चतुःश्लोकी भागवत/ज्ञानाची व्याख्या

ज्ञान देण्याला अधिकारी कोण

ऐसा पुरता जो असेल । त्यासि सदगुरुज्ञान गवसेल । येर्ह।वीं आहाच बोलतां बोल । वाचेचें फोल करावें नलगे ॥८५॥
यालागीं श्रद्धाळू सात्विक । गुरुसेवेचा नीच सेवक । गुरु आज्ञेचा पाइक । तोचि निष्टंक ज्ञानार्थी ॥८६॥
जो वीतरागी सविवेक । जो सद्भावें विश्वासिक । जो लोकेषणें रहित रंक । तो निष्टंक ज्ञानार्थी ॥८७॥
विकल्पशून्य ज्यांचें मन । वासनारहित निजभजन । तो मुमुक्षांमाजी चिद्रत्न । अधिकारी पूर्ण ब्रह्मज्ञाना ॥८८॥
ऐशीं विवात्याची पूर्ण लक्षणें । निर्धारुनि श्रीनारायणें । त्यासि पूर्णब्रह्मनिरुपणें । ज्ञानार्थ परिसणें सावधान श्रोती ॥८९॥
हें कल्पादीचें जुनाट ज्ञान । वक्ता स्वयें श्रीनारायण । एका विनवी जनार्दन । श्रोतीं अवधान मज दीजे ॥३९०॥
जो ॐकाराचा तरुवरु । स्वानंद सुखाचा सागरु । सत्यसंकल्प सर्वेश्वरु । तो परात्परु स्वमुखें बोले ॥९१॥

ज्ञानाची व्याख्या

शास्त्रव्युत्पत्ती व्याख्यान । जालिया वेदांत श्रवण । त्यावरी उठी जें जाणपण । त्यानांव ज्ञान शास्त्रोक्त ॥९२॥
विषयवासनेविण । वृत्तीसी जें विवेकस्फुरण । त्यानांव बोलिजे ज्ञान । सत्य जाण स्वयंभू ॥९३॥
चिद्रूपें वृत्तीचें स्फुरण । तें जाणिवें नाकळे ज्ञान । तेंचि स्वयें होइजे आपण । त्यानांव विज्ञान विधातया ॥९४॥
हदयी जें आत्मपण । तें स्वयें होईजे आपण । जेथें हारपे देहाचें स्फुरण । तें सत्य विज्ञान विधातया ॥९५॥
जळी मीनलिया लवण । सर्वांगे विरे संपूर्ण । जळीचें हारपे क्षारपण । यापरी विज्ञान वस्तुत्वाचें ॥९६॥
देहीचें जाऊनि अहंपण । ‘ ब्रह्माहमस्मि स्फुरे स्फुरण । ते स्फूर्तिही विरे संपूर्ण । त्यानांव विज्ञान पूर्णत्वाचे ॥९७॥

ज्ञानप्राप्तीसाठीं अत्यावश्यक असणार्याम भक्तीचीं लक्षणें

हे पावावया पूर्णप्राप्ती । भावें करावी भगवद्भक्ती । ते भक्तीची निजस्थिती । ऐक तुजप्रती सांगेन ॥९८॥
भगवद्भाव सर्वाभूती । यानांव मुख्य माझी भक्ती । हेंचि भजन ज्यासि अनहंकृती । विज्ञानप्राप्ती ते त्यासी ॥९९॥
हे भक्ती करी जो निजांगें । विज्ञान त्याच्या पायां लागे । ते भक्ती उपजे नेणें योगें । ते भक्तिचि अंगे हरी सांगे ॥४००॥
माझें नाम माझें स्मरण । माझी कथा माझें कीर्तन । माझ्या चरित्रांचें पठण । गुणवर्णन नित्य माझें ॥१॥
माझा जप माझें ध्यान । माझी पूजा माझें स्तवन । नित्य करितां माझें चिंतन । विषयध्यान विसरले ॥२॥
भक्तांचें विषयसेवन । तेंही करिती मदर्पण । यानांव भक्तीचीं अंगें जाण । स्वयें नारायण विधीसी सांगे ॥३॥
ज्ञान विज्ञान उत्तमभक्ती । सांग सांगेन तुजप्रती । कृपेनें तुष्टला कृपामूर्ती । धन्य प्रजापती निजभाग्यें ॥४॥
जगाचें गुह्य मी आपण । त्या गुह्याचें गुह्य संपूर्ण । पूर्ण गौप्याचें गुप्तघन । तुज मी सांगेन स्वयंभू ॥५॥
ऐसें गोप्याचें जें अति गोप्य । कोणा नाहीं सांगितलें अद्याप । माझें निजानंदनिजरुप । तुज मी सुखरुप सांगेन ॥६॥
कृपेनें तुष्टला जनार्दन । जीवीं जीव घालूं पाहे आपण । आकळावया ज्ञान विज्ञान । अनुग्रहपूर्ण आवडी करी ॥७॥
आवडीं सदगुरुनाथू । जंव मस्तकी न ठेवी हातू । तोंवरी शिष्याचा निजस्वार्थू । पूर्ण परमार्थू सिद्धी नपवे ॥८॥
यालागीं श्रीनारायण । वरदहस्ते संपूर्ण । अनुग्रही चतुरानन । तेंचि निरुपण श्रीशुक सांगे ॥९॥

नारायण म्हणाले " माझ्या अनुग्रहानें तूं माझ्यासारखाच हो "

मी जेवढा जैसा तैसा । जग नहोऊनि जगत्वाऐंसा । ऐसा स्वरुपतेचा पूर्ण ठसा । तुज प्राप्त हो हे दशा अनुग्रहें माझ्या ॥४१०॥
सत्वगुणेंवीण सत्वस्थिती । जेणें करी धरी हरी त्रिजगती । परी आंगीं नलागे अहंकृती । हा भाव प्रजापती प्राप्त हो तुज ॥११॥
मी सगुण निर्गुण रुपें धरीं । परी न विकारें रुपाकारी । ये स्वरुपतेची निजथोरी । प्राप्त हो झडकरी विधात्या तुज ॥१२॥
रुपी असोनि अरुपता । गुणी वर्तोनि गुणातीतता । हे मदनुग्रहें पूर्णावस्था । पावसी तत्त्वतां परमेष्ठी तूं ॥१३॥
जेवी जळी असोनि गगन । बोलें हो नजाणे आपण । तेवीं माझें कर्माचरण । अकर्तात्मता पूर्ण परमात्मयोगें ॥१४॥
सृष्टिस्रजनालागी तत्त्वतां । सकळ कर्मी अकर्तात्मता । मदनुग्रहें पावसी विधाता । ह्नणोनि माथां ठेविला हात ॥१५॥
कृपा पद्महस्त ठेवितां माथां । ब्रह्मावबोध पावे विधाता । करस्पर्शे निवाला विधाता । तें सुख सांगतां सांगतां नुरे ॥१६॥
एवं स्वयंभू ऐशिया परी । संबोधूनि केला ब्रह्माधिकारी । हे जाणोनि आपली थोरी । पूर्णत्वाचा करी प्रबोध त्यासी ॥१७॥
सदगुरुनें अनुग्रहिल्यापाठीं । शिंष्याची स्वरुपी प्रवेशे दृष्टी । हें पुरुषोत्तम जाणोनि पोटीं । करसंपुटीं आश्वासिला ॥१८॥
विष्णुविरिचीसंवादकथन । कल्पादीचें जुनाट ज्ञान । तेथें श्रोती द्यावें अवधान । आनंदघन वोळला ॥१९॥
साचचि ब्रह्मा जन्मला पोटीं । यालागीं हरीशी कळवळ मोठी । गुह्यज्ञानाची गोड गोष्टी । उठाउठी हरी सांगें ॥४२०॥
पुत्र जाहला ब्रह्माधिकारी । येणें उल्हासे श्रीहरी । जें गुह्यज्ञान असे जिव्हारी । तें काढूनि बाहेरी सांगे तयासी ॥२१॥
विधात्यासि विचारितां । स्वयें देवचि माता पिता । तो उभयस्नेहो एकात्मता । निजगुह्य तत्त्वतां सांगेल त्यासी ॥२२॥
श्रीहरीस पुत्रस्नेह अमुप । त्यासि दाटूनि सांगे ‘ तप तप ’ । आपलें दाखवूनि निजरुप । ज्ञान निर्विकल्प आदरें सांगें ॥२३॥
पित्यानें जोडिलें जें वित्त । पुत्र अधिकारी होय तेथ । यालागी गुह्यज्ञान समस्त । देईल निश्चित विधातयासी ॥२४॥

हे साहित्य भारतात तयार झालेले असून ते आता प्रताधिकार मुक्त झाले आहे. भारतीय प्रताधिकार कायदा १९५७ नुसार भारतीय साहित्यिकाच्या मृत्युनंतर ६० वर्षांनी त्याचे साहित्य प्रताधिकारमुक्त होते. त्यानुसार १ जानेवारी १९५६ पूर्वीचे अशा लेखकांचे सर्व साहित्य प्रताधिकारमुक्त होते.