करुणादेवी/मी चोर नाही तुम्ही चोर आहात
तु म्ही चो र आ हा त
♣ * * * * * * ♣
करुणा प्रात:काळी उठे. शीतलेच्या शीतल पाण्यात स्नान करी. नंतर सोमेश्वराचे दर्शन घेऊन ती आपल्या ओरीत एकतारीवर भजन करीत बसे. घटकाभर दिवस वर आला, म्हणजे ती राजधानीत भिक्षा मागे. तिला एकटीला कितीशी भिक्षा लागणार? तिची गोड भजने ऐकून लोक तल्लीन होत. मुले-मुली ओंजळी भरभरून तिला भिक्षा घालीत. करुणा स्वत:पुरती भिक्षा ठेवून उरलेली बाकीच्या अनाथ-पंगुंस देऊन टाकी.
राजधानीत ती हिंडे. रोज निरनिराळ्या रस्त्यांना जाई. परंतु राजाच्या राजवाड्याकडे, प्रधानाच्या प्रासादाकडे जाण्याचे तिला धैर्य होत नसे. कोठे तरी पती दृष्टीस पडावा म्हणून तिचे डोळे तहानले होते. ओरीत शिरीषचे चित्र हृदयाशी धरून ती बसे. पुन्हा ते चित्र ती ठेवून देई. खरोखरच शिरीष कधी भेटेल ? खरेच कधी भेटेल ?
वसंत ऋतू आला. सृष्टी सजली. वृक्षांना पल्लव फुटले. कोकिळा कूऊ करू लागली. करुणेला वाढदिवस आठवला. विवाहाचा वाढदिवस. किती तरी वर्षांत तो साजरा झाला नव्हता. यंदा होईल का ? माझ्या जीवनात वसंत केव्हा येईल ? माझ्या शुष्क संसाराला पल्लव केव्हा फुटतील ? माझ्या भावना पुन्हा मंजुळ गाणी केव्हा म्हणून लागतील ? जीवनाचे नंदनवन केव्हा बहरेल, आनंदाने गजबजेल ? यंदा येईल का वसंत ?
सोमेश्वराच्या मंदिरातील ती प्रख्यात यात्रा वसंत ऋतूतच असे. यात्रेचे दिवस जवळ आले. मंदिराला सुंदर रंग दिला गेला. शेकडो ठिकाणची दुकाने आली. यात्रा म्हणजे कलाकौशल्य, उद्योग, व्यापार, सर्वांचे प्रदर्शन. देशातील साऱ्या वस्तू तेथे यावयाच्या. मालाची देवघेव, विचाराची देवघेव. व्यापारी व कीर्तनकार, प्रवचनकार, मल्ल, नाटकमंडळ्या, नकलाकार, पोवाडेवाले सर्वांची तेथे हजेरी असायची.
सोमेश्वराच्या आसपासचे प्रचंड मैदान गजबजून गेले. दुकानदारांना जागा आखून देण्यात आली. पाले लागली. ह्या बाजूस कापडाची दुकाने, इकडे किराणा माल. मजाच मजा. हलवायांची गर्दी विचारूच नका.
राजधानीतील लोक यात्रा पाहायला येऊ लागले. मुले मुली येत. वृद्ध येत. श्रीमंत गरीब सारे येत. यात्रेचा मुख्य दिवस जवळ येत चालला. सोमेश्वराच्या आवारात त्या वत्सल प्रेमळ मातापित्यांची समाधी होती. तिचे दर्शन घेण्यासाठी, कृतज्ञता प्रकट करण्यासाठी हजारो नारीनर शेकडो ठिकाणांहून येत होते. रथांतून येत होते. हतीवरून येत होते. उंटांवरून येत होते. कोणाचे मेणे, कोणाच्या पालख्या. सारी वाहने तेथे दिसत होती.
यात्रेचा मुख्य दिवस आला. करुणेचे हृदय आशेने उचंबळले होते. आज शिरीष येथे आल्याशिवाय राहाणार नाही. हातात एकतारी घेऊन ती बाहेर पडली. आज माझा देव मला भेटणार असे तिला वाटत होते. हृदय का प्रतारणा करील ?
त्या बाजूला सारे भिकारी होते. जो जो येई, तो पै पैसा टाकायला इकडेही येई. शिरीष इकडे आल्याशिवाय राहाणार नाही, असे करुणेला वाटले. ती त्याच भिकाऱ्यांच्यात एके ठिकाणी भजन करीत बसली.
आणि तिने काय केले ऐका. तिने ते शिरीषचे चित्र काढले. तिने तेथे एक बांबूची काठी पुरली. त्या काठीला तिने ती तसबीर अडकवली. त्या तसबिरीला तिने सुंदर घवघवीत हार घातला होता.
“ बाई, कोणाची ही तसबीर ?”
“एका थोर महात्म्याची.”
हजारो लोक येत जात होते. समाधीवर फुले वाहून जात होते. आईबापांविषयी कृतज्ञता शिकून जात होते. आईबाप मुलांवर प्रेम करावे, असे शिकून जात होते. मुले आईबापांविषयी कृतज्ञ राहावे, असे शिकून “ हेमा, मी एकटाच जातो दर्शनास. आज मी साध्या भिकाऱ्याच्या वेषाने बाहेर पडणार आहे. साध्या शिरीषला आईबापांचे आत्मे भेटतील. वैभवात लोळणाच्या अहंकारी शिरीषला भेटणार नाहीत. मला नम्र होऊन आज आईकडे जाऊ दे. बाबांकडे जाऊ दे. तू तुझ्या आईबापांबरोबर यात्रेला जा. मी एकटाच जाईन.”
“ शिरीष, परत ये हो. जाऊ नको हो वैतागून. तू राजाचा मुख्य मंत्री आहेस. हेमाचा प्राण आहेस. येशील ना परत ?”
“ येईन. दरवर्षी मी यात्रेला जातो. गेलो का तुला सोडून ?”
“ परंतु भिकाऱ्यासारखा आजपर्यंत कधी गेला नाहीस. आपण सारी बरोबर जात असू. खरे की नार्हृी ? ”
“ परंतु आज एकटाच जातो. रागावू नकोस.”
शिरीष वेष बदलून हळूच बाहेर पडला. अंधार पडला होता. यात्रेत लाखो दीप लागले होते. जणू आकाशातील अनंत तारे पृथ्वीवर अवतरले. करुणेची आशा संपत आली. नाही का येणार शिरीष ? येईल. रात्रभर लोक येतच राहाणार आणि मोठे लोक रात्रीसच येतील.
शिरीषचे चित्र वाऱ्यावर नाचत होते. करुणेचे चित्त आशानिराशांवर नाचत होते. हजारो दिव्यांच्या ज्योती नाचत होत्या. धडपडणाच्या जीवांप्रमाणे नाचत होत्या.
तो पाहा एक मनुष्य आला. भिकाच्यांच्या बाजूला आला. पै पैसा टाकीत आहे. करुणा भजनात रंगली आहे. डोळे मिटलेले आहेत. कोणते गाणे ती म्हणत होती ? जे गाणे विवाहाच्या वाढदिवशी तिने म्हटले होते तेच. कर्तव्याच्या आनंदाचे गाणे ती म्हणत होती. एकतारी वाजत होती. हृदयाची तार लागली होती. तो मनुष्य तेथे उभा राहिला.
आणि त्याला ते चित्र दिसले ! वाऱ्यावर नाचणारे चित्र. त्या माणसाने गाणे म्हणणाच्या त्या भिकारणीकडे पाहिले. त्या चित्राकडे पाहिले. ते चित्र पटकन् त्याने उचलले, घेतले व तो पुढे चालला.
करुणेने डोळे उघडले, तो चित्र नाही. कोठे गेले चित्र ?कोणी नेले चित्र ? वाऱ्याने का उडाले? अरेरे ! “ कोणी नेले चित्र ? तुम्ही पाहिले का ?” जवळच्या भिकाऱ्यांना तिने विचारले. "
“ आम्हाला काय माहीत ? आमचे लक्ष तुमच्या चित्राकडे थोडेच होते ? आमचे चित्त समोरच्या फडक्यावर काय पडते त्यावर होते, ” ते म्हणाले.
“ येथे कोणी आले होते ?”
“ एक मनुष्य उभा होता. आताच गेला.”
" कोणत्या दिशेने ? ”
ती एकदम निघाली. तो चित्र पळवणारा एके ठिकाणी दिव्याजवळ उभा होता. त्या चित्राकडे तो पाहात होता. करुणेचे एकदम लक्ष गेले. त्या माणसाने इकडे पाहिले. तो वेगाने निघाला. करुणेने चोर ओळखला. तीही त्याच्या पाठोपाठ निघाली.
रस्ते ओलांडीत तो मनुष्य ज्या बाजूला राजवाडे होते, प्रासाद होते तिकडे वळला. जरा अंतरावरून करुणा येत होती. शिरीषचा प्रासाद आला. तो मनुष्य एकदम त्या प्रासादात शिरला. करुणा पाहात होती. किती तरी वेळ त्या प्रासादाकडे पाहात होती. शिरावे का त्या प्रासादात ?
काही वेळ गेला. इतक्यात राजाकडून रथ आला. शिरीषला बोलावणे आले होते. शिरीष पोषाख करून रथात बसला. धावत जावे व शिरीषला हृदयाशी धरावे, त्याच्या खांद्यावर मान ठेवून रडावे, असे करुणेला वाटले परंतु पाय जागचा हालेना.
रथ दृष्टीआड झाला. करुणेने एकदम काही तरी मनात ठरविले. ती त्या प्रासादाकडे वळली. पायच्या चढू लागली.
“ कोठे जाता आत ?” पहारेकयाने हटकले.
“ मी भिकारीण आहे.”
“ भिकारीण का राजवाड्यात शिरते ? हो बाहेर.”
“ मी आत जाणार.”
“ हो बाहेरं, दिसतेस बैरागीण, परंतु चोर तर नाहीस ? “ चोर मी नाही. तुम्ही सारे चोर आहात. तुमचे मालक चोर आहेत. तुमचा धनी माझी वस्तू चोरून घेऊन आला. ह्या भिकारणीची संपत्ती तुमच्या धन्याने चोरली.”
“ वेडी तर नाहीस ?”
तेथे गर्दी जमली. स्त्रीवर हात कोण टाकणार? हेमा बाहेर आली.
“ काय पाहिजे बाई ?"
" माझी वस्तू."
“ कोणती वस्तू?”
“ माझे चित्र द्या नाहीतर माझे प्राण घ्या. चित्र, माझे चित्र. ते चोर आहेत. त्यांनी ते चोरून आणले.”
“ बाई, रागावू नका, आत या. मला सारे नीट समजून सांगा. या आत."
हेमा त्या भिकारणीला, शिरीषच्या त्या करुणेला आत घेऊन गेली. पहारेकरी पाहातच राहिले !
