्वीचा हरिला गंधु । तंव तेही विरोनियां प्रसिद्धु । एकवदु जळ जाहलें ॥९१॥ क्षोभला वायु असमसाहस । तो हरी जळाचा जळरस । तेव्हां जळाचा होय र्हा स । सावकाश प्रळयमहातेजीं ॥९२॥ त्या तेजाचा निजसंभ्रम । वायुबळें ग्रासीत तम। तेव्हां प्रळयवायु परम । भरोनि व्योम कोंदाटे ॥९३॥ त्या प्रळयवायूचा स्पर्श । चपळतेसी सर्व ग्रास । करुनि ठाके अवकाश । तेव्हां वायूतें आकाश निःशेष ग्रासी ॥९४॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक १५ वा

इन्द्रियाणि मनो बुद्धिः सह वैकारिकैर्नृप । प्रविशन्ति ह्यहंकारं स्वगुणरैहमात्मनि ॥१५॥

आकाशाचा जो शब्दगुण । तो प्रळयकाळु गिळी संपूर्ण । तंव क्षोभला तामसभिमान । तो करी प्राशन गगनाचें ॥९५॥ दश इंद्रियांचा गोंदळा । राजसाभिमानीं रिघाला । चित्तचतुष्टयाचा मेळा । तोही प्रवेशला सात्त्विकाभिमानीं ॥९६॥ इंद्रियअधिष्ठात्रीं दैवतें । तींही मिळोनियां समस्तें । प्रवेशलीं सात्त्विकातें । जाण निश्चितें नृपनाथा ॥९७॥ ते तिनी अहंकार त्रिगुणेंसीं । प्रवेशती महत्तत्त्वासीं । महत्तत्त्व मिळे मायेसी । जेवीं कन्या संततीसीं माहेरा ये ॥९८॥ जेवीं कुकडीचीं पिलीं । कुकडी पांखांतळीं घाली । मग ते स्वयें दिसे एकली । तेवीं माया उरली कल्पांतीं ॥९९॥ एवं उत्पत्तिस्थितिप्रळयांत । त्रिविध भागें दाविली येथ । ते गुणमयी माया निश्चित । मिथ्याभूत आभासे ॥२००॥ जेवीं लेंकुरें खेळतां खेळासी । दिवसा म्हणती जाहली निशी । तेवींचि पूर्णस्वरुपापाशीं । देखती मायेसी त्रिविध कल्पना ॥१॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक १६ वा

एषा माया भगवतः सर्गस्थित्यन्तकारिणी । त्रिवर्णा वर्णिताऽस्माभिः किं भूयः श्रोतुमिच्छसि ॥१६॥

उत्तम मध्यम अधम जन । तिन्ही अवस्था त्रिभुवन । त्रिविध कर्में तीन गुण । हें जाण विंदान मायेचें ॥२॥ ध्येय ध्याता आणि ध्यान । पूज्य पूजक पूजन । ज्ञेय ज्ञाता आणि ज्ञान । हेही त्रिपुटी पूर्ण मायेची ॥३॥ दृश्य द्रष्टा आणि दर्शन । कर्म कर्ता क्रियाचरण । भोग्य भोक्ता भोजन । हे त्रिपुटी जाण मायेची ॥४॥ शब्द श्रोता आणि श्रवण । घ्रेय घ्राता आणि घ्राण । रस रसना रसस्वादन । हे त्रिपुटी जाण मायेची ॥५॥ कर क्रिया आणि कर्ता । चरण चाल चालता । बोल बोलणें बोलता । हे त्रिविधावस्था मायेची ॥६॥ अहं सोहं जडमूढता । साधक साधन साध्यता । देवी देवो परिवारदेवता । हेही त्रिविधता मायेची ॥७॥ देह देही देहाभिमान । भव भय भवबंधन । मुक्त मुमुक्षु अज्ञान । हेंही विंदान मायेचें ॥८॥ सुख दुःख जडत्व पूर्ण । आधी समाधी व्युत्थान । उत्पत्ति स्थिति निधन । इंहीं लक्षणीं संपूर्ण माया विलसे ॥९॥ नभीं नीळिमा पूर्ण भासे । शेखीं नीळिमेचा लेशही नसे । तेवीं स्वरुपीं माया आभासे । मिथ्यावेशें मायिक ॥२१०॥ जेवीं प्रत्यक्ष दिसे मृगजळ । परी तें निदाघचि केवळ । तेवीं स्वरुपीं माया प्रबळ । मुळीं निर्मूळ आभासे ॥११॥ हे मिथ्या माया कल्पनावशें । प्रबळ बळें भासली दिसे । नासूं जातां नाशिजे ऐसें । सत्यत्वें नसे निजांग ॥१२॥ नांवरुपाचिया भडसें । ब्रह्मादिक केले पिसे । मिथ्या त्रिपुटीविन्यासें । ज्या बांधिलें दिसे त्रैलोक्य ॥१३॥ जेवीं रुपासवें दिसे छाया । नाशितां नातुडे नाशावया । तेवीं स्वरुपीं मिथ्या माया । अतिदुर्जया देवांसी ॥१४॥ जेवीं देहासवें मिथ्या छाया । तेवीं ब्रह्मीं मिथ्या माया । कल्पनायोगें वाढली वायां । यालागीं ’अजया’ वेदशास्त्रें म्हणती ॥१५॥ राया कल्पना वाढे जे ठायीं । तेंचि मायेचें दृढ मूळ पाहीं । जो निर्विकल्प निजदेहीं । त्यासी माया नाहीं तिहीं लोकीं ॥१६॥ कल्पिती कल्पना जे राया । तेचि जाण मुख्य माया । आणीक रुपकें सांगावया । नातुडे माया निरुपणीं ॥१७॥ तेचि त्रिविध मुख्यलक्षणीं । माया सांगितली विवंचोनी । आतां कोण्या अर्थींचे श्रवणीं । अत्यादरु मनीं वर्ते राया ॥१८॥ माया दुस्तर दारुण । ऐकूनि ऋत्विज ब्राह्मण । थरारले सभाजन । राजाही पूर्ण विस्मित जाहला ॥१९॥ नवल मायेचें रुपक । नाशूं न शकतीच ज्ञाते लोक । जिया गोंविले ब्रह्मादिक । इतरांचा देख पाडु कोण ॥२२०॥ माया आक्रमूनि शिवासी । तोही आणिला जीवत्वासी । ते माया तरवे दीनासी । तो उपावो यासी पुसों पां ॥२१॥ सुखोपायें दीन जन । दुस्तर माया तरती पूर्ण । तदर्थी राजा आपण । अत्यादरें प्रश्न श्रद्धेनें पुसे ॥२२॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक १७ वा

राजोवाच-यथैतामैश्वरीं मायां दुस्तरामकृतात्मभिः । तरन्त्यञ्जः स्थूलधियो महर्ष इदमुच्यताम्‌ ॥१७॥

अतिदुस्तर हरीची माया । आइकोनि हांसें आलें राया । लटकीच परी देहाभिमानियां । बाधावया दृढ जाहली ॥२३॥ माया दुस्तर शास्त्रप्रसिद्धी । तेथ बाळेभोळे स्थूळबुद्धी । सुखें तरती कोणे विधीं । तो सांग त्रिशुद्धी उपावो ॥२४॥ ज्यासी वश्य नाहीं निजमन । आणि भवाब्धि तरावया भाव पूर्ण । ऐसे भोळे भाविक जन । त्यांसी मायातरण सुगम सांगा ॥२५॥ मागां कवी बोलिला संकलितीं । ’तन्माययाऽतो बुध आभजेति’ । गुरु-ब्रह्म अभेदस्थिती । करितां भक्ती माया तरिजे ॥२६॥ तें भक्तीचें स्पष्ट लक्षण । विशद होआवया श्रवण । पुढती मायेचें तरण । पुसावया कारण मुख्य हेंचि ॥२७॥ तो मायातरणोपायविधी । सुगम सांगावया त्रिशुद्धी । अंतरिक्षाधाकुटा सुबुद्धी । ’प्रबुद्ध’ प्रज्ञानिधी बोलता जाहला ॥२८॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक १८ वा

प्रबुद्ध उवाच- कर्माण्यारभमाणानां दुःखहत्यै सुखाय च । पश्येत्पाकविपर्यासं मिथुनीचारिणां नृणाम ॥१८॥

मुख्य मायेचें तरण । प्रबुद्धचि जाणे पूर्ण । प्रबुद्ध जाहलिया आपण । मायेचें विंदान न तरतां तरती ॥२९॥ मनीं विषयाचा छंदु । तो केवळ महाबाधु । विषयत्यागी तो प्रबुद्धु । तोचि विशदु भावो आइका ॥२३०॥ विषयीं लोभलें अत्यंत मन । तेथ नव्हतां वैराग्य पूर्ण । कदा नव्हे मायेचें तरण । वैराग्यार्थ जाण विषय निंदी ॥३१॥ केवळ नश्वर विषय देख । तेंचि मानिती परम सुख । तें सुखचि दुःखदायक । स्त्रीकामें मुख्य माया बाधे ॥३२॥ वेंचूनि धनाचिया गांठी । सुखार्थी स्त्री बैसविली पाटीं । तेचि भोगवी दुःखकोटी । जगीं माया लाठी स्त्रीकामें ॥३३॥ स्त्रीकामें प्रपंचु सबळ । स्त्रीकामें दुःख प्रबळ । स्त्रीकामें मायेसी बळ । स्त्रीकामें सकळ मोहिलें जग ॥३४॥ आवडीं स्त्री बैसवितां पाटीं । ते प्रपंचाच्या वाढवी कोटी । महामोहाच्या पाडूनि गांठी । दुःखसागरीं लोटी स्त्रीकामु ॥३५॥ जे नवमास वाहे उदरांत । ते माता करुनि अनाप्त । स्त्रियेसी मानिती अतिआप्त । ऐशी माया समर्थ स्त्रीकामें ॥३६॥ जे तोंडींचें पोटींचें खाववित । जे सदा सोशी नरकमूत । ते मातेहूनि स्त्री आप्त । जाहली जगांत मायामोहें ॥३७॥ स्त्रिया मेळवितां असंख्य मिळती । परी माता न मिळे त्रिजगतीं । ऐसें जे सज्ञान जाणती । तेही आप्त मानिती स्त्रियेतें ॥३८॥ मातेतें भजतां भुक्तिमुक्ती । स्त्रियेतें भजतां नरकप्राप्ती । ऐसें जे शास्त्रज्ञ जाणती । तेही माता उपेक्षिती स्त्रीकामें ॥३९॥ एवं स्त्रीकामाचिया व्याप्ती । माया व्यापिली त्रिजगतीं । सज्ञानही पाडले भ्रांतीं । स्त्रीकामासक्ती महामाया ॥२४०॥ मानूनि विषयांचें सुख । काम्य कर्म करितां देख । तेणें अतिदुःखी होती लोक । दुःखदायक काम्य कर्म ॥४१॥ कामिनीकामें गृहासक्ती । प्राणी प्राणांतें स्वयें शिणविती । त्या श्रमाची निदानस्थिती । सांगेन तुजप्रती राजाधिराजा ॥४२॥ निर्मळ जळें भिंती धुतां । जळाचीच नासे निर्मळता । हात माखती धुतले म्हणतां । भिंतीही तत्त्वतां निदळ केली ॥४३॥ तेवीं विषयांचेनि सुखें सुख । न पावतीच ब्रह्मादिक । विषयाचा जे मानिती हरिख । ते परममूर्ख पशुदेही ॥४४॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक १९ वा

नित्यार्तिदेन वित्तेन दुर्लभेनात्ममृत्युना । गृहापत्याप्तपशुभिः का प्रीतिः साधितैश्चलैः ॥१९॥

रातिदिवसु निजनिकटें । मरणेंसीं घेतां झटें । कवडीची प्राप्ती न भेटे । प्राणांतकष्टें द्रव्य जोडे ॥४५॥ एवं कष्टें जोडलें धन । तें महादुःखाचें जन्मस्थान । अर्थ अनर्थाचें अधिष्ठान । निजात्ममरण निजमूळ ॥४६॥ द्रव्य नसतां उपायें शिणवी । जाहलिया संरक्षणीं आधी लावी । रात्रिदिवस हृद्रोग जीवीं । अविश्वासें नांदवी धनलोभु ॥४७॥ मायबापांशीं चोरी करवी । स्त्रीपुत्रांसीं कलहो लावी । सुहृदांतें दूरी दुरावी । हे द्रव्याची पदवी स्वाभाविक ॥४८॥ द्रव्यापाशीं आधिव्याधी । द्रव्यापाशीं दुष्ट बुद्धी । द्रव्यापाशीं सलोभ क्रोधी । असत्य निरवधी द्रव्यापाशीं ॥४९॥ द्रव्यापाशीं अतिविकल्प । द्रव्यापाशीं वसे पाप । द्रव्यापाशीं अतिसंताप । पूर्ण दुःखरुप तें द्रव्य ॥२५०॥ हें दानें त्यागितां फळ गोमटें । लोभियां नरका ने हटेंतटें । द्रव्याऐसें गा वोखटें । आन न भेटे तिहीं लोकीं ॥५१॥ नळिया चणियांचे आशा । वानरें मुठीं धरणें तोचि फांसा । तेवीं द्रव्यदाराभिलाषा । नरदेहदशा अधःपातीं ॥५२॥ द्रव्य सहसा न मिळे पाहीं । मिळे तरी अनीति अपायीं । यालागीं द्रव्याच्या ठायीं । सुख नाहीं त्रिशुद्धी ॥५३॥ धन वेंचोनि फाडोवाडें । घर करिती वाडेंकोडें । तें अध्रुवत्वें सवेंचि पडे । थितें द्रव्य बुडे आयुष्येंसीं ॥५४॥ करुनि आयुष्याचा मातेरा । मुद्दलसिंचनें जोडिलें पुत्रा । त्या पुत्राच्या मरणद्वारा । दुःखदुर्धरामाजीं बुडती ॥५५॥ प्रपंचींचे सुहृद समस्त । जंव स्वार्थ तंव होती आप्त । स्वार्थविरोधें ते अनाप्त । होऊनि घात सुहृदां करिती ॥५६॥ करोनियां अतिहव्यासु । मेळविती नाना पशु । त्यांचा सवेंचि होय नाशु । तेणें दुःखें त्रासु गृहस्थांसी ॥५७॥ निजदेहोचि नश्वर येथ । त्यासि प्रपंच नव्हे गा शाश्वत । अवघें जगचि काळग्रस्त । इहलोकीं समस्त ठकिले विषयीं ॥५८॥ मनुष्यदेहो कर्मभूमीं प्राप्त । तो लोक म्हणती ’कर्मजित’ । हा जैसा नश्वर येथ । तैसाच निश्चित नश्वर स्वर्गु ॥५९॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक २० वा

एवं लोकं परं विद्यान्नश्वरं कर्मनिर्मितम्‌ । सतुल्यातिशयध्वंसं यथा मण्डलवर्तिनाम् ॥२०॥

मनीं धरोनी विषयभोग । इहलोकीं करिती याग । पुण्य जोडोनियां साङग । पावती स्वर्ग निजपुण्ययोगें ॥२६०॥ स्वर्गसुखा इंद्र अधिपती । तोही पतनार्थ धाके चित्तीं । विघ्नें सूची तापसांप्रती । स्वर्गस्थिति अपायी ॥६१॥ यापरी निजपुण्यें स्वर्गप्राप्ती । त्या लोकातें ’पुण्यजित’ म्हणती । तेही पुण्यक्षयें क्षया जाती । तेणें धाकें धाकती स्वर्गस्थ श्रेष्ठ ॥६२॥ गांठीं पुण्य असतां चोख । स्वर्गभोगीं असेल सुख । हेही वार्ता समूळ लटिक । स्वर्गीचें दुःख ऐक राया ॥६३॥ समान पुण्यें समपदप्राप्ती । त्यांसी स्पर्धाकलहो करिती । आपणाहूनि ज्यां अधिक स्थिती । त्यांचा द्वेष चित्तीं अहर्निशीं ॥६४॥ जैसे राजे मंडळवर्ती । राज्यलोभें कलहो करिती । तैशी स्वर्गस्थां कलहस्थिती । द्वेषें होती अतिदुःखी ॥६५॥ पतनभयें कलह-द्वेष वोढी । क्षयातें पावे पुण्यजोडी । अधोमुख पडती बुडीं । याज्ञिकें बापुडीं चरफडती ॥६६॥ एवं स्वर्गसुखउल्हासु । मानिती ते केवळ पशु । प्रत्यक्ष तेथ द्वेषु नाशु । असमसाहसु नित्य कलहो ॥६७॥ सेविलाचि विषयो नित्य सेविती । परी कदा नव्हे मानसीं तृप्ती । तरी मिथ्या म्हणौनि नेणती । हे मोहक शक्ती मायेची ॥६८॥ जैसें वेश्येचें सुख साजणें । वित्त घेऊनि वोसंडणें । तेवीं विषयाचा संगु धरणें । तंव तंव होणें अतिदुःखी ॥६९॥ यालागीं उभयभोगउपाया । जे जे प्रवर्तले गा राया । ते ते जाण ठकिले माया । थितें गेलें वायां उत्तम आयुष्य ॥२७०॥ कर्मभूमीं नरदेह प्राप्त । हें पूर्ण निजभाग्याचें मथित । देव नरदेह वांछित । ते देव केले व्यर्थ विषयार्थी ॥७१॥ एवं विषयाची आसक्ती । माया ठकिले नेणों किती । यालागीं विषयाचे विरक्ती । करावी गुरुभक्ती तेंचि सांगों ॥७२॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक २१ वा

तस्माद्गुरुं प्रपद्येत जिज्ञासुः श्रेय उत्तमम् । शाब्दे परे च निष्णातं ब्रह्मण्युपशमाश्रयम् ॥२१॥

जाणोनि विषयांचें नश्वरपण । पावावयालागीं ब्रह्म पूर्ण । सद्गुरुसी अनन्यशरण । रिघावें संपूर्ण श्रद्धायुक्त ॥७३॥ सद्गुरुवचनमात्रें माया । तरेन हा निश्चयो राया । येणें सद्भावें लागतो पायां । पावावया निजस्वार्थु ॥७४॥ ’गुरु’ ऐसें जें म्हणणें । तेंही आहे बहुसालपणें । ऐक राया तीं लक्षणें । तुज कारणें सांगेन ॥७५॥ एक वेदाध्ययन गुरु । एक व्याख्यानदानीं उदारु । एक ज्योतिषज्ञानीं गंभीरु । परी ते सद्गुरु न म्हणती ज्ञाते ॥७६॥ एक आगमोक्त मंत्र उपासिती । जप करावा विधानयुक्ती । मग कैं होईल निजप्राप्ती । हें नकळे निश्चितीं गुरुशिष्यां ॥७७॥ एक वायुधारणा लाविती । एक नाना लक्ष्यें दाविती । एक हठयोगें गोंविती । एक बैसविती महामुद्रा ॥७८॥ एक ब्रह्मानुवादें चोखटु । तत्त्वनिरुपणीं उद्भटु । वैराग्यबोलिका वरिष्ठु । उपजवी विटु उभयभोगांचा ॥७९॥ कैसें निरुपी शुद्ध ब्रह्म । ऐकोनी सात्विकां येत प्रेम । परी निजहृदयींचा भ्रम । निरसे तें वर्म नेणेचि ॥२८०॥ जेवीं गुळ-उसांचा घाणा । तोंडींचा रसु भरे भाणा । शब्दचोपटें भरोनि वदना । करी परिभ्रमणा करकरितु ॥८१॥ ऐसा जो कां शब्दज्ञानी । उत्तम व्याख्याता ज्ञानगुणीं । तो जन रंजवी निरुपणीं । स्वयें कोरडेपणीं करकरितु ॥८२॥ योगक्षेम चाले गोमटा । लौकिकीं थोर प्रतिष्ठा । तेथें निजप्राप्तीची उत्कंठा । न वचे वरिष्ठा शिष्यांची ॥८३॥ जेवीं अमृत म्हणतां । चवी न लभे गा सर्वथा । तेवीं शाब्दिक ज्ञानयोग्यता । अनुभववार्ता स्वयें नुपजे ॥८४॥ जेणें स्वयें चाखिली नाहीं चवी । तो दुजयातें गोडी केवीं लावी । यालागीं जो पूर्णानुभवी । तो तारि सद्भावें सच्छिष्यासी ॥८५॥ एवं गुरुपणाची वदंती । असे बहुपणें नांदती । जो करी अपरोक्षप्राप्ती । त्यातें म्हणती सद्गुरुस्वामी ॥८६॥ ज्याचेनि वाक्यें असंतता । निःशेष मावळे तत्त्वतां । त्यासीचि गा सद्गुरुता । वेदशास्त्रार्थां प्रतिपाद्य ॥८७॥ जे उपदेशिती मंत्रतंत्र । तेही पूज्यत्वें अतिसधर । जेथें नुरे पूज्यपूजकताविचार । तोचि साचार सद्गुरुस्वामी ॥८८॥ एकाचें शुद्ध ब्रह्मज्ञान । वस्तु देखोनि विरालें मन । मावळलें द्वैताचें भान । पडिलें मौन चहूं वाचां ॥८९॥ इंद्रियें टंवकारिलीं समस्त । प्राण पांगुळला जेथींचा तेथ । वस्तु देखोनियां परमाद्भुत । पडलें ताटस्थ्य देहभावा ॥२९०॥ ऐसा जो आत्मानुभवी । त्यातें सद्भावें शिष्यु विनवी । तंव तो पुसे ना समजावी । ताटस्थ्यभावीं अबोलणा ॥९१॥ एका अनुभवा आलें ब्रह्म । फिटला बाध्यबाधकतेचा भ्रम । मोडलें द्वैतभावाचें कर्म । जगीं विषम असेना ॥९२॥ परी अचुंबित वर्तणें । अघटमान कर्म करणें । अत्यंत उग्रता मिरवणें । दुर्धरपणें भयानकु ॥९३॥ आपण आपणियामाजीं हंसत । ध्वनितें बोले परमार्थ । तेथें बोधेना शिष्याचें चित्त। पडे दुश्चित्त ते ठायीं ॥९४॥ ऐसा जो वर्ते ब्रह्मज्ञानी । त्याची ब्रह्मस्थिती न मने जनीं । मा कोण जाईल भाव धरोनी । बोधालागोनी त्यापाशीं ॥९५॥ आतां सद्गुरुचीं जीं निजलक्षणें । राया सांगेन तुजकारणें । जे ऐकतां अंतःकरणें । सुखी होणें सद्भावें ॥९६॥ तरी जो कायावाचामनें । अतिकृपाळू दीनाकारणें । तोडी शिष्याचीं भवबंधनें । उठवी ठाणें अहंकाराचें ॥९७॥ जो शब्दज्ञानें पारंगतु । ब्रह्मानंदें सदा डुल्लतु । शिष्यप्रबोधनीं समर्थु । यथोचितु निजभावें ॥९८॥ ज्याचा जैसा जैसा भावो । तैसा तैसा करी अनुभवो । तरी गुरुत्वाचा अहंभावो । अणुमात्र पहा हो धरीना ॥९९॥ शिष्यापासूनि सेवा घेणें । हें स्वप्नींही न स्मरे मनें । शिष्याची सेवा स्वयें करणें । पूज्यत्वें पाहणें निजशिष्यां ॥३००॥ शिष्य देखावा पुत्रासमान । हें स्मृतिवाक्य असे प्रमाण । दृष्टीं देखों नेणे गौण । शिष्या देखे पूर्ण ब्रह्मत्वें ॥१॥ शिष्य सेवा करी निजभावार्थें । परी तो सेवक न म्हणे त्यातें । ज्यासी भगवद्रूप सर्व भूतें । शिष्य वेगळा तेथें सेवकत्वें नुरे ॥२॥ ऐसा मी एक महायोगी । हेंही न मिरवी तो जगीं । गुरुत्वाचा ताठा अंगीं । सर्वथा शिगीं लागों नेदी ॥३॥ आपुल्या योगक्षेमाचें सांकडें । स्वप्नींही न घाली शिष्याकडे । शिष्यसंकट अतिगाढें । निवारी रोकडें निजांगें जो ॥४॥ मी एक अकर्ता निजात्मयोगी । म्हणौनि विषयांतें न भोगी । अथवा विषयो निःशेष त्यागी । हाही आग्रहो अंगीं असेना ॥५॥ तो विषय भोगी ना स्वयें त्यागी । तो अदृष्टाच्या निजविभागीं । लावूनियां देहाच्या अंगीं । परब्रह्मयोगीं विचरत ॥६॥ देह दैवें पालखीमाजीं चढे । अथवा विष्ठेमाजीं पडे । तें दोहींचें सुखदुःख त्याकडे । मी म्हणौनि पुढें कदा न रिघे ॥७॥ देहीं असोनि नाहीं अहंकृती । गेहीं असोनि नाहीं गृहासक्ती । शेखीं लोकांमाजीं लौकिकस्थिती । सुखें वर्तती लोकांसरिसें ॥८॥ त्यासी स्त्री म्हणे माझा भर्ता । पुत्र म्हणे माझा पिता । शिष्य म्हणती गुरु तत्त्वतां । तो त्यांहूनि परता त्यांमाजीं वर्ते ॥९॥ ऐशिया पूर्णप्रतीती । आचरोनि दावी भक्ती । हरि भजावा सर्वां भूतीं । हेंच शिष्यांप्रती उपदेशी ॥३१०॥ हीं सद्गुरुचीं निजलक्षणें । पंडितां न कळती ज्ञातेपणें । पूर्णानुभवी जाणती खुणे । इतरांचें जाणणें पांगुळे तेथ ॥११॥ त्याचे गुरुत्वाची वोळखण । अंगीं निजशांति पूर्ण । हेंचि सद्गुरुत्वाचें लक्षण । मुख्य भूषण हेंचि राया ॥१२॥ जगीं शांति जाली परदेशी । कोठेंही ठावो न मिळे तिशीं । ते आली सद्गुरुपायांपाशीं । सुखवासासी वसावया ॥१३॥ यापरी सद्गरुपाशीं शांती । स्वयें आली सुखवासवस्ती । जेवीं कां माहेराआंतौती । स्वानंदें क्रीडती कन्या जैशी ॥१४॥ जाणोनि वेदशास्त्र निश्चितीं । जो न मिरवी गा व्युत्पत्ती । ज्यासी अपरोक्षें पूर्ण शांती । तो सद्गुरुमूर्ति निश्चयें राया ॥१५॥ झणीं श्रोते कोपती येथ । म्हणतील ग्रंथ वाढविला व्यर्थ । ’निष्णात’ या पदाचा अर्थ । काढितां तेथ स्फुरलें हो ॥१६॥ हे माझे गांठीची नव्हे युक्ती । सद्गुरु आपण आपली स्थिती । बोलवीतसे ग्रंथार्थी । पदपदार्थी साधूनि ॥१७॥ तरी सद्गुरुचीं लक्षणें । न वर्णवती अगाधपणें । वेद वेडावले मुकेपणें । तेथें माझें बोलणें सरे केवीं ॥१८॥ येथ आश्चर्य कैसें देखा । श्रीभागवत देशभाखा । परमार्थु साधिला नेटका । तुष्टला निजसखा जनार्दनस्वामी ॥१९॥ एका जनार्दना शरण । त्याची जैं होय कृपा परिपूर्ण । त्या देहीं असतां देहबंधन । नातळे जाण गुरुभक्तां ॥३२०॥ ज्याचे सेवितां निजचरण । देहीं न बाधी देहबंधन । त्यासी जाहलिया अनन्य शरण । दे अगाध कोण हें न कळे वेदां ॥२१॥ न करितां सद्गुरुभक्ती । कदा नव्हे परमार्थप्राप्ती । यालागीं सद्गुरुभक्ती । बोलिली ग्रंथीं शिष्यहितार्थ ॥२२॥ यालागीं पूर्ण सद्गुरुपाशीं । अनन्य शरण होतां त्यासी । तो सद्भावें निववी शिष्यासी । निजबोधेंसीं यथार्थ ॥२३॥ सद्गुरुस्थितीचें निरुपण । राया सांगितलें संपूर्ण । आतां शिष्याचें लक्षण । सावधान अवधारीं ॥२४॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक २२ वा

तत्र भागवतान् धर्मान् शिक्षेद्गुर्वात्मदैवतः । अमाययाऽनुवृत्त्या यैस्तुष्येदात्मात्मदो हरिः ॥२२॥

वरीवरी दिसती सात्विक । भीतरीं विकल्पी शिष्य एक । एक ते केवळ दांभिक । एक ज्ञानठक अतिधूर्त ॥२५॥ एक ते केवळ प्रतिष्ठाकाम । एकासी पूज्यतेचा संभ्रम । एकासी जाणिवेचा आक्रम । एकाचे पोटीं भ्रम महासिद्धीचा ॥२६॥ एक वाग्वादी वाजट । एक अतिशयेंसीं कर्मठ । एक केवळ कर्मनष्ट । आम्ही ब्रह्मनिष्ठ अभिमानें ॥२७॥ एका आवडे वायुधारण । एका आसनजयाभिमान । एकाचें संशयी मन । विश्वास पूर्ण दृढ नाहीं ॥२८॥ एक आदरें उपदेशु घेती । मग होय नव्हे विकल्प चित्तीं । ऐशा अनेक शिष्यपंक्ती । ते जाण निश्चितीं मायिक ॥२९॥ आतां जे कां अमायिक । शोधितसत्वाचे सात्विक । मुख्य परमार्था साधक । जे अवंचक सर्वस्वें ॥३३०॥ जे गुरुचरणाचे अंकिले । जे गुरुवाक्या जीवें विकले । सद्गुरुलागीं वहिलें । सर्वस्व आपुलें वोवाळिती ॥३१॥ जो सद्गुरुच्या बोलावरी । जीविताची कुरवंडी करी । जो गुरुआज्ञेबाहेरी । तिळभरी हों न शके ॥३२॥ सद्गुरुतें मनुष्यबुद्धी । पाहोंचि नेणे जो त्रिशुद्धी । सेवेलागीं निरवधी । हर्षानंदीं तत्पर ॥३३॥ निजभावार्थें सादर । सेवेलागीं अतितत्पर । शरीर आठही प्रहर । अणुमात्र वंचीना ॥३४॥ उंच अथवा नीच काम । म्हणों नेणे मनोधर्म । गौण करोनि नित्यकर्म । मानी उत्तमोत्तम गुरुसेवा ॥३५॥ सेवेलागीं निष्कपट । नित्य निजभावें चोखट । जंव जंव सेवा पडे सदट । तंव तंव उद्भत उल्हासु ॥३६॥ सच्छिष्य असच्छिष्य समुदावो । सद्गुरुसी सारिखेचि पहा वो । ज्याचे हृदयीं जैसा भावो । तैसा पहा हो फळभोग ॥३७॥ भावेषु विद्यते देवो’ । हा उपदेशीं मुख्य निर्वाहो । आपुला आपणया भावो । फळभोग पहा हो भोगवी ॥३८॥ चुकवावया मृत्यूचा ठावो । जाणिवे आणितां निजभावो । हिरण्यकशिपु नाडला पहा हो । संधी साधोनि देवो निर्दळी त्यासी ॥३९॥ तेथेंचि प्रर्हालदाचा भावो । मज रक्षिता देवाधिदेवो । त्यासी साक्षेपें मारितां रावो । मरणचि वावो भावार्थें केलें ॥३४०॥ परमार्थीं जें जाणपण । ते जाणावी नागवण । यालागीं सद्भावें जो संपूर्ण । तो जन्ममरणछेदकु ॥४१॥ मी शिष्यपरीक्षकु ज्ञाता । हे सद्गुरुसी नाहीं अहंता । तेथें जैशी त्याची भावार्थता । तैशा तैशा अर्था तो पावे ॥४२॥ हें असो सच्छिष्याचा सद्भावो । राया अभिनव कैसा पहा हो । गुरु ब्रह्म ऐक्यभावो । निजनिर्वाहो निष्टंक ॥४३॥ माझ्या इंद्रियवृत्ती चाळिता । सद्गुरु ’निजात्मा’ मजआंतौता । बाह्य सेवेलागीं सर्वथा । ’ब्रह्ममूर्ति’ तत्त्वतां सद्गुरु मानी ॥४४॥ सद्गुरुचरणीं आपण । चित्त-वित्त-जीवितेंसीं पूर्ण । करुनि घाली आत्मार्पण । सर्वस्वें संपूर्ण सर्वभावें ॥४५॥ तेथें संतुष्टला स्वामी पूर्ण । तोही सर्वस्वें भुलोन । आवडी निजांगें आपण । सेवका आधीन स्वामी होये ॥४६॥ आत्मार्पण करितां बळी । द्वारीं द्वारपाळ जाहला वनमाळी । ऐसी भजनभावाची नवाळी । सेवकाजवळी स्वामी तिष्ठे ॥४७॥ एवढी ये अगाध प्रीती । उत्तम भक्त स्वयें पावती । भाळ्याभोळ्यां हेचि स्थिती । कैशा रीती आतुडे ॥४८॥ याचिलागीं सद्गुरुपाशीं । शरण रिघावें सर्वस्वेंशीं । तो संतोषोनियां शिष्यासी । भजनधर्मासी उपदेशी ॥४९॥ जेणें भजनें भगवंत । भजोनि जाहले उत्तम भक्त । ते भागवतधर्म समस्त । शिकावे निश्चित सद्भावेंसीं ॥३५०॥ मुख्य भागवतधर्मस्थिती । अवश्य करावी सत्संगती । हेंचि सद्गुरु उपदेशिती । असत्संगतित्यागार्थ ॥५१॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक २३ वा

सर्वतो मनसोऽसङगमादौ सङगं च साधुषु । दयां मैत्रीं प्रश्रयं च भूतेष्वद्धा यथोचितम् ॥२३॥

सर्वांपासोनि निःसंग । जरी मनीं होणें आहे चांग । तैं अवश्य धरावा सत्संग । असत्संग त्यागावा ॥५२॥ मुख्य असत्संग देहसंगती । त्याची समूळ करावी निवृत्ती । जगीं दाटुगी सत्संगती । जाण निश्चितीं नृपनाथा ॥५३॥ जेथें दया मैत्री प्रश्रयो पूर्ण । मुख्यत्वें हें त्रिविध लक्षण । अवश्य करावें आपण । सत्संग प्रमाण स्वहितासी ॥५४॥ सांडोनियां थोरपण । साधूसी लीन होआवें संपूर्ण । सांडोनियां देहाभिमान । त्यासी लोटांगण घालावें ॥५५॥ साधूपरता पूज्य पहा हो । जगीं नाहीं आन देवो । संतपूजनें देवाधिदेवो । स्वयमेवो संतुष्टे ॥५६॥ संतपदींचे रजःकण । शिरीं वंदावे श्रद्धेनें पूर्ण संतांपुढें जाणपण । सर्वथा आपण न मिरवावें ॥५७॥ देखोनि संतसमुदावो । अनन्यगती भगवद्भावो । भगवद्भावें नम्र स्वभावो । ’प्रश्रयो’ पहा हो या नांव ॥५८॥ नम्रता सेवितां संतचरण । येथें भूतदया वाढे पूर्ण । हें दयेचें निजलक्षण । सावधान अवधारीं ॥५९॥ भूतांसी कठिणपण । देखतां निघों पाहे प्राण । मा स्वयें करील आपण । हें सर्वथा जाण स्वप्नीं न घडे ॥३६०॥ जेणें आपणासी होय दुःख । तें भूतांसी करीना निःशेख । जेणें आपणासी होय सुख । तें आवश्यक करी दीना ॥६१॥ सर्व भूतीं दया समान । कदा न बोले कठिणपण । भूतांची पीडा निवारण । करोनि आपण सुखोपाय चिंती ॥६२॥ जीवमात्रीं दुरुक्ती बोलतां । जिव्हेच्या घेवों पाहे जीविता । भूतीं दुष्टपण चाळितां । समूळ निजचित्ता निर्दाळूं पाहे ॥६३॥ भूतांसी जेथ पीडा पावे । त्यातळीं जीव घालूं धांवे । जीवापरीस भूतें सर्वें । दयागौरवें पढियंतीं ॥६४॥ ऐसें जें कारुण्य पूर्ण । त्या नांव ’दया’ संपूर्ण । आतां मैत्रीचें लक्षण । असाधारण तें ऐका ॥६५॥ सर्व भूतांचे ठायीं । सुहृदावांचोनि दुजें नाहीं । तरी न करितांचि मैत्री पाहीं । ठायींचे ठायीं अलोलिक ॥६६॥ जे विषयवियोगें न विटे । नाना विकल्पीं न तुटे । आलिया परम संकटें । ’मैत्री’ नेटेंपाटें सदा ग्राह्य ॥६७॥ या नांव गा मित्रभावो । प्राण गेलिया न तुटे पहा हो । देखतां कल्पांतकाळघावो । निजमित्रसमुदावो एकवटे कीं ॥६८॥ ऐसी आचरतां निजस्थिती । श्रद्धा उपजे सर्वाम भूतीं । त्या श्रद्धेची व्युत्पत्ती । यथानिगुती सांगेन ॥६९॥ नवल श्रद्धेचें लक्षण । ब्रह्मा मुंगी समसमान । तरी यथोचित विधान । सर्वथा जाण चुकेना ॥३७०॥ अर्घ्यपाद्यादि पूजन । सकळ दान आणि सन्मान । हे श्रद्धा ब्राह्मणीं संपूर्ण । एकासी तें जाण अन्नमात्रचि ॥७१॥ एका अन्न आच्छादन । एकासी ते कोरडे कण । तृण आणि जीवन । एका पयःपान यथोचित ॥७२॥ जेणें ज्यासी सुख संपूर्ण । तें तें करी उचित श्रद्धें जाण । अनुचित श्रद्धेचें विंदाण । दुःखकारी संपूर्ण सर्वार्थीं ॥७३॥ जेवीं ब्राह्मणा वाढिलें तृण । गाईस वाढिलें मिष्टान्न । श्वानासी बैसणें सिंहासन । साधूसी आसन थारोळा ॥७४॥ व्याघ्रासी पडिल्या लंघन । त्यासि अर्पूं नये गोदान । गाय गादल्या संपूर्ण । तैलाभ्यंजन करुं नये ॥७५॥ हो कां देह-इंद्रियें जरी एकें । तरी जिव्हाकर्म नव्हे नाकें । तेवीं एक भूतात्मा भूतवेखें । उचितोन्मुखें यजावा ॥७६॥ करितां यथोचित अर्पण । जरी क्रिया दिसे भिन्न भिन्न । तरी अंतरश्रद्धा अभिन्न । हें मुख्य लक्षण भागवतधर्मी ॥७७॥ भूतीं भूतात्मा अभिन्नस्थिती । दया मैत्री साधूंची भक्ती । हेच आतुडे कैशा रीतीं । प्रबुद्ध तदर्थी उपाव सांगे ॥७८॥ तेचि नव श्लोकीं श्लोकोक्ती । समूळ भागवतधर्मस्थिती । प्रबुद्ध सांगे रायाप्रती । साधकां निजप्राप्ती साधावया ॥७९॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक २४ वा

शौचं तपस्तितिक्षां च मौनं स्वाध्यायमार्जवम् । ब्रह्मचर्यमहिंसां च समत्वं द्वन्द्वसंज्ञयोः ॥२४॥

मुख्य साधावया परमार्थ । अवश्य पाहिजे गा ’शुचिता’ । शुचित्वावांचोनि तत्त्वता । न लाभे हाता निजस्वार्थु ॥३८०॥ यालागीं गा नृपनाथा । शुद्ध शौचाची आइक कथा । आंतर मळ न क्षाळितां । न लाभे हाता बाह्यशुद्धी ॥८१॥ मन मळिण वासनामळें । तें न करितां सोंवळें । बाह्य पवित्रता अहंबळें । तें जाण आंधळें न्याहाळी जैसें ॥८२॥ मन मळिण वासनामळें । तें प्रक्षाळूनि सोंविळें । करावें गा भावबळें । गुरुवाक्यमेळें निजनिष्ठा ॥८३॥ सोनें जेवीं पुटीं पडे । मळ तुटे वाणीं चढे । तेवीं गुरुसेवा जडत्व मोडे । चित्तशुद्धी जोडे निर्दुष्ट ॥८४॥ आरशासी सहाणीं तोडिजे । तेणें स्वमुखा शुद्धत्व जोडिजे । तेवीं चित्तशुद्धी उघडिजे । सहजीं सहजें निजशुद्धी ॥८५॥ लोहें परिसु झांकिजे । तंव लोहात्वा मुकिजे । तेवीं अंतरशुद्धीनें कीजे । महा निर्बुजे स्थूळबुद्धि ॥८६॥ सूर्यासन्मुख सूर्यकांत । जाहलिया शुद्धत्वें होय दीप्त । ते प्रभा बाह्य प्रकाशत । अग्निहोत्रार्थ महायागा ॥८७॥ तेवीं गुरुवाक्यें अंतरशुद्धता । सबाह्य आली शुचिता । हे न करिती जे पवित्रता । ते जाण तत्त्वतां अतिभंडिमा ॥८८॥ अल्प जळ शौचाप्रती । तेणें हात करकटले ठाती । शेवटीं गिरबिडे बृहती । तेवीं विकल्पी होती अपवित्र ॥८९॥ भरलें काळकूट जीवीं । वरी टवटव अतिबरवी । तें इंद्रावण कोणीही न सेवी । अंतरस्वभावीं अतिमळिण ॥३९०॥ तीर्थी धुतला रजकराजु । तो काय होईल शुद्ध द्विजु । नटें घेतला राजध्वजु । तो नव्हे पूज्यु बाह्यक्रियावशें ॥९१॥ सुंदरी सुकुमार साजिरी । वोठीं कुष्ठता तिळभरी । जाहलिया तीतें कोणी न वरी । वरीवरी बरी दिसतांही ॥९२॥ नागवी माथां मोत्यांची जाळी । शिंबरी सुपाणीदाणा ल्याली । तेवीं बाह्य पवित्रता दाविली । ते ते केली निजभंडिमा ॥९३॥ दहें माखला वायसु । तो काय होईल राजहंसु । दहीं म्हणोनि मथितां कापुसु । तृप्ती नव्हे उपहासु जगीं प्रगटे ॥९४॥ तेवीं अंतरीं विकल्पु असतां । बाह्य जे जे पवित्रता । ते ते क्रिया नृपनाथा । जाण तत्त्वतां अतिभंडिमा ॥९५॥ अंतर क्षाळिलें गुरुप्रतीतीं । बाह्य क्षाळिलें शास्त्रयुक्तीं । ऐसें शुचित्व निजनिश्चितीं । अद्वैत स्थिती तेथें नांदे ॥९६॥ अंतरीं शुचित्व पूर्ण वसे । तें बाह्यकर्मी स्वयें प्रकाशे । तें शुचित्वचि अनायासें । परमार्थदशे प्रकाशी ॥९७॥ ईश्वरभावाचें निजवर्म । ज्याचे पोटीं रिघालें सप्रेम । त्याचें कर्मचि होय ब्रह्म । त्या देहभ्रम बाधीना ॥९८॥ या नाम ’शुचिष्मता’ । सत्य जाण गा नृपनाथा । तपाचीही स्थिती आतां । ऐक तत्त्वतां सांगेन ॥९९॥ शरीरशोषणा नांव तप । तें प्रारब्ध-भोगानुरुप । हृदयीं वाहणें कृष्णस्वरुप । तो शुद्ध साक्षेप तपाचा ॥४००॥ जेवीं धूरसूनि दिठी । शूर रणामाजीं उठी । तेवीं ईश्वर धरोनि पोटीं । वर्ते तो सृष्टीं तपिया शुद्ध ॥१॥ हेंचि तपाचें निजस्वरुप । याचि नांव शुद्ध ’तप’ । यावरतें न चढे रुप । व्यर्थ वाग्जल्प कां करावे ॥२॥ द्वंद्वसहिष्णुता मुमुक्षा । या नांव म्हणिजे ’तितिक्षा’ । तेही आणावया लक्षा । नृपाध्यक्षा अवधारीं ॥३॥ सुखदुःख उभय भोग । दोंमाजीं अखंड आपुलें अंग । जेवीं चित्रींची वाघीण आणि वाघ । दोहींमाजीं साङग निजत्वें भिंती ॥४॥ जेवीं दावाग्री कां उन्हाळे । आकाश जैसें न पोळे । असोनि त्यांचेनि मेळें । त्यांवेगळें अलिप्त ॥५॥ शीतळ जळ कां हींव पडे । पृथ्वी निजक्षमा न कांकुडे । तेवीं निजस्वरुपसुरवाडें । द्वंद्वा नातुडे निजसाधु ॥६॥ शरीर जरी हिंवें कांपे । तेणें देह कांपे साधु न कांपे । शरीर अतिउष्णें तापे । परी साधु न तापे देहतापामाजीं ॥७॥ सुख देखोनि दिठी । ज्या गोडिया घाली मिठी । दुःखही त्याचि आवडी घोंटी । ’द्वंद्वसहिष्णुता’ मोथी या नांव राया ॥८॥ गोफणगुंडा सन्मुख । लागतां अवश्य उठे दुःख । तोच सुवर्णाचा जाहलिया देख । दुःख लोपोनि सुख अनिवार वाढे ॥९॥ सुखदुःखप्रकाशक । निजवस्तु असे एक । त्या एकात्मता देख । द्वंद्वें साधक सुखें साहती ॥४१०॥ तेवीं द्वंद्वाचें जाणपण । जाणवीत असे जें ज्ञान । तें जाणितल्या आपण । द्वंद्वें संपूर्ण निर्द्वंद्वें होती ॥११॥ रसउसीं कठिणपण । त्यामाजीं गोडी अखंड पूर्ण । तेवीं द्वंद्वामाजीं वस्तु चिद्धन । अखंडदंडायमान स्वयें देखे ॥१२॥ ऐशी हे अखंडता । जंव न ये साधकाचे हाता । तंव द्वंद्वाची सहनता । नव्हे नृपनाथ निश्चयेंसीं ॥१३॥ या नांव ’द्वंद्वसहन’ । निजनिश्चयें जाण पूर्ण । आतां मौनाचें लक्षण । सावधान अवधारीं ॥१४॥ वाग्वादु करावा जनीं । तैं दृढ व्हावें देहाभिमानी । सांडविला तो सद्गुरुंनीं । निःशेष धोउनी शब्देंसीं ॥१५॥ सद्गुरुवचन पडतां कानीं । स्तुति निंदा गिळोनि दोन्ही । बोल बोलणें निरसुनी । हृदयभुवनीं परिपक्वलें ॥१६॥ तेव्हां ज्याचे बोलावे अवगुण । तेथें दिसे हृदयस्थ आपण । यालागीं बोलतां पैशुन्य । पडे मौन गुरुवाक्यें ॥१७॥ गुण देखोनियां स्तवन । करितां पडे दृढ मौन । मीचि स्तव्य स्तविता स्तवन । मज म्यां वानितां पूर्ण मूर्खत्व माझें ॥१८॥ निजात्मा निःशेष नसे । ऐसा रिता ठाव न दिसे । तेथें जें जें कांहीं दिसे । तें आत्मप्रकाशें सदोदित ॥१९॥ ऐशी सद्गुरुंनीं दाखविली युक्ती । ती विश्वासें स्थिरावली चित्तीं । यालागीं निंदा आणि स्तुती । वाचेप्रती बोलेना ॥४२०॥ संवाद करावा निजस्वार्थी । तंव सद्गुरुच्या वचनोक्तीं । खुंटल्या वेदशास्त्रांच्या युक्ती । त्यावरी स्थिती चढेना ॥२१॥ एवं स्तुति निंदा वाग्वाद । करितां खुंटला संवाद । महामौनें अतिशुद्ध । परमानंद सधकां ॥२२॥ ऐसें साधावया दृढ मौन । सद्गुरु शिकवी वेदाध्ययन । उपनिषदर्थ विवंचून । पढवी संपूर्ण अर्थावबोधें ॥२३॥ अथवा अतिशयें दृढ मौन । श्रीरामकृष्णनामस्मरण । अखंड नामें गर्जतां पूर्ण । वेदार्थ जाण तिष्ठती पुढें ॥२४॥ नित्य रामनाम गर्जे वाणी । त्या तीर्थें येती लोटांगणीं । सुरवर लागती चरणीं । यम पायवणी स्वयें वंदी ॥२५॥ रामनामाचें जें स्मरण । या नांव गा ’महामौ’ । वेदें नाम स्तविलें पूर्ण । शुद्ध अध्ययन हरिनाम ॥२६॥ वेदु अथवा नामस्मरण । या नांव गा ’स्वाध्यायो’ जाण । आतां आर्जवाचें लक्षण । ऐकें संपूर्ण महाराजा ॥२७॥ आतां आर्जव तें ऐसें । सर्वां जीवां जीवन जैसें । कां तंतु जैसा निजविलासें । अविरोधें असे पटामाजीं ॥२८॥ साखरेचें इंद्रावण । केलिया न वचे गोडपण । तैसें विषमांही जीवां जाण । आर्जवें पूर्ण रंजवी स्वभावें ॥२९॥ वक्र चंद्राची चंद्रिका । परी अमृत वक्र नव्हे देखा । तैसें देखोनि विषमां लोकां । मनोवृत्ति देखा पालटेना ॥४३०॥ निपराद न देखे कोणासी । जिवलग सोयरा सर्वांशीं । वोळखी जीवमात्रांशीं । जैशी तैशी जुनाट ॥३१॥ न्यहा संतप्ता आधार देत । वरूनि घणघाय घेत । सांडस घायातळीं सूत । तें आघवेंचि आप्त लोहत्वें लोहा ॥३२॥ यापरी जयासी आप्त सर्व । ऐसा जो कां निजस्वभाव । तया नांव गा आर्जव । अति‍अपूर्व गुरुदीक्षा ॥३३॥ असुर सुर नर ऋषीश्वर । मदनें केले निजकिंकर । कंदर्पाचा मार थोर । अतिदुर्धर अनंगु ॥३४॥ अंतरीं कामाचें दृढ ठाणें । वरीवरी दांत चावूनि साहणें । त्याचें मनचि निष्काम न म्हणे । चाळवणें लौकिकु ॥३५॥ तैसी नव्हे सद्गुरुची युक्ती । कामाची पालटे कामनावृत्ती । अभंग ब्रह्मचर्यस्थिती । शिष्यांप्रती उपदेशी ॥३६॥ कंदर्पराणिवे स्त्रीपुरुष । तेथें गुरुदीक्षा अलोलिक । मिथ्या स्त्रीपुरुष मायिक । विषयसुख भ्रम मात्र ॥३७॥ ’आनंदाचें उपस्थ एकायतन’ । हें काय मिथ्या वचन । ते अर्थीं पूण वेदज्ञ । वेदविवंचन दाविती ऐसें ॥३८॥ पुसतां साखरेची गोडी कैशी । तो स्वादु न ये सांगावयासी । तेथें चाखों देत्ती अणुमात्रेंशीं । तेचि गोडपण राशीं जाणती जाण ॥३९॥ तेवीं परमानंदसुखप्रप्ती । उपस्थद्वारा नर चाखिती । आनंद एकायतनस्थिती । बोलिली उपस्थीं या हेतु वेदें ॥४४०॥ त्या उपस्थसुखाची नित्यस्थिती संभोगेंवीण जे वाढविती । तेथ मिथ्या स्त्रीपुरुषव्यक्ती । सहजें होती सज्ञान ॥४१॥ चाखिली गोडी तेचि साखर । परमानंद मैथुनमात्र । मानूनियां मैथुनपर । जाहले पामर विषयांध ॥४२॥ उपस्थीं परमानंदगोडी । यालागीं स्त्रीकामाची अतिवोढी । सदा सोसिजे महामूढीं । ताडातोडी जीविताच्या ॥४३॥ साखरेचें केलें नारियेळ । तेथ त्वचा गर्भ साखरचि केवळ । तेवीं विषयद्वारा सुखकल्लोळ । उठती सकळ परमानंदें ॥४४॥ नाना पक्वान्नपरवडी । गुळाच्या गोडीनें ते चवी गाढी । तेवीं विषयाची जे जे आवडी । ते ते गोडी निजानंदें ॥४५॥ हे नेणोनि मूळींची निजगोडी । सोशिती विषयांच्या अतिवोढी । बाप सद्गुरुकृपा गाढी । विषयांची आवडी एकत्वा आणी ॥४६॥ यालागीं विषयांची आस्था । न चढे सच्छिष्याचे माथां । स्त्रीभोगाची आसक्तता । मिथ्या तत्त्वतां गुरुवाक्यनिष्ठा ॥४७॥ हा आत्मा हे आत्मी पाहीं । ऐसें मिथुन मुळीं नाहीं । तें निजमूळ पाडितां ठायीं । ब्रह्मचर्य पाहीं अभंग ॥४९॥ या नांव गा निज नैष्ठिक्य । ’ब्रह्मचर्य’ अतिसुटंक । सद्गुरुंनीं बोधिलें निष्टंक । अलोलिक अभंग ॥४९॥ आतां अहिंसेची स्थिती । ऐकें राया चक्रवर्ती । भंव‍ई उचलणें नाहीं भूतीं । स्वप्न-सुषुप्ती-जागतां ॥४५०॥ पावो आदळतां देख । झणीं पृथ्वी पावेल दुःख । या काकुलती आवश्यक । पा‍उलें अलोलिक हळुवार ठेवी ॥५१॥ आकाश दचकेल देख । यलागीं नेदी सैरा हांक । वाचा परिपक्व पीयूख । वचनें परम सुख सर्वांसी देतु ॥५२॥ त्याचा शब्दु जैं गगनीं भरे । तेणें शब्दानंदचमत्कारें । गगनचि निजसुखें भरे । येणें सुखोद्गारें वचनोक्ती ॥५३॥ जळामाजीं घालितां उडी । झणीं उदक दडपे बुडीं । तरंगन्यायें देणें बुडी । जीवनाची दुथडी न हेलावतां ॥५४॥ त्यासी जळीं होतां निमग्न । जळाचा तापु शमे संपूर्ण । यापरी करी स्नान । जीवना जीवन निववितु ॥५५॥ झणीं दुःख पावेल वारा । म्हणौनि श्वासु न घाली सैरा । नेमूनि प्राणसंचारा । निजशरीरा वागवी ॥५६॥ निजदेहा करावया घातु । सर्वथा जेवीं नुचले जातु । तेवीं भूतांवरी निघातु । ज्याच्या पोटांतु उपजेना ॥५७॥ अत्यंत न्याहारें पाहतां । वचकु पडेल प्राण्यांच्या चित्ता । यालागीं बाह्यदृष्टीं क्रूरता । न पाहे भूतां भूतभावें ॥५८॥ रोम रगडतील संपूर्ण । यालागीं न करी अंगमर्दन । एवं स्वदेहाचें देहपण । भूतहिंसाभेण अहंत्वा नाणी ॥५९॥ भूतां देतां दुःखलेशु । भूतीं दुखवेल भूतेशु । ऐसा ज्याचा दृढ विश्वासु । तेथ रहिवासु अहिंसेचा ॥४६०॥ कायिक-वाचिक-मानसिक । भूतां उपजे त्रिविध दुःख । तें जेथें निमालें निःशेख । अहिंसा देख ते ठायीं ॥६१॥ या नांव गा शुद्ध ’अहिंसा’ । सत्य जाण नृपवरेशा । आतां द्वंद्वसाम्याची दशा । आ‍इक क्षितीशा सांगेन ॥६२॥ सुख दुःख अदृष्टाधीन । तें अदृष्ट देहाचे माथां पूर्ण । ऐसें जाणोनि आपण । निर्द्वंद्व संपूर्ण सद्गुारुवाक्यें ॥६३॥ अदृष्टें देह सुखदुःख भोगी । मूर्ख तेथ रागी विरागी । शिष्यु लागों नेदी निजांगीं । गुरुवाक्यरंगीं रंगला । ६४॥ देहींचेनि सुखें सुखावतां । सवेंचि दुःख चढे माथां । हें गुरूनें जाणोनि तत्त्वतां । देहअुहंता सांडविली ॥६५॥ निरभिमान्याच्या अंगीं । दुःख नुरेचि दुःखनियोगीं । सुख नुरेचि सुखसंभोगीं । तो उभयभागीं अलिप्त ॥६६॥ छाया उष्णामाजीं तापली । ते छाया छायेंचि निवाली । तेवीं सुखदुःखें मिथ्या जाहलीं । स्थिति सुखावली यथानुलाभें ॥६॥ अदृष्टें देहीं वर्ततां देख । बाधूं न शके सुखासुख । हें गुरुगम्य अलोलिक । शिष्य विश्वासिक पावती ॥६८॥ विश्वसेंवीण सर्वथा । गुरुगम्य न ये हाता । गुरुगम्येंवीण तत्त्वतां । द्वंद्वसमता कदा न घडे ॥६९॥ देहीं दृढता जंव मीपण । तंव तंव द्वंद्वबाधा दारुण । जे गुरुवाक्यें निरभिमान । त्यांसी द्वंद्वें जाण अतिमिथ्या ॥४७०॥ स्वप्नींचें दरिद्र-समर्थता । जेवीं दोनी मिथ्या जागृता । तेवीं द्वंद्वबाधेची वार्ता । न बाधे गुरुभक्तां अपरोक्षबोधें ॥७१॥ लेंकुरांच्या खेळापाशीं । पारणें तैशी एकादशी । द्वंद्वाची दशा तैशी । गुरुवाक्यासरिसी समूळ उडे ॥७२॥ जेवीं चंदनाचिया द्रुतीं । आरीबोरी चंदन होती । तेवीं गुरुवाक्यप्रतीती । सकळ द्वंद्वें येती निजसाम्या ॥७३॥ चंदनासभोंवतीं झाडें । तींही कोरडीं लांकडें । देवद्विजांचे मस्तकीं चढे । भाग्य एवढें सत्संगीं ॥७४॥ सद्गुरु तोचि सत्संगती । तत्संगें शिष्य पालटती । स्वयें ब्रह्मरूप होती । तेव्हां द्वंदें येतीं निर्द्वंद्वा ॥७५॥ एवं गुरुवाक्यीं विश्वासतां । द्वंद्वसाम्य चढे हाता । तें गुरुवाक्यही तत्त्वतां । ऐक आतां सांगेन ॥७६॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक २५ वा

सर्वत्रात्मेश्वरान्वीक्षां कैवल्यमनिकेतताम् । विविक्तचीरवसनं सन्तोषं येनकेनचित् ॥२५॥

सद्गुरुवचनविश्वासें । मानी सर्वत्र परमात्मा ऐसें । तेचि निजबुद्धी निश्चयवशें । निजमानसें विवंची ॥७७॥ मजमाजीं परमात्मा वसे । तेणें स्थूळदेहो वर्ततसे । त्याचेनि पूर्ण चित्प्रकाशें । जग भासे जगद्रूपें ॥७८॥ तेणें निजात्मप्रकाशें । माझे दृष्टीसी दृश्य दिसे । दृश्यद्रष्टृदर्शनविलासें विलसतसे परमात्मा ॥७९॥ दृश्य दृश्यपणें जें जें उठी । तें तें निजात्मता पाठींपोटीं । तेणें अन्वयें देवो देखे दृष्टी । आहाळबाहाळ सृष्टि दुमदुमित ॥४८०॥ तेव्हां जें जें देखे भूताकृती । तेथ परमात्मा ये प्रतीती । मी नियंता ईश्वर त्रिजगतीं । हेही स्फूर्ती स्फुरों लागे ॥८१॥ जग वर्ते माझिया सत्ता । मी कळिकाळाचा नियंता । मी उत्पत्तिस्थितिप्रलयकर्ता । हे मूळ अहंता स्वभावें स्फुरे ॥८२॥ येणें पूर्वान्वयें जंव पाहे । तंव सर्वीं सर्व मीचि आहें । तें पाहतें पाहणें पाहों ठाये । तेथें ’अहं’ जाये विरोनि ॥८३॥ तेथें परब्रह्मैक प्रसिद्ध । कोंदला ठाके सच्चिदानंद । ऐसा गुरुवाक्यें प्रबोध । शिष्य अतिशुद्ध पावती ॥८४॥ तेव्हां वैकुंठीं देवो आहे । हें बोलणें त्या आहाचि होये । क्षीरसागरीं देवो राहे । हें ऐकतांचि पाहें अनिवार हांसे ॥८५॥ देवावांचोनि तत्त्वतां । तिळभरी ठावो नाहीं रिता । त्यातें एकदेशी नेमितां । न मने वस्तुतां सच्छिष्यासी ॥८६॥ वैकुंठ आणी क्षीराब्धी । ज्याचेनि प्रकाशे ज्यामधीं । तो वैकुंठवासी अथवा क्षीराब्धीं । हे बोल सोपाधी शबलत्वाचे ॥८७॥ जेथ सर्वीं सव परमात्मा । तेथे एकदेशी न सरे महिमा । तो पूर्णब्रह्म अनाश्रमा । वैकुंठादि आश्रमा वश नव्हे ॥८८॥ अखंडातें आवाहन । अधिष्ठानातें आसन । सर्वगता सिंहासन । कल्पिती स्थान निजकल्पना ॥८९॥ तेही कल्पिती निजवृत्ती । जे ब्रह्मरूप नित्य पाहती । त्यांची परब्रह्मस्थिती । कद कल्पांतीं भंगेना ॥४९०॥ ऐशी परब्रह्मआहवाप्ती । साधकीं पावावया निश्चितीं । नित्य बसावें एकांतीं । द्वैताची स्फूर्ती त्यागोनी ॥९१॥ साधितां परमार्थनिधान । साधकां आडवी वस्त्रअन्न । निमोली वल्कलें परिधान । कां त्यागिलीं अतिजीर्ण वस्त्रें घ्यावीं ॥९२॥ शाकफलमूलकंदभोजन । येणें करावें जठरतर्पण । सांडूनि परमार्थसाधन । जोडावया अन्नधन न वचावें कदा ॥९३॥ चौपालवी बांधोनि करीं । भीक मागावी दारोदारीं । परी अन्नआच्छादनावरी । आयुष्य तिळभरी न वेंचावें ॥९४॥ मेळवावया अन्नआच्छादन । न शिणती साधक सज्ञान । देह अदृष्टाधीन । तें सहजें जाण प्रतिपाळी ॥९५॥ स्वयें शिणतां अहोराती । अदृष्टावेगळी अणुभरी प्राप्ती । कदा न चढे कोणाचे हातीं । हें साधक जाणती सज्ञान ॥९६॥ यालागीं अदृष्टें जें प्राप्त । तेणें निर्वाहें सदा निश्चिंत । साधक परमार्थ साधित । संतोषयुक्त गुरुवाक्यें ॥९७॥ देहअदृष्टपरवडी । होती सुखदुःखघडामोडी । साधकां संतोषु चढोवढी । गुरुवाक्य गोडी दृढ लागली ॥९८॥ जैसें देहाचें प्राक्तन । तैसें होय अशन-वसन । परी गुरुवाक्यसुख सांडून । देहावरी मन ममत्वें न ये ॥९९॥ याञ्चेवीण यथाकाळें । यदृच्छया जें जें मिळे । तें तें सेवी सकळ मंगळें । गुरुवाक्यमेळें स्वानंदें ॥५००॥ शरीरनिर्वाहाविखीं । कोठें कांहीं नाभिलाखी । जें जें मिळे तेणेंचि सुखी । निजात्मतोखीं संतुष्ट ॥५०१॥ प्रारब्धें सुखदुःख भोगितां । संतोष साधकांच्या चित्ता । हें गुरुवाक्यें विश्वासतां । चढे हाता शिष्याच्या ॥५०२॥ त्याच्या दृढ विश्वासासीं । भगवतशास्त्र गुरुपाशीं । अभ्यासावें आदरेंसीं । दृढनिश्चयेंसीं प्रबोधक ॥५०३॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक २६ वा

श्रद्धां भागवते शास्त्रेऽनिन्दामन्यत्र चापि हि । मनोवाक्कर्मदण्डं च सत्यं शमदमावपि ॥२६॥

सगुण अथवा निर्गुण । जेथ भगवत्स्वरूपवर्णन । कां भगवंत बोलिला आपण । अथवा भगवद्गुणकीर्ति जेथें ॥५०४॥ तें तें राया शास्त्र जाण । आवडे जैसें जीवुप्राण । विशेषेंसीं ज्ञानकथन । सप्रेम पूर्ण पढियंतें ॥५०५॥ गुरुमुखें ज्ञानकथा गोड । तेणें श्रीभागवतीं श्रद्धा दृढ । श्रवणें पुरे जीवाचें कोड । वोसरे चाड विषयांची ॥५०६॥ जीवीं नाहीं विषयकौतुकें । तरी विषय आवश्यक । साधकां होती बाधक । तेणें आत्यंतिक अनुतापु ॥५०७॥ अनिवार विषयावस्था । त्यागिली न वचे निजसत्ता । तेणें मुमुक्षूच्या चित्ता । अत्यंत व्यथा अनुतापें ॥५०८॥ नसतां विषयांची अतिप्रीति । स्वतां नव्हे विषयनिवृत्ति । ऐशिया साधकांप्रती । निर्णीत शास्त्रार्थीं नेमिला नेमु ॥५०९॥ नाहीं विषयांची आसक्ति । ना नव्हे विषयनिवृत्ति । ऐशी जे कां साधकस्थिति । नेमू त्याप्रती शास्त्रें केला ॥५१०॥ जो कां केवळ विषयासक्त । तो कदा न मानी शास्त्रार्थ । कां जो झाला जीवन्मुक्त । तोही शास्त्रार्थ मानूनि न मानी ॥५११॥ जैसी मृगजळाची भासे स्थिति । तैसे विषय मुक्तांप्रती । त्या विषयांचिये निवृत्ती । कोणते शास्त्रार्थीं मानावा नेमु ॥५१२॥ एवं अत्यासक्त अतिविरक्त । त्यांसी नेमु न चले येथ । मुमुक्षूंसीच शास्त्रार्थ । नेमी निश्चित निजनेमें ॥५१३॥ तेथ गुरुशिष्यसंवाद । करितां ज्ञानार्थबोध । ते बोधीं बाधी विषयबाध । तत्त्यागीं प्रसिद्ध शास्त्रार्थनेमु ॥५१४॥ मनसा-वाचा-कर्मावरोधु । येणें विषयंचा त्रिविध बाधु । त्या तिहींसही त्रिविधु । शास्त्रें अतिशुद्धु नेमिला नेमु ॥५१५॥ ( पूर्वश्लोकोत्तरार्धम् ) - मनोवाक्कमदण्डं च सत्यं शमदमावपि । मनासी नेमु उपशमाचा । इंद्रियां नेमु तो दमाचा । सत्यें नेमिली वाचा । तिहींसही तिहींचा निजनेमु ॥५१६॥ विषयकाम गज दारुण । अहंमदें उन्मत्त पूर्ण । देहतारुण्यें अतिघूर्ण । तोडी बंधन विधीचें ॥५१७॥ रवंदी सुहृद राजा गुरु । सोंडां कवळी स्वर्गशिखरु । नरकनदीमाजीं अपारु । अतिदुस्तरु बुड्या देत ॥५१८॥ धर्मजळें क्षाळे अवचिता । सवेंचि सलोभ धुळी घाली माथां । घोळसी ब्रह्मादिकां समस्तां । अहंममता गर्जतु ॥५१९॥ त्यासी विवेकमहावत जाण । माथां चढों जाणे आपण । शास्त्रविधी-अंकुशें पूर्ण । धरिला आवरून करकरितु ॥५२०॥ त्यासी उपशमाचें संरक्षण । वैराग्ययुक्त ठेवूनि जाण । दमाचे शृंखळीं आकळून । सत्याचे स्तंभीं पूर्ण विवेकु बांधे ॥५२१॥ मनसा-वाचा-कायिक कर्म । येणें विषयबाधा बाधी परम । त्या तिहींसी केला त्रिविध नेम । त्या नेमाचें वर्म ऐक राया ॥५२२॥ आतां शमची ऐशी स्थिती । मनबुद्धयादि चित्तवृत्ती । सांडवूनि विषयासक्ती । लावी परमार्थीं प्रबोधूनि ॥५२३॥ पूर्वे उगवतां गभस्ती । आंधारु सांडी त्रिजगती । तेवीं गुरुवाक्यें शमाची प्राप्ती । विषयनिवृत्ति मानसिक ॥५२४॥ बाह्य इंद्रियप्रवृत्ती । ’दमें’ दमोनि गुरुवाक्यस्थिती । मग शमाची संगति । आणी निवृत्ती इंद्रियकर्में ॥५२५॥ कन्या प्रतिपाळूनि जैसी । दान देतां जांवयासी । त्यागी बापचे कुळगोत्रासी । दमें इंद्रियें तैशीं विषयार्था ॥५२६॥ झणीं वाचा जा‍ईल विकळ । तिसी ’सत्याच’ महामोकळ । दे‍ऊनि केली निखळ । अति‍अढळ सत्यधूत वाणी ॥५२७॥ "सत्यवादिया ब्रह्मादि वंदिती । असत्या होय अधोगती" । ऐसें व्याख्यान जे करिती । तेही वदती असत्य ॥५२८॥ कां रामनामाच्या आवृत्तीं । वाचा धूतली स्मरणोक्तीं । ते असत्यामाजीं पुढती । कदा कल्पंतीं बुडेना ॥५२९॥ मंथूनि काढिलें नवनीत । तें पुढती न बुडे ताकांत । तेवीं नामें वाचा निर्धूत । असत्य तेथ स्पर्शेना ॥५३०॥ जेवीं लागलेनि रविकरें । घृतकणिका स्वयें विरे । तेवीं सत्याचेनि निजनिर्धारें । असत्य चमत्कारें समूळ उडे ॥५३१॥ चंदनाचिया चौफेरीं । काष्ठत्वा मुकती खैर बोरी । तेवीं नामाच्या निजगजरीं । वाचेमाझारीं निजसत्य प्रगटे ॥५३२॥ झालेनि अर्कप्रकाशें । खद्योत हारपती जैसे । तेवीं रामनामसौरसें । लोपे अनायासें असत्य ॥५३३॥ अंवसेसी प्रतिपदे कुहु । गेलिया बिंब सांडी राहु । तेव्हां प्रकाशाचा समूहु । प्रगटे बहु जगामाजीं ॥५३४॥ तेवीं असत्याचेनि आक्रमें । वाचा प्रकाशे सत्यसंभ्रमें । जेवीं राजाज्ञा‍अनुक्रमें । प्रजा स्वधर्में वर्तती ॥५३५॥ सत्यापरतें नाहीं तप । सत्यापरता नाहीं जप । सत्यें पाविजे सद्रूप । सत्यें निष्पाप साधक होती ॥५३६॥ एवं काया वाचा आणि मनें । शमदमादिसत्यलक्षणें । जो नेमिला त्रिविधविंदानें । त्याचे विषयाचें धरणें तत्काळ उठी ॥५३७॥ ऐसिया स्वार्थलागीं जीवीं । भगवच्छास्त्रीं आवडी करावी । परी आणिकां शास्त्रां न लावी । द्वेषभावीं निंदेचें बोट ॥५३८॥ एका स्तुती एका निंदा । करितां आदळे अंगीं बाधा । यालागीं निंदानुवादा । साधक कदा नातळती ॥५३९॥ अर्धांगींची लक्ष्मी वंदावी । मा चरणींची गंगा काय निंदावी । निजजननी नमस्करावी । काय येरां द्यावी पांपर ॥५४०॥ तरी भज्य भजावें भजनीं । परी निंदा स्तुति सांडूनि दोनी । जो निजसत्यें होय मौनी । तैं ब्रह्मज्ञानीं अधिकारु ॥५४१॥ ऐशी न करितां व्युत्पत्ति । न सोशितां हे कष्टस्थिति । भावें करितां भगवद्भक्ति । फुकाची मुक्ति हरिभक्तां ॥५४२॥ ते भक्तीची निजस्थिति । राया सांगेन तुजप्रती । सुगमत्वें परमात्मप्राप्ति । हरिभक्त पावती तें ऐक ॥५४३॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक २७ वा

श्रवणं कीर्तनं ध्यानं हरेरद्भुतकर्मणः । जन्मकर्मगुणानां च तदर्थेऽखिलचेष्टितम् ॥२७॥

मुख्य भक्तीचें कारण । हरीचे जन्म-कर्म-गुण । पूर्ण श्रद्धा करावे श्रवण । हरिकीर्तन स्वानंदें ॥५४४॥ हरिकीर्तनाचिया जोडी । सकळ साधनें केलीं बापुडीं । अद्भुत कर्में हरीचीं गाढीं । गातां अति‍आवडी उल्हासे ॥५४५॥ शिळा तारिल्या सागरीं । गोवर्धन धरिला करीं । निद्रा न मोडितां सकळ नगरी । द्वारकेमाझारीं आणिली मथुरा ॥५४६॥ निमाला गुरुपुत्र दे आणूनि । मुखें प्राशिला दावाग्नि । गत गर्भ आला घे‍ऊनि । निजजननीतोषार्थ ॥५४७॥ अजन्म्या जन्में नेणों किती । अकर्म्याचीं कर्में गाती । अगुणाचे गुण वर्णिती । तेणें श्रीपति सुखावे ॥५४८॥ जो सुखैकमूर्ति निजस्वभावें । तोही जन्म-कर्म-गुणवैभवें । गातां कीर्तनीं अतिसुखावे । स्वानंदगौरवें डुल्लतु ॥५४९॥ ऐशी कीर्तनीं गातां कीर्ति । निर्मळ होय चित्तवृत्ति । तेथें ठसावे ध्यानस्थिति । ऐक ते नृपती सांगेन ॥५५०॥ मुकुट कुंडलें मेखळा । कांसे कसिला सोनसळा । आपाद रुळे वनमाळा । घनसांवळा घवघवित ॥५५१॥ ऐशी मूर्ती सुरेख सगुण । कां निरसून रूप नाम गुण । ध्यानीं ठसावे निजनिर्गुण । ब्रह्म परिपूर्ण पूर्णत्वें ॥५५२॥ ऐसें ठसावतां ध्यान । भक्तांची सबाह्य क्रिया पूर्ण । ते ते होय कृष्णार्पण । स्त्रीपुत्रादि जाण सर्वस्वें ॥५५३॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक २८ वा

इष्टं दत्तं तपो जप्तं वृत्तं यच्चात्मनः प्रियम् । दारान्सुतान्‌गृहान्प्राणान्यत्परस्मै निवदनम् ॥२८॥

अग्निहोत्रादि ’याग’ होम । ग्रहणादि ’दान’ अनुत्तम । ’तप’ म्हणिजे स्वधर्म । जो वर्णाश्रम यथोचित ॥५५४॥ आगमोक्त यथाशास्त्र । आवरणविधि-विधानतंत्र । गुरुदीक्षा शुद्ध मंत्र । अथवा नाममात्र जो ’जपु’ कीजे ॥५५५॥ तें यज्ञ दान क्रिया तप । दीक्षामंत्र कां नामजप । तेथें न घालितां संकल्प । करी निर्विकल्प कृष्णार्पण ॥५५६॥ हरीशीं जाहले जे अनन्य शरण । ते हरीचे लडिवाळ पूर्ण । त्यांचें हरि करी प्रतिपाळण । जेवीं जननी जाण तानुलेया ॥५५७॥ यालागीं जें जें जीविकावर्तन । तेंही करावें कृष्णार्पण । ’हें माझे’ म्हणोनि अभिमान । भक्त सज्ञान न धरिती कदा ॥५५८॥ ज्याची आवडी अतिशयें चित्तीं । ज्याची आपणिया अतिप्रीति । तें तें कृष्णार्पण करिती । गुरुवाक्यस्थिती विश्वासें ॥५५९॥ यालागीं आठही प्रहर । सेवेसी वेंचिती निजशरीर । निमिषार्धही व्यापार । विषयाकार करिती ना ॥५६०॥ अन्नालागीं हो‍ऊनि वेडें । सधनांच्या पायां न पडे । आयुष्याचे तीन कवडे । विषयाचे चाडे कदा न करी ॥५६१॥ आयुष्याची अर्ध घडी । वेंचितां न मिळे लक्ष कोडी । तेणें आयुष्यें परमार्थ जोडी । विषयांच्या कोडी थुंकोनि सांडी ॥५६२॥ त्यागोनियां राज्यसंपत्ती । राजे जा‍ऊनि वनाप्रती । स्वयें परमार्थ साधिती । विषयासक्ति थुंकोनि ॥५६३॥ कैशी भक्तीची गोडी संपूर्ण । रिता जावों नेदी अर्ध क्षण । अवघें जीवितचि जाण । करी कृष्णार्पण सर्वस्वें ॥५६४॥ आणि पुत्रदारादिक जें जें घरीं । तें तें भगवत्सेवेवारीं । स्वयें कृष्णार्पण करी । माझी म्हणोनि न धरी ममता जीवीं ॥५६५॥ दारा पुत्र देह गेह प्राण । यांसी आत्मा पूर्ण सबाह्य । तेथें संकल्पेंवीण जाण । ब्रह्मार्पण सहजचि ॥५६६॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक २९ वा

एवं कृष्णात्मनाथेषु मनुष्येषु च सौहृदम् । परिचर्यां चोभयत्र महत्सु नृषु साधुषु ॥२९॥

एवं दारा गेह देह संपदा । आत्मार्पणें शुद्ध श्रद्धा । भजले सर्वकाळीं सर्वदा । ते भक्त गोविंदा पढियंते ॥५६७॥ जो सर्व भूतीं हृदयस्थु । परमात्मा श्रीकृष्णनाथु । त्याचे ठायीं जो भक्तु । साधावया निजस्वार्थु सर्वस्वें भजे ॥५६८॥ त्या हृदयस्थाचे ठायीं । दृढ दृष्टी जंव बसली नाहीं । तंव सगुणमूर्ती हृदयीं । भजावी पाहीं सर्वात्मभावें ॥५६९॥ सगुणमूर्ती नातुडे ध्यानीं । तरी भजावें प्रतिमेच्या स्थानीं । तेथेंही चलाचल दोनी । भजाव्या गुरुवचनीं समसाम्यभावें ॥५७०॥ ज्या उपासक पूजिती । त्या जाणाव्या 'चला' मूर्ति । ज्या पांडुरंगादि द्वारावती । त्या ’स्थावरा’ मूर्ति पुराणोक्त ॥५७१॥ त्या मूर्तीहूनि श्रेष्ठ स्थान । पूर्ण पूज्यत्वें ब्राह्मण । तेथें करावें गा भजन । सर्वस्वें जाण सर्वदा ॥५७२॥ त्या ब्राह्मणामाजीं अतिश्रेष्ठ । श्रोत्रिय सदाचारनिष्ठ । त्यांतही वेदशास्त्रार्थीं प्रविष्ट । ते अतिवरिष्ठ पूज्यत्वें ॥५७३॥ त्यांहीमाजीं जे भागवत । भागवतधर्मीं नित्य निरत । जे निष्कर्मेंसीं भगवद्भक्त । ज्यांचा भावार्थ श्रीकृष्णीं ॥५७४॥ ज्यांसी आत्मा श्रीकृष्ण हृदयस्थ । ज्यांचा अनन्य स्वामी श्रीकृष्णनाथ । ऐसे जे भगवद्भक्त । ते पूज्य निश्चित निजभक्तां ॥५७५॥ अतिमहत्त्वें पूज्य गहन । ज्याचे सुर नर वेद बंदीजन । तो सद्गुरु श्रेष्ठ पूज्य स्थान । शिष्यासी जाण सर्वस्वें ॥५७६॥ गुरु ब्रह्म दोनी समान । हेंही वचन दिसे गौण । गुरुवाक्यें ब्रह्मा ब्रह्मपण । तेथें व्हावया समान भिन्नत्व नुरे ॥५७७॥ जैसा देवाचे ठायीं भावो । तैसाचि गुरुचरणीं सद्भावो । गुरुदेवांमाजीं पहा हो । भिन्नत्वभावो असेना ॥५७८॥ देवो पूजिल्या गुरु तोषे । गुरु पूजिल्या देवो संतोषे । दों नांवांचेनि हरुषें । स्वरूपें एकें वर्तती ॥५७९॥ सुवर्ण आणि कांकण । दों नांवीं एक सुवर्ण । तेवीं गुरु-ब्रह्मांमाजीं जाण । भिन्नपण असेना ॥५८०॥ त्या सद्गुरुचें निजभजन । चित्तवित्तें अवंचन । गुरुचरणीं आत्मार्पण । करावें आपण सर्वस्वेंसीं ॥५८१॥ तैसेचि साधु श्रोते सज्ञान । तेही मानावे सद्गुरुसमान । त्यांचेनि संवादें आपण । श्रवण कथन करावें ॥५८२॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक ३० वा

परस्परानुकथनं पावनं भगवद्यशः । मिथो रतिर्मिथस्तुष्टिर्निवृत्तिर्मिथ आत्मनः ॥३०॥

तेथ करितां कथानुवादु । परस्परें निजात्मबोधु । करितां गुह्यज्ञानसंवादु । परमानंदु वोसंडे ॥५८३॥ एवं हरिकथेच्या आवडीं । परस्परें श्रद्धा गाढी । सुखसंवादपरवडी । निजसुखगोडी चाखिती ॥५८४॥ चाखतां निजसुखगोडी । हारपती दुःखकोडी । उभवूनि भक्तिसाम्राज्यगुढी । स्वानंदजोडी जोडावी ॥५८५॥ भावें करितां अभेदभजन । भक्त पावती स्वानंद पूर्ण । त्या स्वानंदाचें निजचिन्ह । ऐक सांगेन नृपनाथा ॥५८६॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक ३१ व ३२ वा

स्मरन्तः स्मारयन्तश्च मिथोऽघौघहरं हरिम् । भक्त्या सञ्जातया भक्त्या बिभ्रत्युत्पुलकां तनुम् ॥३१॥

क्वचिद्रुदन्त्यच्युतचिन्तया क्वचिद्हसन्ति नन्दन्ति वदन्त्यलौकिकाः । नृत्यन्ति गायन्त्यनुशीलयन्त्यजं, भवन्ति तूष्णीं परमेत्य निर्वृताः ॥३२॥

हरिकथेची महिमा कैसी । आदरें पुसत्या-सांगत्यासी । होती पुण्याचिया राशी । पाप वोखदासी मिळेना ॥५८७॥ ज्याचिया नामस्मरणकरीं । सकळ पातकातें हरि हरी । तो स्वयें प्रगटला अंतरीं । पातकां उरी उरे कैंची ॥५८८॥ साधनरूपभक्तीच्या युक्तीं । पूर्ण सप्रेम उपजे भक्ती । ते भक्तीची निजस्थिती । ऐक चक्रवर्ती सज्ञाना ॥५८९॥ सद्भावें निजभजनकरीं । हृदयीं प्रगटतां श्रीहरी । तंव देहींचीं चिन्हें बाहेरी । क्षणामाझारीं पालटती ॥५९०॥ परस्परें निजसंवादु । करितां जाहला स्वरूपावबोधु । नेत्रीं जळ अंगीं स्वेदु । प्राणस्पंदु पांगुळे ॥५९१॥ चित्तचैतन्यां होतां भेटी । हर्षें बाष्प दाटे कंठीं । पुलकांकित रोमांच उठी । उन्मीलित दृष्टी पुंजाळे ॥५९२॥ करितां अच्युतचिंतन । सप्रेम गहिंवरे मन । अट्टहासें करी रुदन । अनिवार स्फुंदन ऊर्ध्वश्वासें ॥५९३॥ त्या रुदनासवेंचि हर्ष प्रगटे । त्या हर्षाचेनि नेटेंपाटें । हांसों लागे कडकडाटें । सुखोद्भटें गदगदौनी ॥५९४॥ मीपणाचेनि अनुरोधें । गिळिलों होतों मोहमदें । तो सुटलों गुरुकृपावबोधें । तेणें परमानंदें डुल्लत ॥५९५॥ मी-माझेनि भवभानें । मज मी चुकलों मीपणें । मज मी भेटलों सद्गुरुवचनें । आनंदें तेणें उल्हासें ॥५९६॥ कैसें सद्गुरुवचन अलोलिक । म्यांचि माझें भोगिजे निजसुख । येणें आश्चर्यें देख । स्वानंदोन्मुख उल्हासे ॥५९७॥ संसारबागुलाचें । भय लागलें नेणों कैंचें । तें गुरुवाक्यें दवडिलें साचें । म्हणोनि नाचे निर्लज्ज ॥५९८॥ जेवीं मा‍उली देखोनि डोळां । बालक नाचे नानाकळा । तेवीं गुरुवाक्याचा सोहळा । देखोनि स्वलीळा निजभक्त नाचे ॥५९९॥ तेणें निजनृत्यविनोदें । फावलेनि निजबोधें । नानापरीचीं भगवत्पदें । सुखानुवादें स्वयें गातु ॥६००॥ तेणें कीर्तनकीर्तिगजरें । त्रैलोक्य सुखें सुभरे । परमानंदुही हुंबरे । सुखोद्गारें तुष्टोनी ॥६०१॥ तेंही सांडोनियां गाणें । गर्जों लागे अतिसत्राणें । दुजें नाहीं नाहीं म्हणे । गाणें ऐकणें म्यां माझें ॥६०२॥ मीचि गाता मीचि श्रोता । माझें गाणें मीचि तत्त्वतां । जगीं मीचि एकुलता । द्वैताची कथा असोनि नाहीं ॥६०३॥ सद्भावें भगवत्परिचर्या । करितां पारुषे कर्मक्रिया । अहं-सोऽहं निरसोनियां । वृत्तिही लया जाय तेथें ॥६०४॥ एवं सप्रेम भक्तिसंभ्रमु । तेणें निरसे साधनश्रमु । फिटे निःशेष भवभ्रमु । वाचांसी उपरमु इंद्रियां होय ॥६०५॥ जेथें एक ना दुसरें । सन्मुख ना पाठिमोरें । जेथ सुखही निजसुखामाजीं विरे । तें स्वरूप निर्धारें निजशिष्य होती ॥६०६॥ जेवीं बाळाचे लळे पाळणें । हे व्यालीचि वेदना जाणे । कां शिष्यांसी पूर्ण बोध करणें । तेथींल कळवळणें सद्गुरु जाणे ॥६०७॥ बाळका लेवविल्या लेणें । जेवीं माऊली निवों जाणे । कां शिष्यसुखें सुखावणें । हें सद्गुरु जाणे परिपूर्णबोधें ॥६०८॥ इंद्रियें नेणती ज्याचें घर । जें मना वचना अगोचर । बुद्धीसि न कळे ज्याची मेर । ऐसी निर्विकार निजवस्तु ॥६०९॥ दृष्टीं दाविजे साक्षात । हातीं दे‍इजे पदार्थ । तैसा नव्हे गा परमार्थ । तोही सद्गुरुनाथ प्रबोधी शिष्यां ॥६१०॥ शिष्यासी करावया प्रबोध । बोधिता सद्गुरु अगाध । यालागीं शिष्यसुखें स्वानंद । भोगी परमानंद गुरुरावो ॥६११॥ शिष्यासी आकळे परब्रह्म । तंव तंव निरसे त्याचा भ्रम । तेणें सद्गुरुसी परम । सुखसंभ्रम उल्हासे ॥६१२॥ सेवकु परचक्र विभांडी । तंव राजा उभारी यशाची गुढी । शिष्य परमानंदीं दे बुडी । तेणें गुरूसी गाढी सुखावस्था ॥६१३॥ ऐसी शिष्यकृपेची कळकळ । ज्या सद्गुरुमाजीं प्रबळ । तेणें भागवतधर्म हे सकळ । शिकावे अविकळ अनन्यश्रद्धा ॥६१४॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक ३३ वा

इति भागवतान् धर्मान् शिक्षन् भक्त्या तदुत्थया । नारायणपरो मायामञ्जस्तरति दुस्तराम् ॥३३॥

ऐशी भागवतधर्मस्थिति । शरण जा‍ऊनि सद्गुरूप्रति । अभ्यासावी भगवद्भक्ति । तैं मायेची शक्ति बाधूं न शके ॥६१५॥ माया वेदशास्त्रां अनावर । ब्रह्मादिकां अतिदुस्तर । ते सुखें तरती भगवत्पर । हरिनाममात्र-स्मरणार्थें ॥६१६॥ हरिनामाच्या गजरापुढें । माया पळे लवडसवडें । यालागीं तरणोपावो घडे । सुख सुरवाडे हरिभक्तां ॥६१७॥ परात्पर नारायणाची माया । भजतां नारायणाच्या पायां । सुखेंचि तरिजे गा राया । त्या भजनउरपाया सांगितलें ॥६१८॥ मायातरणोपायस्थिति । राया तुवां पुशिली होती । तदर्थीं मुख्य भगवद्भक्ति । जाण निश्चितीं नृपनाथा ॥६१९॥ भक्तीपाशीं नित्य तृप्ति । भक्तीपाशीं नित्यमुक्ति । भक्तीपाशीं भगवत्प्राप्ति । मायानिवृत्ति हरिभजनें ॥६२०॥ हरिनामभजनकल्लोळें । माया जीवित्व घे‍ऊन पळे । भक्त तरती बाळेभोळे । हरिभजनबळें महामाया ॥६२१॥ करितां नरायणाची भक्ती । निजभक्त सुखें माया तरती । ते नारायणाची मुख्य स्थिती । स्वयें चक्रवर्ती पुसतु ॥६२२॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक ३४ वा

राजोवाच-नारायणाभिधानस्य ब्रह्मणः परमात्मनः । निष्ठामर्हथ नो वक्तुं यूयंहि ब्रह्मवित्तमाः ॥३४॥

सर्वां भूतीं भगवद्भावो । हा मुख्य मायातरणोपावो ॥ आ‍इकोनि सुखावला रावो । तेणें आनंदें पहा हो परब्रह्म पुसे ॥६२३॥ करितां नारायणाची भक्ति । उत्तम भक्त माया तरती । ते नारायणाची निजस्थिति । साक्षेपें नृपति पुसतु ॥६२४॥ ब्रह्म-परमात्मा-नाराय । वस्तूसीच म्हणणें जाण । ते वस्तुनिष्ठा परिपूर्ण । राजा आपण पुसतु ॥६२५॥ सकळांमाजीं अधिष्ठान । सबाह्य ज्याचेनि परिपूर्ण । त्या स्वरूपातें नारायण । स्वयें वेदज्ञ बोलती ॥६२६॥ तुम्हां‍ऐसे ज्ञाननिधि । भाग्यें जोडलेति त्रिशुद्धी । तुमच्या वचनामृतबोधीं । अहंबुद्धि उपजेना ॥६२७॥ तुमचिया वचनोक्तीं । वोसंडली स्वानंदस्फूर्ति । लांचावली चित्तवृत्ति । श्रवणें तृप्ति कदा न मनीं ॥६२८॥ ऐकोनियां रायाचा श्रेष्ठ प्रश्न । प्रबुद्धाधाकुटा पिप्पलायन । तो बोलावया आपण । स्वानंदें पूर्ण सरसावला ॥६२९॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक ३५ वा

पिप्पलायन उवाच-स्थित्युद्भवप्रलयहेतुरहेतुरस्य, यत्स्वप्नजागरसुषुप्तिषु सद्बहिश्च । देहेन्द्रियासुहृदयानि चरन्ति येन, सञ्जीवितानि तदवेहि परं नरेन्द्र ॥३५॥

अगा ज्याचेनि उपजे उत्पत्ति । ज्याचेनि अंगें स्थितीसी स्थिति । ज्याचेनि प्रळया प्रळयशक्ति । ऐसा जो त्रिजगतीं मुख्य हेतु ॥६३०॥ यापरी जो जगाचा हेतु । स्वयें स्वसत्ता हेतुरहितु । सच्चिदानंदें सदोदितु । तो जाण निश्चितु नारायणु ॥६३१॥ जेवीं सायंप्रातर्मध्यान्ह । तिहीं काळीं अलिप्त गगन । तेवीं उत्पत्तिस्थितिप्रळयीं जाण । अलिप्त नारायण परमात्मा ॥६३२॥ उत्पत्तिस्थितिप्रळयान्त । म्हणसी कोण देखे येथ । तेचि अर्थींचा दृष्टांत । स्फुरदर्थ अवधारीं ॥६३३॥ जागृति स्वप्न आणि सुषुप्ति । तिन्ही व्यापूनि समधीही परती । ज्याची साक्षित्वें स्फुरे स्फूर्ति । तो जाण निश्चितीं नारायण ॥६३४॥ जागृतीचें जाणपण । स्वप्नाचें मिथ्या भान । सुषुप्तीचा साक्षी पूर्ण । तो नारायाण निश्चित ॥६३५॥ एवं परमात्मा परंज्योति । आत्मा हृदयस्थ त्रिजगतीं । त्यातें ’नारायण’ म्हणती । जाण निश्चितीं नृपनाथा ॥६३६॥ ऐसी सांगतां ब्रह्मस्फूर्ति । अगम्य वाटेल ब्रह्मप्राप्ति । सहजें ब्रह्म आतुडे हातीं । ऐक ते उपपत्ति सांगेन ॥६३७॥ तरी परमात्मा ब्रह्म पूर्ण । तुझे हृदयीं नांदे आपण । ज्याचेनि मन बुद्धि प्राण । इंद्रियें जाण वर्तती ॥६३८॥ नयनें तेणें तेजें देखणें । रसना तेणें स्वादें चाखो जाणें । श्रवण तेणें अवधानें । शब्दज्ञानें प्रबोधती ॥६३९॥ तेणें अहंकारा अहंभाव । तेणेंचि मनासी मंतव्य । तेणेंचि चित्तसी चेतव्य । बुद्धीसि बोद्धव्य तेणें ब्रह्मावबोधें ॥६४०॥ तेणें जड देह सचेतन । तेणेंचि कळे मृदु कठीण । तेणेंचि चरणाच्या ठायीं गमन । करी कर ग्रहण त्याचिये सत्ता ॥६४१॥ त्याचेनि प्राण परिचरती । त्याचेनि निमिषोन्मेषस्फूर्ति । त्याच्या आनंदलेशस्थितीं । आनंद उपस्थीं भोगिती प्राणी ॥६४२॥ एवं चाळकु तो त्रिजगतीं । तो स्वानंदें नांदे हृदयस्थितीं । त्यातें ’नारायण’ म्हणती । तोचि निश्चितीं परमात्मा ॥६४३॥ ज्याचेनि मन बुद्धि प्राण । इंद्रियें विचरतीं संपूर्ण । तो तूं म्हणसी त्यां‍आधिन । हें कल्पांतीं जाण कदा न घडे ॥६४४॥ तेथ जाणपणें जाणों जासी । तैं जाणावें तेंचि नेणसी । तेथ ज्ञातेपणें ज्ञानासी । स्वरूपापाशीं रिगू नाहीं ॥६४५॥ जाणीव आणि नेणीव । हे सोडूनि सर्व भाव । जैं उपजे सद्भाव । तैं ब्रह्म स्वयमेव पाविजे ॥६४६॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक ३६ वा

नैतन्मनो विशति वागुत चक्षुरात्मा, प्राणेन्द्रियाणि च यथाऽनलमर्चिषः स्वाः । शब्दोऽपि बोधकनिषेधतयात्ममूल-मर्थोक्तमाह यदृते न निषेधसिद्धिः ॥३६॥

वैकुंठ कैलास क्षीराब्धी । मन कल्पी कल्पनाविधी । परी आत्मा कल्पावया त्रिशुद्धी । मनबुद्धयादी सरेना ॥६४७॥ स्वयें कल्पीं त्रिभुवन । तें स्वरूपीं रिघों न शके मन । बुद्धि निश्चयात्मक पूर्ण । तीसही जाण अगम्य वस्तु ॥६४८॥ जें मनबुद्धि‍अगोचर । तें वाचेसी अति दुस्तर । वस्तु नव्हे शब्दगोचर । परात्पर परब्रह्म ॥६४९॥ मोटे बांधतां आकाशातें । चारी पालव पडती रिते । तेवीं शब्दें बोलावें वस्तूतें । तंव शब्द शब्दार्थें निर्धर्म ॥६५०॥ प्राणाचेनि निज ढाळें । जे कां क्रियाशक्ति चळे । ते क्रियेसी वस्तु नातळे । मा इंद्रियां आकळे कैसेनी ॥६५१॥ जेवीं थिल्लरा‍आंतौता । बिंबोनि वोला नव्हे सविता । तेवीं मनबुद्धि‍इंद्रियांपरता । जाण तत्त्वतां परमात्मा ॥६५२॥ जो मनाचें अनादि मन । जो बुद्धीची बुद्धि सज्ञान । जो नयनाचें आदि नयन । जो श्रवणाचें श्रवण सावधानत्वें ॥६५३॥ जो घ्राणाचें निजघ्राण । जो रसनेची रसना आपण । जो त्वचेची निजत्वचा पूर्ण । जीवाच जो जाण जीवु स्वयें ॥६५४॥ जो इंद्रियांचा प्रकाशिता । जो कर्म करोनि अकर्ता । तो इंद्रियीं इंद्रियार्था । विषयी सर्वथा हों नेणे ॥६५५॥ जेथ बुद्धीची दृष्टि न वळंघे । तेथे मन मनपणें केवीं रिघे । मा श्रवणनयनघ्राणयोगें । विषयसंयोगें केवीं भेटे ॥६५६॥ जेथ प्राणशक्ति न चले पुढें । जेथ वाचा स्वयें लाजिली मुरडे । मा कर्मेंद्रियांसी कोणीकडे । पवाडु पुढें जोडेल ॥६५७॥ अग्नीपासूनि आह्या अनेग । क्षणक्षणां निघती चांग । परी आह्यांमाजीं अग्नींचें अंग । सर्वथा साङग प्रगटेना ॥६५८॥ कां सूर्यापासून सूर्यकांत । प्रकाशती असंख्यात । परी सूर्यकांता‍आंत । कदा भास्वत प्रगटेना ॥६५९॥ जेवीं सिंधूपासूनि तरंग । प्रकाशति अति अनेग । परी तरंगीं सिंधूचें अंग । सर्वथा साङ्गि पगटेना ॥६६०॥ तेवीं ब्रह्मापासोनि करणें । प्रकाशती अनेकपणें । तरी त्या इंद्रियां ब्रह्म जाणणें । हें जीवें प्राणें घडेना ॥६६१॥ जरी केळापासूनि केळी निपजे । कां साखरेपासूनि ऊंस उपजे । तरी इंद्रियीं ब्रह्म जाणिजे । हें न ये निजवोजें ब्रह्मादिकां ॥६६२॥ आशंका ॥ इंद्रियीं नव्हे ब्रह्मज्ञान । तैं जीवाचें भवबंधन । कदा काळीं न तुटे जाण । जन्ममरण अनिवार ॥६३॥ ’शब्दादेवापरोक्षमति’ । ऐशी श्रुतिशास्त्र-उपपत्ति । तेही मिथ्या वाटे वदंती । ऐसें तूं निश्चितीं मानिसी राया ॥६६४॥ तेही अर्थींचें निरूपण । ऐक राया सावधान । शब्द निमोनि आपण । दे ब्रह्मज्ञान जीवासी ॥६६५॥

(पूर्वील श्लोकार्ध ) - शब्दोपिबोधकनिषेधतयात्ममूलमर्थोक्तमाह यदृते न निषेधसिद्धिः’ ॥

जीवु सोडवावया होडा । शब्दें सवेग उचलिला विडा । तेणें घेतां तत्त्वांचा झाडा । आपणही पुढां निमाला ॥६६६॥ श्रुति ’नेते नेते’ येणें शब्दें । अतद्यावृत्तिनिषेधबोधें । परी साक्षात् वेदानुवादें । निज वस्तु शब्दें न बोलवे ॥६६७॥ शब्दासी जें वाच्य नोहे । तेंचि परब्रह्म जाणावें । तेथील जो खुणे पावे । तो ब्रह्म सद्भावें स्वयें होय ॥६६८॥ श्रुति ’नेति नेति’ येणें वचनें । शब्द निषेधूनि वस्तु दावणें । शब्दीं निःशब्द जो लक्षूं जाणे । तेणें पावणें परब्रह्म ॥६६९॥ शब्दु निजनिषेधें जें बोधी । तेथ समरसे ज्याची बुद्धि । तेंचि परब्रह्म गा त्रुशुद्धि । निषेधावधि तो ठावो ॥६७०॥ शब्द निमोनि सर्वशक्तीं । जीवासी दे ब्रह्मप्राप्ति । ’शब्दादेवापरोक्षेति’ । जाण निश्चितीं या नांव ॥६७१॥ वाचा निःशेष निवर्ते । मन बुद्धि न पवे जेथें । तेचि अवधि निषेधातें । ’परब्रह्म’ त्यातें बोलिजे ॥६७२॥ जें वाचेचें वदवितें । परी वाचा वदों न शके ज्यातें । जें मनबुद्धयादिकां जाणतें । परी मन बुद्धि ज्यातें नेणती ॥६७३॥ जें नयनातें दाखवितें । परी नयन न देखती ज्यातें । जें श्रवणघ्राणांतें चेतवितें । परी श्रवण घ्राण ज्यातें नेणती ॥६७४॥ एवं सर्वांचें जाणतें । परी सर्व सर्वथा नेणे ज्यातें । ज्यासी जाणावयालागीं येथें । आणिक जाणतें असेना ॥६७५॥ ऐसें स्वसंवेद्य निजज्ञातें । ज्यासी दुजें नाहीं जाणतें । शब्द रिघावया तेथें । रिगमु त्यातें असेना ॥६७६॥ जें कृश ना पुष्कळ । जें वक्र ना वर्तुळ । जें सूक्ष्म ना नव्हे स्थूळ । वस्तु केवळ निर्विकार ॥६७७॥ ज्यासी नाहीं रूपगुण । ज्यासी नाहीं आश्रमवर्ण । ज्यासी नाहीं मीतूंपण । ज्यासी जन्म-मरण असेना ॥६७८॥ जें हळुवट ना गहिंस । जें चिवळ ना सपोस । जें वसतें ना वोस । जें का निःशेष निर्धर्म ॥६७९॥ जें र्हेस्व ना मोठें । जें वडील ना धाकुटें । जें विचारितां विवेकवाटे । विवेकुही आटे निःशेष ॥६८०॥ ज्यासी आदि ना अंतु । जे मध्यस्थितीरहितु । जें गुण ना गुणातीतु । अच्युतानंतु अद्वयत्वें ॥६८१॥ त्या स्वरूपाचा वचनपाठ । करावया वेदें केली खटपट । तेथ श्रतीचाही बोभाट । लाजिला करूनि कष्ट नेतिनेतिवादें ॥६८२॥ वेदु काय नेणोनि परतला । जाणोनि न बोलिवेचि बोला । याचिलागीं तो मौनावला । तटस्थ ठेला निःशब्दें ॥६८३॥ वेदें धरितां दृढ मौन । शास्त्रें भांबावलीं जाण । तिहीं धरोनि मताभिमान । करिती वल्गन अतिवादें ॥६८४॥ ’शब्दांतीं ब्रह्मज्ञान’ । हे वेदें पावोनि पूर्ण खूण । शब्दें शब्द निषेधून । दृढ मौन तेणें धरिलें ॥६८५॥ वेदरायें धरितां मौन । शास्त्रें भांबावलीं जाण । शोधितां शब्दांचें रान । निजसमाधान न पावती ॥६८६॥ ज्यासी शब्दांतीं ब्रह्मप्राप्ति । त्यासी दर्शनें ऐक्या येती । शास्त्रें स्वयेंचि समजतीं । ऐक्यें त्रिजगती आभासे ॥६८७॥ ब्रह्म एकाकी अद्वयस्थिति । तुवांचि दाविली उपपत्ति । तेथें ऐक्यरूपें त्रिजगती । म्हणसी कवणाप्रती आभासे ॥६८८॥ ज्याची तुटली वासनाफांसोटी । विराली अहंकाराची गांठी । प्रारब्ध उतरलें देहाचे तटीं । त्यासी ऐक्यें सृष्टी आभासे ॥६८९॥ त्याच्या अनुभवाची गोड गोष्टी । सांगावया उल्हास पोटीं । पिप्पलायनु स्वानंदतुष्टी । ब्रह्मैक्यें सृष्टी वाखाणी ॥६९०॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक ३७ वा

सत्वं रजस्तम इति त्रिवृदेकमादौ, सूत्रं महानहमिति प्रवदन्ति जीवम् । ज्ञानक्रियार्थफलरूपतयोरुशक्ति, ब्रह्मैव भाति सदसच्च तयोः परं यत् ॥३७॥

ब्रह्मनिजऐाक्यपरिपाटी । प्रपंचु ब्रह्मत्वेंचि उठी । संतासंत सकळ सृष्टी । देखती दृष्टीं ब्रह्मरूप ॥६९१॥ जेवीं नभीं नीळिमेचें भान । तेवीं ब्रह्मीं माया नांदे संपूर्ण । नवल तियेचें विंदान । नपुंसका जाण पुरुषत्व केलें ॥६९२॥ अगाध तिचा पतिव्रताधर्म । नपुंसकीं उपजवी काम । अनाम्या ठेवी नाम । कीं निष्कर्मा कर्म तिचेनी ॥६९३॥ ते निःसंगसंगा रातली । स्पर्शेंवीण गुर्विणी झाली । प्रधान-महत्तत्त्वें गर्भा आली । तेथ त्रिगुणातें व्याली विकारयुक्त ॥६९४॥ विद्या‍अविद्या निजस्वभावीं । जीवशिवांची भेदपदवी । प्रिया पुरुषातें भोगवी । ज्ञाना-ज्ञानगांवीं वसोनियां ॥६९५॥ जेवीं सुवर्णीं अलंकार । तंतूमाजीं पटाकार । भिंतीवरी भासे चित्र । तेवीं माया साकार ब्रह्मीं भासे ॥६९६॥ मृत्तिकेचीं गोकुळें केलीं । नाना नामाकारीं जरी पूजिलीं । तरी मृत्तिकाचि संचली । तेवीं ब्रह्मीं भासली जगद्रूपें माया ॥६९७॥ जैशा घृताच्या कणिका । घृतेंसीं नव्हतीं आणिका । तेवी ब्रह्मीं मायाशक्ति देखा । दावी अनेका अर्थांतें ॥६९८॥ ब्रह्म पूर्वीं एकाकी एक । तेंचि केवीं झालें अनेक । तो मायायोगपरिपाक । विशद अर्थ देख पिप्पलायनु सांगे ॥६९९॥ मुळीं मुख्य ब्रह्म ’ओंकार । तें एकचि झालें त्रिप्रकार । आकार-उकार-मकार । सत्त्वादि विकार गुणत्रयात्मक ॥७००॥ गुणत्रय समसमान । त्या नांव बोलिजे ’प्रधान’ । तेंचि क्रियाशक्तिसूत्र जाण । तेथें प्रगटल्या ज्ञान ’महत्तत्त्व ’ म्हणती ॥७०१॥ ’अहंब्रह्म’ हे पूर्णस्फूर्ति । तें ’अहं’ आलें देहाकृती । देहाभिमानें निश्चितीं । ’जीव’ म्हणती वस्तूतें ॥७०२॥ ’क्रिय’ म्हणिजे दशधा करणें । ’ज्ञान’ शब्दें देवताधिष्ठानें । ’अर्थ’ ऐसें विषयांसी म्हणणें । तेथ ’फळ’ जाणणें सुखदुःख ॥७०३॥ गुण-भूतें-विषय-करणें । जीव भोक्ता सुखदुःखपणें । ज्ञान क्रिया कर्माचरणें । हें सर्वही जाणणें पूर्ण ब्रह्म ॥७०४॥ साखरेचा फणस प्रबळ । तेथें कांटे त्वचा बीजगोळ । अवघी साखरचि केवळ । तेवीं ब्रह्मचि सकळ जगदाकारें ॥७०५॥ जेवीं पाटा‍ऊ पुतळीकृत । तेथ विषमावयवीं समान सूत । तेवीं जगदाकारें आकारवंत । दिसे अविकृत परब्रह्म ॥७०६॥ ’जग-विश्व-प्रपंच’ नाम । परी ते निखळ परब्रह्म । हा उपनिषदार्थ उत्तम । वेदांतीं परम परमार्थु तो हा ॥७०७॥ जगदाकारें ब्रह्म निश्चित । जग अवघें विकारवंत । तैं ब्रह्मासही विकार प्राप्त । म्हणती तो अर्थ न घडे राया ॥७०८॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक ३८ वा

नात्मा जजान न मरिष्यति नैधतेऽसौ, न क्षीयते सवनविद्व्यभिचारिणां हि । सर्वत्र शश्वदनपाय्युपलब्धिमात्रं, प्राणो यथेन्द्रियबलेन विकल्पितं सत् ॥३८॥

ब्रह्मासी नाहीं माता पिता । यालागीं न घडे जन्मकथा । आत्मा एकदेशी होता । तरी जन्मा येता जनजीजठरा ॥७०९॥ आत्म्यावेगळा कांहीं । तिळभरी ठावो रिता नाहीं । यापरी पूर्णत्वें पाहीं । ’जन्म’ ते ठायीं स्पर्शेना ॥७१०॥ जन्मापूर्वीं बाळाचें नास्तिक्य । जन्मापाठीं मानिती आस्तिक्य । या अस्तिनास्तीची भाख । आत्म्यासी देख असेना ॥७११॥ आतां आहे पूर्वीं नाहीं । ऐसें ’आस्तिक्य’ आत्म्याचे ठायीं । कदाकाळीं न रिघे कांहीं । तो नित्य पाहीं निरंतर ॥७१२॥ देहीं जन्मल्या बाळकासी । वाढी दिसे दिवसदिवसीं । तो बाळजन्म नाहीं आत्म्यासी । यालागीं ’वृद्धि’ त्यासी घडेना ॥७१३॥ ज्यासी वृद्धि नाहीं तत्त्वतां । त्यासी न ये ’विपरिणमता’। बाल्य तारुण्य वृद्धावस्था । आत्म्यासी सर्वथा असेना ॥७१४॥ जो मी बाळत्वें होतों धाकुटा । तोचि मी तारुण्यें जाहलों मोठा । तो मी वृद्ध जाहलों कटकटा । ऐसा त्रिकाळद्रष्टा परमात्मा ॥७१५॥ द्रष्टा साक्षी जो अवस्थातीत । तो कदा नव्हे अवस्थाभूत । देहीं असोनि अवस्थारहित । जाण तो निश्चित परमात्मा ॥७१६॥ निरवस्थ आत्मा अविकारी पूर्ण । त्यासी कदा न ये ’क्षीणपण’ । ज्यासी जन्मचि नाहीं जाण । त्यासी ’मरण’ असेना ॥७१७॥ जो अविकारी निरवस्थ पूर्ण । ज्यासी नाहीं जन्ममरण । ऐसा तूं आत्मा म्हणशील कोण । तरी जाण सर्वज्ञ ज्ञानस्वरूप ॥७१८॥ म्हणसी ज्ञानही क्षणिक असे । घटज्ञानें पटज्ञान निरसे । तेथ इंद्रियार्थवृत्तिचि नासे । ज्ञान जैसें तैसें अविनाशी ॥७१९॥ तेचि अर्थींचा पूर्ण दृष्टांत । जेवीं प्राण देहातें वाढवीत । तों देहोचि होय अवस्थाभूत । प्राण निरवस्थ जैसा तैसा ॥७२०॥ प्राणु देहातें चाळितां । त्यासी न बाधी देहावस्था । आत्मा प्राणातें चेतविता । त्यासी देहावस्था असेना ॥७२१॥ येणेंचि प्राणदृष्टांतें साधूनि घ्यावें परब्रह्मातें । देहेंद्रियावेगळें आत्म्यातें । पुढील श्लोकार्थें प्रबोधी ॥७२२॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक ३९ वा

अण्डेषु पेशिषु तरुष्वविनिश्चितेषु प्राणो हि जीवमुपधावति तत्र तत्र । सन्ने यदिन्द्रियगणेऽहमि च प्रसुप्ते, कूटस्थ आशयमृते तदनुस्मृतिर्नः ॥३९॥

अंडज स्वेदज जारज । चौथें जाण गा उद्भिज । त्यांचे ठायीं प्राणु सहज । आत्मयोगें सदा वर्ते ॥७२३॥ प्राणयोगें आत्मा वर्ततां । त्यासी ’जीव’ म्हणती तत्त्वतां । त्या प्राणासी न बाधिती देहावस्था । मा जीवाचे माथां त्या कैंच्या ॥७२४॥ देहेंद्रियामाजीं वर्ततां । आत्मा अलिप्त देहावस्था । तो कैसा म्हणती आतां । ऐक त्याही दृष्टांता सांगेन ॥७२५॥ आत्मा जागृतिदेहीं वर्ते । तैं सविकार मानिती त्यातें । तोचि सांडूनि देहेंद्रियांतें । स्वप्नीं वर्ते पूर्वानुध्यासें ॥७२६॥ देहेंद्रियाविहीन । केवळ ’लिंगदेह’ जाण । निजात्मा देखे स्वप्न । जागृत्यभिमानसंकल्पें ॥७२७॥ तें उपरमल्या स्वप्न । देहाभिमान झालिया लीन । सर्वविकारविहीन । सुषुप्तिकाळीं पूर्ण परमात्मा उरे ॥७२८॥ देहेंद्रियासीं अभिमान लीन । कोणीही स्फुरेना स्फुरण । तरी तें झालें सर्व शून्य । आत्मा चिद्घुन नाहीं म्हणसी ॥७२९॥ जरी सुषुप्तीसी आत्मा नाहीं । तरी सुखें निजेलों होतों पाहीं । हें उपजे ज्याच्या ठायीं । तो सर्वथा नव्हे कहीं शून्य ॥७३०॥ जो मी जागृतीं जागता । तोचि मी स्वप्नातें देखता । तोचि मी सुषुप्तीं सुखभोक्ता । एवं तिहीं अवस्था साक्षी जो ॥७३१॥ जो अवस्थात्रयीं साक्षी पूर्ण । तो सर्वथा नव्हे शून्य । तोचि परमात्मा परिपूर्ण । शुद्ध चिद्घ्न तो राया ॥७३२॥ सुषुप्तीं ब्रह्मानुभवो आहे । तरी कां पुढतीं संसारु पाहे । तेथ अविद्येसीं अहं लीन राहे । यालागीं होये भवभ्रमु ॥७३३॥ ते अविद्या अहंकारेंसीं नाशे । तैं जगद्रूपें ब्रह्मचि भासे । जन्ममरणांचा ठावोचि पुसे । जीव समरसे परब्रह्मीं ॥७३४॥ तेथ हेतुमातु दृष्टांत । प्रमाण-प्रमेयविवर्जित । परमात्मा सदोदित । परब्रह्म निश्चित परमानंदें ॥७३५॥ तेथ सुखावरी सुख नांदे । आनंदु भोगिजे आनंदें । जग दुमदुमी परमानंदें । स्वानंद बोधें संपूर्ण ॥७३६॥ निरसोनियां निजमाया । ऐसा अनुभवो मुनिवर्या । कैं हो‍ईल म्हणसी राया । तैं भजावें यदुवर्या निष्कामभावें ॥७३७॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक ४० वा

यर्ह्यब्जनाभचरणैषणयोरुभक्त्या, चेतोमलानि विधमेद्गुणकर्मजानि । तस्मिन् विशुद्ध उपलभ्यत आत्मतत्त्वं, साक्षाद्यथाऽमलदृशोः सवितृप्रकाशः ॥४०॥

निर्विकारस्वरूपप्राप्ति । अवश्य पावणें आहे चित्तीं । तैं करावी भगवद्भक्ति । उत्कटा प्रीति अविश्रम ॥७३८॥ त्यजूनि पुत्रवित्तेषणेचें काज । जिणौनि लौकिकाची लाज । पद्मनाभभजनें भोज । अतिनिर्लज्ज नाचावें ॥७३९॥ पुत्रवित्तलोकेषणा । त्यजूनि भजतां हरिचरणां । तंव तंव चित्ताचे चैत्यमळ जाणा । क्षणक्षणां नासती ॥७४०॥ रजतमादि कर्मज मळ । चित्तीं बैसले जे सबळ । ते प्रक्षाळती सकळ । भक्तिप्रेमजळक्षाळणें ॥७४१॥ जंव जंव थोरावे सप्रेम भक्ति । तंव तंव पाया लागे विरक्ति । स्वयें विरमे विषयासक्ति । होय चित्तवृत्ति निर्मळ ॥७४२॥ निर्मळ जाहलिया चित्तवृत्ति । परमात्मया सर्व भूतीं । भजों लागे अनन्यप्रीतीं । हे ’चौथी भक्ति’ उदार ॥७४३॥ हे भक्ति अतिशयें उदार । निर्दाळी भक्तांचा अहंकार । उद्धरी सुर नर स्त्रिया शूद्र । आनंदनिर्भर करी जीवु ॥७४४॥ हे भक्ति जैं लागे हातीं । तैं भवभयाची निःशेष शांति । पायां लागती चारी मुक्ती । ऐशी उदार भक्ति हरीची ॥७४५॥ जेवीं डोळां असतां पडळ । सविता उगवे सर्व काळ । तो सन्मुख न देखे रविमंडळ । मा पदार्थ सकळ त्या कैंचे ॥७४६॥ तेंचि फिटलिया पडळ । दृष्टी होय अतिनिर्मळ । देखों लागे पदार्थ सकळ । रविमंडळसमन्वयें ॥७४७॥ तेवीं निजात्मा हृदयीं वसे । परी चित्तवृत्ति मळिण असे । तंव परब्रह्म न प्रकाशे । चित्त वासनादोषें दूषित ॥७४८॥ तेथ करितां भगवद्भक्ति । निर्मळ होय चित्तवृत्ति । तेव्हां निर्विकारस्वरूपप्राप्ति । भक्त पावती निजभजनें ॥७४९॥ पावावया परमप्राप्ति । जगीं दाटुगी भगवद्भक्ति । ते म्यां सांगितली तुजप्रती । यथानिगुतीं नृपनाथा ॥७५०॥ जेवीं डोळ्यांचें पडळ फिटे । तेथ प्रकाशेंसीं सविता भेटे । तेवीं कल्पनालोपें प्रगटे । नेटेपाटें परब्रह्म ॥७५१॥ जेथ निर्विकल्प समान । निश्चयेंसीं जाहलें मन । त्यासी देहीं वर्ततांही जाण । भवबंधन स्पर्शेना ॥७५२॥ ऐसें गर्जोनिया जाण । हर्षें बोले पिप्पलायन । तंव राजा सुखावला संपूर्ण । जीवींची खूण बाणली ॥७५३॥ ऐकतां ब्रह्मनिरूपण । राजा लांचावला पूर्ण । पुढें वाढावया निरूपण । अन्वयें प्रश्न पुसतसे ॥७५४॥ जेणें तुटे कर्मबंधन । त्या कर्मयोगाचें लक्षण । समूळ ऐकावया जाण । राजा आपण सादरें पुसतु ॥७५५॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक ४१ वा

राजोवाच-कर्मयोगं वदत नः पुरुषो येन संस्कृतः । विधूयेहाशु कर्माणि नैष्कर्म्यं विन्दते परम् ॥४१॥

राजा निजश्रद्धासंपन्न । अतिविनीत करी प्रश्न । जेणें तुटे कर्मबंधन । तो कर्मयोग संपूर्ण सांगा स्वामी ॥७५६॥ कोणें कर्में कर्म तुटे । नैष्कर्म्यसिद्धि स्वयें प्रगटे । पुरुषा पुरुषोत्तम भेटे । हें मज गोमटें वर्म सांगा ॥७५७॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक ४२ वा

एवं प्रश्नमृषीन्पूर्वमपृच्छं पितुरन्तिके । नाब्रुवन् ब्रह्मणः पुत्रास्तत्र कारणमुच्यताम् ॥४२॥

पूर्वीं हाचि प्रश्नु सनकादिकां । पित्यासन्निध पुशिला देखा । ते उत्तर नेदितीचि कां । हेही आशंका फेडावी स्वामी । रायाचे प्रश्न अतिपवित्र । त्यांचें द्यावया प्रति‍उत्तर । हरिखावला ’आविर्होत्र । तो कर्मवैचित्र्य निरूपी ॥७५९॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक ४३ वा

आविर्होत्र उवाच-कर्माकर्मविकर्मेति वेदवादो न लाकिकः । वेदस्य चेश्वरात्मत्वात्तत्र मुह्यन्ति सूरयः ॥४३॥

कर्माकर्मविकर्म जाणा । सामान्य नव्हे नृपनंदना । करितां विभागविवंचना । नुगवे सज्ञानां स्मृतिकारांसी ॥७६०॥ जे स्वयें प्रतिसृष्टिकारी । तेही भुलले कर्मविभागावरी । जे समुद्र घोंटिती चुळेकरीं । तेही कर्मसागरीं बुडाले ॥७६१॥ येचि कर्मविवंचनेसाठीं । ऋषिमर्षींचिया कोटी । मताभिमानें झाले हिंपुटी । त्यांसीही शेवटीं नुगवेचि ॥७६२॥ कर्माकर्मविभाग जाणा । स्वयें नुगवेचि चतुरानना । इतरांची कोण गणना । कर्मविवंचना करावया ॥७६३॥ कर्म वेदमूळ जाण । वेदु स्वयें नारायण । वेदवादविवंचन । करितां मौन श्रुतिशास्त्रां ७६४॥ कर्म-अकर्म-विकर्म जाण । एकचि परी त्रिविध भिन्न । तेंही विभागविवंचन । सावधान अवधारीं ॥७६५॥ श्वेत मृदु मधुर । त्रिविधभेदें एक साखर । तेवीं एकचि त्रिप्रकार । कर्मठ नर मानिती कर्म ॥७६६॥ भिन्न करितां मधुरता । तीमाजीं ये मृदु-श्वेतता । श्वेतताचि भिन्न करितां । मृदु-मधुरता तीमाजीं ॥७६७॥ तेवीं भिन्न करितां ’कर्म’ । कर्मा सर्वांगीं ’अकर्म’। कर्म अकर्मामाजीं ’विकर्म’ । मिरवे परम सौभाग्यें ॥७६८॥ मुख्य मूळीं जें कां निपजे । ’कर्म’ ऐसें त्यातें म्हणिजे । विहिताविहितक्रिया जे जे । ’विकर्म’ म्हणिजे तिये नांव ॥७६९॥ कर्म अकर्मयोगें चळे । ऐसें विकर्मीं ज्यासी विवळे । त्यास ’निष्कर्मता’ आकळे । गुरुकृपाबळें तत्काळ ॥७७०॥ कर्मावरी कर्म विशेष वाढे । ’विकर्म’ त्यातें म्हणणें घडे । जेथें कर्म रिघों न शके पुढें । ’अकर्म’ चोखडें या नांव ॥७७१॥ ऐशी कर्मविवंचना अटक । हा प्रश्न केला तैं तूं बाळक । त्याचिलागीं गा राया देख । सनकादिक न सांगितीचि ॥७७३॥ कर्माकर्मविवंचना । अधिकारेंवीण कोणा । सांगों नये नृपनंदना । कर्म सज्ञाना अतिदुर्बोध ॥७७३॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक ४४ वा

परोक्षवादो वेदोऽयं बालानामनुशासनम् । कर्ममोक्षाय कर्माणि विधत्ते ह्यगदं यथा ॥४४॥

जेवीं रोगु जावया निश्चित । बापु बाळा भेषज देत । तेथें साखर घाली हातांत । तत्सेवनार्थ प्रलोभें ॥७७४॥ तेवीं वेदांचा परोक्षवाद । सत्य मानिती बुद्धिमंद । कर्में छेदवी कर्मबाध । हा वेदानुवाद मुख्यत्वें ॥७७५॥ वेदु बोले स्वर्गादि फळ । तो प्रवृत्तिलोभ केवळ । परी कर्में छेदी कर्ममूळ । हें मुख्यत्वें फळ वेदोक्तीं ॥७७६॥ लोहाची बेडी पडली पायीं । ते तोडावया घणु आणिला पाहीं । तो घणुचि विकून खादला जिहीं । त्यांचें बंधन कहीं तुटेना ॥७७७॥ तेवीं कर्में छेदावें कर्मबंधन । तें कर्म वेंचिती विषयीं पूर्ण । त्यांचें कदा न तुटे भवबंधन । जन्ममरण सरेना ॥७७८॥ आम्ही स्वर्गफळा विरक्त । म्हणोनि नाचरे जो वेदोक्त । त्याचें ज्ञान जालें विपरीत । अति अनर्थ पावे तो ॥७७९॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक ४५ वा

नाचरेद्यस्तु वेदोक्तं स्वयमज्ञोऽजितेन्द्रियः । विकर्मणा ह्यधर्मेण मृत्योर्मृत्युमुपैति सः ॥४५॥

आम्ही जितेंद्रिय म्हणवीत । म्हणोनि नाचरे जो वेदोक्त । त्यासी नातुडे गा परमार्थ । अति‍अनर्थ अंगीं वाजे ॥७८०॥ जरी शास्त्रज्ञ ज्ञाता झाला । आणि वेदोक्ता विमुख ठेला । तरी तो जाणपणेंचि नागवला । जाण बुडाला दुःखार्णवीं ॥७८१॥ नाचरे जो वेदोक्त कर्म । त्यक्तकर्में मानी निष्कर्म । त्यासी थोर पडला भ्रम । नाडला परम अभिमानें ॥७८२॥ जरी विषयो निग्रहिला । आणि वेदोक्ता जो दुरावला । तो निजघाता प्रवर्तला । स्वयें बुडाला नरकार्णवीं ॥७८३॥ वेद निजमूळ परमार्था । तें वेदोक्त नाचरतां । जें जें करणें नृपनाथा । तें तें तत्त्वतां अधःपाती ॥७८४॥ डोळे देखणें तत्त्वतां । ते काढोनि पाहों जातां । न देखे आपुली डोळसता । मा इतर पदार्था कोण देखे ॥७८५॥ तैसा नाचरोनि वेदार्थु । जो जो मानिला परमार्थु । तेणें आंवतूनियां अनर्थु । जाण निश्चितु आणिला घरा ॥७८६॥ तेणें आचार अनर्थपाटें । वाहावले जन्ममरणवाटे । तेथ नानायोनिगर्भसंकटें । सोसितां न सुटे कल्पांतीं ॥७८७॥ तेथें जन्मजन्मों जन्म न टके । मरमरों मरण न चुके । जैं वेदविहित चुके । तैं अतिदुःखें दुःखभोगु ॥७८८॥ ’विकर्मणा ह्यधर्मेण’ । हें मूळींचें पदनिरूपण । तेणें विकर्मामाजीं अधर्म पूर्ण । परी अकर्म तें जाण अधर्म नव्हे ॥७८९॥ ज्यासी लावितां न लागे कर्म । या नांव मुख्य निष्कर्म । निष्कर्मलक्षण हाचि धर्म । येणेंचि परम मुक्त साधु ॥७९०॥ ज्यासी शुद्ध आकळे अकर्म । तो तत्काळ होय निष्कर्म । अकर्माचें कळल्या वर्म । मुक्तता परम पायां लागे ॥७९१॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक ४६ वा

वेदोक्तमेव कुर्वाणो निःसङ्गोऽर्पितमीश्वरे । नैष्कर्म्यां लभते सिद्धिं रोचनार्था फलश्रुतिः ॥४६॥

दासी स्वामीची आज्ञाधारी । कां राजमुद्रा प्रजांवरी । तैसी वेदाज्ञा जो शिरीं धरी । स्वधर्माचारी निष्काम ॥७९२॥ मी एकु कर्मकर्ता । ऐशी उठों नेदी अहंता । तें कर्मचि स्वभावतां । अर्पी श्री‍अनंता ईश्वरातें ॥७९३॥ एवं ईश्वरीं जें अर्पे कर्म । तें कर्म होय निर्धर्म । याचि नांव परम । ’नैष्कर्म्य’ निजसिद्धी ॥७९४॥ वेदें बोलिलें कर्मफळ । ज्याची वासना निष्काम निर्मळ । त्यासि वेदोक्त फळ प्रबळ । भोगावया केवळ स्वप्नीं न दिसे ॥७९५॥ ऐसें असतां कर्मफळ । वांछितां नाडिजे केवळ । जेवीं परिसु दे‍ऊनि सोज्ज्वळ । मागिजे पोफळ तांबूलासी ॥७९६॥ कमा निष्कामता नित्य फळ । तेथ फळाशा नाडले सकळ । चंदन सर्वांगीं सफळ । तेथ मागतां फळ नाडिजे स्वयें ॥७९७॥ हातीं आंतुडावया मासा । गळीं लाविजे अल्प आमिषा । तेवीं निष्काम करावया मानसा । वेदु फळाशा प्रलोभी ॥७९८॥ आमिष घालूनि मासे पाळी । कीं तद्योगें जळाबाहेर गाळी । तेवीं कर्म कर्मातें निर्दाळी । हें नेणिजे मुळीं फळकामीं ॥७९९॥ हो कां फळाचिये चाडे । स्वधर्मकर्मीं प्रवृत्ति घडे । तेणें नैष्कर्म्यसिद्धि आंतुडे । हें वेदांचें फुडें निजगृह्य ॥८००॥ कर्म ब्रह्मत्वें सदा सफळ । फळ वांच्छी त्यातें निष्फळ । हें जाणोनि कर्मकुशळ । फळाशा समूळ छेदिती ॥८०१॥ ऐसें आचरतां वैदिक कर्म । तेणें कर्में पाविजे नैष्कर्म्य । याहोनियां अति सुगम । सांगेन वर्म तें ऐक ॥८०२॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक ४७ वा

य आशु हृदयग्रन्थिं निर्जिहीर्षुः परात्मानः । विधिनोपचरेद्देवं तन्त्रोक्तेन च केशवम् ॥४७॥

जेणें वासनेचें जाळ तुटे । अहंकारची गांठी सुटे । जीवीं परमात्मा स्वयें प्रगटे । तें तांत्रिक गोमटें ऐक रया ॥८०३॥ जया तांत्रिक महापूजा । संतोष होय गरुडध्वजा । तें तांत्रिक विधान वोजा । महाराजा अवधारीं ॥८०४॥ वैदिक मंत्र तांत्रिक तंत्र । हे मिश्रपूजा अतिपवित्र । शीघ्र निष्काम करी नर । तो पूजाप्रकार अति‍उत्तम ॥८०५॥ वैदिक अथवा तांत्रिक । गुरुमार्गें सिद्धिदायक । यालागीं गा आवश्यक । सद्गुरुसी देख शरण जावें ॥८०६॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक ४८ वा

लब्धानुग्रह आचार्यात्तेन संदर्शितागमः । महापुरुषमभ्यर्चेन्मूर्त्याभिमतयाऽऽत्मनः ॥४८॥

प्रवृत्तिनिवृत्तिकृत कार्या । अवश्य पाहिजे आचार्या । आपमतीं भजतां राया । अनेक अपायांमाजीं पडे ॥८०७॥ भोयी पाय सिद्ध आहेती । भोयाळेंवीण वृथा भ्रमती । तेवीं गुरुवीण जे जे करिती । ते ते अहंमतीं दृढ भ्रमले ॥८०८॥ गुरु ब्रह्म दोनी ऐक । ऐशिया भावना आवश्यक । सेवा करुनि भावपूर्वक । संतोषवूनि देख अनुग्रहो घ्यावा ॥८०९॥ तेथ निजाधिकारप्राप्तें । जे मूर्ति आवडेल आपणियातें । तेचि मंत्रविद्या तेथें श्रद्धासंभरितें अंगीकारावी ॥८१०॥ तेव्हां गुरुमुखें मिश्र वोजा । पुरुषोत्तममहापूजा । शिकोनियां निजकाजा । भजावें अधोक्षजा शिक्षिता मतीं ॥८११॥ ते चि भजती हातवटी । आगमोक्त निजपुष्टी । राया सांगेन गोमटी । सावधानदृष्टीं अवधारीं ॥८१२॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक ४९ वा

शुचिः संमुखमासीनः प्राणसंयमनादिभिः । पिण्डं विशोध्य संन्यासकृतरक्षोऽर्चयेद्धरिम् ॥४९॥

विध्युक्त करितां संध्यास्नान । तेथचि आहे ब्रह्मज्ञान । आचमनीं होय हरिरूप आपण । हें नेणोनि अज्ञान आगमीं भरती ॥८१३॥ केशवादि नामीं जाण । अंगप्रत्यंगीं न्यासितां पूर्ण । तेव्हां हरिरुप होय आपण । हें नेणोनि अज्ञान आगमीं भरती ॥८१४॥ करूनि आगमोक्त संध्यास्नान । मूर्तीपासीं ये‍ऊन जाण । संमुख घालावें आसन । चैलाजिनकुशयुक्त ॥८१५॥ रेचक-पूरक-कुंभकें जाण । प्रणायामें प्राणसंयमन । भूतशुद्धयादिकीं जाण । शरीरशोधन करावें ॥८१६॥ भूतविलय भूतशुद्धी । प्राणप्रतिष्ठा पिंडादिशुद्धी । मूळमंत्रें न्यास प्रबुद्धीं । गुरुदीक्षाविधी विध्युक्त कीजे ॥८१७॥ हृदय कवच शिखा शिर । नेत्रे अस्त्रादि फट्‌कार । एवंविधान अनुकार । आगमोक्तप्रकार करावे न्यास ॥८१८॥ यापरी मूळमंत्रदीक्षा । करोनि दिग्बंधादि संरक्षा । मग मूर्तिपूजनपक्षा । नृपाध्यक्षा अवधारीं ॥८१९॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक ५० वा

अर्चादौ हृदये चापि यथालब्धोपचारकैः । द्रव्यक्षित्यात्मलिङगानि निष्पाद्य प्रोक्ष्य चासनम् ॥५०॥

प्रयोगछंद संपूर्ण । पूर्वान्वयो विपरीत जाण । द्रव्यशुद्धि क्षितिमार्जन । हें मागील निरुपण पुढां आलें ॥८२०॥ द्रव्यशुद्धि मुख्यशोधन । भूमिशुद्धि संमार्जन । आत्मशुद्धि सावधान । काढिल्या अनुलेपन मूर्तिशुद्धी ॥८२१॥ पूजासंभार सिद्ध करून । समस्त शंखतोयें प्रोक्षून । निजासनीं सावधान । एकाग्र जाण बैसावें ॥८२२॥ ज्यासी ध्यानीं मूर्ति न ये संपूर्ण । तेणें प्रतिमामूर्ति अधिष्ठान । तेथेंचि करावें पूजन । लब्धोपचारें जाण आगमोक्त ॥८२३॥ ज्यासी ध्याना मूर्ति ये अतिसंकटीं । तेणें बाह्योपचारआिटाटी । सांडूनियां ध्यानदृष्टीं । करावी गोमटी मानसपूजा ॥८२४॥ ज्याचे हृदयींचें न विकरे ध्यान । बाह्यमूर्तिपूजेसी सावधान । तेणें उभयतां पूजन । करावें संपूर्ण आगमोक्त ॥८२५॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक ५१ वा

पाद्यादीनुपकल्प्याऽथ सन्निधाप्य समाहितः । हृदादिभिः कृतन्यासो मूलमन्त्रेण चार्चयेत् ॥५१॥

सकळ पूजासंभार । निकट ठेवूनि उपचार । मग मूर्तीसी न्यासप्रकार । उक्तशास्त्र करावा ॥८२६॥ जैसेचि न्यास आपणास । तैसेचि करावे मूर्तीस । हा आगमोक्त गुरुसौरस । मूळमंत्रें न्यास मूर्तीसी ॥८२७॥ आगमोक्त करितां न्यास । अंगप्रत्यंगीं विन्यास । तेणें कर्ता होय हृषीकेश । हा अर्थसौरस दृढ करावा ॥८२८॥ दृढ करोनि अनुसंधान । मूळमंत्रें मूर्तिपूजन । हृदयीं आणि प्रतिमेसी जाण । पूजाविधान दोहीं ठायीं ॥८२९॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक ५२ वा

साङगोपाङगां सपार्षदां तां तां मूर्तिं स्वमन्त्रतः । पाद्यार्घ्याचमनीयाद्यैः स्नानवासोविभूषणैः ॥५२॥ करचरणादि अव्यंग । मूर्ति चिंतावी सुंदर साङग । श्याम मनोहर श्रीरंग । उल्हास चांग निजध्यानीं ॥८३०॥ मूर्ति चतुर्भुज वेल्हाळ । शंख चक्र गदा कमळ । सुनंदादि पार्षदमेळ । चिंतावे सकळ आयुधादिक ॥८३१॥ यथोक्त मधुपर्कविधान । अर्घ्यपाद्यादि आचमन । पुरुषसूक्तमंत्रें जाण । करावें स्नान निर्मळ जळें ॥८३२॥ मुकुट कुंडलें कटी मेखला । कांसे मिरवे सोनसळा । आपाद रुळे वनमाळा । कौस्तुभ तेजाळा कंठीं झळके ॥८३३॥ पाद पद्मांकित सुकुमार । ऊर्ध्वरेखा ध्वज वज्र । वांकी अंदुवांचा गजर । चरणीं तोडर गर्जतु ॥८३४॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक ५३ वा

गन्धमाल्याक्षतस्त्रग्भिर्धूपदीपोपहारकैः । साङगं संपूज्य विधिवत्स्तवैः स्तुत्वा नमेद्धरिम् ॥५३॥

निढळीं शुद्ध श्यामकळा । टिळकु रेखिला पिंवळा । त्यावरी अक्षता सोज्ज्वळा । आरक्त तेजाळा कुंकुमाक्त ॥८३५॥ सुमनें गुंफिली वीरगुंठी । त्यांवरी मधुकरांची घरटी । तुळसीकमळमाळा कंठीं । चंदनाची उटी श्यामांगीं शोभे ॥८३६॥ धूप दीप उपहार । तांबूल अर्पावा सकर्पूर । निरंजनें जयजयकार । मंत्रावसर अर्पावा ॥८३७॥ स्तुति करावी वेदोक्त मंत्रें । कां पुराणोक्त नाना स्तोत्रें । अथवा प्राकृत नामोच्चारें । नाना प्रकारें गद्यपद्यें ॥८३८॥ स्तवनें संतोष अधोक्षजा । ऐसें भावावें महाराजा । मग साष्टांगें अतिवोजा । गरुडध्वजा नमस्कारावें ॥८३९॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक ५४ वा

आत्मानं तन्मयं ध्यायन् मूर्तिं संपूजयेद्धरेः । शेषामाधाय शिरसि स्वधाम्न्युद्वास्य सत्कृतम् ॥५४॥

द्वैतभावें भजनविधि । ते जाणावी स्थूल बुद्धि । भजनाची भजनसिद्धी । जाण त्रिशुद्धी तन्मय होणें ॥८४०॥ मूर्तिध्यानें तन्मय स्थिति । ऐक्यत्वें राहे निश्चळ वृत्ति । याचि नांव मुख्य भक्ति । उठलिया पुढती नमावें हरी ॥८४१॥ ऐशी पूजा करुननि । हरी शेष प्रसादु धरोनि शिरीं । मग देवो आपणियाभीतरीं । हृदयमंदिरीं निजविजे ॥८४२॥ एवं पूजेचें उद्वासन । ध्यानमूर्ति हृदयीं शयन । प्रतिमा पर्यंकीं निजवून । विधिविधानसमाप्ति ॥८४३॥ जाहलिया पूजाविसर्जन । विसर्जूं नये अनुसंधान । अखंड हरीचें स्मरण । सर्वस्वें आपण सर्वदा कीजे ॥८४४॥ या नांव गा आगमविधि । राया जाण त्रिशुद्धि । सदा पाळिती सद्बुधद्धि । परमात्मसिद्धिप्रापक ॥८४५॥ आगमोक्त विधिलक्षण । प्रतिमाचि मुख्य नव्हे जाण । ज्यासी जेथ श्रद्धा पूर्ण । तेथ हें विधान सुखें कीजे ॥८४६॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक ५५ वा

एवमग्न्यर्कतोयादावतिथौ हृदये च यः । यजतीश्वरमात्मानमचिरान्मुच्यते हि सः ॥५५॥ इति श्रीमद्भागवते महापुराणे एकादशस्कंधे तृतीयोऽध्यायः ॥३॥श्रीकृष्णार्पणमस्तु ॥

हे पूजा नव्हे एकदेशी । बहुत स्थानें ये पूजेसी । त्यांत शीघ्रतर जें प्राप्तीसी । तें मी तुजपासीं सांगेन राया ॥८४७॥ येणेंचि विधानें यथाकाळीं । साङग पूजा कीजे ’जळीं’। अथवा ’सूर्यमंडळीं’। पूजा सोज्ज्वळी हरिध्यानें कीजे ॥८४८॥ ’अग्नीच्या’ ठायीं होय दीप्ति । पूजा कीजे कमळापति । अवघ्यापरीस शीघ्रप्राप्ति । पूजावा ’अतिथि’ भगवद्भावें ॥८४९॥ आलिया वैश्वदेवाचे अंतीं । तो भलता हो भलते याती । त्यासी जे भगवद्भावें पूजिती । त्यांचे घरा पूर्ण प्राप्ति वोरसोनि ये ॥८५०॥ पूर्वीं अनोळखु निश्चितीं । आलिया वैश्वदेवाचे अंतीं । त्यातें ब्रह्मभावें जे पूजिती । त्यांसी भुक्तिमुक्ती आंदणी ॥८५१॥ त्या वैश्वदेवाचे अंतीं जाण । निजभाग्यें आलिया शुद्ध ब्राह्मण । तया श्रद्धेनें पूजितां आपण । ते घरीं नारायण स्वानंदें वसे ॥८५२॥ राया वैश्वदेवाचे अंतीं । अतिथीसवें ये भुक्तिमुक्ति । विमुख जाहल्या त्या लाभा नाडती । पूजकां सुखप्राप्ति परमानंदें ॥८५३॥ अतिथीच्या ठायीं मूर्तिध्यान। सर्वथा करणें न लगे जाण । तो स्वरूपें स्वयें नारायण । पूजितां संपूर्ण सर्वार्थसिद्धि ॥८५४॥ एवं अतिथीसी जें अर्पे । तें भगवंतमुखीं समर्पे । यालागीं अतिसाक्षेपें । अतिथि ब्रह्मरूपें पूजिजे सदा ॥८५५॥ जें जें बोलिलें पूजास्थान । तेथें निजश्रद्धाचि प्रमाण । श्रद्धेवेगळें राया जाण । प्राप्ति संपूर्ण कदा न लभे ॥८५६॥ निजश्रद्धेचें ’हृदय’ स्थान । ते हृदयीं विध्युक्त पूजन । करितां श्रद्धेनें आपण । प्राप्ति संपूर्ण उद्बोधे स्वयें ॥८५७॥ येर्हंवीं तरी आपुल्या देहीं । चाळक ईश्वरु आहे हृदयीं । श्रद्धेनें भजतां त्याचे ठायीं । निजप्राप्ति पाहीं सहजें लाभे ॥८५८॥ जें जें आपण सेविजे । तें तें भगवन्मुखीं भाविजे । येणें निजभजनें पाविजे । जाण सहजें परमात्मा ॥८५९॥ सांडोनि देहींची अहंता । सकळ भोग ईश्वर भोक्ता । ऐसी दृढ भावना भावितां । पाविजे परमार्था अपरोक्षसिद्धी ॥८६०॥ देह जड मूढ अचेतन । सकळ भोगभोक्ता ईश्वर पूर्ण । तेथ वाढवूनि देहाभिमान । भोगिती अज्ञान अनेक दुःखें ॥८६१॥ ते सांडूनि देहअाहंता । हृदयस्था शरण जातां । पाविजे पूर्ण परमार्था । जाण तत्त्वतां नृपवर्या ॥८६२॥ निःशेष सांडिजे मीपण । याचि नांव हृदयस्था शरण । तूं सहजें परब्रह्म परिपूर्ण । मिथ्या देहाभिमान धरूं नको ॥८६३॥ राया येणेंचि कर्में जाण । तुटे कर्माचें कर्मबंधन । पाविजे पूर्ण समाधान । तें हें मुख्य लक्षण नृपनाथा ॥८६४॥ आगमोक्त निजभजन । कर्मयोगाचें मुख्य लक्षण । ऐकतां राजा समधान । परमानंदें पूर्ण निवाला ॥८६५॥ जंव जंव रायाचें पुरे कोड । तंव तंव कथा लागे गोड । अतिशयें श्रवणाची चाड । विशेषें वाड थोरावली ॥८६६॥ राजा निवालेनि परमानंदें । सुखावलेनि निजबोधें । लांचावलेनि स्वानंदें । पुढां प्रश्न विनोदें पुसेल ॥८६७॥ उगें राहतां आपण । उठून जाती मुनिगण । यालागीं प्रश्नावरी प्रश्न । विचित्रविंदान पुसतु ॥८६८॥ स्वानंदें लोधली चित्तवृत्ती । इंद्रियें वेधलीं सुखस्थितीं । राजा निवाला निश्चितीं । तरी प्रश्नोक्ती पुसत ॥८६९॥ पुसेल हरीचे अवतार । ते कथा सुंदर मनोहर । निरूपण अतिअरुवार । निजजिव्हार निववील ॥८७०॥ त्या प्रश्नाचें प्रत्युत्तर । कथाकौतुक सनागर । एका जनार्दनाचा किंकर । उपानहधर संतांचा ॥८७१॥ संत सज्जन कृपास्थिती । श्रीजनार्दन वरदमूर्ती । पुढील कथेची व्युत्पत्ती । सांगेन यथार्थी अर्थुनी ॥८७२॥ श्रीभागवताचे राशीवरी । एकाजनार्दन केला मापारी । तो निजबोधाचे कुडवावारीं । भरील वखारी श्रवणाच्या ॥८७३॥

इति श्रीमद्भागवते महापुराणे एकादशस्कंधे निमिजायंतसंवादे मायाकर्मब्रह्मनिरूपणं नाम तृतीयोऽध्यायः ॥३॥ ॥ श्रीकृष्णार्पणमस्तु ॥

हे साहित्य भारतात तयार झालेले असून ते आता प्रताधिकार मुक्त झाले आहे. भारतीय प्रताधिकार कायदा १९५७ नुसार भारतीय साहित्यिकाच्या मृत्युनंतर ६० वर्षांनी त्याचे साहित्य प्रताधिकारमुक्त होते. त्यानुसार १ जानेवारी १९५६ पूर्वीचे अशा लेखकांचे सर्व साहित्य प्रताधिकारमुक्त होते.

[[‎]]