ज्ञानेश्वरवचनामृत

________________

GOVERNMENT OF INDIA ARCHÆOLOGICAL SURVEY OF INDIA CENTRAL ARCHÆOLOGICAL LIBRARY ACCESSION NO. 35827 | CALL No. 891.461/Ina/Ran. TE D.G.A. 79 ________________

35827 AS DIRECTOR GENED MERAL OF ARCHY OF THE TE VA Library Reg No. 19010 SINDIA. 23475 Vol I ________________

Inanest-ara-nacanamur R.D. Ranade Inanesvara- vacansmeita

साचा:Xxxx-largerअध्यात्मग्रंथमाला " तैसें अध्यात्मशास्त्रीं इये । अंतरंगचि अधिकारिये।। परि लोकु वाक्चातुर्ये । होईल सुखिया ॥" ज्ञानेश्वरी १८.१७५० • 35827 ARCH CAR ग्रंथांक १ ENaw Delhi ज्ञानेश्वरवचनामृत . 347

---

---

रा. द. रानडे, एम्. ए. E DIRECTOR GENERAL OF 9 3475 Library Ress No १२/ ARCHÆO 811- 14 Inal Ran । s, INDIA. किंमत १॥ रुपया. ________________

पुस्तके मिळण्याची ठिकाणे 9 Academy of Philosophy and Religion, Post Deccani ___Gymkhana, Poonam २ अध्यात्मविद्यापीठ, पोष्ट निंबाळ, जिल्हा विजापूर. 3 आर्यभूषण प्रेस, पुणे. - गणेश प्रिंटिंग वर्क्स, शनिवार पेठ, पुणे. ५ सर्व बुकसेलर्स, पुणे, मुंबई, नागपूर, वगरे. CENTRAL ARCHAEOLOGICAL LIBRARY, NEW DELHI. Acc. No.......8.2.7...... Date....... ....... Call No....8.94.14.6.b.Tholan हैं पुस्तक रा. केशव रावजी गोधळेकर यांनी जगद्वितेच्छु छापखाना (पानें १-२१५), व रा. अनंत विनायक पटवधन यांनी आर्यभूषण छापखाना ( प्रस्तावना पाने १-३५) यांमध्ये पुणे येथे छापिलें, व ते प्रो. रामचंद्र दत्तात्रेय रानडे ... " यांनी पुणे येथे प्रसिद्ध केले. ________________

- अध्यात्मग्रंथमाला । १. या ग्रंथमालेचे मुख्य प्रयोजन म्हणजे लोकांस परमार्थाचे उज्ज्वल - स्वरूप महाराष्ट्रवाङ्मयांतून उघड करून सांगणे हे होय. ज्ञानेश्वरांपासून . रामदासांपर्यंत जे साधु महाराष्ट्रांत निर्माण झाले त्यांनी अशा प्रका रची उज्ज्वल ग्रंथरचना मराठीत करून ठेविली आहे की तिचे - वाङ्मयदृष्टया व परमार्थदृष्टया फारच मोठे महत्त्व आहे. परमार्थाF- बद्दलच्या निरनिराळ्या भ्रामक कल्पनांचे निरसन करून शुद्ध पर मार्थाचे स्वरूप समजावून देणे हे महाराष्ट्रवाङ्मयाचे पवित्र कर्तव्य आहे. हे कार्य महाराष्ट्रवाङ्मयांतून जितक्या उत्कृष्ट रीतीने सिद्धीस गेले आहे तितकें हिंदुस्थानच्या इतर प्रांतिक भाषांतून, अगर पाली अगर प्राकृत भाषांतून, अगर खुद्द संस्कृतभाषेतूनही सिद्धीस गेलें आहे किंवा नाही याची. शंकाच आहे. नुसते परमार्थाचे खरे स्वरूप समजून देण्याचे सामर्थ्य महाराष्ट्रवाङ्मयांत आहे इतकेच नव्हे, तर सर्व धर्माचें एकीकरण करण्याचे सामर्थ्यही महाराष्ट्रवाङ्मयांत आहे. धर्माधर्मातील लढे केवळ अज्ञानामुळे उत्पन्न होतात; पण परमार्थाचे शुद्ध स्वरूप कळल्यास ते लढे नाहीसे करण्याचे सामर्थ्य त्यांत आहे असे म्हणण्यास हरकत नाही. यामुळे आमच्या महाराष्ट्राच्या धार्मिक वाङ्मयाचा सशास्त्र अभ्यास होणे किती जरूरीचें आहे हे सांगण्याचे कारण नाही.. ___२. आज या अध्यात्मग्रंथमालेतील पहिली चारच पुस्तकें प्रसिद्ध होत आहेत. ही चार पुस्तकें म्हटली म्हणजे महाराष्ट्राच्या धार्मिक वाङ्मयाचा संपूर्ण निष्कर्ष होय. पहिल्या पुस्तकांत ज्ञानेश्वरीतील उताऱ्यांची विषयवार रचना करून ज्ञानेश्वरांची सर्वांगीण पारमायिक शिकवण कशी होती हे संपूर्ण रीतीने त्यांच्याच शब्दांत सांग. ण्याचा प्रयत्न केला आहे. दुसऱ्या पुस्तकांत तीन भाग आहेत. ________________

(२) पहिल्या भागांत निवृत्ति, ज्ञानदेव, सोपान, मुक्ताबाई, व चांगदेव यांनी जी अभंगरचना केली आहे तिचा संपूर्ण गोषवारा त्यांच्याच शब्दांत दिला आहे. दुसऱ्या भागांत नामदेव व तत्कालीन संतकवि यांच्या निवडक अभंगांची विषयवार रचना करून परमार्थाचे रहस्य त्यांच्या तोंडून सांगितले आहे. या संतकवींमध्ये ज्यांचे ज्यांचे अभंग उपलब्ध आहेत अशा सर्व संतांचा उल्लेख करण्याचा प्रयत्न केला आहे. गोरा कुंभार, विसोबा खेचर, सावता माळी, नरहरि सोनार, चोखामेळा, जनाबाई, सेनान्हावी, कान्होपात्रा, या सर्व जातींच्या व व्यवसायांच्या संतांचा उल्लेख येथे केला आहे. तिसऱ्या भागात भानुदास, जनार्दनस्वामी, व एकनाथ यांच्या अभंगांची विषयवार निवड करून त्यांच्या तोंडून परमार्थाचे रहस्य सांगितले आहे. अध्यात्मग्रंथमालेच्या तिसऱ्या पुस्तकांत संतशिरोमणि तुकारामांचें अध्यात्मचरित्र व अध्यात्मोपदेश त्यांच्याच वचनांच्या आधारे सांगितला आहे. शेवटच्या म्हणजे चवथ्या पुस्तकांत रामदासांच्या दासबोध व इतर संकीर्ण ग्रंथांच्या आधारें रामदासांची पारमार्थिक व व्यावं. हारिक शिकवण कशी होती हे सांगितले आहे. यावरून ही गोष्ट उघड होईल की, ही चार पुस्तकें म्हणजे महाराष्ट्रधर्माचा मूलरूपाने संपूर्ण इतिहासच होय. या चारी पुस्तकांस विस्तृत विवेचनात्मक प्रस्तावना जोडल्या असून त्यांमध्ये त्या त्या साधूंचे पारमार्थिक वर्म शक्य तितकें उघड करून सांगण्याचा प्रयत्न केला आहे. यामुळे या चारी पुस्तकांचा अभ्यास केल्यास महाराष्ट्रवाङ्मयामध्ये परमार्थाचे रहस्य निरनिराळ्या संतांनी कसे सांगितले आहे हे पूर्णपणे निदर्शनास येईल. ज्ञान, भक्ति, व कर्म यांचा त्रिवेणीसंगम जर कोठे झाला असेल तर तो आमच्या महाराष्ट्रवाङ्मयांतच होय. ज्ञानेश्वरांप्रमाणे ज्ञानी, नामदेवतुकारामांप्रमाणे भक्तिमान् , व रामदासांप्रमाणे कर्मयोगी लोक आमच्या महाराष्ट्रांतच निर्माण झाले. आजचा आपला प्रसंग ________________

ज्ञान, भक्ति, व कर्म यांचा समुच्चय करण्याचा आहे. यामुळेही या ग्रंथमालेच्या अभ्यासाचे किती महत्त्व आहे हे सांगावयास नको. ३. आजकाल आपल्या विश्वविद्यालयांतून महाराष्ट्रभाषेचे अध्ययन जारीने सुरू होत आहे ही फार आनंदाची गोष्ट आहे. जें स्थान इंग्रजी भाषेमध्ये चौसर, शेक्सपियर, मिल्टन् , वर्ड्सवर्थ इत्यादिकांनी पटकावले आहे, तेंच स्थान वाङ्मयदृष्टीने ज्ञानेश्वर, नामदेव, तुकाराम, व रामदास यांनी महाराष्ट्रभाषेत पटकावलें आहे असे म्हणण्यास हरकत नाही. बायबलचा ज्याप्रमाणे वाङ्मयाच्या दृष्टीने अभ्यास होतो, त्याप्रमाणेच आमच्या साधूंच्या ग्रंथांचा वाङ्मयाच्या दृष्टीनेही अभ्यास व्हावयास पाहिजे. रवींद्रनाथ टागोर यांचा गीतांजलि हा ग्रंथ उत्कृष्ट आहे यात शंका नाही; परंतु तुकारामज्ञानेश्वरांचे अध्ययन केले असता त्यांचे ग्रंथ तितकेच किंवा त्याहूनही सरस आहेत हे वाचकांच्या ध्यानात येईल. किंबहुना, तुकारामज्ञानेश्वरादिकांच्या अगर तत्सदृश साधूंच्या वचनांचा फैलाव जो हिंदुस्थानांत झाला त्याचे गीतांजलि हे एक आधुनिक निदर्शन आहे असे म्हणण्यास हरकत नाही. या कारणास्तव महाराष्ट्रवाङ्मयाच्या व महाराष्ट्रधर्माच्या आधारभूत असलेल्या या ग्रंथांचा अभ्यास आमच्या विश्वविद्यालयांतून अवश्य व्हावयास पाहिजे. चमत्काराच्या दृष्टीने या साधूंच्या चरित्रांकडे न पाहतां त्यांच्या ग्रंथोक्तींच्या दृष्टीने त्यांजकडे पहावयास आपण शिकलें पाहिजे; व अशा रीतीने त्यांजकडे पाहिले असतां बुद्धिवादास पटेल अशाच प्रकारचा अनुभव ( Rational Mysticism ) त्यांच्या ग्रंथांत सांगितला आहे असे दिसून येईल. ४. "अध्यात्मविद्यापीठ"(Academy of Philosophy and Religion ) या संस्थेतर्फे हिंदी तत्त्वज्ञानाचा इतिहास जो सोळा भागांत लिहिण्यांत यावयाचा आहे, त्यांतील पंधराव्या भागांत हीं ________________

आजची चारही पुस्तके अंतर्भूत होतात. या चार मल पुस्तकांवर विवरणात्मक « Mysticism in Maharashtra" या नांवाचा ग्रंथ हा त्या हिंदीतत्त्वज्ञानाच्या इतिहासांतील दहावा भाग होय; व तो लौकरच छापून बाहेरही निघेल. या ग्रंथाचे अध्ययन व वाचन विशेषतः युरोपांत आधिक होणार. त्यांत जी प्रमेये केली आहेत त्यांस आधारभूत अगर उपकरणभूत म्हणून हे आजचे चार ग्रंथ प्रकाशित होत आहेत, ही गोष्ट ध्यानात ठेविली पाहिजे. या कारणामुळेच या चार पुस्तकांतील काही पुस्तकांच्या शेवटी इंग्रजी हेडिंगें घातली आहेत, त्यांचा मुख्य उद्देश म्हटला म्हणजे पाश्चात्य लोकांनी आमच्या महाराष्ट्रभाषेचा अभ्यास करून त्यांतील चिद्राने ओळखण्यास शिकले पाहिजे हा होय. ___५ या अध्यात्मग्रंथमालेतील पुढील पुस्तकें जसजशी तयार होतील तसतशी ती प्रसिद्ध करण्यात येतील. आज त्यांचा नामनिर्देश करण्याचे कारण नाही. तूर्त आजचे चारच ग्रंथ प्रकाशित होत आहेत. पुढे मागें जुळून आल्यास, पाश्चात्य व पौर्वात्य तत्त्वज्ञांचे व सत्पु. रुषांचे विचार व अनुभव जमेस धरून, शास्त्रीय दृष्टीचा निकष लावून, स्वानुभवास पडताळून, चिकित्सक बुद्धीनें आधुनिक लोकांस परमार्थाच्या दृष्टीने उपयोगी पडेल अशा प्रकारचा एक ग्रंथ लिहिण्याची जरूरी आहे; त्यास हे आजचे चारही ग्रंथ उपयोगी पडतील असा भरंवसा आहे. रा. द. रानडे. ________________

ज्ञानेश्वरवचनामृत. प्रस्तावना. . .. - - १. श्रीज्ञानेश्वरांच्या चरित्राचा विचार करण्याच्या अगोदर तीन गोष्टींचा आपध्यास येथे अल्पमात्र विचार कर्तव्य आहे. (१) ज्ञानेश्वरकालीन ऐतिहासिक स्थिति; ( २ ) ज्ञानेश्वरकालीन वाङ्मय स्थिति; (3) ज्ञानेश्वरकालीन धार्मिक स्थिति. ज्ञानेश्वरकालचे महाराष्ट्र म्हणजे एक सुखसंपन्न महाराष्ट्र होते. भिल्लमापासून चालत आलेल्या यादववंशांत निर्माण झालेला रामदेवराव हा देवगिरी येथे राज्य करीत होता. ज्ञानेश्वरांनी त्याचे " यदुवंशाचा विलास, सकळकळांचा निधि, व न्यायाने पोसणारा " असा गौरवाने उल्लेख केला आहे ( क्र. १). ज्ञानेश्वरकाली अद्याप मुसलमानांची स्वारी महाराष्ट्रावर झाली नव्हती. नानापंथ, नानामतें ही जरी निर्माण झाली होती, तरी ती हिंदुधर्मामधीलच होती. रामदेवरावाचा हेमाडपंत या नावाचा एक मोठा मुत्सद्दी, ब हुषार कारभारी होता. त्याच्या अमदानींत सर्व कलांना, विद्यांना, व धर्मालाही फार उत्तेजन मिळाले. रामदेवरावाची कारकीर्द शके ११९३ पासून शके १२६१ पर्यंत झाली. ज्ञानेश्वरांचा जन्म व रामदेवाची कारकीर्द ही जवळजवळ समकालीनच होती असे म्हटले तरी चालेल. ज्ञानेश्वरांनी आपला ज्ञानेश्वरी ग्रंथ " शके बाराशतें चारोत्तरें " मध्ये लिहिला हे प्रसिद्धच आहे. ज्ञानेश्वरांचा समाधिकाल व्हावयाच्या अगोदर म्हणजे शके १२१८ च्या अगोदर दोनच वर्ष, म्हणजे शके १२१६ मध्ये, अल्लाउद्दीन खिलजी हा देवगिरीवर स्वारी करण्याच्या उद्देशाने अचलपूर अगर एलिचपूर येथपर्यंत आपले सैन्य घेऊन का; परंतु रामदेवरवाने नजराणा देऊन त्यास परत पाठविले. म्हणजे, ज्ञानेश्वरांचर किाल होईपर्यंत अद्याप मुसलमानांचा अंमल दक्षिणेत मुळीच बसला नव्हता. ज्ञानश्वरांच्या समाधीनंतर दहा वर्षांनी म्हणजे शके १२२.८ मध्ये अल्लाउद्दीन । ________________

ज्ञानेश्वरवचनामृत. खिलजीने मलीक काफरास ३०,००० घोडेस्वार देऊन रामदेवरावावर पाठविलें, व त्याचा पराजय करून त्यास दिल्लीस कैद करून नेले. रामदेवराव सहा महिने तेथें । राहून नंतर परत आला, व तो शके १२१ साली निवर्तला. देवगिरीचे राज्य शके १२४० पर्यंत कायमचें मुसलमानांच्या ताब्यांत गेलें नाहीं. २. आतां ज्ञानेश्वरकालीन वाड्मयाची परिस्थिति कशी होती ते आपण थोडक्यांत पाहूं. मकंदराज या नावाचा जो संतकवि होऊन गेला त्याने आपल्या 'विवेकासेंध' च्या अकराव्या अध्यायाच्या शेवटी "शके अकरा दाहोत्तरू । साधारण संवत्सरु,” मध्ये आपला ग्रंथ लिहिला असे सांगितले आहे. हाच महाराष्ट्रवाङ्मयांतील उपलब्ध असलेला वेदांतानुभवप्रधान पहिला ग्रंथ होय असे म्हणावयास हरकत नाही. मकंदराजाचा ‘परमामृत' हा ग्रंथही फारच उत्कृष्ट आहे; व त्यावरूनच कदाचित् ज्ञानेश्वरांनी अमृतानुभव अगर अनुभवामृत हे नांव आपल्या ग्रंथास दिले असेल. या परमामृत ग्रंथांतील बाराव्या प्रकरणांत स्वानुभवसुखाचे फार बहारीनें वर्णन केले आहे. " स्वेदकंपादि उठती । अष्टसात्त्विक भाव प्रकटती। पावे साम्राज्यसंपत्ती। रंक जैसा" (१२. १); "परम सुखाचेनि भरे । एकहीं स्फूर्ति न स्कुरे । कार्यजाती विसरे । निमिण्यांत” (१२. १०); "गुरुसांप्रदायाची वाट । न धरितां करिशी प्रगट । तरी गुज घेऊनी चावट । होतील बहु" (१४. २१ ) वगैरे ओंव्या फारच चांगल्या आहेत. या ग्रंथाची भाषा थोडी बहुत आधुनिक दिसते. पण ग्रंथकारभेदामुळे भाषाही भिन्न होऊ शकतात, तथापि मकंदराजापेक्षा सुद्धा 'महानुभावपंथ' अगर 'महात्मापंथ' यांतील ग्रंथकारांच्या भाषाशैलीशी ज्ञानेश्वरांची भाषा फार जुळते. अलीकडे रा. विनायक लक्ष्मण भावे यांनी महानुभावपंथासंबंधी जी माहिती प्रसिद्ध केली आहे तीवरून पाहतां ज्ञानेश्वरीरचनेच्या पूर्वी भाषाशली व विचारशली कशी असावी याचे अनुमान आपल्यास काढता येण्याजोगे आहे. महानुभावपंथाचे सर्व ग्रंथ छापून निघावयास पाहिजेत; तथापि उपलब्ध असलेल्या माहितीवरून सुद्धा महाराष्ट्रभाषेच्या वाङ्मयांत महानुभाव पंथाने बरीच भर टाकिली आहे असे अनुमान काढले असतां वावगे होणार नाही. या महानुभाव पंथाचा उत्पादक चक्रधर यास शके ११८५ मध्ये संन्यासदीक्षा मिळाली, व शके ११९४ मध्ये तो हा प्रांत सोडून बद्रिकाश्रमी गेला. याचे जरी ग्रंथ प्रत्यक्ष उपलब्ध नाहीत, तथापि त्याच्या शिण्यमंडळीपैकी पुष्कळांनी ग्रंथरचना करून ठेविली आहे. महींद्रभट या नांवाच्या त्याच्या शिष्याने ' सिद्धांत ________________

प्रस्तावना. सूत्रपाठ' या नावाचा एक ग्रंथ केला आहे; त्यांत चक्रधराच्या तोंडची वचने उद्भूत केली असून ती १६०९ आहेत, व ती सर्व मराठीत आहेत. “पुरुष जंचं जंवू पळे। तंव तं● विषो पाठी लागे । पुरुष जंवं जंवू पाठी लागे । तंव तंबू विषो पळे" अशा प्रकारची ही सूत्रे आहेत. चक्रधराच्या शिष्यांपैकी भारकर याने शके ११९५ मध्य 'शिशुपालवध' हा ग्रंथ रचला. "चाउली पडली अंतःकरणी । तंव म्हणे रुक्मिणी । हा गे कवण आंगणी । चाहाळ काइसा" अशा प्रकारच्या त्यांच्या ओंव्या आहेत. ज्यांचे शक उपलब्ध आहेत अशा इतर ग्रंथकारांपैकी केशवराजसूरि याने शके १२०६ त 'मूर्तिप्रकाश' या नावाचा ग्रंथ रचला. “की भरौनि नित्य सुखाचां ताटी। मियां ठेविली ब्रह्मरसाची वाटी । ते सुमनें लावोनि वोठी । पान करितु' अशा प्रकारचा त्याच्या ओंव्याचा मासला आहे. व सरासरी ज्ञानेश्वरी रचनेच्या समकालीन म्हणजे शके १२१३ मध्ये नरेंद्रपंडित याने 'रुक्मिणी-स्वयंवर' या नांवाचा आपला ग्रंथ संपविला. " म्हणौनि उपसाहावें सकळ श्रोतां । म्यां वर्णिली श्रीकृष्णकथा । जे पूर्वी व्यासादिकांशी कथितां । आली होती पुराणश्रुती" हा एक त्याच्या ओंव्यांचा मासला आहे. या सर्व ओव्यांचे ज्ञानेश्वरांच्या ओंव्यांशी किती साम्य आहे हे तज्ज्ञ वाचकांस सहज दिसून येईल. एकंदरीत पाहतां महानुभावपंथ विठ्ठलसांप्रदायापेक्षा कितीही भिन्न असला, तथापि त्या सांप्रदायाने मराठीतील काव्यरचना बरीच वाढविली हे खास. ३. ज्या परमार्थसांप्रदायामध्ये ज्ञानेश्वर निर्माण झाले तो सांप्रदाय म्हणजे नाथपंथाचा सांप्रदाय होय. ज्ञानेश्वरांनी क्रमांक २ मध्ये आपला सांप्रदाय मत्स्येंद्र, गोरक्ष, गहिनी यांपासून कसा आला याचे फार सुंदर वर्णन केले आहे. या नाथांचे राहण्याचे मूळचे स्थान कोणते याबद्दल अद्याप निश्चित निकाल झालेला नाही. बंगाल देशामध्ये, हिंदी प्रांतामध्ये, महाराष्ट्र देशांत, जेथें तेथें मत्स्येंद्रनाथ, गोरक्षनाथ, इत्यादिकांच्या कथा सारख्याच ऐकू येतात. त्यावरून हे नाथ अमुकच प्रांतांत मूळ होते असे सांगणे कठीण आहे. जालंधरमैनावतीची गोष्ट बंगाली दिसते. गोरक्षांची कांहीं पदें हिंदी भाषेतही आहेत. आपल्याकडे महाराष्ट्रांत सातारा जिल्ह्यांत मत्स्येंद्रगड या नांवाचा डोंगर, व गोरक्षचिंच या नावाचे झाडही या नाथांच्या स्मरणार्थ दाखविले जाते. गोरक्षांची समाधि नगर जिल्ह्यांत नेवाशाजवळ एका डोंगरांत दाखवितात. नाशिक जिल्ह्यांत त्र्यंबकेश्वरी गहिनीनाथांचा मठ प्रसिद्धच आहे. ज्ञानेश्वरांच्या लिहिण्यावरूनही त्र्यंबकेश्वराजवळच्या सप्तश्रृंग डोंग ________________

ज्ञानेश्वरवचनामृत. रावर मत्स्येंद्रनाथांनी भग्नावयव चौरंगीनाथांस संपूर्णावयव केले असे दिसते (क्र. २ ). गोदावरीच्या उगमाजवळ ब्रह्मगिरीवर गोरक्षांची गुहा अद्यापि दाखविली जाते; व त्यांत एक लिंगही आहे. एकंदरीत इतकी गोष्ट खरी की, या नाथांचे मूळचे वसतिस्थान कोठलेही असो, निवृत्तिज्ञानेश्वरांदिकांस त्यांची भेट नाशिकजवळच झाली असावी. ज्ञानेश्वरांचे पणजे त्रिंबकपंत यांस आपेगांव येथे गोरक्षनाथांनी, व आजे गोविंदपंत यांस गहिनीनाथांनी, उपदेश दिल्याचे उल्लेख आहेत. गोरक्षांचे 'गोरक्षसंहिता' वगरे संस्कृत ग्रंथ प्रसिद्धच आहेत. तथापि रा. चांदोरकर यांनी मिळविलेलें, व रा. भावे यांनी ज्याचा उल्लेख केलेला आहे असें, गोरक्षांचे "अमरसंवाद' या नांवाचे प्रकरण मराठीतही उपलब्ध आहे. यांत पृष्ठमात्रा, शब्दांची जुनी रूपे, वगैरे असल्याने हे पुस्तक अकराव्या शतकांतलें असावे असे रा. भावे यांचे मत आहे. " आकाशकुसुमी जरी परिमळ भेटे। नातरी नालिये वांझेचे लेकरूं त्रिभुवन भोगी। ससेंचेया सोंगें तिषटें । हे बोलणेचि लटिकें " या या प्रकरणांतील ओंवीपासून ज्ञानेश्वरीतील कल्पनांस मूलभूत होण्यास हे प्रकरण कसे योग्य आहे हे दिसून येईल. 'गोरक्षगीता' या नांवाचे जे आणखी एक प्रकरण उपलब्ध आहे, त्यांत गोरक्षनाथांचा व गहिनीनाथांचा संवाद असल्याने त्याचे कर्तृत्व गहिनीनाथांकडे येते, असे रा. भावे यांचे मत आहे. गहिनीनाथांच्या या ग्रंथांत “ तेणें कामशक्ति खुटली। मग वायूतें ऊर्ध्वगति जाली। आला मणिपुराजवळी । देखिली बाळी कुंडली ॥ वेढे येकायकी उकली । बहुतां दिवसांची असे भुकेली । ऊर्च होऊनी मुखें. गिळी । वाहाटुळी गा" या ओव्यांवरून ज्ञानेश्वरीतील योगविषयक कल्पनांचे व या प्रकरणांतील कल्पनांचे किती साम्य आहे हे तज्ज्ञ वाचकांस सहज दिसून येईल. ज्ञानेश्वरांनी मत्स्येंद्र, गोरक्ष, व गहिनी या सर्वांचा उल्लेख ज्ञानेश्वरीच्या अखेरीस आपली जी गुरुपरंपरा दिली आहे तीत केला आहे. मत्स्येंद्रनाथांनी आपण 'अव्यत्यय समाधि' भोगावी या हेतूने गोरक्षनाथांस आपला सांप्रदाय वाढविण्याविषयी अधिकार दिला. गोरक्षनाथांनी ते आपलें 'शांभव वैभव' गहिनीनाथांस दिले. गहिनीनाथांनी मोठ्या रूपाळुपणाने ‘कलीमध्ये निमग्न झालेल्या लोकांस याने सोडवावें' म्हणून आपले सर्व आत्मज्ञान निवृत्तिनाथांस दिले. व निवृत्तिमेघापुढे मी चातक आपली चोंच पसरून बसल्याने त्यांतील दोनचार थेंबच माझ्या चोचीत आले आहेत असें ज्ञानेश्वरांनी मोठ्या नम्रपणाने म्हटले आहे (क्र. २). ________________

प्रस्तावना. ४. वर आपण त्रिंबकपंतांस गोरक्षनाथांचा उपदेश मिळाला म्हणून लिहिले आहे ते त्रिंबकपंत ज्ञानदेवांचे पणजे होत. शके ११२९ मध्ये हे हयात असून बीड परगण्याच्या मुख्य अधिका-याचे काम त्यांजकडे असावे असे दिसते. त्यांचे चिरंजीव गोविंदपंत यांस गहिनीनाथांचा उपदेश झाल्याचा उल्लेख आहे. यावरून ज्ञानेश्वरांस नाथपंथाचे बाळकडू आनुवंशिक संस्कारांमधूनच मिळाले असावे असें दिसते. ज्ञानेश्वरांचे वडील विठ्ठलपंत हे या गोविंदपंतांचे चिरंजीव होत, व पैठणनजीक गोदावरीच्या उत्तरेस आपेगांव या नांवाचे जे गांव आहे त्याचे कुलकर्णीपण यांजकडे असे. यांची वृत्ति प्रथमपासूनच वैराग्यशील होती. तथापि हे एकदां आलंदीस गेले असतां तेथील कुळकर्णी सिधोपंत यांस हा वर पसंत पडून त्यांनी आपली कन्या रखुमाबाई यांस दिली. काही वर्षे प्रपंच केल्यावर त्यांस पुत्ररत्न होईना, म्हणून त्यांचे आधीचेच वैराग्य प्रज्वलित होऊन बायकोकडून पडत्या फळाची आज्ञा घेऊन ते काशीस जाऊन रामानंद स्वामी यांस भेटले, व त्यांजकडून त्यांनी संन्यासदीक्षा मिळविली. इकडे रखुमाबाईस व सिधोपंतांस विठ्ठलपंतांचे मुळीच वर्तमान कळेना, म्हणून ती अंतःकरणांत खिन्न होऊन राहिली. कर्मधर्मसंयोगाने रामानंदस्वामी तीर्थयात्रेस जात असतां आळंदी हे प्रसिद्ध क्षेत्र असल्याने त्यांचा तेथे मुक्काम पडला. त्यावेळी रखुमाबाई व सिधोपंत यांजकडून सर्व वर्तमान कळून त्यांस वाईट वाटले, व काशीस गेल्यावर विठ्ठलपंतांस त्यांनी परत प्रपंचांत जाण्यास सांगितले. त्यांच्या आज्ञेप्रमाणे विठ्ठलपंत परत आले, व त्यांस निवृत्ति, ज्ञानदेव, सोपान व मुक्ताबाई ही अनुक्रमें चार मुले आपेगांव येथे झाली. जनाबाईचा एक अभंग उपलब्ध आहे त्याबरहुकूम पाहिले असतां निवृत्तींचा जन्म शके ११९० मध्ये होऊन पुढे तीन तीन वर्षांच्या अंतराने म्हणजे शके ११९३ मध्ये ज्ञानदेवांचा, ११९६ मध्ये सोपानांचा, व ११९९ मध्ये मुक्ताबाईंचा अनुक्रमें झाला. या जन्मसंवत्सरांपेक्षां निवृत्तिनाथांचा जन्म शके ११९५ मध्ये होऊन त्यानंतर दोन दोन वर्षांनी म्हणजे ज्ञानेश्वरांचा शके ११९७ त, सोपानांचा ११९९ त, व मुक्ताबाईंचा १२०१ मध्ये जन्म झाला असे मानण्याची जास्त वहिवाट आहे. याचे कारण असे की, ज्ञानेश्वरांनी बालछंदाच्या आपल्या अभंगांत "बालछंदो बावीस जन्में। तोडिलीं भवाब्धीची कम " अशा रीतीने आपल्या बाविसाव्या वर्षी झालेल्या समाधीचा उल्लेख केला आहे. आतां ज्ञानेश्वरांच्या समाधिकालासंबंधानें तो शके १२१८ साली झाला याविषयी नामदेव, विसोबा खेचर, जनाबाई, व चोखामेळा यांचे ऐक-________________

ज्ञानेश्वरवचनामृत. मत्य आहे. यावरून ज्ञानेश्वरांचा जन्म शके ११९७ मध्ये झाला या मतास बळकटी येते. असो. विठ्ठलपंत “चैतन्याश्रमवासी " असून “ गृहवासी" झाल्याने त्यांची लोकांनी थट्टा चालविली. त्यांस व त्यांच्या मुलांस त्यांनी वाळीत टाकिलें... त्यामुळे आपल्या मुलांची मुंज व सोडमुंज होईना, म्हणून पुनः वैराग्य उत्पन्न होऊन ते आपल्या चारी मुलांस बरोबर घेऊन त्र्यंबकेश्वरी ब्रह्मगिरीस प्रदक्षिणा घालण्याच्या उद्देशाने तिकडे गेले. ब्रह्मगिरीस रोज त्यांचा प्रदक्षिणा घालण्याचा क्रम चालू असतां एके दिवशी झाडीतून एका वाघाने त्यांजवर झडप घातली. त्यावेळी वाघाच्या तावडीतून आपली सुटका करण्याच्या उद्वेशाने ते आपल्या मुलांस घेऊन बाजूस होतात न होतात तोच निवृत्तिनाथांची व त्यांची चुकामूक पडली. कर्मधर्मसंयोगाने निवृत्तिनाथ तेथन जे गेले ते थेट गहिनीनाथांच्या गुहेत गेले. ही. गुहा अद्याप ब्रह्मगिरीवर दृष्टीस पडते. तेथे त्यांस गहिनीनाथांनी उपदेश देऊन त्यांजवर वरदहस्त ठेविला. तेथून पुढे निवृत्तिनाथ परत देऊन आपल्या भावंडांस मिळाले. त्यानंतर लौकरच विठ्ठलपंतांचे देहावसान झाले असावे असे दिसते; पण त्याचा शक उपलब्ध नाही. आतां आपल्या सर्व लहान भावंडांची काळजी निवृत्तिनाथांवरच येऊन पडली. याच प्रसंगी निवृत्तिनाथांकडून ज्ञानेश्वरांस परमार्थाचें रहस्य प्राप्त झाले असले पाहिजे असे दिसते. त्या सर्व मुलांची बुद्धिमत्ता व परमार्थाचे ओज इतकें जबरदस्त होते की त्यांनी पैठणच्या ब्राम्हणांकडून, व हेमाडपंत, बोपदेव यासारख्या मुत्सद्दी व विद्वान् गृहस्थांकडून शके १२०९ मध्ये शुद्धिपत्र मिळविले. त्यानंतर ती भावंडे नेवासे येथे आली. तेथें सच्चिदानंदबाबा मरणोन्मुख असता त्यास ज्ञानेश्वरांनी वाचविले. या उपकाराच्या स्मृतीने सच्चिदानंदबाबा ज्ञानेश्वरचिा आदराने लेखकु झाला. ज्ञानेश्वरी शके १२१२त लिहिली गेली हे प्रसिद्धच आहे. नेवासे येथे देवालयांतील एका खांबावर नंदादीपाची एक देणगी कोरलेली आहे, या खांबास बसून ज्ञानेश्वरांनी आपली ज्ञानेश्वरी सांगितली असे म्हणतात. यानंतर निवृत्तिनाथांनी आतां एक स्वतंत्र ग्रंथ रच असें ज्ञानेश्वरांस सांगितल्यामुळे त्यांनी अमृतानुभव हा ग्रंथ लिहिला असे म्हणतात. यानंतर ज्ञानेश्वर आपल्या निवृत्ति व इतर भावंडांसहवर्तमान पंढरपुरास गेले. तेथें नामदेवांची व त्यांची भेट होऊन नामदेवांप्रमाणेच हेही पंढरीसांप्रदायाचे आद्य आचार्य बनले. निवृत्तिनाथज्ञानेश्वरादिकांनी जे अभंग रचले ते या प्रसंगानंतरचे असावेत. नंतर शके १२१५ मध्ये ज्ञानदेव व नामदेव यांनी इतर संतांसहवर्तमान उत्तर हिंदुस्थानची यात्रा करण्याचे ________________

प्रस्तावना. ठरविले; व पंढरपुराहून क-हाडच्या मार्गाने जाऊन त्यांनी हिंदुस्थानांतील पुष्कळ तीर्थे पाहिली. दिल्ली व बनारस या गांवांसही ज्ञानदेव व नामदेव गेले असावेत असे दिसते. तेथून ते जे परत आले, ते शके १२१८ च्या कार्तिक शुद्ध पौर्णिमेस पंढरपुरास पोंचले. या वेळचा पंढरपुरचा उत्सव फारच अवर्णनीय झाला. त्यानंतर ज्ञानेश्वरांनी आपली देह ठेवण्याची इच्छा दर्शविल्यावरून ज्ञानदेव व नामदेव इतर संतांसहवर्तमान आळंदीस आले. तेथें कार्तिक वद्य १३ दिवशी कथाकीर्तन करीत असतां ज्ञानेश्वरांनी देह ठेविला. “ ज्ञानदेवें घेतलें दान। हृदयीं धरूनियां ध्यान । समाधि बैसला निर्वाण । कथा कीर्तन करीतु ॥ बालछंदो बावसि जन्में। तोडिली भवाब्धीची कम। चंद्रार्क तारांगणे रश्में। दान घेतला हरि" असा या समयींचा ज्ञानेश्वरांचा अभंग आहे.: ज्ञानेश्वरांच्या समाधीवर निवृत्तिनाथांनी चिरा ठेवला. त्या दुःखाची सरी कोणास द्यावी ! ज्ञानेश्वरांनी बहुतकरून सिद्धेश्वराकडे तोंड करूनच समाधि घेतली असावी. ज्ञात्याने समाधीच्या काली उत्तराभिमुख बसावे हा नियम ज्ञानेश्वरांस लागू नव्हता. सिद्धेश्वराचे लिंग ज्ञानेश्वरांच्या समाधीच्या पश्चिमेस आहे. पण ज्यास " पूर्वपश्चिमभावच उरला नाहीं " त्यांस उत्तर काय, किंवा पश्चिम काय, दोन्ही दिशा समाधि घेण्यास सारख्याच होत ! ___५. ज्ञानेश्वरांचे चार प्रसिद्ध ग्रंथ म्हटले म्हणजे ज्ञानेश्वरी, अमृतानुभव, अभंग, व चांगदेवपासष्टी हे होत. यांखेरीज त्यांच्या नांवावर मोडणारी आणखीही काही प्रकरणे आहेत; परंतु वरील चारच सर्वांत प्रसिद्ध आहेत. त्यांतल्या त्यांत ज्ञानेश्वरीसारखा अनुभव, काव्य, व तत्त्वज्ञान या तीन्ही दृष्टीनी पाहिले असतां मराठी भाषेत आजपर्यंत ग्रंथ झाला नाही, व इतर कोणत्याही भाषेत झाला आहे किंवा 'नाही याबद्दल शंकाच आहे. ज्ञानेश्वरी ही जरी गीतेवरील एक टीका असली तथापि स्वतंत्र ग्रंथ या नात्यानेच तिची फार किंमत आहे. या प्रस्तुतच्या ग्रंथांकांत ज्ञानेश्वरीमधूनच उतारे घेतलेले आहेत; व त्यांची विषयवार रचना करून ज्ञानेश्वरांचे तत्त्वज्ञान एकंदरीत कसे होते, हे त्यांच्याच शब्दांत सांगण्याचा प्रयत्न केला आहे. ज्ञानेश्वरीतील अद्वैत म्हटले म्हणजे भक्तियुक्त अद्वैत होय. ही अद्वैतांतील भक्ति "अनुभवाचा विषय असून बोलण्याचा विषय नव्हे" असें ज्ञानेश्वरांनीच १८.११५१ मध्ये सांगितले आहे. अमृतानुभवाची गोष्ट जरा किंचित् निराळी आहे. रा. पांडुरंग ज्ञानेश्वर कुलकर्णी यांनी अमृतानुभवाचा अभ्यास करून त्यांत रामानुजांनी आपल्या श्रीभाष्यामध्ये शंकराचार्यांच्या ________________

ज्ञानेश्वरवचनामृत. मत्य आहे. यावरून ज्ञानेश्वरांचा जन्म शके ११९७ मध्ये झाला या मतास बळकटी येते. असो. विठ्ठलपंत " चैतन्याश्रमवासी " असून "गृहवासी " झाल्याने त्यांची लोकांनी थट्टा चालविली. त्यांस व त्यांच्या मुलांस त्यांनी वाळीत टाकिलें.. त्यामुळे आपल्या मुलांची मुंज व सोडमुंज होईना, म्हणून पुनः वैराग्य उत्पन्न होऊन ते आपल्या चारी मुलांस बरोबर घेऊन त्र्यंबकेश्वरी ब्रह्मगिरीस प्रदक्षिणा घालण्याच्या उद्देशाने तिकडे गेले. ब्रह्मगिरीस रोज त्यांचा प्रदक्षिणा घालण्याचा क्रम चालू असतां एके दिवशी झाडीतून एका वाघाने त्यांजवर झडप घातली. त्यावेळी वाघाच्या तावडीतून आपली सुटका करण्याच्या उद्देशाने ते आपल्या मुलांस घेऊन बाजूस होतात न होतात तोच निवृत्तिनाथांची व त्यांची चुकामूक पडली. कर्मधर्मसंयोगाने निवृत्तिनाथ तेथून जे गेले ते थेट गहिनीनाथांच्या गुहेत गेले. ही गहा अद्याप ब्रह्मगिरीवर दृष्टीस पडते. तेथे त्यांस गहिनीनाथांनी उपदेश देऊन त्यांजवर वरदहस्त ठेविला. तेथून पुढे निवृत्तिनाथ परत देऊन आपल्या भावंडांस मिळाले. त्यानंतर लोकरच विठ्ठलपंतांचे देहावसान झाले असावे असे दिसते; पण त्याचा शक उपलब्ध नाही. आता आपल्या सर्व लहान भावंडांची काळजी निवृत्तिनाथांवरच येऊन पडली. याच प्रसंगी निवृत्तिनाथांकडून ज्ञानेश्वरांस परमार्थाचें रहस्य प्राप्त झाले असले पाहिजे असे दिसते. त्या सर्व मुलांची बुद्धिमत्ता व परमार्थाचें ओज इतकें जबरदस्त होते की त्यांनी पैठणच्या बाम्हणांकडून, व हेमाडपंत, बोपदेव यासारख्या मुत्सद्दी व विद्वान् गृहस्थांकडून शके १२०९ मध्ये शुद्धिपत्र मिळविले. त्यानंतर ती भावंडे नेवासे येथें आली. तेथें सच्चिदानंदबाबा मरणोन्मुख असता त्यास ज्ञानेश्वरांनी वाचविलें. या उपकाराच्या स्मृतीने सच्चिदानंदबाब ज्ञानेश्वरचिा आदराने लेखक झाला. ज्ञानेश्वरी शके १२१२त लिहिली गेली हे प्रसिद्धच आहे. नेवासे येथे देवालयांतील एका खांबावर नंदादीपाची एक देणगी कोरलेली आहे. या खांबास बसून ज्ञानेश्वरांनी आपली ज्ञानेश्वरी सांगितली असे म्हणतात. यानंतर निवृत्तिनाथांनी आतां एक स्वतंत्र ग्रंथ रच असें ज्ञानेश्वरांस सांगितल्यामुळे त्यांनी अमृतानुभव हा ग्रंथ लिहिला असे म्हणतात. यानंतर ज्ञानेश्वर आपल्या निवृत्ति व इतर भावंडांसहवर्तमान पंढरपुरास गेले. तेथे नामदेवांची व त्यांची भेट होऊन नामदेवांप्रमाणेच हेही पंढरीसांप्रदायाचे आद्य आचार्य बनले. निवृत्तिनाथज्ञानेश्वरादिकांनी जे अभंग रचले ते या प्रसंगानंतरचे असावेत. नंतर शके १२१५ मध्ये ज्ञानदेव व नामदेव यांनी इतर संतांसहवर्तमान उत्तर हिंदुस्थानची यात्रा करण्याचे ________________

प्रस्तावना. ठरविलें; व पंढरपुराहून कन्हाडच्या मार्गाने जाऊन त्यांनी हिंदुस्थानांतील पुष्कळ तीर्थं पाहिली. दिल्ली व बनारस या गांवांसही ज्ञानदेव व नामदेव गेले असावेत असे दिसते. तेथून ते जे परत आले, ते शके १२१८ च्या कार्तिक शुद्ध पौर्णिमेस पंढरपुरास पोंचले. या वेळचा पंढरपुरचा उत्सव फारच अवर्णनीय झाला. त्यानंतर ज्ञानेश्वरांनी आपली देह ठेवण्याची इच्छा दर्शविल्यावरून ज्ञानदेव व नामदेव इतर संतांसहवर्तमान आळंदीस आले. तेथें कार्तिक वद्य १३ दिवशी कथाकीर्तन करीत असतां ज्ञानेश्वरांनी देह ठेविला. " ज्ञानदेवें घेतलें दान । हृदयीं धरूनियां ध्यान । समाधि बैसला निर्वाण । कथा कीर्तन करीतु ॥ बालछंदो बावीस जन्में । तोडिली भवाब्धीची कम । चंद्रार्क तारांगणे रश्में । दान घेतला हरि" असा या समयींचा ज्ञानेश्वरांचा अभंग आहे.: ज्ञानेश्वरांच्या समाधीवर निवृत्तिनाथांनी चिरा ठेवला. त्या दुःखाची सरी कोणास द्यावी? ज्ञानेश्वरांनी बहुतकरून सिद्धेश्वराकडे तोंड करूनच समाधि घेतली असावी. ज्ञात्याने समाधीच्या काली उत्तराभिमुख बसावे हा नियम ज्ञानेश्वरांस लागू नव्हता. सिद्धेश्वराचे लिंग ज्ञानेश्वरांच्या समाधीच्या पश्चिमेस आहे. पण ज्यास "पूर्वपश्चिमभावच उरला नाहीं " त्यांस उत्तर काय, किंवा पश्चिम काय, दोन्ही दिशा समाधि घेण्यास सारख्याच होत ! ____५. ज्ञानेश्वरांचे चार प्रसिद्ध ग्रंथ म्हटले म्हणजे ज्ञानेश्वरी, अमृतानुभव, अभंग, व चांगदेवपासष्टी हे होत. यांखेरीज त्यांच्या नांवावर मोडणारी आणखीही काही प्रकरणे आहेत; परंतु वरील चारच सर्वांत प्रसिद्ध आहेत. त्यांतल्या त्यांत ज्ञानेश्वरीसारखा अनुभव, काव्य, व तत्त्वज्ञान या तीन्ही दृष्टीनी पाहिले असतां मराठी भाषेत आजपर्यंत ग्रंथ झाला नाही, व इतर कोणत्याही भाषेत झाला आहे किंवा नाही याबद्दल शंकाच आहे. ज्ञानेश्वरी ही जरी गीतेवरील एक टीका असली तथापि स्वतंत्र ग्रंथ या नात्यानेच तिची फार किंमत आहे. या प्रस्तुतच्या ग्रंथांकांत ज्ञानेश्वरीमधूनच उतारे घेतलेले आहेत; व त्यांची विषयवार रचना करून ज्ञानेश्वरांचे तत्त्वज्ञान एकंदरीत कसें होते, हे त्यांच्याच शब्दांत सांगण्याचा प्रयत्न केला आहे. ज्ञानेश्वरीतील अद्वैत म्हटले म्हणजे भक्तियुक्त अद्वैत होय. ही अद्वैतांतील भक्ति "अनुभवाचा विषय असून बोलण्याचा विषय नव्हे" असें ज्ञानेश्वरांनीच १८.११५१ मध्ये सांगितले आहे. अमृतानुभवाची गोष्ट जरा किंचित् निराळी आहे. रा. पांडुरंग ज्ञानेश्वर कुलकर्णी यांनी अमृतानुभवाचा अभ्यास करून त्यांत रामानुजांनी आपल्या श्रीभाष्यामध्ये शंकराचार्यांच्या ________________

. ज्ञानेश्वरवचनामृत. मायेच्या विरुद्ध जे आक्षेप घेतले आहेत तेच आक्षेप ज्ञानेश्वरांनी मायेच्या विरुद्ध अगर अज्ञानाच्या विरुद्ध घेतले आहेत असे दाखविले आहे. या गोष्टीचा आपण पुढेमागें केव्हांतरी विचार करू. आज आपल्यास अमृतानुभवाच्या तत्त्वज्ञानाचा विचार कर्तव्य नसून एकंदरीत ज्ञानेश्वरीतील ज्ञानेश्वरांचे तत्त्वज्ञान कप्तें होतें हेच पहावयाचे आहे. काहींकांच्या मते अमृतानुभव ग्रंथ हा ज्ञानेश्वरांनी अगोदर लिहिला अतून त्यानंतर ज्ञानेश्वरी हा ग्रंथ लिहिला आहे; प्रो. वा. ब. पटवर्धन यांचे मत असे आहे. तथापि, एकंदरीत पाहतां अमृतानुभवामध्ये “वैकंठींचे सुजाणे । ज्ञानपाशी सत्यगुण । बांधिजे हे बोलणें । बहु केलें" (३.१७) अशी जी ओंबी आहे तिचा संदर्भ भगवद्गीता १४.६ "सुखसंगेन बध्नाति ज्ञानसंगेन चानघ" या श्लोकावर जी ज्ञानेश्वरीची व्याख्या आहे तिच्याशी लागत असल्याने व तीत सत्त्वगुणाने मनुष्य कसा बांधला जातो याची चर्चा बरीच केली असल्याने, अमृतानुभव ग्रंथ ज्ञानेश्वरनिंतर लिहिला असावा असे ह्मणण्यास बळकट आधार येतो. अमृतानुभवाचे तत्त्वज्ञान एकंदरीत नीरस आहे. रा. भावे यांनी मटल्याप्रमाणे " अमृतानुभव हा ग्रंथ झणजे एक शुद्ध रसायन आहे; यांत शर्करा नाही आणि यास अनुपानही नाही." ज्ञानेश्वरीची गोष्ट वेगळी आहे. उपमा, भाषासोदर्य, तत्त्वज्ञान, साक्षात्कार, भक्ति व अद्वेत यांची सांगड, अलौकिक निरीक्षणशक्ति, अप्रतिहत कवित्वशैली, अलोट वाड्रमाधुर्य, या सर्व गुणांच्या संमिश्रणाने असा ग्रंथ न भूतो न भविष्यति असे म्हणण्यास हरकत नाही. ज्ञानेश्वरांच्या अभंगांची गोष्ट जवळ जवळ तशीच आहे. त्यांबद्दल आम्ही ग्रंथांक २ यामध्ये विचार करीतच आहो. प्रस्तुत, ज्या ज्ञानेश्वरीच्या आधाराने आम्ही पुढील उतारे घेतले आहेत ती ज्ञानेश्वरी म्हटली म्हणजे एकनाथांनी संशोधन केलेली ज्ञानेश्वरी होय. एकनाथांच्या प्रतीत ९००० ओव्या असून रा. राजवाडे यांनी शोधून काढिलेल्या प्रतींत ८८९६ ओंव्या आहेत; म्हणजे एकनाथी ज्ञानेश्वरीपेक्षा राजवाडी ज्ञानेश्वरीत एकशें चार ओंव्या कमी आहेत. भाषेचा जुनेपणा, प्राचीन प्रयोग, जुनें व्याकरण, या दृष्टींनी ज्ञानेश्वरीचा अभ्यास करावयाचा झाल्यास राजवाडे यांच्या ज्ञानेश्वरीचा फार उपयोग होणार आहे. तथापि, आपलें ! कार्य हल्ली ज्ञानेश्वरांचे तत्त्वज्ञान काय होते एवढेच पहावयाचे असल्याने ते एकनाथी ज्ञानेश्वरीवरूनही भागणार आहे. शिवाय, सर्वांच्या पाठांत एकनाथी ज्ञानेश्वरीच असल्याने त्या पाठांचा जितका लोकांस उपयोग होईल तितका दुस-या ________________

प्रस्तावना. पाठांपासून होणार नाही. या कारणामुळेच पुढे जे ज्ञानेश्वरीतून उतारे काढले. आहेत ते एकनाथी ज्ञानेश्वरीच्या आधारानेच काढले आहेत. ६. आता एकंदरीत ज्ञानेश्वरीमध्ये विठ्ठलभाक्ति अगर विठ्ठलभक्तिविषयक उल्लेख नाहीत अशा प्रकारचा जो एक आक्षेप ज्ञानेश्वरीवर घेण्यांत येतो त्याचा आपण थोडासा विचार करून नंतर ज्ञानेश्वरांचे तत्त्वज्ञान काय होते याच्या विचाराकडे वळू. (१) ज्ञानेश्वरी अध्याय १२ यांत ज्ञानेश्वरांनी पढीलप्रमाणे महेशास श्रीविष्णूनी डोक्यावर धारण केल्याचे लिहिले आहे:-- मग याहीवरी पार्था । माझ्या भजनी आस्था । तरी तयाते मी माथां । मुकुट करी ।। उत्तमासि मस्तक । खालविजे हे काय कौतुक । परी मान करिती तिन्ही लोक । पायवणियां ।। शरि श्रद्धावस्तुसि आदरु । करितां जाणिजे प्रकारु । जरी होय श्रीगुरु । सदाशिव ॥ परि हे असो आतां । महेशातें वानितां । आत्मस्तुती होतां । संचार असे ॥ ययालागी हे नोहे । म्हणितलें रमानाहें । अर्जना मी वाहं । शिरी तयातें ॥ ज्ञा. १२. २१४-२१८. यांत आपला निष्ठावंत भक्त शंकर यास विष्णनं आपल्या डोक्यावर धारण केले आहे असे म्हटले आहे. पंढर रास विठ्ठलाची जी मूर्ति आहे तिच्या डोक्यावर शंकराची पिंडी असल्याबद्दलचा जो समाज प्रचलित आहे त्यास अनुलक्षून वरील ओव्या लिहिल्या असाव्यात असे दिसते. निवृत्तिनाथांनी एक अभंग केला आहे त्यांतही पुंडलिकानें “ विष्णुसहित शिव" पंढरीस आणला असे लिहिले आहे: पुंडलिकाचे भाग्य वर्णावयां अमरी । नाहीं चराचरी ऐसा कोणी । विष्णुसहित शिव आणिला पंढरी । भीमातरी पखणे जेणें ॥ रामदासांनी आपल्या मनाच्या श्लोकांत विठोनें शिरीं वाहिला देवराणा । तया अंतरी ध्यास रे त्यासि नेणा ॥ अशा रीतीने विठ्ठलाच्या मूर्तीवर शंकराची पिंडी असल्याबद्दलचा स्पष्ट उल्लेख केला आहे. ज्ञानेश्वरीतून वर उद्धृत केलेल्या आंब्यांत ज्ञानेश्वरांनी विष्णूने आपला भक्त जोशंकर त्याचे महत्त्व वाढविण्याकरितां त्यास शिरी धारण केले आहे असे स्पष्ट लिहिले आहे. आतां पंढरपूर येथील मूर्तीखेरजि अन्यत्र कोठेही विठ्ठलाच्या मूर्तीवर ________________

ज्ञानेश्वरवचनामृत. शंकराची पिंडी असल्याचे ऐकिवांन नाही, यावरून वरील ओव्या पंढरपूरच्या विठ्ठलासच अनुलक्षून लिहिल्या गेल्या असाव्यात असे म्हणण्यास हरकत नाही. (२) याखेरीज आणखी एका ठिकाणी ज्ञानेश्वरांनी गीताप्रासादाचे वर्णन करीत असतां पंढरीस विठोबास भेटण्याची जी एक पद्धत होती तीस अनुलक्षनच पुढील ओव्या लिहिल्या असाव्यात असे वाटतेः ऐसा व्यासे विदाणिये । गीता प्रासाद सोडणिये । आणूनि राखिले प्राणिये । नानापरी ॥ एक प्रदक्षिणा जपाचिया । बाहेरोनि करिती यया । एक ते श्रवणमिषे छाया । सेविती ययाची ॥ एक ते अवधानाचा पुरा । विडापाऊड भीतरां । घेऊनि रिघती गाभारां । अर्थज्ञानाच्या ॥ ते निजबोधे उराउरी । भेटती आत्मया श्रीहरी । परी मोक्षप्रासादी सरी । सर्वांही आथी ॥ समर्थाचिये पंक्तिभोजनें । तळिल्या वरिल्या एकचि पक्काने । तेविं श्रवणें अर्थे पठणें । मोक्षचि लाभे ॥ ज्ञा. १८. ४-४८, या ओव्यांत “निजबोधे हरीस भक्त उराउरी" कसे भेटतात याचा मोठ्या गौरवाने ज्ञानेश्वरांनी उल्लेख केला आहे. विठ्ठलाच्या मूर्तीस उराउरी भेटण्याची पद्धत ही पंढरपुरासच व विठ्ठलसांप्रदायांतच असून अन्यत्र कोठे दिसून येत नाही. यावरून या ओंव्यांतही पंढरपूरच्या विठ्ठलभक्तीचा उल्लेख असला पाहिजे असें दिसते. (३) जरी प्रत्यक्ष विठ्ठल हा शब्द ज्ञानेश्वरीत आला नसला, तथापि विठ्ठलसांप्रदायाचे आधारभूत जे "संत" त्यांचा पुष्कळ ठिकाणी ज्ञानेश्वरीमध्ये उल्लेख आला आहे; उदाहरणार्थ, “आत्मज्ञाने चोखडीं। संत हे माझी रूपडी" ज्ञा. १८ " संताते पाहतां गिंवसावें " ज्ञा. १८, " ज्ञानदेव म्हणे तुम्हीं। संत वोळगावति आम्हीं । हे पढविलों जी स्वामी । निवृत्तिदेवी" ज्ञा. १२. आतां “संत " हा शब्द पंढरपूरच्या सांप्रदायांत जितका ऐकिवांत आहे तितका तो अन्यत्र नाही. त्याप्रमाणेच, विठ्ठलसांप्रदायाचा आणखी एक आधारस्तंभ म्हणजे कीर्तनभक्ति, तिचाही उल्लेख ज्ञानेश्वरांनी गौरवाने ज्ञानेश्वरीत केला आहे. " कीर्तनाचेनि नटनाचे । नाशिले व्यवसाय प्रायश्चित्ताचे । जें नामचि नाही पापाचें । ऐसें केलें॥" या ज्ञा. ९ मधील उताऱ्यावरून ज्ञानेश्वरांनी कीर्तनाचे किती गोडवे गाइले आहेत हे दिसून येईल. ________________

प्रस्तावना. (*) खरे पाहिले असतां विठ्ठल व रुष्ण यांत ज्ञानेश्वरांस भेद वाटत नसल्याने व कृष्णाचा तर ज्ञानेश्वरीमध्ये घडोघडी निर्देश असल्याने विठ्ठलाचा स्वतंत्र रीतीनें नामनिर्देश करण्याचे ज्ञानेश्वरांस फारसे प्रयोजन पडले नसावे. ज्ञानेश्वरी अध्याय ९ ओवी २१० मध्ये "रुष्ण विष्णु हरि गोविंद । या नामांचे निखिल प्रबंध" या ओवीत कोणत्याही नांवानें देवास संबोधिलें असतां हरकत.. नाही मग त्यास रुष्ण म्हणा, अगर विठ्ठल म्हणा, असा अर्थच ज्ञानेश्वरांस अभिप्रेत आहे. (५) काही लोकांचे म्हणणे तर असे आहे की, ज्ञानेश्वरीकार हे शैव होते, व त्यांस विष्णुभक्ति माहीत नव्हती. यास उत्तर ग्रंथांक २ मध्ये दिलें आहे. तथापि येथे इतके म्हणण्यास हरकत नाही की ज्याप्रमाणे वर विष्णस कोणत्याही नांवाने पाचारिलें असतां हरकत नाही असे ज्ञानेश्वरांनी म्हटले आहे, त्याप्रमाणे देवास कोणत्याही नांवाने संबोधिलें असतां हरकत नाही, मग त्यास शिव म्हणा अगर विष्णु म्हणा, अशीच ज्ञानेश्वरांची भावना होती. ज्ञानेश्वरी अध्याय १७ ओंवी २२३ मध्ये वाग्भवतपाचे वर्णन करीत असतां तोंडांत कोणतेही नांव आले तरी हरकत नाही, मगते शैव असो किंवा वैष्णव असो, असाच उदारपणाचा उपदेश ज्ञानेश्वरांनी केला आहे. ज्यांस सर्वच देव येथून तेथून सारखे, रुष्ण असो, विष्णु असो, हरि असो, विठ्ठल असो, अगर शिव असो, त्या ज्ञानेश्वरांनी यापैकी एखाद्या देवाचा उल्लेख केला नाही म्हणून त्याबद्दलची भक्ति त्यांचे ठायी नव्हती असें म्हणता येणार नाही. ज्ञानेश्वरांच्या अभंगांतून तर विठ्ठलाचें नाम जागोजागी आले आहे, व हे अभंग जर ज्ञानेश्वरीकारांचेच आहेत असे आपणांस सिद्ध करतां आलें-आणि ही गोष्ट ग्रंथांक २ मध्ये आपण सिद्ध करूं-तर ज्ञानेश्वरीकार विठ्ठलभक्त होते याबद्दल संशय राहणार नाही. तत्त्वज्ञान. ७. आतां आपण ज्ञानेश्वरीतील ज्ञानेश्वरांची सर्वांगीण शिकवण कशी होती याचा थोडक्यात विचार करूं. ज्ञानेश्वरीची भाषा इतकी अर्थपूर्ण व विचारपूर्ण आहे की, ज्ञानेश्वरांचे हृद्गत पूर्णपणे समजण्यास एक मोठा ग्रंथच लिहावा लागेल. हल्लीच्या आपल्या प्रस्तावनेंत स्थलसंकोचामुळे या विषयाचा थोडक्यांतच विचार ________________

ज्ञानेश्वरवचनामृत. करणे प्राप्त आहे. प्रथम ज्ञानेश्वरांनी आपले गुरु निवृत्तिनाथ यांचे वर्णन ज्ञानेश्वरीमध्ये जे जागजागी केले आहे त्याचा आपण थोडक्यांत विचार करूं. केनोपनिषदांत सांगितल्याप्रमाणे जाणणे म्हणजे नेणणे होय, व नेणणे म्हणजे जाणणे होय, या मतास अनुसरून ज्ञानेश्वरांनी आपल्या गुरुचे वर्णन करता येणे अशक्य आहे,. असे लिहिले आहे. गुरूचे वर्णन करूं गेल्यास कल्पतरूवर फुलांचा हार चढविणे, क्षीरसागरास पाहुणचार करणे, अगर कापुरास सुवास देणे याप्रमाणेच हास्यास्पद होणार आहे. सोन्यास रुप्याचा मुलामा चढवावा त्याप्रमाणेच गुरुची स्तुति करणे हे असून, निवांत रीतीने नमन करणे हेच गुरूचे वर्णन होय ( क्र. ५). गुरुकृपा. प्रसादरूपाने अंगावर गंगेप्रमाणे धाऊन आली असतां विषयविष व शोक ही दोन्ही नाहीशी होतात. गुरुरूपा ही आधारशक्तीच्या अंकावर बालकाप्रमाणे साधकास वाढवीत असून ती हृदयाकाशमंचकावर त्यास झोके देते; त्यापुढे प्रत्यज्योतीची ओवाळणी करून आत्मसुखाची बाळलेणी ती त्याच्या अंगावर लेवविते; सतराव्या अमृतकलेचें दुग्ध त्यास प्राशून अनाहताचा हलर वाजविते, व समाधिबोधामध्ये ती त्यास निजविते ( क्र. ६ ). अशा गुरुकृपेचे वर्णन करणे म्हणजे एखाद्या रकानें अमृताचा सागर पाहिल्यावर त्यास भाजीचा नजराणा करण्याप्रमाणेच होणार आहे ( क. १०). अशी ही. गुरुरूपा माझ्यावांचून अन्यत्र कोठेही नाही असे ज्ञानेश्वर म्हणतात; जणू काही मी माझ्या गुरूचा एकलता एक पुत्र आहे ! आधणांत खडे घातले असताही ते या गुरुकृपेने अमृतरूप बनतील. गुरूने अंगिकार केला असतां सगळा संसारच मोक्षमय होऊन जाईल (क्र. ११). या समर्थास करता येणार नाही असे या चराचरांत काय आहे ? वनांत पाने खाणा-या वानरांकडून या समर्थानं लंकेश्वराचा नाश करविला, व एकट्या अर्जुनाकडून अकरा अक्षौहिणी सैन्य जिंकविले; ही गुरुरूपा मजवर झाल्यास त्यांनीच लाविलेले हे सारस्वताचे गोड झाड रसभावफुलांनी फुलेल, व नानार्थफळभाराने लटकून सर्व जगास सुखाची प्राप्ति करून देईल (क्र. १२). आतां येथें व्यासादिक महा मुनींचा शिरकाव झाला म्हणून आम्हांस कोणी प्रतिबंध करील असे कधीही घडणार नाहीं; क्षीरसिंधूच्या तटावर गजांचे समुदाय पाणी पिण्यास आले असतां तेथें एखाद्या मुरकुटास कोणी प्रतिबंध करतो काय ? ज्या गगनान गरुडाने उड्डाण करावे, त्या गगनांतच ज्यास पांख फुटले आहेत नाहीत असें पांखरूंही आपल्या शक्तीप्रमाणे उडते. राजहंसाचे चालणे फार श्रेष्ठ झाले तरी दुसऱ्या ________________

- RAICH Raharma T . प्रस्तावना. कोणी चालूच नये असा त्याचा अर्थ होत नाही, म्हणून व्यासांच्या पाठोपाठ भाष्यकारांस वाट पुसून मी अपात्र असलो तरी ही ग्रंथरचना करीन. आधीच चित्तयुक्त, आणि त्यांतच श्रीगुरुकृपा जर जोडेल, तर माझे श्वासोच्छ्रवासही नवे नवे ग्रंथ बनतील असें ज्ञानेश्वर म्हणतात (क्र. १३). ८ ज्ञानेश्वरीतील तत्त्वज्ञान गीतेतील तत्त्वज्ञानाच्या पायावर उभारले आहे, हे सांगण्याची जरूरी नाही. यामुळेच गीतेमध्ये तत्त्वज्ञानाचे जे जे विषय येतात ते ते सर्व ज्ञानेश्वरीत आले आहेत. अशाचपैकी मुख्य म्हटला म्हणजे प्ररुति व पुरुष यांचा संबंध हा होय.. ज्ञानेश्वरांची दृष्टांत, उपमा, बगर देऊन कोणताही कठीण विषय अतिभय हृदयंगम करण्याची शैली फार प्रसिद्धच आहे. प्रकृति व पुरुष यांचा जागजागी ज्ञानेश्वरांनी विचार केला आहे. पुरुष काही करीत नाही, व प्रकृति सर्व करित्ये हे दाखवितांना पुरुषास लोहचुंबकाची व प्रकृतीस लोहाची ज्ञानेश्वरांनी उपमा दिली आहे. ज्याप्रमाणे लोहचुंबक चलनवलन न करितां लोहास भ्रमवितो, त्याप्रमाणे पुरुषही चलनवलन न करितां प्रकृतीस चेष्टवितो (क. १४). नखापासून केसापर्यंत प्रकृति शरीरांत जागृत असून मनबुद्ध्यादिकांस टवटवी इच्याचमुळे प्राप्त होते (क्र. १५). तथापि प्रकृति व पुरुष या दोघांसही आपण अनादिसिद्धच समजले पाहिजे. या प्रकृतिपुरुषांचा संयोग वर्णन करण्यास दुरापास्त आहे. येथे बायको मिळविते, व पुरुष काम न करितां खातो. या स्त्रीपुरुषांचा संग कधीही घडत नाही; तथापि इच्यामुळे विश्व निर्माण होते. याला केवळ आडनांव पुरुष आहे, परंतु तो स्वीही नाही व नसकही नाही. तो अनंग, पंधा, निकवडा, व अतिवृद्धादूनही वृद्ध आहे; याच्या उलट हिचा थाट पाहिला असतां क्षणांक्षणामध्ये नवे नवें रूप धारण करून ही जडास सुद्धा माजविते. या पुरुषाचे पुरुषत्व अंवसेस चंद्राचे तेज लोपावं त्याप्रमाणे प्रकृतीमध्ये लोपून जाते. हा प्रकृतीमध्ये उभा असतो. ' पण जुईच्या झाडास जसा एक आधारस्तंभ द्यावा तसा तो प्ररुतीत असतो, प्ररुतिनदीच्या तीरावर असणारा हा एक मेरूच होय, याचे प्रतिबिंब पाण्यांत पडते, पण हा प्रवाहाबरोबर वाहवत नाहीं (क. १६). प्रकृतीचें नाहीं हेच रूप होय. ही निद्रितांस समीप असून जागत्या पुरुषापासून दूर राहते. केवळ सत्तासंभोगाने ही गुर्विणी होते. ही प्रसूत झाली असता ती जे सुंदर बालक प्रसवते, त्याचा ब्रह्मा हा प्रातःकाल, विष्णु हा माध्यान्ह, व सदाशिव हा सायंकाल होय. हे बाळ खेळून महाप्रळयाच्या शेजवर जे एकदां निवांत निजते, ते पुनः कल्पोदय झाल्याखेरीज जागेंचा होत नाहीं (क्र. १७). . ________________

. ज्ञानेश्वरवचनामृत. ९. प्ररुतिपुरुषविवेकाप्रमाणेच क्षराक्षरविवेक, क्षेत्रक्षेत्रज्ञविचार, अगर देहात्मविचार, हेही ज्ञानेश्वरीच्या तत्त्वज्ञानाचे पाये होत. यांपैकी क्षराक्षराचा विचार करतांना ज्ञानेश्वरांनी असे सांगितले आहे की, महत्तत्त्वापासून तो थेट तृणापर्यंत जे जे काहीं गुणत्रयाच्या टांकसाळीत निर्माण होते, व ज्यास जगत् अशी संज्ञा आहे; तसेच ज्याच्यावर क्षरपणाचा खोटाच आळ आलेला आहे, जो खळाळींच्या उदकावर न हालत असतांही हालणा-या चंद्राप्रमाणे दिसतो, व ज्यास जीव अशी संज्ञा आहे; ही दोन्ही मिळून क्षर पुरुष होत (क्र. १९). अक्षर पुरुष या जीवांच्या मध्यभागी गिरिवरांत जसा मेरु शोभावा त्याप्रमाणे शोभतो. सागर आदून गेल्यावर तरंग अगर पाणी कांहींच नसतांना जी अनाकार दशा प्राप्त होते, अगर सर्व कळा नाहीशा झाल्यावर ज्याप्रमाणे अमावस्येस चंद्र नाहीसा होऊन राहतो, त्याप्रमाणेच या अक्षर पुरुषाचे स्वरूप समजावे ( क्र. २०). या क्षर व अक्षर पुरुषांमध्ये एक आंधळा, वेडा, पंगु आहे, दुसरा सर्वांगसंपूर्ण आहे; परंतु हे एकाच ग्रामामध्ये राहात असल्याने त्यांचा संयोग घडला आहे. या दोहींखेरीज तिसराही एक पुरुष आहे, त्यास या दोघांचेही नाव सहन होत नसून तो उगवल्याबरोबर या दोहोंसही त्याच्या यामासकट खाऊन सोडतो; हा तिसरा पुरुष उत्तमपुरुष होय (क्र. १८ ). ज्याप्रमाणे वह्नि काष्ठ खाऊन शेवटी आपणच जळून जातो, ज्याप्रमाणे ज्ञानाने अज्ञान नाहीसे केल्यावर ते स्वतःच ज्ञानातीत बनते, ज्याप्रमाणे कल्पांतकाळी सर्व नदी'नदांस खाऊन टाकून एकार्णव आपली मर्यादा ओलांडून जातो, त्याप्रमाणे जागृत्, स्वप्न, सुषुप्तीच्या पलीकडची जी वस्तु तीच उत्तमपुरुष होय. जो प्रकाश्यावांचून प्रकाश आहे; जो ईशितव्यावांचून ईश आहे; जो विश्रांतीचा विश्राम, सुखाचे मुख, व तेजाचें तेज आहे; ज्याची उपमा ज्यासच योग्य आहे; असा पुरुष तो उत्तमपुरुष होय (क्र. २१). आतां क्षेत्रक्षेत्रज्ञाचा विचार करतांना पापपुण्य या शरीरांत पिकतें स्हणून या शरीरास आम्ही क्षेत्र म्हणतो, असें ज्ञानेश्वरांनी म्हटले आहे. रथांगाच्या मेळाव्यास जशी रथ ही संज्ञा प्राप्त होते, त्याप्रमाणे छत्तीसही तत्त्वे मिळून क्षेत्र होते ( क्र. २२ ). हा क्षेत्रक्षेत्रज्ञसंबंध म्हणजे जीवात्मसंबंधच होय. देह व आत्मा हे दोन्ही इतके भिन्न आहेत, की एकाचे तोंड पूर्वेकडे, तर दुसऱ्यांचे तोंड पश्चिमेकडे आहे. देह हा जणू काही काळानळाच्या कुंडांत घातलेल्या लोण्याच्या गोळ्याप्रमाणे आहे. माशी आपले पंख हालविते न हालविते, इतक्यांत हा नाहीसा होऊन जातो; अग्नीत पडला तर याचे भस्म होते; श्वानाच्या आधीन झाला तर ________________

प्रस्तावना. EET 4 . हा विष्ठारूप बनतो; या दोहीतूनही सुटला तर हा रुमीचा एक पुंज बनतो. याच्या उलट आत्मा हा नित्य शुद्ध असून “ सकळ ना निष्कळ, अक्रिय ना क्रियाशीळ, रुश ना स्थळ, अल्प ना बहुवस, रिता ना भरित, मूर्त ना अमूर्त, आनंद ना निरानंद” असा आहे. सृष्टि उत्पन्न झाली असता हा उत्पन्न होत नाहीं व सृष्टीचा व्यय झाला असतां याचा व्यय होत नाही. ज्याप्रमाणे आकाशांत अहोरात्रे यावीत, त्याप्रमाणे या आत्म्यावर देह येतात; तो मात्र जशाचा तसाच कायम राहतो ( क्र. २३). १०. या आत्म्याचा सत्त्वरजतमांशी संबंध आल्याने या शरीरांत असेपर्यंत त्याच्या क्रिया कशा होतात, व त्यांच्या संयोगामुळे मृत्यूनंतर त्याची गति कशी होते, याचे ज्ञानेश्वरांनी फार चांगले वर्णन केले आहे. सत्त्वाचे प्राबल्य शरीरांत असतांना कमल सोडून सुवास जसा बाहेर फांकावा, त्याप्रमाणे आल्याची प्रज्ञा बाहेर प्रकाशमान होते; व सवैद्रियांत विवेक राबत असून महानदी जशी वर्षाकाली उचबळत तशी बुद्धि शास्त्रजातामध्ये विस्तीर्ण होते. सत्त्वाचें बाहुल्य असतांना मृत्यु आल्यास आत्म्यास पुनः ज्ञान्यांमध्ये जन्म प्राप्त होतो; राजा डोंगरास गेला असता त्याचे रावपण जसें मोडत नाहीं, अगर दिवा कोठेही नेला असतां तो जसा प्रकाश पसरवितो, त्याप्रमाणे सत्त्वयुक्त आत्म्याची स्थिति सर्वत्र प्रकाशमानच असते. ज्यावेळेस शरीरांत रजोगुण वाढतो, तेव्हां सर्व इंद्रियें विषयांकडे मोकाट धांवतात; परदारादिकांचा प्रसंग पडल्यास विरुद्ध असा वाटत नाही; शेळी जशी खायाखाय विचारीत नाही, त्याप्रमाणे रजोगुणास विरुद्ध व अविरुद्ध कांही नसते. रजोगुणाचे लक्षण म्हटले म्हणजे काहीं तरी अचाट कामें करणे हे होय. एकादा मोठा प्रासाद बांधणे, अश्वमेध तडीस नेणे, नगरें व जळाशय निर्माण करणे, इत्यादि क्रिया रजोगुणामुळे होतात. हा रजोगुण वाढला असतां मृत्यु आल्यास राजमंदिरांत राहूनही जसा एकादा भिकारी असावा तशी याची स्थिति होते; कारण मोठ्या श्रीमंताच्या व-हाडाबरोबर जरी बैल गेला तरी त्याच्या नशिबींचा कडबा कधी चुकत नाही. ज्यावेळी शरीरांत तमाचे प्राबल्य होते तेव्हां अंतर्बाह्य अविवेकच माजतो; दुष्कृत्य करण्यास चित्तास उल्हास वाटतो. तामस मनुष्य मदिरा न घेतां डुलतो, व सन्निपातावांचून बरळतो. आणि तमाची वृद्धि झाली असतां मृत्यु आल्यास इहलोकीही आग आणि परलोकीही आग अशी स्थिति होते (क. २४). खरे पाहिले असतां आत्मा येत नाही व जात नाही; आत्म्याचा धर्म आत्म्यांत पाहणे, व ________________

- A ज्ञानेश्वरवचनामृत. शरीराचा धर्म शरीरांत पाहणे हेच ज्ञानाचे चिन्ह होय. तारांगण समुद्रांत बिंबलें तरी ते तुटून जसे पाण्यात पडत नाही, तद्वतच चैतन्य देहांन प्रकट झाले तरी त्यापासून ने अलिप्तच राहतें (क्र. २६). . ११. ईश्वराचा जगताशी संबंध कसा आहे याचे वर्णन करीत असतांना ज्ञानेश्वरांनी गीतेतील मूळचे अश्वत्थाचे रूपक फारच विस्तृत रीतीने पुढे मांडून गीतेतील भाव आपल्या शब्दांनी व कल्पनांनी फारच विशद करून सांगितला आहे. विश्वरूपी अश्वत्थ हा इतर वृक्षांप्रमाणे खाली मुळे वर शाखा असा नसून, याचे मूळ ऊवात आहे व वाढ अधोमुख आहे, असें ज्ञानेश्वर म्हणतात (क्र.२७). या विश्वाश्वत्थाचे ऊर्ध्व ईश्वरस्वरूपांत आहे (क्र. २८), व त्याचा अधोमुख विस्तार सत् ना असत् स्वरूपाचा आहे. ज्याप्रमाणे स्वप्नामध्ये तरुणांगी आलिंगिलौनिवणि आलिंगून सकाम करते, त्याप्रमाणेच या स्वरूपामध्येही माया उत्पन्न होऊन जगद्रुप भासते (क्र. २९). हे जगत् म्हणजेच उद्यांपर्यंतही न टिकणारा अश्वत्थ. होय; वीज जशी क्षणोक्षणी पालटते, हालणाऱ्या पद्मदलावरील जळ जसें चंचळ असते, त्याप्रमाणेच या विश्वाश्वत्थाचीही स्थिति आहे. वेगातिशयाने भूमीवर फिरणारी भिंगोरी जशी अचल भासते, त्याप्रमाणेच हा संसारवृक्ष मोडत मांडत असूनही लोकांस अव्यय आहेसा वाटतो (क्र. ३०). या ठिकाणी या शिनसाळ झाडाचे उत्पाटन होणार कसे, असा प्रश्न उत्पन्न होणे साहजिक आहे. त्यास उत्तर इतकेंच आहे की, ज्याप्रमाणे मृगजळाच्या तळ्यावर साळींकेळी लावितां येणार नाहीत (क्र. ३१), अगर ज्याप्रमाणे व्योमकुसमांचा देंठ तोडतां येणार नाही, त्याप्रमाणेच या संसारवृक्षाचे खंडण करण्यास परिश्रम मुळीच लागत नाहीत. आत्मज्ञानावांचून हा अश्वत्थ तोडण्याचे जितके उपाय करावेत तितके सर्व व्यर्थ होत.. स्वप्नांत भय वाटल्यास त्यास औषध जशी जागृति, त्याप्रमाणे हा अश्वस्थवृक्ष तोडण्यास उपाय म्हणजे केवळ एक आत्मज्ञानच होय (क्र. ३२). या संसाराचे अश्वत्थरूपाने ज्याप्रमाणे वर्णन करितां येईल, त्याप्रमाणेच त्यास मायानदीचा दृष्टांतही देता येईल. या नदीस मोहाचा पूर आल्याने यमनियमांची नगरें इच्या जोरामुळे वाहून जातात. या नदीत द्वेषाचे मोठे भोवरे, मत्सराची आडवळणे, व प्रमादादि महामान आहेत. ही मायानदी तरण्यास जो जो म्हणून उपाय करावा, तो तो अपायच होतो. स्वयंबुद्धीच्या बाहूच्या जोरावर, वेदत्रयाची सांगड घालून, अगर अहंभावाची धोंड पकडून, हा मायासमुद्र तरून जाण्याची इच्छा केल्यास . ________________

- प्रस्तावना. हरिणाच्या पोराने बळकट जाळें कुरतडावें, अगर मुंगीनें मेरु ओलांडावा तशा प्रमाणेच होणार आहे. हा मायासागर तरून जाण्यास एकच उपाय आहे, व तो म्हटला म्हणजे ईश्वराचे सर्वभावानें भजन करणे हा होय. अशा निस्मीम भक्तास हे मायाजळ अलीकडच्या तीरावरच नाहीसे होते! (क्र.33 ). १२. परंतु असा चमत्कार आहे की, हे जग देवाने आंतबाहेर व्यापिलें असूनही या जगांत देवच नाही असें देवहीन लोक म्हणतात ( क्र. 5). आकाशाने सर्वत्र व्यापावें, वायूनें क्षणभरही उगें नसावे, अग्नीने दहन करावे, पर्वतांनी आपलें ठाण सोडूं नये, समुद्रांनी आपली रेखा ओलांडून जाऊ नये, इत्यादि जे सृष्टीचे नियम आहेत त्यांचा नियंता मी असूनही हे लोक मी नाहीच - असें म्हणतात (क. ३५). या जगांतील सर्व बळ माझें असतां त्या बळाची कल्पनाही त्यांस करवत नाही. माझें बळ काढून घेतले असतां कोल्हेरीच्या वेताळाप्रमाणे ते निर्जीव पडतील याची त्यांस कल्पनाही होत नाही. (क्र. ३७). काही लोक तर माझें अस्तित्व मानूनही माझ्याकड़े चुकीच्या दृष्टीने पाहतात. कामिणीने ज्याची दृष्टि वेधली आहे तो ज्याप्रमाणे चांदण्यास पिवळे म्हणतो, त्याप्रमाणे हे माझ्या निर्मळ स्वरूपांत दोष पाहतात. मी अमानुष असतांही मला ते मानुषभाव लावितात. नक्षत्रे पाण्यात प्रतिबिंबल्याने ही रत्नेच आहेत असे समजून ती घेऊ जाणारे हंस जसे नाश पावतात, त्याप्रमाणेच नाशिवंत स्थळाकारांत मला पाहणारे लोकही नाश पावतात (क्र. ३८). मला अनाम्यास नाम, गुणातीतास गुण, अचरणास चरण, अश्रवणास श्रोत्र, अचलस नेत्र कल्पून, ते माझी प्रतिष्ठापना, आव्हान, व विसर्जन करतात. मी एकाचा कैंपक्ष घेतो, व दुसऱ्यास रागाने मारतों, असे मानुषधर्म हे मला लावितात. एकादा आकार पुढे करून हाच देव म्हणून त्याचे भजन करतात, आणि तोच बिघडल्यावर त्यास ते टाकून देतात (क. ३९). अशा प्रकारे संकुचित दृष्टीने मला न पाहतां ब्रह्मादिपिपीलिकापर्यंत मला पाहणारे, व यां जगांत जें जें भूत आहे ते ते भगवत्स्वरूपच आहे असे मानणारे जे लोक आहेत त्यांसच ज्ञानाची पहाट झाली असे समजावें (क्र. ४१). एरव्ही निरनिराळी नामें, निरनिराळी वर्तनें, निरनिराळे वेष पाहुन अतःकरणांत भेद उत्पन्न झाल्यास जन्मसहस्रं झाली तरी संसारांतून पार पडतां येणार नाहीं; एकाच तुंबिणीच्या वेलास दीर्घ, वक्र, वर्तुळ अशी जशी फळे लागतात, त्याप्रमाणे भिन्न भिन्न वस्तूंमध्ये अभेद पाहणें हेंच ज्ञानाचे लक्षण होय (क्र. ४२). शिवाय, ईश्वर व जगत् ________________

ज्ञानेश्वरवचनामृत. यांचा संबंध वन्हि व ज्वाळा याप्रमाणे आहे; माणिक व माणिकाचें तेज ही जशी दोन नाहीत, त्याप्रमाणे ईश्वर व जगत् ही भिन्न नाहीत (क्र. ४३). अशा ईश्वराचे याथातथ्य रीतीने ज्ञान प्राप्त होणे ही फार कठीण गोष्ट आहे. उदरांतील. गर्भास ज्याप्रमाणे मातेचे वय कळत नाही, मशकास ज्याप्रमाणे गगन ओलांडवत नाही, पर्वतावरून खाली आलेल्या उदकास ज्याप्रमाणे वर चढवत नाही, त्याप्रमाणे मजपासून उत्पन्न बालेल्या जगास माझें स्वरूप कळणे अशक्य आहे (क्र. ४).. येथें ज्यास जाणीव प्राप्त झाली, त्यास नेणिवेने ग्रासले, व जो नेणिवेत तृप्त झाला त्यास जाणीव उत्पन्न झाली असा चमत्कार होतो. आपला शरीरभाव सोडल्यावांचन, सर्व गुणांचे लोण उतरल्यावांचून, सर्व संपत्तीची कुरवंडी केल्यावांचून, देवाचे स्वरूप कळणे शक्य नाहीं (क्र. १५). ईश्वराच्या विभूतींच्या विस्तारांत मन न घालितां ईश्वराचे एक स्वरूप जाणले म्हणजे पुरें; सर्व नक्षत्रे वेंचावी अशी इच्छा झाल्यास ज्याप्रमाणे गगनाची मोट बांधली असतां कार्य होईल, अगर पृथ्वीतील परमाणूंचा झाडा घ्यावा अशी इच्छा झाल्यास ज्याप्रमाणे भूगोलच काखेत घेतल्यास पुरे, त्याप्रमाणे सर्व विभूतिविशेष पाहणे झाल्यास ईश्वराचे एक स्वरूप पाहिले म्हणजे झाले ( क्र. ४८). १३. हे विश्वरूप काय आहे हे पाहण्याबद्दलची अर्जुनाची अत्यंत उत्कंठा गीता व ज्ञानेश्वरी यांच्या अकराव्या अध्यायांत वर्णिली आहे. हे विश्वरूप बाहेर लोचनास गोचर व्हावे ह्मणून अर्जुनानें श्रीकृष्णांस अंतरीचे गुज दाखविण्याविषयी प्रश्न केला (क्र. ९). ज्या ठायास ईश्वराचे मुद्दलरूप ह्मणतां येईल, जेथून ही द्विभुज व चतुर्भुजरूपें प्रकट होतात, ज्याचे गायन उपनिषदें करितात, जे रूप सनकादिक पोटाळून राहतात, ते अगाध रूप दृष्टीस गोचर व्हावे अशी अर्जुनाने इच्छा दर्शविली ( क्र. ५०). परंतु ते रूप दिव्यदृष्टीवांचून दिसणे अशक्य असल्याने श्रीकृष्णाने प्रथम अर्जुनास दिव्यदृष्टि दिली; दिव्यदृष्टि प्राप्त झाल्यावर अर्जुन चमत्काराच्या अर्णवांत बुडून गेला; प्रथम तो जे स्वरूप पाहत होता त्याचेच आतां विश्वरूप बनले ( क्र. ५२ ). परंतु तें विश्वरूप इतकें " घोर, विरुत, आणि थोर" होते की न पाहिलेलें रूप आपण आता पाहिले ह्मणून अर्जुनास जरी आनंद झाला, तथापि जे पाहिले ते इतकें भयंकर होते की त्यामुळे अर्जुन गर्भगळितच होऊन गेला; व तें रूप पाहण्याचे सामर्थ्य अंगी नसल्याने त्याने ईश्वरास आपले मूळचेंच रूप दाखीव अशी प्रार्थना केली. पुत्राचे सहस्र अपराध झाले तरी पिता त्यास ( ________________

प्रस्तावना. १९ जशी क्षमा करतो, अगर सख्याचे उद्धृत वर्तन जसा सखा निवांतरीतीने साहतो, त्याप्रमाणे देवाने आपल्यास क्षमा करावी ह्मणून अर्जुनाने ईश्वराचे अपराधक्षमापनस्तोत्र केलें ( क्र. ५३ ). विश्वरूपास अर्जुनाचे धसाळपण पाहून मोठा विस्मय वाटला; जें आपलें अपरंपार रूप की जेथून कृष्णादिक अवतार निर्माण झाले त्याची अर्जुनास भीति वाटावी हे पाहून त्यास थोडाबहुत कोपही आला; अमृताच्या समुद्रांत बुडलों असतां मरेन ह्मणून ज्याप्रमाणे एखाद्याने वर येण्याची धडपड करावी. अगर सोन्याचा इतका मोठा डोंगर घेऊन काय करावयाचा ह्मणून त्याचा जसा अव्हेर करावा, त्याप्रमाणे अर्जुनाने विश्वरूपाचा अव्हेर केला (क्र. ५४). तथापि भकाची इच्छा प्रबळ म्हणून विश्वरूपाने पुनः कृष्णरूप घेऊन अर्जुनाचे सांत्वन केलें. विश्वरूपपटाची घडी त्याने अर्जुनाकरितां उकलून दाखविली होती ती गिन्हाइकी होत नाही म्हणून त्याने पुनः मिटली. इतक्या ठावपर्यंत शिण्याचे वर्तन सहन करणारे गुरु कोणत्या देशांत आहेत असें ज्ञानेश्वर विचारतात ?( क्र. ५५ ). असो १४. एकंदरीत स्वरूप असो, अगर विश्वरूप असो, ज्याच्या त्याच्या भावने, प्रमाणे ज्याने त्याने ते आपल्या कृतनिश्चयाचें घर केले पाहिजे. ब्रम्हस्वरूपासच विश्वबाहु, विश्वांघ्नि, विश्वतश्या, विश्वमर्धा, विश्वतोमुख अशा संज्ञा आहेत. शून्य काय आहे हे दाखविण्याकरितां ज्या प्रमाणे वर्तुळ काढावे लागते, त्याप्रमाणे अद्वैत सांगावयाचे झाले तर ते द्वैताच्या भाषेत बोलल्यावांचून गत्यंतर नाही. एकंदरीत ईश्वराचे स्वरूप अनिर्वर्णनीय आहे हे खास (क्र. ५९ ). या स्वरूपासच चित्सूर्याची उपमा देऊन ज्ञानेश्वरांनी सोळाव्या अव्यायाच्या प्रारंभी त्याचे मोठ्या बहारीने वर्णन केले आहे. या चित्सूर्याचा चमत्कार असा की जो उगवला असतां सर्व जग मावळून जाते; ज्याच्या प्रकाशापुढे ज्ञानाज्ञानचांदण्या लोप पावतात; ज्याच्यामुळे जीवपक्षी आपल्या अहंकाराची घरी सोडून बाहेर येतात, लिंगदेहकमळाच्या पोटांत नाश पावत असणा-या चिदराचा बंदिमोक्ष होतो, व भेदनदीच्या दोन्ही तीरांवर विरहवेडी होऊन आरडत असणाऱ्या बुद्धिबोधरूपी चक्रवाकांचा संयोग होतो; ज्याच्या तेजांत उन्मेषरूपी सूर्यकांताच्या ठिणग्या पडल्यामुळे संसाराची दांगें भस्म होतात; व जो सोहंतेच्या माध्यान्ही आल्यावर आत्मभ्रांतिरूप छाया आपल्या पादतळांतच नाहीशी होते; अशा अहोरात्रांच्या पलीकडे असलेल्या ज्ञानमार्तंडाचे दर्शन घेण्याचे भाग्य कोणास लाभले आहे असे ज्ञानेश्वर विचारतात ? (क. ६० ). - . ________________

ज्ञानेश्वरवचनामृत. नीतिमीमांसा. १५. येथपर्यंत आपण ज्ञानेश्वरीतील मुख्य मुख्य तत्त्वज्ञानाचे मुद्दे पाहिले.. याच्यापुढे आपण ज्ञानेश्वरांनी ठिकठिकाणी आपल्या ग्रंथांत जी अत्युत्तम नीतिमीमांसा केली आहे तिजकडे थोडे लक्ष देऊ. ज्ञानेश्वरीतील अध्याय तेरा हा नीतिमीमांसेचा एक आकर आहे असे म्हटले तरी चालेल. ज्ञानेश्वरीतल्याप्रमाणे नीतिमीमांसा पाश्चात्य ग्रंथांतूनही क्वचितच आढळेल. उपमा, उदाहरणे, व दृष्टांत देऊन विषय हदयंगम करण्याची ज्ञानेश्वरांची शैली या नीतिमीमांसंत जितकी दृष्टीस पडते तितकी ज्ञानेश्वरीतही अन्यत्र क्वचित्रच दिसेल. अमानित्वाचे लक्षण करतांना ज्ञानेश्वरांनी असें लटले आहे की आपल्यास कोणी योग्यता अगर महत्त्व दिल्यास व्याधानें रंधलेल्या सृगाप्रमाणे आपण गजबजून जावं, आपली कीर्ति आपण कानांनी ऐक नये, व आपली भूज्यना डोळ्यांनी पाहं नये, कोणी आपल्यांस नमस्कार केल्यास तो मरणाचा मोबदलाच आहे असे समजावें, वाचस्पतीसारखी जरी आपली सर्वज्ञता असली तरी मोठेपणाच्या भीतीने आपण वेडिवेमध्ये दडावें. जगानें आपली अवज्ञा करावी, व सोयन्याधायन्यांनी आपला संबंधच तोडावा, अशी इच्छा. आपण धरावी. आपला संबंध वायु अगर गगन यांशी ठेवून झाडेझुडे ही आपल्यास प्राणापेक्षा जास्त आवडावी. हा अमानित्व गुणच 'अखंड अगवंता' या सदराखाली ज्ञानेश्वरांनी अध्याय ९ मध्ये वर्णिला आहे. हे सर्व जगच जर देवाचे स्वरूप आहे, तर त्यांत लहानमोठा हा भेद उरत नाही. उंचीवरून येणारे उदक जसे नम्रपणाने खाली येते, त्याप्रमाणे सर्व भूतजाताशी आपण नम्रतेने वागाचे (क. ६३). अदभित्व हा गुण आपले दानपुण्य वगैरे झांकून ठेवण्यामध्ये आहे. ज्याप्रमाणे एखादी कुलवधु आपलें अवयव लपविते, अगर एखादा रुषीवल आपलें पेरिलेलें झांकून ठेवितो, त्याप्रमाणे आपली सत्कृत्ये लपवून ठेवणे यासच अदभित्व म्हणावे (क्र. ६४). पाण्याच्या एका तरंगासही धका न लावणे, सर्व सृष्टीतील परमाणु हे लहान जीवच आहेत असे समजून कारुण्याने पाउले टाकीत जाणे, वाऱ्यास अगर आकाशासही धका लागेल या बुद्धीन आपले हात न हालविणे, अगोदर स्नेहपूर्ण दृष्टीने पाहून नंतर साच आणि मवाळ शब्द बोलणे, या व इतर अशाच रुति “अहिंसा" या सदराखाली येतात (क्र. ६५). नदीनदांचे समुदाय जळाचे लोट घेऊन आले असताही समुद्र त्यांस जसा आपल्या ________________

प्रस्तावना. २१ पोटांत सांठवितो, त्याप्रमाणे सर्व त्रिविधतापास सहन करणे हीच शांति (क्र. ६६). जगाशी आपली जुनाटच सोयरीक आहे असे समजून एखाद्या उमललेल्या कमलास ज्याप्रमाणे कानाकोपरा रहात नाही, त्याप्रमाणे आपल्या वर्तनांत कानाकोपरा न ठेवणे यासच ऋजुता म्हणावें (क्र. ६७ ). आचार्योपास्तीचें लक्षण सांगतांना ज्या देशांत गुरुगृह असेल तो देश कायम चित्तांत वसणे, स्वामीच्या भेटीवांचन निमिषही युगाप्रमाणे वाटणे, गुरुग्रामाचे कोणी आल्यास गतायुष्यास जीव जोडल्याप्रमाणे आनंद होणे, गुरुस माय कल्पून स्तन्यसुखाने त्याच्या अंकावर कदाचित आपण लोळणे, ज्या दास्याने संतुष्ट होऊन गुरु माग म्हणतील अशाप्रकारचे दास्य करण्याची इच्छा धरणें, देहांती आपल्या शरीराची मानी ज्या ठिकाणी गुरूचे चरण असतील त्या ठिकाणी मेळविण्याची इच्छा करणे, गुरुदास्थानं कश होऊन गुरुप्रेमामुळे पुष्ट बनणे, गुरुसांप्रदायधर्मावांचून वर्णाश्रमधर्म न जुमानणे, वक्त्राने गुरुनामाचे मंत्र सदा वाहणे, इत्यादि गोष्टी आचार्योपासनेमध्ये येतात (क. ६८). शुचित्व म्हणजे कापराप्रमाणे मन स्वच्छ करणे, बाहर कर्माने देह क्षालून आंत ज्ञानदीप लावणे, आंतील सद्भाव स्फटिकगृहींच्या दीपासारखे बाहेर स्वच्छ दिसणे, यास शुचित्व म्हणता येईल ( क. ६९). आकाशांतील अभ्रे, नक्षत्र, तारा, ग्रह वगैरे धावत असताही भ्रमणचक्रांत न भोवणाऱ्या ध्रुवाचा गुण तो स्थर्य होय (क्र. ७०). कामबागुल ऐकेल म्हणून अंतःकरण इंद्रियांच्या दारांत न ठेवणे, अगर एखाद्या व्यभिचारिणी स्त्रीस तिचा दांडगा पति बांधून ठेवितो त्याप्रमाणे आपल्या प्रवृत्तीवर टेहेळणी करणे, यास आत्मनिग्रह म्हणावे (क्र. ७१ ). ओकलेल्या अन्नाकडे पाहून ज्याप्रमाणे रसनेस लाळ स्त्रवत नाही, अगर एखादे प्रेत पाहून त्यास आलिंगन देण्यास जसा कोणी धजत नाही, त्याप्रमाणे विषयाबद्दल तिटकारा उत्पन्न होणे यास वैराग्य म्हणता येईल (क. ७२). सूर्याचा जसा निरभिमान उदयास्त होतो, अगर ऋतुकाळी फळून वृक्ष जसे फळलों असें जाणत नाहीत, त्याप्रमाणे हे कार्य मी केलें, अगर माझ्यामुळे सिद्धीस गेले, अशी वृत्ति मनांत उत्पन्न न होणे यासच अनहंकार म्हणावे (क्र. ७). जन्ममृत्युजरादुःखें ही अंगावर पडली नसतां दुरूनच त्याबद्दल भीति उत्पन्न होणे, उद्यांचा मुक्काम घातक आहे हे समजून आजच सावध राहणे, समर्थाशी हाडखाईर वैर पडले असतां आठहीपहर शस्त्र परजून राहणे, पद्मद्ळाशी आज सर्धा करणारे डोळे पुढे पिकलेल्या पडवळाप्रमाणे होतील हे समजून मनांत उद्वेग बाळगणे, हातपाय । ________________

ज्ञानेश्वरवचनामृत. लुळे होण्याच्या अगोदरच आत्मज्ञान चिंतून ठेवणे, हे दोषदर्शन होय ( क्र. ७r ). एखादा अतिथि जसा बिढारांत बसावा त्याप्रमाणे आपल्या गृहांत वागणे, अगर आपली जी पुत्रकन्या असतील ती वृक्षातळी सहजगत्या बसणा-या गोरुवाप्रमाणे आहेत असे समजणे, यासच अनासक्ति म्हणावें ( क्र. ७५ ). शैलवृक्षांची कुहरें, जळाशय, व तपोवनादिकांवर प्रीति असून जनपदाची अखंड खंती बाळगणे यास 'एकांतप्रियता म्हणता येईल ( क. ७६ ). वल्लभापुढे रिघतांना पतिव्रता स्वीस कोणतेही सांकडे वाटत नाही, त्याप्रमाणे एकभावाने ईश्वरापुढे धावणे यासच अनन्यभक्ति म्हणावी ( क. ७७). व परमात्मवस्तूवांचन दुसऱ्या कोणत्याही गोष्टीच्या मागे धावणे ही भ्रांति आहे असे समजून ध्रुवाप्रमाणे निश्चल राहणे यास अध्यात्मज्ञान म्हणावें (क्र. ७८ ). अशा रीतीने ज्ञानेश्वरांनी अमानित्वादिगुणांची, अगर भगवद्गीतेत ज्यास ज्ञान म्हटले आहे त्यची, मीमांसा केली आहे. १६. ही जी ज्ञानाची लक्षणे सांगितली त्याच्या उलट सर्व लक्षणे अज्ञानाची होत. ज्ञानी मनुष्याप्रमाणेच अज्ञानी मनुष्याचे लक्षणही ज्ञानेश्वरांनी पुष्कळ उपमा व दृष्टांत देऊन केले आहे. पर्वताच्या शिखरावरून जसें एकाद्या मनुष्याने न उतरावे त्याप्रमाणे जो महत्त्वाच्या अद्रीवरून उतरत नाही त्यास अज्ञान म्हणावें. एखादा भाता जसा कुंकला असतां फुगतो, व सोडला असतां आकर्षण पावतो, त्याप्रमाणे संयोगवियोगांनी या अज्ञानी मनुष्याच्या मनांत भरतीओहोटी होत असते. ज्याप्रमाणे एखादा अरण्यांत असलेला कुवा कांट्यांनी किंवा हाडांनी भरलेला असावा, त्याप्रमाणे त्याचे मन विकल्प व संशय यांनी भरलेले असते. सिंह ज्याप्रमाणे चांगलें व वाईट पहात नाही त्याप्रमाणे हा स्त्रीविषयी काहींच विचार करीत नाही. असा अज्ञानी मनुष्य चांचल्याने मर्कटाचे भावंडच शोभतो. ज्याप्रमाणे एखादा पोळ मोकळा सुटावा,अगर ज्याप्रमाणे एखादें आंधळे हत्तीचें पोर इकडे तिकडे धांवत सुटावें, त्याप्रमाणे या मनुष्याचे मन विषयांत सैरावैरा धावते. एखाद्या अंत्यजास राज्यावर बसविलें असतां तो जसा अभिमानाने ग्रस्त होतो, अथवा एखाद्या अजगराने लांकूड गिळिलें असतां तो जसा ताठतो, त्याप्रमाणे हा अज्ञानी मनुष्य गर्वाने फुगलेला दिसतो. लाटण्याप्रमाणे न लवणे, व फत्तराप्रमाणे न द्रवणे, हे गुण त्याच्या अंगांत येतात; त्यास तारुण्याचे भुररें चढले असल्याने एखाद्या कड्यावरून सुटलेल्या धोंड्याप्रमाणे तो गडगडत खाली येतो. एखाद्या गारुड्याचे माकड असावें त्याप्रमाणे स्त्रीच्या छंदाने तो नाचता, व एखाद्या प्रेमयुक्त भक्तानें ________________

प्रस्तावना. देवाचे भजन करावे त्याप्रमाणे एकाग्रचित्तानें तो स्त्रीची उपासना करतो. एखाद्या कुणबटाप्रमाणे हा नवेनवे देव मांडतो, व ज्याचा मोठेपणा त्याच्या नजरेस येतो अशा गुरूचा हा उपदेश घेतो. माझी मूर्ति निपजवून ती घराच्या एका कानाकोपन्यांत बसवितो, व आपण देवोदेवींच्या यात्रेस निघून जातो. माझें नित्य आराधन असले तरी एखाद्या विशेष कार्याचे दिवशी याने कुळदेवतेचे भजन केलेच ! एखाद्या गांवांत जशी वेश्या असावी, त्याप्रमाणेच याचे चित्त या देवावरून त्या देवावर, व त्या देवावरून या देवावर जाते. उपनिषदांकडे याचे लक्ष असत नाही. योगशास्त्र यास रुचत नाही. अध्यात्मज्ञानाकडे याचे चित्तच नसते. मोराच्या अंगावर पुष्कळ डोळस पिसे असावी, पण त्यांस दृष्टिमात्र नसावी, त्याप्रमाणे हा कितीही शास्त्रं पढिन्नला तरी त्यास अध्यात्मज्ञान मात्र नसते (क्र. ७९ ). १७. गीतेच्या सोळाव्या अध्यायांत देवीसंपत्तीचे व आसुरीसंपत्तीचे जे वर्णन केले आहे त्यास अनुसरून ज्ञानेश्वरांनीही या विषयांची चर्चा आपल्या टीकेंत फार सुंदर रीतीने केली आहे. जो देवीसंपत्तीमध्ये निर्माण होतो त्यास सर्वत्र आत्माच दिसत असल्याने त्याची ऐक्यबुद्धि होऊन त्यास भय कसे ते उरत नाही. आपला वल्लभ गांवास गेला असता एखाद्या पतिव्रतेस विरहक्षोभ होऊन तिला लाभालाभ जसे दिसत नाहीत, त्याप्रमाणे सत्स्वरूपाकडे याची दृष्टि असल्याने त्यास सुखदुःखाचे कारण रहात नाही. धूपाने अग्निप्रवेश करून ज्याप्रमाणे नाहींसें व्हावें, अगर चंद्राने पितृपक्ष पोशीत असतां आपला हास करून घ्यावा, त्याप्रमाणे स्वरूपसाक्षात्काराकरितां देवीसंपत्तीचा मनुष्य आपल्या प्राणेंद्रियशरीराची आटणी करितो. ज्याप्रमाणे सापाच्या त्वचेस पायाने लाथाडिलें असतांही ती आपली फणा . वर उचलीत नाही, त्याप्रमाणे अशा मनुष्यास लोकांची वाईट कृत्ये पाहूनही कोध येत नाही. एखादी व्याधि जिंकण्याकरिता सद्वैद्य जसा आपपर पहात नाही, एखादा मनुण्य बुडत असतां तो अंत्यज आहे किंवा ब्राह्मण आहे याचा जसा कोणी विचार करीत नाही, एखाद्या माउलीस पापी पुरुषाने उघडी केली असतां तिला नेसविल्यावांचून जसा कोणी राहत नाही, त्याप्रमाणे असा मनुष्य कारुण्यपूर्ण दृष्टीने सर्वत्र पाहतो. एकंदरीत दुःखितांच्या दुःखाचा वांटेकरी होण्याविषयीच याचा जन्म असतो. सूर्याच्या मागोमाग कमळ उमलले असतां तो जसा त्याच्या सौरभ्यास शिवत नाही, त्याप्रमाणे आपल्यास अनुसरणाऱ्या लोकांकडे हा विषयदृष्टीने पहात ________________

२४ ज्ञानेश्वरवचनामृत. नाही. देहपणाने जिवंत राहणे हे त्यास एखाद्या सूपवान् मनुष्यास कुष्ठ लागल्याप्रमाणे प्राणसंकट वाटते. गंगेचे उदक ज्याप्रमाणे सभोवतालचे पापताप फेडीत व तीरीचे पादप पोषीत समुद्रास जातें, अगर सूर्य जसा जगाचे आंध्य फेडीत व व तेजाची भवनें उघडीत विश्वाच्या प्रदक्षिणेस निघतो, त्याप्रमाणे हाही पुढिलांचे सुख उन्नतीस आणण्याकरितां रात्रंदिवस झटत असतो (क्र. ८०). याच्या उलट आसुरीसंपत्तीच्या मनुष्यास मांदुरी लोकांच्या घोड्यांस ज्याप्रमाणे ऐरावतही तुच्छ वाटावा त्याप्रमाणे सर्व जग तुच्छ वाटते. अभिमानाच्या मोहाने ईश्वराचें नामही यास सहन होत नाही. पुढिलांची विद्या, वैभव, व संपत्ति पाहून याचा क्रोध दुणावतो. त्याचे मन जणू काही सर्पाचे वारूळच असते. त्याची दृष्टि म्हणजे जणू काही बाणांची सुटीच होय. त्याचे बोल हे इंगळांच्या वृष्टिप्रमाणे तीक्ष्ण असतात. ज्याप्रमाणे एकाच राशीला एकावेळी सर्व क्रूर ग्रहांची मांदी मिळावी, अगर एखाद्या मरणान्या मनुष्याच्या अंगांत सर्व रोगांनी एकदम प्रवेश करावा, अगर एखाद्या प्राण सोडीत असलेल्या शेळीस एकदम सात नांग्यांच्या इंगळीने दंश करावा, त्याप्रमाणे अशा आसुरी संपत्तीच्या मनुष्यांत सर्व दोष एकदम अवतरतात. मोक्षमार्गाच्या बाजूस यांस आवरण पडल्याने हा उत्तरोत्तर अधमाधम योनींप्रत जातो (क. ८१). १८. गीतेच्या १७ व्या अध्यायांत ज्ञान अज्ञानाचे लक्षण करतांना व तसेच १६ व्या अन्यायांत देवासुरसंपत्तीचा विचार करतांना जी नीतिमीमांसा ज्ञानेश्वरांनी केली आहे, त्यावांचून अन्यत्रही निरनिराळ्या अध्यायांत थोडीबहुत नीतिमीमांसा सांपडते. ज्ञानेश्वर महाराज सांगतात की त्याच बुद्धीस सद्बद्धि म्हणावें, की जिची परिसमाप्ति परमात्म्याच्या प्राप्तीत होते (क्र. ८२). ज्याने आपले अंत:करण जिंकलें, व ज्याचें सकळ काम शांत झाले, त्यास परमात्मा दूर नाही (क्र.८४). साधकाने आपल्या सर्व कृतीमध्ये परिमितता बाळगली पाहिजे (क्र. ८५). जो आपल्या मुळाशी पाणी घालतो, अगर जो तोडण्यास घाव घालतो, त्या दोघांसही वृक्ष जशी सारखीच साउली देतो; अगर इक्षुदंड ज्याप्रमाणे पाळणान्यास गोड व गाळणा-यास कड असा होत नाही, त्याप्रमाणेच साधकानें रिपुमित्रांमध्ये सारखाचे भाव धरावा (क्र. ८६ ). साधकाने सर्वतीर्थापेक्षा श्रेष्ठ अशी जी मातापितरें त्यांची एकभावान सेवा करावी. फक्त एकदां जन्मतांनांच तेवढा स्त्रीच्या अंगाचा स्पर्श झाला असेल तो असो, पण तेथून पढें जन्मभर शरीर सोवळे राखावें (क.८८). तळहातावर ज्याप्रमाणे रोम उगवत नाहीत, त्याप्रमाणे मनांतही दुष्ट भाव उगवू न ________________

प्रस्तावना. देणे यासच सात्त्विक क्रिया म्हणावें ( क्र. ९० ). आपण महत्त्वाद्रीच्या शृंगावर चसण्याच्या इच्छेनें, व सर्व विश्वाच्या स्तोत्रास आपण पात्र होण्याच्या इच्छेनें केलेले कर्म राजस कर्म होय ( क्र. ९१). डोक्यावर गुग्गुळ जाळणे, अंगावर निखारे ठेवणे, अधोमुखाने धूम्राचे घांस घेणे, अगर जिवंत असतांनाच मांसाचे तुकडे तोडणे, वगैरे सर्व क्रिया तामस होत (क्र. ९२). या रजतमसत्त्वाच्या पलीकडे जाऊन अद्वयत्वाने ईश्वरास शरण रिघणे यासच अभेदसाक्षात्कार ह्मणतां येईल (क्र. ९३). १९. गीतेतील कर्मयोगाचे तत्त्वज्ञान ज्ञानेश्वरीतही फार उत्तम रीतीने मांडले आहे. सूर्य जसा न चालतां उदयास्तामुळे चालत असल्यासारखा दिसतो, त्याप्रमाणे कमांमध्ये असूनही मनुष्याने नैष्कर्मसिद्धि मिळवावी. ज्यांनी आपल्या जीविताचे ध्येय गाठले, व जे निष्कामतेपर्यंत पोंचले, त्यांस सुद्धा लोकांकरितां कर्मे करावी लागतात. सर्व अंधांच्या पुढे जसा एक डोळस चालतो, त्याप्रमाणे अज्ञानी लोकांपुढे कर्मयोग्याने स्वतःच्या आचरणाने धर्माचा कित्ता घालून द्यावा (क्र. ६५). ज्या बालकास अद्याप स्तनांतील दूध सुद्धां पितां येत नाही, त्यापुढे पक्वान्ने मांडली असतां ते जसें हास्यास्पद होईल, त्याप्रमाणे ज्यास कमसुद्धा नीट आचरितां येत नाहीत त्यास नैष्कर्म्यतत्त्व सांगणे हेही हास्यास्पदच होणार आहे (क्र. ९६ ). ए-हवीं, नांव परतीरास गेल्यावांचून ती मध्येच सोडणे बरे नव्हे, अगर केळ फळल्यावांचून तिचा त्याग करणे हे उचित नाही, त्या प्रमाणे आत्मज्ञान जोपर्यंत प्राप्त झाले नाही तोपर्यंत कर्मादिकांवर उदासीन होणे हेही अयोग्यच होय. अतिवेगामळे जशी वेगाभावस्थिति प्राप्त होते त्याप्रमाणे कर्मातिशयाने नष्कासद्धि प्राप्त होते (क्र. ९७ ). आत्मज्ञान प्राप्त करून न घेतां जे दीक्षित यज्ञयागादि कम करतात, ते पुण्याच्या नावाने पापाचीच जोडणी करतात. हे त्यांचे स्वर्गास नेणारे पुण्यात्मक पाप नरकास नेणा-या पापात्मक पापापेक्षा फारसें निराळे नाही. ज्याच्यायोगाने आत्मज्ञान प्राप्त होते अशा शुद्ध पुण्याचा राजमार्ग सोडून हे लोक स्वर्ग व नरक या आडवाटांनी जातात (क्र.९८). कर्मात नष्कयसिद्धि मिळविण्याचे चार उपाय आहेत. (१) आपण जी कम करतो ती स्वधर्मविहित आहेत म्हणून करावीत; वर्णविशेषवशाने जे स्वधर्म सांगितले आहेत त्यांचे आचरण केलें असतां आपोआप सर्व काम पूर्ण होतात ( क्र. ९९ ). (२) सर्व कर्मे करणे ती अहंकाराचा त्याग करून करावीत. जो मनुष्य मोलाने ________________

HT -J. ज्ञानेश्वरवचनामृत. तीर्थास जातो त्यास जसा मी तीर्थयात्रेस जात आहे असा अभिमान उत्पन्न होत नाहीं, अगर जो राजाचा शिक्कामोर्तब चालवितो त्यास जसा राजेपणाचा कुंज चढत नाहीं, अगर पुरोहितास दक्षिणा देत असतां जसा आपण यजमान आहो असा अभिमान उत्पन्न होत नाही, त्याप्रमाणे अहंकार सोडून आपण सर्व कर्मे करावी ( क. १०० ). ( 3 ) अहंकारत्यागाप्रमाणेच फलाशेचाही त्याग केला पाहिजे. खडकावर जसा पाऊस पडावा, अगर अग्नीवर जसें पेरावे, त्याप्रमाणे सर्व कर्माचा शन्यांत लय होऊ द्यावा. आत्मजेच्या विषयी जसा जीव निरभिलाष असतो, त्याप्रमाणे आपण फलाबद्दल निरभिलाष असावे (क्र. १०१). (४) आणि जी कम करावी ती सर्व ईश्वरप्रीत्यर्थ व ईश्वरार्पणबुद्दीने करावी. आपली कर्मे धुऊन देवाच्या हातांत दिल्यास ती भाजलेल्या बीजाप्रमाणे अंकुरदशेषत मुकतील (क्र. १०२). ज्याप्रमाणे रथ आपण सरळमार्गावर आहों, किंवा आडमार्गावर आहों, हैं जाणत नाही, त्याप्रमाणे कर्म व अकर्म या दोन्हीकडे स्पृहा न ठेवतां परमात्म्यास ती अर्पण करावी (१०३). स्वकर्मकुसुमांची पूजा ईश्वरास केल्यास अपारतोषाने ईश्वर आपल्या भक्तांस वैराग्यसिद्विरूप प्रसाद देतो, व त्यामुळे इतर सर्व फलें त्यांस वमनाप्रमाणे वाटतात ( क. १०४ ). - २०. नैष्कासिद्धि ही आणखी एका प्रकारे होते. सत्त्वरजतमांच्या पलीकडे जाऊन निखैगुण्य मिळविणे हीच नैष्कर्म्यसिद्धि. सत्त्वगुण सुद्धां पारध्यांप्रमाणे सुख व ज्ञान यांचे पाश टाकून एखाद्या मृगाप्रमाणे सात्त्विक कयास जाळ्यांत गोंवितो. रजोगुण तर ग्रीष्मांतींच्या वाऱ्याप्रमाणे, अगर कामिनीकटाक्षाप्रमाणे, अगर विजेच्या तेजाप्रमाणे अत्यंत चंचळ असून क्षणभरही विसांवा घेऊ देत नाही. तमोगुण हा जीवांचे मोहनास्त्रच होय. तमोगुणी मनुष्य जांभयांच्या परवडीत निमग्न असतो. त्याचे डोळे उघडे असूनही त्यास दिसत नाही; व हांक मारतांच तो ओ म्हणून उठतो. एखाद्या धाड्याप्रमाणे तो मुरकुंडी मारून सर्वदा पडलेला असतो; पृथ्वी पाताळास जावो, अगर आकाश वर येवो, उठणे हा भाव त्याच्या चित्तांत उत्पन्न होत नाही. जेथल्या तेथे लोळावे एवढेच त्यास वाटत असते; झोपेच्या सुखापुढे त्यास स्वर्गसुखही तुच्छ वाटते; वाटेत जात असतांही त्यास डोळा लागतो; व अमृतापेक्षाही तो निद्रेस श्रेष्ठ समजतो. या रजतमसत्त्वाच्या पलीकडे जाणे म्हणजेच निस्वैगुण्य मिळविणे. वसंत जसा वनलक्ष्मीस शिवत नाही, सूर्य जसा तारांगणांनी लोपावे व कमळांनी विकासावे हे जाणत नाही, त्याप्रमाणे त्रिगुणातीत हा कर्माकर्मापासून अलिप्त राहतो. ________________

२७ प्रस्तावना. एकदा अंगाची त्वचा टाकून सर्प पाताळी रिघाल्यावर त्या त्वचेची तो जशी काळजी करीत नाही, त्याप्रमाणे गुणातीतता प्राप्त झाल्यावर कमीकर्माचा मोह त्यास उत्पन्न होत नाही (क्र. १०६ ). या निखैगुण्यावस्थेतच विश्वाश्वत्थाचें छेदन होते, देहाहंतारूप म्यानांतून आत्मज्ञानरूपी तलवार बाहेर काढून ती प्रत्यग्बुद्धीच्या मुठीत धरावी; विवेकरूप सहाणेवर ती परजन निश्ययाचे एकदोन वेळ मुष्टिबळ पहावे व निदिध्यासाने हत्यार व आपण एक झाल्यावर खांडावयास घाव घालण्याजोगे दुसरे कांहींच न उरल्यामुळे अश्वत्थ वृक्षही आपोआप नाहीसा होईल (क्र. १०७). कामक्रोधलोमांच्या पलीकडे जाणे हेही एक प्रकारचे निस्त्रगण्यच होय. त्रिदोषांनी ज्याप्रमाणे शरीर सांडावें, अगर नगरांतून जसें त्रिकूट नाहीसे व्हावें, अगर अंतरांतून जसे त्रिदाह शमावे, त्याप्रमाणे हे कामादिक तीन शत्र निघुन गेले असता मोक्षमार्गास उपयोगी असा सज्जनांचा संग लाभतो; जेथें आत्मानंद सदा वसत आहे अशा प्रकारचे गुरुरूपेचे भवन आतां प्राप्त होते; प्रियाची अत्यंत सीमा जो. माउली परमात्मा त्याचे दर्शन होते; व त्याच्या संयोगानें संसाराचा गलबला आपोआप नाहीसा होतो. जो कामकोधलोमांस झाडून टाकील त्यासच अशा प्रकारचा मोठा लाभ प्राप्त होईल असे ज्ञानेश्वरमहाराज म्हणतात (ऋ. १०८). साक्षात्कार. २१. येथपर्यंत आपण ज्ञानेश्वरीतील नीतिमीमांसा पाहिली. आतां नीतिमीमांसेचे ध्येय जो आत्मसाक्षात्कार त्याचा ज्ञानेश्वरांनी कसा मार्ग आंखला आहे ते आपण पाहूं. ज्ञानेश्वरांनी मुख्य पंथराज एकच कल्पिला आहे. या पंथराजास मिळणाऱ्या चार वाटांचे म्हणजे ज्ञान, ध्यान, कर्म, आणि भाक्त, यांचे त्यांनी क्रमांक ११० मध्ये थोडेबहुत दिग्दर्शन केले आहे. या सर्व वाटा ज्या पंथराजास मिळतात त्या मार्गावर अद्यापही महेश कापडीच होऊन राहिला आहे. याच मार्गाने मागचे महर्षि, साधक, सिद्ध व आत्मविद चालत गेले. हा मार्ग पाहिला असतां तहानभूक विसरून रात्र व दिवस यांमधील भेद नाहीसा होतो. या मार्गावर जेथे जेथे पाऊल पडते त्या त्या ठिकाणी मोक्षाची खाणच उघडते (क. १०९). परंतु अशा प्रकारचा मार्ग सर्वांसच साधत नाही. पुष्कळ लोक संसारांतच गुरफुटून जातात. या शतधा भोंकें असणाऱ्या नावेत रिघून ते निश्चिती कशी मानतात याचेच आश्चर्य वाटते. या ________________

ज्ञानेश्वरवचनामृत. चहूकडे जळत असलेल्या वणव्यातून बाहेर निघण्यास देवाच्या भक्तीवांचून दुसरें साधनच नाही (क्र. १११). या मृत्युलोकांत कधी सुखाची गोष्ट ऐकू आली आहे काय ! इंगळांच्या अंथरुणावर सुखाने निद्रा लागणे केवळ अशक्य आहे. ज्या लोकांतील चंद्रही क्षयरोगी आहे, जेथें उदयाचा अर्थ अस्त असाच होतो, जेथें पुढे गेलेल्यांचे पाऊल परत आलेले दिसतच नाही, जेथील पुराणे म्हणजे मृत लोकांची एक मोठी कहाणीच होय, त्या लोकांत नितिाने वागणे हे मोठे चमत्कारिच नव्हे काय ? जंव जंव बाळ वाढते तंव तंव ते मृत्यूच्या संनिधच जाते. आणि असे असूनही लोक येथे गुढ्या उभारतात. मरणे हा शब्द त्यांच्या कानांस कसासाच लागतो. एखादा मासे खात असलेला बेडूक त्याच क्षणी जसा सापाच्या जबड्यांत सांपडत असावा त्याप्रमाणे या लोकांची स्थिति आहे. येथून झडझडून बाहेर निघाल्यावांचन ईश्वराचे अव्यंग धाम मिळावयाचें नाहीं (क. ११२). ईश्वरप्राप्त्यर्थ कोणतीही दृढभावना असली तरी चालेल. मग ती नारदअक्रूरांची भक्ति असो, वसुदेवादिकांचे ममत्व असो, कंसाचे भय असो, अगर शिशुपालादिकांचा घातकधर्म असो (क्र. ११३). या जगांत दुराचारी मनुष्यासही साधु बनतां येते. असा दुष्कृती मनुष्य एकदां अनुतापतीर्थात न्हाऊन देवाच्या राउळांत रिघाला म्हणजे त्याचे सर्व कुळ पवित्र होतें (ऋ. ११४). अंत्यज असो, स्त्रिया असोत, शुद्र असो, अगर पशूही असो, ज्यास माझी भक्ति त्यास माझा साक्षात्कार ठरलेलाच आहे. नक्राने हत्तीचा पाय पकडला असता त्याने काकुळतीने माझें स्मरण केल्याबरोबर त्याचे पशुत्वच नाहीसे झाले. खैराची लांकडे अगर चंदनाची लांकडे यांचा भेद अग्नीमध्ये राहत नाही; ह्मणून कुळ जातिवर्ण ही सर्व भक्तीत निष्कारण होत (क. ११५). रूपानें, वयाने, अगर ज्ञानाने गजबजून जाऊन माझ्या भक्तीवांचन मनुष्य जिवंत राहील, तर निंबोण्याने युक्त निंबाचे झाड जसें कावळ्यांच्याच उपयोगी पडावे तशी त्यांची स्थिति होईल (क्र. ११६ ). खऱ्या भक्तीचे स्वरूप म्हणजे पर्जन्याची जसी संतत धार भूमीवर लागावी, अगर नदीने ज्याप्रमाणे आपली सकळ जलसंपत्ति घेऊन समुद्रास गिवसीत जावे, त्याप्रमाणे सर्वभावाने प्रेम धरवेनासे होऊन ईश्वराच्या आंत मिळून जाणे हेच होय (क. ११७). २२. अशाप्रकारची भक्ति मनुष्यांत प्रारंभी नसते. प्रत्यक्ष श्रीकृष्णाचा परमभक्त जो अर्जुन त्याने याविषयीं जो आपला कबुलीजबाब दिला आहे तो ध्यानांत ________________

प्रस्तावना. ठेवण्याजोगा आहे. " पूर्वी ऋषीश्वरांनी जरी देवाचे रूप वर्णिले होते, तथापि ते मला खरे वाटत नव्हते. नारद नेहमी जवळ येऊन भगवंताचे गुण गात असे, तथापि त्याचा अर्थ न समजून आम्ही गीतसुखच ऐकत होतो. अंधळ्याच्या गांवांत रवि उगवला असता त्याचा प्रकाश त्यांस न दिसून केवळ आतपाचाच मात्र त्यांस अनुभव येतो. असितदेवल हे जरी तुझें रूप वर्णीत असत, तथापि माझी बुद्धि त्यावेळी विषयावषाने माखिली होती.आता मात्र तझी रुपा झाल्याने मला सर्व रहस्य कळून आले. माळ्याने झाडांस कितीही पाणी घातले,तथापि वसंत येईपर्यंत त्यांस फलें फळे येत नाहीत" ( क. ११९ ). अर्जनाची जी स्थिति तीच सर्व साधकांची स्थिति असते. तनुमनजीवाने ते संतांच्या चरणांस लागल्यास पुण्योदय होऊन त्यांस श्रीगुरु भेटेल (क्र. १२० ). गुरुकृपालब्धीवांचून आत्नसिद्धि होत नाही (क. १२१). कीर्तनांत मग्न झालेल्या संतांचे माहाम्य वर्णन करता येणे शक्य नाही. ईश्वराच्या नामघोषाने सर्व विश्वाचे दुःख लयास नेऊन सगळे जगच ते आनंदाने भरून टाकतात. कृष्ण विष्णु हरि गोविंद या नामांच्या संकीर्तनाने ते देश व काल यांस विसरून जातात (क्र. १२२ ). उपाय केला असतां ज्याप्रमाणे एखादा पांगळाही पाहडावर चढू शकतो, त्याप्रमाणे सदभ्यास करून परमपुरुषाकडे लक्ष ठेविलें असतां त्याची प्राप्ति होऊ शकते. चित्ताने एकझं आत्म्यास वरिले म्हणजे मग देह असो वा जावो त्याची किंमत रहात नाहीं ( क्र. १२३ ). ज्या ज्या क्षगी म्हणन देवाचे सुख प्राप्त होईल त्या त्या क्षणी तरी निदान विषयाबद्दल अनीति उपजेल. अभ्यासाने विष पचविता येते, आणि व्याघ्र व सर्प हेही ताब्यात घेता येतात. म्हणून अभ्यासास कोणतीच गोष्ट दुष्कर नाहीं ( क्र. १२४). अभ्यासाचे स्थानही मोठं मनोहर अतून तेथे अमृताप्रमाणे सदा फळणारी झाडे असावी. फारसे ऊन अगर फारता वाराही तेथे नसावा. निःशब्द असले म्हणून तेथे श्वापद नसावे. पोपट अथवा भ्रमर तेथें नसावा. एखादे वेळेस हंस, अगर कोकिळ, अगर मयूर आला असतां आमची हरकत नाही ( क्र. १२५). अशा ठिकाणी अभ्यास करून कुंडलिनीचे उत्थान झाल्यावर अनाहताची बोली चाळवू लागते, जणू काही आकाशासच वाचा फुटली आहे असे वाटते ! (क्र. १२६). देवाचें रूप सर्वत्र दिसावयास लागणे हीच ध्यानाची परिसमाप्ति होय. पुढे मागें, खाली वर, सन्मुख विन्मुख ज्याप्रमाणे अर्जुनास देवाचे रूप दिसलें (क्र. १२९), त्याप्रमाणेच सर्व साधकांस दिसावयास पाहिजे. जणू काही देव हातांत दिवटी घेऊन पुढे चालल्याप्रमाणे सर्वत्र लखलखाट होतो! ( क. १३१ ). कल्पांती ज्याप्रमाणे ________________

ज्ञानेश्वरवचनामृत. द्वादशादित्यांचे तेज एकवटावें, त्याप्रमाणे देवाच्या अंगप्रभेचा चमत्कार काय ह्मणून सांगावा ( क. १३२) ? बाहेर दृष्टि उघडून पाहिले असतां ज्याप्रमाणे देवाचे रूप दिसते त्याप्रमाणे आंतही तसेच दिसते. पहात असतांना देवाचे रूप दिसावे यांत नवल काय ? न पाहताही ते दिसते हेच आर्य होय (क्र. १३). दर्पणाच्या आधारे आपले रूप मूर्ख लोक आपण पाहतात तशांतला हा भाग नाही. ज्याप्रमाणे झरा आपल्या उगमामध्येच सांचन रहावा, अगर पाणी आटले असता प्रतिबिंब ज्याप्रमाणे बिंबांतच मिसळून जावें, त्याप्रमाणे वरूपदर्शन आहे. ज्यांनी आपण आपल्यास पाहिले, त्यांनी आपल्या मूळच्या स्थानाचं जयपत्र घेतले असें म्हणण्यास हरकत नाहीं (क. १३५). २३. ज्यांस असा आत्मसाक्षात्कार झाला त्यांची चिन्हें ज्ञानेश्वरीमध्ये निरनिराळ्या ठिकाणी फार उत्तम रीतीने वर्णिली आहेत. ज्यांस आत्मसुख प्राप्त झालें त्यांस सहजच विषय सोडवतात हे सांगण्याचे कारण नाही. कुमुददळाच्या ताटावर चंद्रकिरणे जेवणारा चकार वाळवंट चुंबील काय (क्र. १३६)? अशा मनुप्यापुढे ऋद्धिसिद्धी आल्या गेल्या तरी तो महासुखांत निमग्न असल्यामुळे त्यांची त्यास किंमत रहात नाहीं (क्र. १३८). क्षीरसागर मंदराचलाने न घुसमतां आयतें प्राप्त झालेले जे हे परमामृत त्याची केवळ भाषा ऐकूनही संसार वाव होईल; मग त्याचे सेवन केले असतां काय होईल हे सांगण्यासच नको (क्र. १३९). एकासनावर बसून आदराने सद्गुरुस्मरण अनुभवित असतां अंतर्बाह्य सात्त्विक गुणाने भरून जाऊन अहंभावाचे काठिन्य नाहीसे होते व इंद्रियांची कसमस मोडते. मनाची घडी आंतल्या आंत बसते, व बसताक्षणीच अभ्यासाचे फल प्राप्त होते (क्र. १४१) चित्त परतून ज्यावेळी आपण आपल्यास पाहते, व ते तत्त्व मी अशी ज्यावेळेस त्याची खात्री पटते त्यावेळेस सुखाचे साम्राज्य उत्पन्न होते (क.. १४२). अशा पुरुषास पृथ्वीच्या मोलाचे अनय रत्न एखाद्या गारगोटीसारखे वाटावे हे नवल नव्हे (क. १४२). पिकलेली केळी ज्याप्रमाणे उन्मळून पडतात, त्याप्रमाणे आत्मलाभाने अशा पुरुषाच्या क्रिया हळूहळू गळून पडतात. एखाद्या वृक्षास आग लागली असतां ज्याप्रमाणे त्यावरील पक्षी उडून जातात, त्याप्रमाणे अशा मनुष्याच्या मनांतील संशय नाहीसे होतात (क्र. १४६). जिंकणारा व हरणारा या दोघांसही युद्धभूमि ज्याप्रमाणे सारखीच लेखते, त्याप्रमाणे मित्र, अगरः शत्रु हे. . ________________

प्रस्तावना. . दोघही यास सारखेच वाटतात. खांबास रात्र काय किंवा उजेड काय, निद्रिस्तास अंगाशी लगटणारी सप असो अगर उर्वशी असो, त्याप्रमा णेच अशा पुरुषास कोणी ईश्वर म्हणून पूज्य म्हणो अगर चोर म्हणून गांजो, ' हा दोघांस सारखेच लेखतो (क्र. १४७ ). ध्यानाचे वेळी अष्टसात्त्विक भाव उत्पन्न झाल्याने तो आनंदाच्या परमावधीस पोचतो; आंतबाहेर गात्रांचे बळ हारपून जातें; वर्षाऋतूंत ज्याप्रमाणे शैलाच्या अंगावर सर्वत्र कोमल अंकुर फुटावेत त्याप्रमाणे त्याच्या अंगावर स्वेदकणिका उत्पन्न होतात; आंत सांपडलेल्या अलिकुळामुळे ज्याप्रमाणे कमलकलिका आंदोळते, त्याप्रमाणे आंतल्या सुखोरीच्या बळाने हा बाहेर कांपतो; कपूर्रकर्दळीची गर्भपुटें उकलली असतां ज्याप्रमाणे आंतून थेंब पडावेत त्याप्रमाणे याच्या नेत्रांतून थेंब पडतात; आणि समुद्रास वेळोवेळी ज्याप्रमाणे भरती यावी त्याप्रमाणे हाही वेळोवेळी सुखोनि उचंबळून येतो (क. १४८). स्वरूपाच्या आलिंगनवेळी 'दोन' ही भाषा नाहीशी होऊन सुखरूपानेच केवळ हा तेथें राहतो ( क. १५० ). परंतु ही स्थिति प्राप्त होण्याचे भाग्य लक्षावधि लोकांमध्ये एखाद्यासच लाभते; असंख्य सैनिकांतून ज्यावेळी शस्त्रे शरीरांत घुसतात त्यावेळी विजयश्रियेच्या पाटावर बसणारा मनुष्य विरळाच (क्र. १५१)! औषध घेतल्याबरोबर ज्याप्रमाणे एकदम आरोग्य होत नाही, अगर सूर्य उगवल्याबरोबर ज्याप्रमाणे माध्यान्ह होत नाही, त्याप्रमाणे ही स्थितीही एकदम प्राप्त होत नाही. ओल्या जमिनीत उत्तम बीज परिलें तरी अलोट फळ येण्यास वेळच लागतो; भुकेल्यामुळे षड्रस पक्वान्ने वाढिली तरी त्याची तृप्ति ग्रासोपासींच होत जाते; त्याप्रमाणे वैराग्यलाभ झाला, सद्गुरूची भेट झाली, उत्तम मार्गही प्राप्त झाला, तरी आत्मप्ताक्षात्कार होण्यास वेळ लागतोच. एकदा आत्मसाक्षात्कार झाल्यावर त्यास साधन करण्याची फारशी जरूरी रहात नाही, असें ज्ञानेश्वरांचे मत आहे. एकदा योगतुरंग स्थिर झाला म्हणजे हा वैराग्याचे अंगत्राण किंचित् दिले करतो, व दुजा भावच नाहीसा झाल्याने ध्यानाची तलवार आवरती घेतो; महोदधीस गंगा मिळाली असतां ती जसा आपला वेग सांडते, अगर कामिनी कांतापाशी जशी स्थिर होते, तसा हा आत्मसाक्षात्कार झाल्यावर साधनहल्यार हळूच ठेवतो. तथापि पौर्णिमेपेक्षा चतुर्दशीदिवशी ज्याप्रमाणे चंद्राचे बिंब किंचित् न्यून असते, अगर सोळाकशी सुवर्णापेक्षां पंधराकशी सुवर्ण जसें थोडेसें कमी पडते, त्याप्रमाणे ब्रह्मामध्ये आणि बह्म होणान्यामध्ये किंचित् तरी फरक राहतोच (क्र. १५३).. THA ________________

ज्ञानेश्वरवचनामृत. २४. देव आणि भक्त यांच्या संबंधाविषयींचे ज्ञानेश्वरांचे वर्णन आत्मसाक्षात्काराच्या इतकेंच बहारीचे आहे. भक्ताने वाट पाहिली की देव त्यापुढे उभा राहिलाच असे समजावें (क्र. १५). देवसुखांत निमग्न झालेल्या भक्तांचा परस्पर सुखसंवाद अनिवर्णनीय आहे. दोन भरलेली सरोवरें जवळ जवळ असावीत आणि एकांतील तरंग दुसन्यांत, व दुसन्यांतील तरंग पहिल्यांत, असें व्हावं त्याप्रमाणे याचा अनुभव त्यास व त्याचा अनुभव यास मिळून दोघांचाही आनंद वाढतो. जणू काही त्यांच्या आनंदकल्लोळांची वेणीच पडते असे म्हटले तरी चालेल ! सूर्याने सूर्यास ओवाळावें, अगर चंद्राने चंद्रम्यास क्षेम द्यावे, त्याप्रमाणे त्यांच्या ऐक्यरसाचं प्रयाग बनतें. गुरशिण्यांतील एकांतांत ज्या एका अक्षराचा उच्चार सांगितला जातो, तो आतां ते त्रिभुवनास मेघाप्रमाणे गर्जन सांगतात. कमळकळिका उमलल्यावर ज्याप्रमाणे आंतला मकरंद बाहेर पडतो, त्याप्रमाणे त्यांच्या आंतील आनंद विश्वामध्ये पतरतो, आणि त्यांतच तेही लीन होतात ( क्र. १५५). जे कण्णाने आपल्या पित्या वसुदेवास सांगितले नाहीं, अगर माते देवकीस सांगितले नाही, अगर बंधु बळिभद्रास सांगितले नाही, ते गुह्य तो अशाच आपल्या भक्तांस सांगतो ( क्र. १५६ ). अशा भक्तांच्या अंतःकरणांत जीव व परमात्मा दोन्ही एकाच आसनावर बसून शोभायमान होतात. अशा प्रकारचा भक्त म्हणजे बल्लभा, व मी म्हणजे कांत, अशी सख्यभक्ति त्यांत उत्पन्न होते. आपल्या प्रेमास्पद मनुण्याबद्दल बोलू लागले असतां भलच पडते असे म्हणून श्रीकृष्ण या वेळी डोलू लागला (क्र. १५७ ). भक्तांच्या योगक्षेमाची काळजी देवास नेहमीच असते. जो जो भाव भक्त मनी धरील तो तो त्यास देव देतो, व दिलेल्याचे रक्षणही करतो ( क्र. १५८). समर्थाच्या कांतेस ज्याप्रमाणे कोरान्न मागण्याचा प्रसंग येत नाही, त्याप्रमाणे देवाच्या एकांतिक भक्तांस कोणतीच चिंता पडत नाही ( क्र. १५९ ). आणि ज्या प्रकारें हैं त्याचे सुख वाढेल व काळाची दृष्टी त्यावर पडणार नाही, त्या प्रकारे करणे हे देवाचें कर्तव्य बनते. लहान मूल जो जो खेळ दाखवील, तो तो त्याची माता ज्याप्रमाणे सोन्याचा करून त्याच्यापुढे ठेविते, त्याप्रमाणे भक्तांच्या मनातील भाव देव जास्त करून पुरवितो ( क. १६० ). एखादे फळ भक्ताने देवाकडे दाखविले असतां देव दोन्ही हात पुढे करून ते घेतो; फूल दिले असता त्याचा वास घ्यावा, पण ते तों तोंडातच घालतो; वाळलेले पान दिले असताही देवास ते सर्वभावाने माखलेलें ________________

प्रस्तावना. दिसून तो तें खाऊं लागतो; भक्ताने देवास उदक जरी अर्पण केले तरी वैकुंठींच्या भवनापेक्षाही त्यास ते जास्त प्रिय वाटते ( क्र. १६१ ). भक्तास देव आपल्या डोक्यावरील मुकट करतो, अगर त्याची टांच हृदयांत बाळगतो (क्र. (१६२). सहस्रावधि नामांच्या नावा करन भक्तांस संसारसागरांतून हा पार पाडतो. 'सड्यांस ध्यानकांसेस लावून, परिग्रही लोकांस प्रेमाच्या तरियांवर घालून, तो सवासच पार उतरतो. चतुष्पादादि प्राण्यांस देखील वैकुंठीचे साम्राज्यमाकू करतो (क. १६३ ). देहांतीच्या दुःखाचंही सर्व प्रकार देव निवारण करतो. इंद्रियांचे बळ पार हारपल्यावर, आंत बाहेर मृत्युचिन्हें उमटल्यावर, भक्कास साधनास जरी बसता आले नाही, तथापि भक्ताने देवाची नित्य सेवा केली असल्याने देव शेवटी भक्काची परिचर्या करतो. अशी गोष्ट न होईल तर जन्मभर केलेल्या उपासनेचा उपयोग काय असें ज्ञानेश्वर विचारतात ? (क्र.१६४)ज्याप्रमाणे घंटानादाचा लय घंटेतच होतो, अगर झांकलेल्या घटांतील दिवा कोणास न कळतां त्यांतच निमन जातो, त्याप्रमाणे असा पुरुष आपला देह ठेवितो. असे भक्त शरीर गेल्यावर देव होतात यांत नवल ते काय ? मरणाऐलीकडेच ते मला मिळून मुक्त झालेले असतात (क्र. १६९). जीवन्मुक्ति अनुभवीत असतां या भरलेल्या जगांत तिस-याची मात नाहीशी होऊन देवाचा व भक्तांचा एकांत झालेला असतो ( क्र. १७०); आणि माझ्या स्वरूपास पोचूनही ते माझी भक्ति करतात हा किती मोठा चमत्कार म्हणून सांगावा (क. १७१ ) ! ते जे बोलतात तें माझें स्तवन, ते जे पाहतात ते माझें दर्शन, ते कल्पितात तो माझा जप; उदकाशी कल्लोळांचा, कापराशी परिमळाचा, अगर रत्नाशी तेजाचा जसा एकवट संयोग असतो, तसाच देवाचा व भक्ताचा जीवन्मुक्त्यवस्थेत एकवट संयोग होतो (क. १७२). जीवन्मुक्त्यवस्थेत खरी स्वराज्य प्राप्ति कशी होते याचे ज्ञानेश्वरांनी फार उत्तम वर्णन केले आहे. वैराग्याचे चिलखत अंगांत चढवून, राजयोगतुरंगावर आरोहण करून, हातांत ध्यानाचे खड्ग धरून मोक्षविजयश्रीला वरण्याकरितां ज्या वेळेस हा स्वार होऊन निघतो, त्यावेळेस प्रथम आडवावयास आलेले जे सहा वैरी, अहंकार, बल, दर्प, काम, क्रोध, व परिग्रह, या सर्वांचा तो फन्ना उडवितो, व नंतर अमानित्वादि गुणरूप जे केवल्यदेशींचे राजे ते यास सामोरे येतात; त्यांच्याशी मिसळन अवस्थाभेदरूपी प्रमदा सुखाचें लोण उतरीत असतां, योगभूमिका आरती करीत असतां, कादीसद्धि. वगैरे देवता अंगावर पुष्पांचा वर्षाव करीत असतां, तो जसा स्वराज्याच्या जवळ येतो तसे तीन्ही लोक आनंदाने उचंबळून जातात (क. १७४). त्यावेळी “जैत रे जैत" म्हणून ध्यानाची नौबत वाजते, व तन्मयाचे एकछत्र डोक्यावर तळपूं लागते; अशाच वेळी तो समाधिश्रियेसकट आत्म ________________

... ज्ञानेश्वरवचनामृत. 'सुखाच्या राज्यावर आपल्यास पट्टाभिषेक करवितो (क्र. १७५). आतां देव व भक्त हा भेद कोठे राहिला? दोन उटलेले सारखे आरसे एकमेकांपुढे ठेविले असतां कोण कोणास प्रतिबिंबितो असें म्हणावें ! अर्जुनाने आपल्यास श्रीरुष्णासकट यावेळी कृष्णामधे पाहिले, व श्रीकृष्णाने आपणांस अर्जुनासकट अर्जुनामध्ये पाहिले संजयही हा प्रसंग सांगत असतां इतका तन्मय होऊन गेला की तोही त्या दोघांमध्ये लुप्त होऊन गेला (क्र. १७६). २५. अशा प्रकारचे देव व भक्त जेथे आहेत तेथे कोणत्याही कायांत यश यावयाचेंच. जेथें चंद्र तेथें चंद्रिका; जेथें वह्नि तेथे दहनसामर्थ्य, जेथें सूर्य तेथे प्रकाश हा असावयाचाच. कृष्ण हा प्रत्यक्ष विजयरूप असल्याने, व अर्जुन हा बिजयी असल्याने, कार्यात यश हे ठरलेलेच आहे. येवढी मायबा जेथे आहेत त्या देशींची झाडे कल्पतरु बनतील; पाषाण चिंतामणि होतील त्या गांवच्या नद्या अमृताने वाहतील; त्यांचे बिप्लाट शब्द वेदांइतके प्रमाणभूत होतील; व ते प्रत्यक्ष सदेह सच्चिदानंदरूप बनतील. व्यासांच्या शब्दांवर तमचा विश्वास असेल तर हे खरें माना; जेथे श्रीवल्लभ, व जेथे भक्तकदंब आहे, तेथें सुख व मंगळाचा लाभ झालाच पाहिजे. ही गोष्ट खोटी होईल, तर मी व्यासांचा शिष्यच नव्हे, असे म्हणून संजयाने या वेळी आपला बाहु उभारला (क्र. १७७ ). ज्ञानेश्वरमहाराज याचे वर्णन करून देवाजवळ एकच प्रसाददान मागतात. ते हे की, या जगांत सर्वदुष्टांचा व्यंकटभाव नाहीसा व्हावा;सर्व जीवांचे एकमेकांशी अपरिमित मैत्र जडावें,स्वधर्मसूर्याचा सर्व विश्वांत प्रकाश व्हावा, ज्यांस जे पाहिजे असेल ते त्यांस मिळावे, प्रत्यक्ष चालते कल्पतरु, अगर सजीव चिंतामणीच्या खाणी, अगर बोलते अमृताचे सागर असे इश्वरनिष्ठ भक्त सर्व भूतांस भेटावे. या ज्ञानेश्वरांच्या मागण्याने विश्वेश्वरास मोठा संतोष झाला, व त्याने "हा प्रसाद होईल' असा ज्ञानेश्वरांस वर दिला (क. १७८ ). २६. ज्ञानेश्वरी हा ग्रंथ फार गहन आहे हे सांगण्याचे प्रयोजन नाही. ज्ञानेश्वरीची भाषा जुनी असल्याने काही ठिकाणी ती दुर्गम वाटून ज्ञानेश्वरीच्या अभ्यासाकडे लोक जसे प्रवृत्त व्हावेत तसे ते होत नाहीत. या प्रस्तुतच्या ग्रंथामुळे मूळ ज्ञानेश्वरीच्या अभ्यासाकडे लोकांचे लक्ष जाईल तर प्रस्तुत लेखकास धन्यता वाटेल. या ग्रंथाचे कामी प्रो. शंकर वामन दांडेकर, रा. सा. बासुदेवराव दामले, रा. गणेश गोविंद कारखानीस, रा. शंकर केशव धर्माधिकारी, व रा. जगन्नाथ रघनाथ लेले या सर्वांची जी निरानराळ्या प्रकारची मदत झाली आह तिजबहल प्रस्तुत लेखक त्या सर्वांचा फार आभारी आहे. ज्ञानेश्वरवचनामृत ग्रंथ छापण्याचे कामी जद्धितच्छ प्रेसच्या मालकांनी, व प्रस्तावना छापण्याचे कामी आयभूषणप्रेसच्या मालकांनी, जी दक्षता व कार्यक्षमता दाखविली त्यांबद्दल मी त्यांचाही फार आभारी आहे. रा द. रानडे. ________________

ज्ञानेश्वरवचनामृत अनुक्रमणिका विषय पृष्ठ विषय . १. प्रास्ताविक. २. तत्त्वज्ञान. १ ज्ञानेश्वरीरचनेचा स्थलकाल- १४ आत्मा द्रष्टा व प्रकृति की, निर्देश. ... ... १ , २ ज्ञानेश्वरांची गुरुपरंपरा. २ / १५ प्रकृतिपुरुषसंबंध, ... १४ । ३ ज्ञानेश्वरांचा आपल्या गुरूवि- १६ प्रकृतिपुरुषविवेक.. षयी आदर, ... ३ १७ प्रकृति व पुरुष, ... ४ सद्गुरुकृपेस काय अशक्य १८ क्षर, अक्षर, व पुरुष., १९ , आहे ? ... ... ३ १९ क्षरविचार. .. ... २० ५ गुरुकृपेचे वर्णन करणे शक्य २० अक्षरविचार. .... .. नाही. ... ... ४ । २१ उत्तमपुरुष. ... २२ ६ गुरुकृपेचे आवाहन, ५.१ २२ क्षेत्रविचार. ... २४ ७ गुरुकृपेचे महत्त्व, ... ६ २३ अनित्य देह, नित्य आत्मा. २५ ८ गुरूचे अनिवणेनीयत्व. ६ । २४ सत्त्वरजतमवृत्तींचा मृत्यूवर ९ श्रीगुरुपादपूजन, ... ७ । परिणाम, ... ... २६ १. निवृत्तिनाथ म्हणजे चित्सूर्यच पच २५ जीवांची मृत्यूनंतर परमात्म्याशी होय. ... ... ८ भेदाभेदस्थिति. ... . ११ श्रीनिवृत्तींच्या कृपेचे महत्व . ... ... ... ९ २६ आत्मा येत नाही. व जात १२ ज्ञानेश्वरांची संतांपुढे नम्रता. नाही............ ३२ .............. १०/२७ विश्वाश्वत्थाचे वर्णन... ३३ १३ ज्ञानेश्वरांची स्वाभिमानपूर्ण, २८ ऊर्ध्वमूळ म्हणजे काय ? ३४ - नम्रता. ... ... ११ / २९ मुलाचाबीबांकुरफळभाव.३५ .. . . . ________________

ज्ञानेश्वरवचनामृत. विषय पृष्ठ | विषय ३० न श्वोऽपि तिष्ठतीति अश्वत्थः ।। ४४ ईश्वराच्या रूपाचे याथातथ्य ... ... ... ३६ रीतीने अशेयत्व, ... ४९ ३१ अश्वत्थाचे उन्मूलन म्हणजे... ४५ शान हे ईश्वरापुढे अज्ञान . काय ? ... ... ३८ होय. ... ... ५० ३२ अश्वत्थास आदि, अंत, व ४६ तूं गुणत्रयाचा अव्हेर करून स्थिति मुळीच नाहीत. ३९ च नाहात. २ आत्मसुखाचा उपभोग घे.५१ ३३ सर्वभावाने ईश्वराचे भजन | ४७ साधु हाच महाभूतांच्या करणार लोकच मायासागर । माथ्यावर चढू शकतो. ५१ ... तरून जातात. ... ४१ | ४८ ईश्वरस्वरूपाचे ज्ञान म्हणजेच ३४ ईश्वर नाही म्हणणारे लोक | ईश्वराच्या सर्व विभूतीचे ज्ञान गच्या मावि न केवळ दैवहीन होत. ४२ | होय. ... ... . ५२ ३५ विश्वांतील सर्व सत्ता ईश्वरा | ४९ अर्जुनाची विश्वरूपदर्शनाबद्दल . कडे आहे.... ... ४२ ___उत्कंठा. ... ... ५३ ३६ देवाचा जगताशी संबंध. ४३ | ५० ईश्वराचे मुद्दलरूप. ३७ ईश्वर सर्वकर्ता असून मनुष्य ५४ - हा निमित्तमात्र आहे. ४४ | ५१ ईश्वराचे अतींद्रियस्वरूप चर्म३८ ईश्वरास स्थूलदृष्टीने पाहणें । दृष्टीने पाहणे शक्य नाही. ५४ - हे पाहणे नव्हे. ... . ४४ ५२ दिव्यदृष्टीने ईश्वराचे स्वरूप ___ दर्शन. ... ... ५५ ३९ ईश्वरास मानुषधर्म लावणे . र हे चुकीचे होय. ... ४५ ५३ अर्जुनाचे अपराधक्षमापन४. देवांची ईश्वराविययी तळमळ. स्तोत्र.. ... ... ५६ ... ... ... ४६ | ५४ अर्जुनाचे धसाळपण, ५६ ४१ ईश्वर हाच सर्व विश्वाचे मूळ । ५५ विश्वरूपाचे पुनः कृष्णरूप. ५८ iv. आहे. ... ... ४७ ५६ भक्त हेच योगयुक्त होत. ५९ ४२ विषमभूतग्रामामध्ये एकाच ५७ अव्यक्तोपासक हेही मलाच .. • समवस्तूचे दर्शन. ... ४८ मिळतात. ... ... ६. ३४.३ अगास परतें सारून ईश्वरास, | ५८ ब्रह्मस्वरूपाची अखंडस्थिति... पाहतां येणे शक्य नाही. ४९ . ... ... ..... ६० N । H ________________

or (Fog अनुक्रमणिका. विषय पृष्ठ | विषय ५९ ब्रह्मस्वरूपाचे अनिवर्णनीयत्व. | ८३ कर्म हाच संन्यास.... १०९ ... ... ६१ / ८४ संकल्पनाशानें परमात्म्याचे ६० चित्सूर्याचे अप्रतिम वर्णन, ६३ ) सांनिध्य. ... ... ११० ३. नीतिविचार. । ८५ परिमितता. ... ११० ८६ साधूची आत्यंतिक समता. ६१ इंद्रियांचे बळकटपण, ६४ | ... १११ ६२ अमानित्व.... ... | ८७ सात्त्विक यज्ञ. ... ११२ ६३ अखंड अगर्वता. ... ८८ शारीर तप, ... ... ६४ अदंभित्व. ... ... ८९ वाङ्मय तप, ६५ अहिंसा, ... | ९. मानसिक तप, ... ११५ ६६ क्षांति, ... ९१ राजस तप, ... ११६ ६७ आर्जव. ... ९२ तामस तप, ... ११७ ६८ आचार्योपासन, ९३ ईश्वराचा अभेदसाक्षात्कार ६९ शुचित्व. ... म्हणजेच ईश्वरास शरण ७० स्थैर्य. जाण.. ... ... ११७ ७१ आत्मविनिग्रह, ... ९४ कर्मांत नैष्कर्म्यसिद्धि, ११९ ७२ वैराग्य, ... ९५ संतांस कर्माचरणाविषयीं | ७३ अनहंकार, ... आग्रह, ... ... ११९ ७४ दोषदर्शन.... ९६ नैष्कर्म्यत्तत्व कोणास सांगावें? ७५ अनासक्ति.... .. ... ... १२० ७६ एकांतप्रियता. ९७ कर्माने सत्त्वशुद्धि, व सत्व७७ अनन्यभक्ति. .. शुद्धीने मोक्ष. ... १२१ ७८ अध्यात्मज्ञान. ... ८८ ९८ ईश्वरावांचून त्रयीधर्म निष्का७९ अज्ञानलक्षण, ... ८९ रण होत. ... ... १२२ ८. दैवी संपत्तीचे वर्णन. ९७ ९९ स्वधर्म हाच कामधेनु होय. ८१ आसुरी संपत्तीचे वर्णन. १०६ । ... ... ... १२३ ८२ परमात्मा हाच बुद्धीची अवधि १०० अहंकारविरहित कर्मयोग, होय. ... ... १०९ । ... ... ... १२४ ________________

ज्ञानेश्वरवचनामृत. विषय पृष्ठ | विषय १०१ फलाशेचा त्याग.... १२५ / ११५ ईश्वरभक्तीविषयी कुळजाति१०२ कर्माचे ईश्वरार्पणत्व. १२६ । वाँचे निष्कारणत्व, १४२ १०३ कमैं ईश्वरार्पण केल्याने ११६ “माझिये भक्तीविण ।। ..ईश्वरप्राप्ति. ... १२७ | जळों तें जियालेपण." १०४ स्वकर्मकुसुमांनी विश्वात्मक .... ... ... १४३ . ईश्वराची पूजा. ... १२८ | ११७ भक्तीचे स्वरूप, ... १४४ १०५ प्रकृतिपासून सत्त्वरजतमांची । ११८ भक्ति म्हणजे अभेदशान. : : उत्पत्ति, ... ... १२८ . ... ... ... १४४ १०६ निस्वैगुण्याने स्वरूपदर्शन. | ११९ प्रथम भक्तीकडे प्रवृत्ति __ ... ... ... १३१ नसते. ... ... १४५ १०७ वैराग्याने अश्वत्थवृक्षाचे १२० संतांस भजल्याने रहस्य छेदन. ... ... १३३ प्राप्ति. ... ... १४७ १०८ कामक्रोधलोमांच्या निर्मू- | १२१ गुरुकृपेने आत्मसिद्धि. १४८ लनाने आत्मसाक्षात्कार, | १२२ नामघोषगौरवाने विश्व ..... ... ... १३४ धवळित होते. ... १४९ १२३ "पंगुं लंघयते गिरिं." ४. साक्षात्कार. ... ... ... १५१ १०९ पथराज, ... ... १३६ | १२४ अभ्यासास कोणतीच गोष्ट । ११. चार मार्गाचे दिग्दर्शन, दुष्कर नाही. ... १५१ ॐ ... ... ... १३७ / १२५ अभ्यासास. उपयोगी स्थान १११ ईश्वरास भजल्यावांचून कसे असावे? ... १५२ गत्यंतरच नाही. ... १३८ | १२६ कुंडलिनीचे उत्थान व ११२. ईश्वरप्राप्तीनेच दुःखनिवृत्ति, '. अनाहतनादश्रवण. १५३ ... ... ... १३८ १२७ योग हा अग्निप्रवेशाइतकाच ११३ ईश्वराबद्दल कोणतीही एक | कठीण आहे. ... १५४ - दृढभावना पाहिजे, १४० १२८ ईश्वराचे सर्वगत ध्यान.१५५ ११४ दुराचारी सुद्धा साधु होऊ १२९ देव सन्मुख विन्मुख दोहीं .: शकतो. ... ... १४१ कडे आहे. ... १५५ ________________

अनुक्रमणिका. विषय पृष्ठ | विषय पृष्ठ १३० ईश्वराचा शानियांस उदय. १४४ " शरीरीचि परी कौतुकें। ... ... ... १५६ . परब्रह्माचेनि पाडे तुके." १३१ " और वो एक शिपाई" ... ... ... १६६ ... ... ... १५७ / १४५ स्थितप्रज्ञस्थिति. .... १६७ / १३२ ईश्वराचे अप्रतिम तेज. १४६ साधूंची नीतिलक्षणे. १६७ ..... ... ... १५७ / १४७ त्रिगुणातीताचा अभेदभक्ति१३३ ईश्वराचा सबाह्याभ्यंतर योग. ... ... १६८ साक्षात्कार. ... १५८ १४८ अष्टसात्त्विकभाव.... १७३ १३४ ईश्वराचे अमेयत्व. १४९ " अंतरात्मयाही निश्चळा । १५८ आली शियारी.” १७४ १३५ आत्मसाक्षात्कार... १५९ | १५० स्वरूपानंदांत द्वैतभाषेचा १३६ आत्मसुखाने विषयध्यानाचा । आत्यंतिक लोप.... १७४ नाश, ...... १६० १५१ " प्राप्तीचिया पैलतीरी।। १३७ साधूंची चिन्हें. ... १६१ ।। विपाइला निघे.” १७५ १३८ ज्यास परमानंदाची प्राप्ति । १५२ ईश्वराचा क्रमाक्रमाने झाली तोच स्थितप्रज्ञ. १६१ । साक्षात्कार, ... १७५ १३९ परमामृतप्राप्तीसाठी क्षीरा- १५३ " साधन हतियेरु । हळूच ब्धिमंथनाचे कारण नाही. ठेवी." ... ... १७७ ... ... ... १६२ १५४ भक्ताची ईश्वरस्वरूपांत १४० साक्षात्कारी पुरुषाचे देहा- निमग्नता.... ... १७८ विषयीं औदासीन्य. १६३ | १५५ भक्तांचे संवादसुख, १७९ १४१ ईश्वरध्यानाचा शारीरिक । १५६ ईश्वरास प्रियतम कोण ? परिणाम.... ... १६४ . ... ... ... १८० १४२ ईश्वरध्यानाचा आध्यात्मिक, १५७ " तो वल्लभा मी कांत । परिणाम.... ... १६४ , ऐसा पढिये.” ... १८० १४३ साधूची पद्मपत्राप्रमाणे । १५८ भक्तांच्या योगक्षेमाची अलिप्तता. ... १६५ . काळजी देवास आहे, १८१ - ________________

PL ज्ञानेश्वरवचनामृत. विषय पृष्ठ | विषय १५९ " काय समर्थाची कांता। । १६९ " ते मरणा ऐलीकडे । .. कोरान्न मागे ?" १८२ मज मिळोनि गेले फुडें." १६० " आणि काळाची दृष्टि न ... ... ... १९. - पडे । हे आम्हां करणे." १७० देवाशी ऐक्यतेची साधनें. . ... ... ... १८३ ... ... १९२ १६१ " आम्ही भावाचे पाहुणे।। १७१ ऐक्यभक्ति. ... १९३ भलतेया." ... १८४ १७२ अनन्यसाक्षात्कार. १९४ १६२ " तयांतें आम्ही माथां। । १७३ अद्वैतजागृति. ... १९४ मुकुट करूं." ... १८५ | १७४ स्वराज्यप्रातीचा आनंद, १६३ भक्तांच्या उद्धाराची काळजी ... ... ... १९५ ईश्वरास आहे. ... १८६ १७५ आत्मानुभवाचा पट्टाभिषेक, १६४ देहांतींच्या दुःखाचें ईश्वर . ... ... ... १९७ १७६ देवभक्तांचा आत्यंतिक । निवारण करतो. ... १८७ | १६५ साधु देह कसा ठेवतो ? । ___संयोग, ... ... १९७ ... ... ... १८८ ५. उपसंहार. १६६ ईश्वरास मिळाल्यावर । १७७ जेथे देवभक्तांचा संयोग घुनरावृत्ति नाही.... १८८ आहे तेथे विजय ठेवलेलाच १६७ देवभक्तांची अभिन्नता. आहे. ... ... १९९ ... ... ... १८९ | १७८ ईश्वराचे प्रसाददान, २०१ १६८ जीवन्मुक्तावस्था. ... १९० | १७९ एकनाथसंशोधन, २०२ ________________

भक्तालयांत गीतारत्नेश्वराची स्थापना. " म्हणौनि तपाचा धनुर्घरा । तळी दाटोनि गाडोरा । वरि गुरुभक्तीचा पुरा । प्रासाद जो जाहला ॥ आणि श्रवणेच्छेचा पुढां । दारवंटा सदा उघडा । वरि कलश चोखडा । अनिंदारत्नांचा ।। ऐशा भक्तालयी चोखटीं। गीतारत्नेश्वर हा प्रतिष्ठी । मग माझिया संवसाटीं । तुकसी जगीं ॥" ज्ञा. १८. १५०७-१९०९. ________________

ज्ञानेश्वरवचनामृत HD १ प्रास्ताविक १. ज्ञानेश्वरीरचनेचा स्थलकालनिर्देश. . ऐसे युगी परि कळी । आणि महाराष्ट्रमंडळीं। श्रीगोदावरीच्या कूली । दक्षिणिलीं ॥ त्रिभुवनैकपवित्र । अनादि पंचक्रोश क्षेत्र । जेथ जगाचे जीवनसूत्र । श्रीमहालया असे ॥ तेथ यदुवंशविलास । जो सकळकळानिवास । न्यायाते पोषी क्षितीश । श्रीरामचंद्र ॥ तेथ महेशान्वयसंभूते । श्रीनिवृत्तिनाथसुते। केले ज्ञानदेवें गीते । देशीकार लेणे ॥ एवं भारताच्या गांवीं । भीष्मनाम प्रसिद्ध पर्वी। श्रीकृष्णार्जुनी बरवी । गोठी जे केली॥ जे उपनिषदांचे सार । सर्व शास्त्रांचे माहेर। परमहंसी सरोवर । सेविजे जे ॥ तिये गीतेचा कलश । संपूर्ण हा अष्टादश । म्हणे निवृत्तिदास । ज्ञानदेव ॥ पुढती पुढती पुढती । इया ग्रंथपुण्यसंपत्ती। सर्वसुखी सर्वभूतीं। संपूर्ण होइजे॥ शके बाराशते बारोत्तरें । तें टीका केली ज्ञानेश्वरें। सञ्चिदानंदबाबा आदरे । लेखकु जाहला ॥ ज्ञा. १८. १८०३-१८११. १ दक्षिणभागाच्या तीरावर. २ आदिनाथांच्या परंपरेतील. ________________

[६२ ज्ञानेश्वरवचनामृत. २. ज्ञानेश्वरांची गुरुपरंपरा. - ऐसे श्रीनिवृत्तिनाथाचे । गौरव आहे जी साचें। ग्रंथ नोहे हे कृपेचं । वैभव तिये॥ क्षीरसिंधुपरिसरी । शक्तीच्या कर्णकुहरी । नेणों के श्रीत्रिपुरारी । सांगितले जे ॥ ते क्षीरकल्लोळा आंत । मकरोदरी गुप्त ॥ होता तयाचा हात । पैठे जाले ॥ तो मत्स्येंद्र सप्तशृंगी । भग्नावयवा चौरंगी। भेटला की तो सर्वांगी। संपूर्ण जाला ॥ मग समाधी अव्यत्यया। भोगावी वासना या। ते मुद्रा श्रीगोरक्षराया। दिधली मीनीं ॥ तेणे योगाब्जिनीसरोवर । विषयविध्वंसैकवीर। तिये पदीं कां सवेश्वर । अभिषेकिले। मग तिही ते शांभव । अद्वयानंदवैभव । संपादिले सप्रभव । श्रीगैनीनाथा ॥ तेणे कळिकळित भूतां । आला देखोनि निरुता। ते आज्ञा श्रीनिवृत्तिनाथा । दिधली ऐसी ॥ .. ना आदिगुरु शंकरा । लागोनि शिष्यपरंपरा। बोधाचा हा संसरा । जाला जो आमुते ॥ तो हा तूं घेऊनि आघवा । कळी गिळितयां जीवा। सर्व प्रकारी धावा । करी पां वेगीं। आधीच तंव तो कृपाळु । वरि गुरु आशेचा बोलु। जाला जैसा वर्षाकाळु। खवळणे मेघां ॥ मग आर्ताचेनि वोरस । गीतार्थग्रंथनमिसे। वर्षला शांतरसें । तो हा ग्रंथ ॥ १ सन्निध. २ स्वाधीन. ३ मत्स्येंद्रनाथांनी. ४ ओघ, विस्तारः ५ धावूनरक्षण करणे. ६ पान्हा... ________________

'प्रास्ताविक तेथ पुढां मी बापिया । मांडला आर्ती आपुलिया। की यासाठी येवढिया। आणिलो यशा॥ ज्ञा. १८. १७९१-१७६३. ३. ज्ञानेश्वरांचा आपल्या गुरुविषयी आदर. मज हृदयीं सद्रु । जेणे तारिलो हा संसारपूरू। म्हणऊनि विशेष मनी आदरू । विवेकावरी॥ जैसे डोळ्यां अंजन भेटे । ते वेळी दृष्टीसी फांटा फुटे । मग वास पाहिजे तेथ प्रगटे । महानिधी॥ कां चिंतामणी आलिया हाती । सदा विजयवृत्ति मनोरथीं। तैसा मी पूर्णकाम श्रीनिवृत्ति । ज्ञानदेव म्हणे ॥ .. म्हणोनि जाणतेनि गुरु भजिजे । तेण कृतकार्य होइजे। जैसे मूळसिंचने सहजे । शाखापल्लव संतोषती॥ कां तीर्थं जिये त्रिभुवनीं । तिये घडती समुद्रावगाहनीं । नातरी अमृतरसस्वादनीं। रस सकळ ॥ तैसा पुढतपुढती तोच । मियां अभिवंदिला श्रीगुरुचि । अभिलषित मनोरुचि । पुरविता तो॥ ज्ञा. १. २२-२७. ४. सद्गुरुकृपेस काय अशक्य आहे ? तबुद्धीही आकळितांसांकडे।म्हणऊनि बोलीं विपाय सांपडे। परि श्रीनिवृत्तिकृपादीपउजिये । देखेन मी॥ जे दिठीही न पविजे । ते दिठीवीण देखिजे। १ चातक. २ पाट फुटणे, वाढणे. ३ कठीण. ४ क्वचित्, ________________

ज्ञानेश्वरवचनामृत. जरी अतींद्रिय लाहिजे । ज्ञानबळ ॥ नातरी जे धातुवादियांहीं नजोडे।तें लोहींचि पंधरसांपडे। जरी दैवयोगे चढे । परिस हाता॥ तैसी सद्गुरुकृपा होये। तरी करितां काय आपु नोहे। म्हणऊनि ते अपार माते आहे । ज्ञानदेव म्हणे ॥ ज्ञा. ६. ३२-३५. ५. गुरुकृपेचे वर्णन करणे शक्य नाही. हे असो दिठि जयावरी झळके। की हा पद्मकर माथांपाढूखे। तो जीवचि परि तुके । महेशंसी ॥ एवढे जिये महिमेचे करणे । ते वाचाबळे वानूं मी कवणे । का सूर्याचिया आंगा उटणे । लागत असे ॥ केउतां कल्पतरूवरी फुलौरा । कायसेनी पाहुणेरक्षीरसागरा। कवणे वासी कापुरा । सुवास देवों॥ चंदनात कायसेनि चचीव । अमृताते केउते रांधावें। गगनावरी उभवावें । घडे केवीं॥ तैसे श्रीगुरुचे महिमान । आकळिते के असे साधन । हे जाणोनियां नमन । निवांत केले ॥ जरी प्रक्षेचेनि ओथिलेपणे । श्रीगुरुसामर्थ्यां रूप करूं म्हणे। तरि ते मोतियां भिंग देणे । तैसे होईल ॥ कां साडेपंधरयो रजतवणी । तैशी स्तुतीची बोलणी। उगियाचि माथा ठेविजे चरणीं । हचि भले ॥ ज्ञा. १० ९-१५ १ किमया करणारे.-२ लोखंडांत. ३ सोने, ४ स्वाधीन. ५ चमकेल, प्रकाश करील. ६ स्पर्श करील. ७ उटी. ८ कोठून. ९ संपन्नता. १० वर्णन करण. ११ चकाकीकरतां पुट देणे १२ उत्तम सोने. १३ रुप्याचे पाणी. ________________

६.] प्रास्ताविक ६. गुरुकृपेचे आवाहन. जयजय वो शुद्धे । उदार प्रसिद्ध । अनवरत आनंदे । वर्षतिये ॥ विषयव्याले मिठी। दिधलिया नुठी ताटी। ते तुझीये कृपादृष्टी । निर्विष होय ॥ तरि कवणात तापु पोळी । कैसेनि वो शोक जाळी । जरि प्रसादरसकल्लोळी । पुरे येसी तूं॥ योगसुखाचे सोहळे । सेवकां तुझेनि स्नेहाळे । सोहंसिद्धिलेळे । पाळिसी तूं ॥ आधारशक्तीचिया अंकीं। वाढविसी कौतुकीं। हृदयाकाशपालखीं। परिये देसी निजे ॥ प्रत्यग्ज्योतीची वोवाळणी । करिसी मनपवनाची खेळणीं। आत्मसुखाची बाळलेणीं । लेवविसी ॥ संतरावियेचे स्तन्य देसी । अनाहताचा हल्लर गासी। समाधिबोधे निजविसी । बुझाउनी ॥ म्हणोनि साधकां तूं माउली।पिके सारस्वत तुझिया पाउलीं। याकारणे मी साउली । न संडी तुझी ॥...॥ श्रीकृष्णगुणी माते । सर्वत्र करी वो सरते। राणिवे बैसवी श्रोतयांत । श्रवणाचिये ॥ ये महाठियेचियां नगरी । ब्रह्मविद्येचा सुकाळ करी। घेणे देणे सुखचिवरि । हो देई या जगा॥ तूं आपलेनि स्नेहपल्लवे । माते पांघुरविशील सदैवें । तरि आतांचि हे आघवे । निर्मीन माये ॥ इये विनवणीयेसाठीं । अवलोकिले गुरुकृपादृष्टी । म्हणे गीताथसी उठीं। न बोलें बह ॥ ---१ विस्मृति जात नाही. २ हपृ. ३ मूलाधारचक्र. ४ झोके. ५ अमृतकला. ६ गाणे. ७ समजावून देणे. ८ विद्या. ९ राज्यपद. १० पदर. ________________

- [६.६ ज्ञानेश्वरवचनामृत. तेथ जी जी महाप्रसाद । म्हणोनि साविया जाहला आनंद । आतां निरोपीन प्रबंध । अवधान दीजे ॥ ज्ञा. १२. १-१९. ७, गुरुकृपेचे महत्त्व. जयांचे केलिया स्मरण । होय सकळ विद्यांचे अधिकरण । ते वंदू श्रीचरण । श्रीगुरूचे ॥ जयांचेनि आठवे । शवसृष्टी आंगवे । सारस्वत आघवें । जिव्हेसि ये ॥ वक्तृत्व गोडपणे । अमृतातें पारुषं म्हणे । रस होती वोळगणे । अक्षरांसी ॥ भावाचे अवतरण । अवतरवी निजखूण । हातां चढे संपूर्ण । तत्त्वबोध ॥ श्रीगुरूचे पाय । जै हृदय गवसूनि ठाय । तैं येवढे भाग्य होय । उन्मेषांसी ॥ ज्ञा. १३. १-१. . ८. गुरूंचे अनिर्वर्णनीयत्व. जयजय आचार्या । समस्तसुरवाँ । प्रज्ञाप्रभातसूर्या । सुखोदया ॥ तूं जयांप्रति लपसि । तयां विश्व हे दाविसी। प्रकट तें करिसी । आघवेंचि तूं ॥ १ सहज. २ ग्रंथ. ३ लक्ष. ४ स्वाधीन होतें. ५ फिकें. ६ आश्रित. ७ अभिप्राय. ८ धरून, पोटाळून. ९ ज्ञान. ________________

प्रास्ताविक... की पुढिलांची दृष्टी चोरिजें । हा दृष्टिबंध निफजे । परि नवल लाघव तुझे। जे आपण चोरे ॥..... वेद वानूनि तंवचि चांग । जव न दिसे तुझे आंग। मग आम्हां तया मुंग। एके पांती॥...॥ कां उदयलिया भास्वत । चंद्र जैसा खद्योत । आम्हां श्रुति तुज आंत । तो पांड असे ॥...॥ या लागी आतां । स्तुति सांडूनि निवांता। चरणी ठेविजे माथा । हेचि भले॥ तरि तूं जैसा आहासि तैसिया। नमोजी गुरुराया। मज ग्रंथोद्यम फळावया । वेव्हारा होई ॥ ज्ञा. १४. १-१६. ९. श्रीगुरुपादपूजन. आतां हृदय हे आपुले। चौफाळूनिया भलें । वरी बैसऊं पाउले । श्रीगुरुचीं॥ ऐक्यभावाची अंजुळी । सर्वेद्रियकुमळी । भरूनियां पुष्पांजुळीं । अर्घ्य देवों॥ अनन्योदके धुवट । वासना जे तनिष्ठ । ते लाविलेसे बोट । चंदनाचें ॥ प्रेमाचेनि भांगारे । निर्वाळुनि नेपुरें। लेववू सुकुमारे । पदें तिये ॥ धावली आवडी । अव्यभिचार चोखडी। तिये घालूं जोडी । आंगुळियां ॥ आनंदामोद बहुळ । सात्विकाचे मुकुळे। - १ नजरबंदी. २ मौन. ३ पंक्ति. ४ योग्यता. ५ सावकार. ६ चौरंग करून. ७ कळ्या. ८ सोनें. ९ दृढ झालेली. १० सुवास. ११ पुष्कळ. १२ कमळ.. ________________

ज्ञानेश्वरवचनामृत. ते उमलले अष्टदळ । ठेऊं वरी॥ तेथे अहं हा धूप जाळू। नाहंतेजें वोवाढूं। सामरस्ये पोटाढूं। निरंतर ॥ माझी तनु आणि प्राण । इया दोन्ही पाउँवां लेववू श्रीचरण । करूं भोग मोक्ष निंबलोण । पायां तयां ॥ ज्ञा. १५.१-८. १०. निवृत्तिनाथ म्हणजे चित्सूर्यच होय. तया चित्सूर्या श्रीनिवृत्ती । आतां नमोचि म्हणों पुढतपुढती। जे बाधका येइजतसे स्तुति । बोलाचिया ॥...॥ जो सर्वनेणिवां जाणिजे । मौनाचिया मिठीया वानिजे । काहींच न होनि आणिजे । आपणपयां जो ॥...॥ तया तूंत मी सेवकपणे । लेववीं बोलकेया स्तोत्राचे लेणे । हे उपसाहावे ही म्हणता उणे । अद्वयानंदा॥ परि रंके अमृताचा सागर । देखिलिया पडे उचिताचा विसर। मग करूं धांवे पाहुणेर । शाकांचा तया ॥ तेथ शाकही कीर बहुत म्हणावा तयाचा हर्षवेगचि तो घ्यावा। उजळोनि दिव्यतेजा हातिर्वा । ते भक्तीचि पाहावी॥ बाळा उचित जाणणे होये । तरि बाळपणचि के आहे। परि साचचि येरी माये । म्हणोनि तोषे ॥ हां गा गांवरसे भरले । पाणी पाठी पाय देत आले । ते गंगा काय म्हणितले । परते सर ॥...॥ जिहीं ध्यानाचा डोळां पाहिलासी । वेदादि वाचा वानिलासी। जे उपसाहिले तयासी । ते आम्हाही करी॥ १ पादुका. २ शब्दांच्या. ३ सहन करणे. ४ दरिद्री. ५ आदरातिथ्य. ६ भाजी. ७ सूर्य.८ काडवात. ९ खरोखर.. ________________

६११] प्रास्ताविक. परि मी आजि तुझ्या गुणीं । लांचावलो अपराध न गी । भलते करी परी अर्धधणी । नुठी कदा ॥ ज्ञा. १६. १७-३८. ११. श्रीनिवृत्तींच्या कृपेचे महत्त्व. तरि बहु बोलू काई । आजि ते आन ठाई ॥ मातेवांचूनि नाहीं । ज्ञानदेव म्हणे ॥ जे तान्हनि मियां अपत्ये । आणि माझे गुरूसी एकुलते। म्हणोनि कृपेसी एकहाते । जाले तिये ॥ पाहा पां भरोवरी आघवी । मेघ चातकासी रिचवी । मजलागीं गोसावी । तैसें केले ॥ म्हणोनि रिकामे तोंड । करूं गेले बडबड । की गीता ऐसे गोड । आतुडले॥ होय अदृष्ट आपैते । ते वाळचि रत्ने परते। उजूं आयुष्य तें मारिते । लोभ करी ॥ आधणी घातलिया हरळ । होती अमृताचे तांदुळ । जरी भुकेची राखे वेळ । श्रीजगन्नाथ ॥ तयापरी श्रीगुरु । करिती जे अंगिकारूं। से होऊनि ठाके संसारु । मोक्षमय आघवा॥ पाहा पां काई श्रीनारायण । तया पांडवांचे उणे । कीजेचि ना पुराणे । विश्ववंद्ये ॥ तैसे श्रीनिवृत्तिराजे । अज्ञानपण हे माझे। आणिले वोजे । ज्ञानाचिये ॥ परि हे असो आतां । प्रेम रुळतसे बोलतां । के गुरुगौरव वर्णितां । उन्मेष असे ॥ १ सवकलों. २ अतृप्त. ३ एकुलतें एक. ४ सामुग्री. ५ ओतणे. ६ सांपडले. ७ सरळ. ८ खडे. ९ योग्यता. १० मळणे. ११ बुद्धि. - ________________

ज्ञानेश्वरवचनामृत. आतां तेणेंचि पसायें । तुम्हां संतांचे मी पाये। वोळेगेन अभिप्रायें । श्रीगीतेचेनी ॥ ज्ञा. १५. १८-२८. १२. ज्ञानेश्वरांची संतांपुढे नम्रता. अहो पुंसा आपणचि पढविजे । मग पढे तरी माथा तुकिजे । कां करविलेनि चीजे न रिझे। बाळका माय ॥ तेविं मी जे जे बोले । ते प्रभु तुमचेंचि शिकविले । म्हणोनि अवधारिजो आपुले । आपण देवा ॥ हे सारस्वताचे गोड । तुम्हींचि लाविले जी झाड। तरी आतां अवधानामृते वाड । सिपोनि कीजे ॥ मग हे रसभाव फुली फुलेल । नानार्थफळभारे फळा येईल । तुमचेनि धमै होईल । सुरवाड जगा॥ या बोला संत रिझले । म्हणती तोषलो गा भलें केलें ॥ आतां सांगे जे बोलिले । अर्जुन तेथे ॥ तंव निवृत्तिदास म्हणे । जी कृष्णार्जुनाचे बोलणे। मी प्राकृत काय सांगों जाणे । परि सांगवा तुम्हीं ॥ .. अहो रानींचिया पालेखाइरां । नेवाण करविले लंकेश्वरा। एकला अर्जुन परी अक्षौहिणी अकरा । न जिणेचि काई॥ म्हणोनि समर्थ जे जे करी । ते न हो न ये चराचरीं। तुम्हीं संत तयापरी । बोलवा मात ॥ ज्ञा. ११. १७-२४, १ प्रसाद. २ सेवीन. ३ पोपट. ४ डोलवणे. ५ कौतुक. ६ संतुष्ट होणे. ७ मोठे. ८ सुख. ९ नःश. ________________

६१३] प्रास्ताविक १३. ज्ञानेश्वराची स्वाभिमानपूर्ण नम्रता, म्हणोनि श्रीव्यासाचा हा थोर । विश्वासि जाला उपकार। जे श्रीकृष्णउक्ति आकार । ग्रंथाचा केला ॥ आणि तोचि हा मी आतां । श्रीव्यासाचीं पदें पाहातां । आणिला श्रवणपथा। महाठिया ॥ व्यासादिकांचे उन्मेखे । राहाटती जेथ साशंक । तेथ मीही रंक येक । वाचाळी करी ॥ परि गीताईश्वर भोळा । ले व्यासोक्तिकुसुममाळा । तरि माझिया दादळा । ना न म्हणे की॥ आणि क्षीरसिंधूचिया तटा । पाणिया येती गजघटा। तेथ काय मुरकुटा । वारिजत असे ॥ पांखफ़ेट पाखिरूं । नुडे तरी नभींच स्थिरू। गगन आक्रमी सत्वरू । तो गरुडही तेथ ॥ राजहंसाचे चालणें । भूतळी जालिया शहाणे । आणिके काय कोणे । चालावेचि ना॥ जी आपुलेनि अवकाशे । अगाध जळ घे कलशे । चुळी चूळपणा ऐसे । भरूनि न निघे॥ दिवटीच्या आंगी थोरी । तरि ते बहु तेज धरी। वाती आपुलिया परी । आणीच की ना॥ जी समुद्राचेनि पैसें । समुद्री आकाश आभासे। थिल्लरी थिल्लरापेसें । बिबेचि पैं ॥ तेविं व्यासादिक महामती । वावरों येती इये ग्रंथीं। मा आम्ही ठाको हे युक्ति । न मिळे कीर ॥ जिये सागरी जळचरें । संचरती मंदराकारें। ALL १ ज्ञान. २ बडबड. ३ धारण करतो. ४ गजसमुदाय. ५ पंख फुटतात न फुटतात असें. ६ विस्तार. ७ डबकें. ८ राहाटणे. ९ स्तब्ध बसणे. १० मंदार पर्वताच्या आकाराची. ________________

ज्ञानेश्वरवचनामृत. [६१३ तेथ देखोनि शफरे येरें । पोहो न लाहती॥ अरुण आंगाजवळिके । म्हणोनि सूर्यात देखे । मा भूतळीचि न देखे । सुंगी काई ॥ या लागी आम्हां प्राकृतां । देशिकार बंधे गीता। म्हणणे हे अनुचिता । कारण नोहे ॥ आणि बाप पुढां जाये । ते घेत पाउलाची सोये । बाळ ये तरी न लाहे । पावो कायी॥ तैसा व्यासाचा मागोवा घेत । भाष्यकारांते वाट पुसत । अयोग्यही मी न पवत । के जाईन॥ आणि पृथ्वी जयाचिया क्षमा । नुबगे स्थावरजंगमा। जयाचेनि अमृते चंद्रमा । निववी जग ॥ जयाचे आंगिक असिके । तेज लाहोनि अर्के । अंधाराचे सावाइके । लोटिजत आहे ॥ समुद्रा जयाचे तोय । तोया जयाचें माधुर्य । माधुर्या सौंदर्य । जयाचेनि ॥ पवना जयाचे बळ । आकाश जेणें पघळं । ज्ञान जेणे उज्ज्वळ । चक्रवर्ती ॥ वेद जेणे सुभास । सुख जेणे सोल्लास । हे असो रूपस ! विश्व जेणें ॥ तो सर्वोपकारी समर्थ । सद्गुरु श्रीनिवृत्तिनाथ । राहाटत असे मजही आंत । रिघोनियां ॥ आतां आयती गीता जगीं । मी सांगे महाठिया 'भंगी। येथ के विस्मयालागीं । ठाव आहे ॥ श्रीगुरूचेनि नांव माती। डॉगरी जयापासीं होती। तेणे कोळिये त्रिजगतीं। येकवंद केली ॥ . १ लहान मासे. २ मग. ३ अयोग्य. ४ मार्ग. ५ लाभणे. ६ पत्ता, माग. ७ कंटाळत नाही. ८ समग्र. ९ साहाय्यक. १० विस्तृत. ११ रीत. १२ एकवट. ________________

१४] तत्त्वज्ञान. चंदन वेधली झाडे । जाली चंदनाचेनि पाई। वसिष्ठे मांडली की भांडे । भानुसी शाटी॥ मा मी तंव चित्तौथिला । आणि श्रीगुरु ऐसा दादुला। जो दिठीवेनि आपुला । बैसवी पदीं॥ आधींचि देखणी दिठी । वरी सूर्य पुरवी पाठी। ते न दिसे ऐसी गोठी । केही आहे ॥ म्हणोनि माझे नित्य नवे । श्वासोवासही प्रबंध होआवे। श्रीगुरुकृपा काय नोहे । ज्ञानदेव म्हणे ॥ ज्ञा. १८. १७०८-३५. २. तत्त्वज्ञान. १४. आत्मा द्रष्टा व प्रकृति की. अगा नगर हे राय केलें । या म्हणण्या सार्चपण कीर आले। परि निरुते पाहतां काय सिणले । रायाचे हात ॥...॥ जैसी राये अधिष्ठिली प्रजा । व्यापारे आपुलालिया काजा । तैसा प्रकृतिसंग माझा । येर करणे ते इयेचे ॥ पाहे पां पूर्णचंद्राचिये भेटी । समुद्री अपार भरते दाटी। तेथ चंद्रासि काय किरीटी । उपखा पडे ॥ जड परि जवळिका । लोह चळे तरि चळो कां। तरि कवण शीण भ्रामका । सन्निधानाचा ॥ किंबहुना यापरी । मी निजप्रकृति अंगिकारी। आणि भूतसृष्टि एकसरी । प्रसवोचि लागे ॥...॥ - १ छाटी. २ चित्तयुक्त. ३ समर्थ. ४ पाहणारी....५ ग्रंथ...६. खरेपणा. ७ खरोखर. ८ खरोखर. ९ श्रम. १० लोहचुंबक. ।..... -________________

। ज्ञानेश्वरवचनामृत. [$१४ जैसा दीप ठेविला परिवरी । कवणात नियमी ना निवारी। आणि कवण कवणिये व्यापारी । राहाटे तेहि नेणे ॥ तो जैसा कां साक्षिभूतु । गृहव्यापारप्रवृत्तिहेतु। तैसा भूतकर्मी अनासक्तु । मी भूती असे ॥ ज्ञा. ९. ११०-१२९. १५. प्रकृतिपुरुषसंबंध. आतां असंगा साक्षिभूता । देहीं चैतन्याची जे सत्ता । तिये नाम पांडुसुता । चेतना येथ ॥ जे नखौनि केशवरी । उभी जागे शरीरी । जे तिहीं अवस्थांतरी । पालटेना ॥ मनबुद्धयादि आघवी । जियेचेनि टवटवी। प्रकृतिवनमाधवी । सदाचि जे ॥ जडाजडी अंशीं । राहाटे जे सरिसी। ते चेतना गा तुजसी । लटिके नाहीं॥ 4 रावो परिवार नेणे । आज्ञाचि परचक जिणे । कां चंद्राचेनि पूर्णपणे । सिंधु भरती ॥ ना ना भ्रामकाचे सन्निधान । लोहो करी सचेतन । कां सूर्यसंग जन । चेष्टवी गा॥ अगा मुखमेळेविण । पिलियाचे पोषण । करी निरीक्षण । कूर्मी जेवीं॥ पार्था तयापरी । आत्मसंगती इये शरीरीं। सजीवत्वाचा करी । उपयोग जडा॥ ज्ञा. १३. १३४-१४१. १ घरांत. २ सारखी. ३ लवाजमा. ४ कांसवी. ________________

- - H ६१६] तत्त्वज्ञान १६. प्रकृति पुरुषविवेक. ..... जया मार्गात जगीं । सांख्य म्हणती योगी। जयाचिये भाटिवेलागी । मी कपिल जाहालों ॥ तो आईक निर्दाख । प्रकृतिपुरुषविवेक। म्हणे आदिपुरुख । अर्जुनातं ॥ तरी पुरुष अनादि आथी। आणि तेचि लागोनि प्रकृति । सर्व सरिसी दिवोराती । जयापरी ॥...॥ तैसी जाण जवटें । दोन्ही इथे एकवटें। प्रकृतिपुरुषे प्रकट । अनादिसिद्ध ॥...॥ तरी केवळ जे सत्ता । तो पुरुष गा पंडुसुता। प्रकृती ते समस्तां । क्रिया नाम ॥...॥ ऐसेनि संतासंते । कर्म प्रकृतिस्तव होते। तयापासोनि निर्वाळते । सुखदुःख गा ॥ असती दुःख उपजे । सत्कर्मी सुख निपजे । तथा दोहींचा बोलिजे। भोग पुरुषा॥...॥ प्रकृतिपुरुषांची कुळवाडी । सांगतां असंगडी। जे आंबुली जोडी । आंबुला खाय ॥ आंबुलिया आंबुलिये । संगती ना सोये। की आंबुली जग विये । चोज ऐका ॥ जे अनंग तो पेंधा । निकवडा नुसंधा। जीर्ण अतिवृद्धा-1 पासूनि वृद्ध ॥ तया आडनांव पुरुष । येहवीं स्त्री ना नपुंसक। किंबहुना एक । निश्चयो नाहीं॥ तो अचक्षु अश्रवण । अहस्त अचरण । . TTTTTrimes . १ वर्णनासाठी. २ तेव्हांपासून. ३ बरोबर. ४ सारखी.:५ जुळी. ६ उत्पन्न होतें. ७ व्यापार, शेतकी. ८ अघटित. ९ स्त्री. १० पति. ११ संबंध. १२ नवल. १३ निराकार. १४ पांगळा. १५ दरिद्री. १६ एकटा. ________________

. . ज्ञानेश्वरवचनामृत [६१६ रूप ना वर्ण । नाम आथी ॥...॥ है प्रतिक्षणी नित्य नवी । रूपागुणाचीच आघवी। जडातेही माजवी । इयेचा माज ॥...॥ कायि मन हे नपुंसक । की ते भोगवी तिन्ही लोक । ऐसे ऐसे अलौकिक । करणे इयेचे ॥...॥ कळा येथुनि जालिया। विद्या इयेच्या केलिया। इच्छा ज्ञान किया। वियाली है॥ हे नादांची टांकसाळ । हे चमत्काराचे वेळाउळ । किंबहुना सकळ । खेळ इयेचा॥ जे उत्पत्ति प्रलय होत । ते इयेचे सायंप्रात । है असो अद्भुत । मोहन हे ॥...॥ तया स्वयंभाची संभूती । तया अमूर्तीची मूर्ति । आपण होय स्थिती । ठावो तया ॥...॥ तया निर्गुणाचे गुण । तया अचरणाचे चरण । तया अश्रवणांचे श्रवण । अचमूचे चक्षु ॥ ऐसेनि इया प्रकृति । आपुलिया सर्वव्याप्ति । तया अविकाराते विकृति- माजी कीजे ॥ तेथ पुरुषत्व जे असें । ते इये प्रकृतिदशे । चंद्रमा अंवसे । हरपला जेवी॥...॥ जैवी पय पशूच्या पोटी। कां वह्नि जैसा काष्ठीं। गुंडूनि घेतला पटीं । रत्नदीप ॥ राजा पराधीन जाहला । कां सिंह रोगे रुंधला। तैसा पुरुष प्रकृति आला । स्वतेजा मुके ॥ जागता नर सहसा । निद्रा पाडूनि जैसा। स्वप्नींचिया सोसा। वश्य कीजे ॥...॥ . १ प्रकृति. २ शब्द. ३ घर. ४ उत्पत्ति. ५ विकारवश. ६ गुंडाळून. ७ व्यापला. ८ खटपट. ________________

। तत्त्वज्ञान. दर्पणाचिया जवळिका । दुजेपण जैसे ये मुखा। कां कुंकुमें स्फटिका । लोहितत्व ये ॥ तैसा गुणसंगमे । अजन्मा हा जन्में। पावत ऐसा गमे । येहवीं नाहीं ॥...॥ हा प्रकृतीमाजो उभा । परि जुई जैसा वोर्थबा। एया प्रकृति पृथ्वी नभा। तेतुला पाड। प्रकृतिसरितेच्या तटीं । मेरु होय हा किरीटी। माजि बिंबे परी लोटर्टी। लोटो नेण ॥ प्रकृति होय जाये। हा तो असतचि आहे । म्हणोनि आब्रह्माचे होये । शासन हा ॥...॥ हा महब्रह्म गोसावी। ब्रह्मगोलकलाघवी। अपारपणे मँवी । प्रपंचातें॥ पैंया देहामाझारी । परमात्मा ऐसी जे परी। बोलिजे ते अवधारी । ययातची॥...॥ जो निखळपणे येणे । पुरुषा यया जाणे । आणि गुणाचे करण । प्रकृतीचे ते ॥ हे रूप हे छाया। पैल जळ हे माया। ऐसा निवाड धनंजया। जेवि कीजे ॥ तेणे पाडें अर्जुना । प्रकृतिपुरुषविवंचना । जयाचिया मना । गोचर जाहालो। तो शरीराचेनि मेळे। करूं का कम सकळे। परि आकाश धुई न मैळे । तैसा असे ॥ आथिलेनि देहें । जो न "घेपे देहमोहें । देह गलिया नोहे । पुनरपि तो॥ सा ऐसा तया एक । प्रकृतिपुरुषविवेक । १ तांबडेपणा. २ जुईचा वेल. ३ आश्रय, टेका. ४ योग्यता, ५ प्रवाहानें. ६ लोटला जात नाही. ७ मोजतो. ८ केवळपणाने, शुद्धपणाने, ९ आभास, मृगजळ...१० अवगत. ११ संयोगाने. १२ धुरळ्याने. १३ असलेल्या. १४ घेतला जात नाही. - - -

---

________________

ज्ञानेश्वरवचनामृत. उपकार अलौकिक । करी पैं गा॥ परि हाचि अंतरीं । विवेक भानूचिया परी। उदैजे ते अवधारी । उपाय बहुत ॥ .. ज्ञा. १३.९५८-१०३६. १७. प्रकृति व पुरुष. येन्हवीं तरी महद्ब्रह्म । यालागी है ऐसे नाम। जे महदादि विश्राम-1 शाळिका हे ॥...॥ अव्यक्तवादमतीं। अव्यक्त ऐसी वदंती। सांख्याचिया प्रतीतीं। प्रकृति हेचि ॥ वेदांतीं इयेते माया। ऐसे म्हणिजे प्राज्ञराया। असो किती बोलो वायां । अज्ञान है। आपला आपणपयां । विसरू जो धनंजया ॥ तचि रूप इया । अज्ञानासी ॥...॥ तरि माझी हे गृहिणी । अनादि तरुणी। अनिवाच्य गुणी । अविद्या हे। इये नाहीं हेचि रूप । ठाणे हे अति उमप । हे निद्रितां समीप । चैता दुरी ॥ पैं माझेनिची आंगे। पहुडल्या हे जागे। आणि सत्तासंभोग । गुर्विणी होय ॥...॥ ऐसे लेकरूं एक । प्रसवली हे देख । जयाचे तिन्ही लोक । बाळसे गा॥ चौयांशी लक्ष योनी । तिये कांडां परी सांदणी। वाढे प्रतिदिनीं। बाळक है॥ नाना देह अवयवी। नामाची लेणी लेववी। १स्थान. २ नांव, बोलणे. ३ अनुभव. ४ आकृति.५ अमूप. ६ जागे असलेल्याला. ७ निजल्यावर. ८ गर्भार. ९ कांड्याचे. १० पेयचे. ११ सांधे. १२ भलंकार. ________________

६१८] तत्त्वज्ञान. मोहस्तन्ये वाढवी । नित्य नवे ॥...॥ है येकोलते चराचर । अविचारित सुंदर। .. प्रसवानि थोर । थोरावली ॥ पैं ब्रह्मा प्रातःकाळ । विष्णु तो माध्यान्हवेळ । सदाशिव सायंकाळ । बाळा यया॥ महाप्रलय सेजे । खेळोनि निवांत निजे। विषमज्ञान उमजे। कल्पोदयीं ॥...॥ आतां असो हे बहु बोली। ऐसे विश्व माया व्याली। तेथ साह्य जाली । माझी सत्ता ॥ याकारणे मी पिता । महब्रह्म हे माता। अपत्य पंहुसुता । जगडंबर ॥ ___ ज्ञा. १४. ६८-११७. १८. क्षर, अक्षर, व उत्तम पुरुष. मग तो म्हणे गा सव्यसाची । पैं इये संसारपाटणींची। वस्ती साविया टांची। दुपुरुषो॥ जैसी आघवांचि गगनीं । नांदत दिघोरात्रि दोन्हीं। तैसे संसारराजधानी। दोन्हीचि हे ॥ आणिकही तिजा पुरुष आहे । परी तो या दोहींचैनांव नसाहे। जो उदेला गांवेसीं खाये। दोहीत यया॥ परि ते तंव गोठी असो । आधी दोन्हींचि हे परियेसी । जे संसारग्रामा वसो । आले असती॥ एक आंधळा वेडा पंगु । येर सर्वांगं पुरता चांगुः । परि ग्रामगुणे संगु । घडला दोघां ॥ तया एका नाम क्षर । एकाते म्हणती अक्षर । १ एकट, २ शय्या. ३ जागे होते. ४. अर्जुन. ५ शहरः ६ सहजच ७ थोडकी, लहान. ________________

झानेश्वरवचनामृत. [६४ इहीं दोहींचि परि संसार। कोंदला असे ॥ आतां क्षर तो कवण । अक्षर तो किंलक्षण। हे अभिप्राय संपूर्ण । विवंचूं गा॥ - ज्ञा. १५. ४७१-४७७. १९. क्षरविचार. तरि महदहंकारा- लागुंनिया धनुर्धरा। सृांतीचा पांगोरा-। वेरो पैं गा॥ जे काही सान थोर । चालते अथवा स्थिर। किंबहुना गोचर । मनबुद्धीसि जें ॥ जेतुले पांचभौतिक घडते । जै नामरूपा सांपडते । गुणत्रयाच्या पडते । कामठां जे ॥ . भूताकृतीचे नाणे । घडत भांगारे जेणे। कालासि जू खेळणे । जिहीं कवडां। जाणणेनिची विपरीते । जे जे काही जाणिजेते। जे प्रतिक्षणी निमते। होऊनियां। अगा कादनि भ्रांतीचे दांग । उभवी सृष्टीचे आंग। है असो बहु जग । जया नाम ॥ मैं अष्टधा भिन्न ऐसें । जे दाविले प्रकृतिमिलें। जे क्षेत्रद्वारा छत्तीसें । भागी केले ॥ हे मागील सांगों किती । अगा आतांचि जे प्रस्तुतीं। वृक्षाकाररूपकरीतीं । निरूपिलें ॥ ते आघवेचि साकार । कल्पुनी आपणपयां पुर। जाले असे तदनुसार । चैतन्याच॥ जैसा कुहां आपणचि बिबे । सिंह प्रतिबिंब पाहतां क्षोभे। १ पासून. २ अनापर्यंत. ३ लहान ४ उत्पन्न होतें. ५ टांकसाळ. ६ सोनें. ७ जुगार. ८ मरतें. ९ अरण्य. १० विहीर. ________________

६२.] तत्वज्ञान. मग क्षोभला समारंभे । घाली तेथः ॥.... अर्जुना गा यापरी । साकार कल्पूनि पुरी। आत्मा विस्मृतीची करी। निद्रा तेथ ॥...॥ हा जनक हे माता । हा भी गौर हीन पुरता। पुत्र वित्त कांता । माझे हे ना ॥ ऐसिया वेळघोनि स्वप्ना । धांवत भैवस्वर्गाचिया राना। तया चैतन्या नाम अर्जुना। क्षर पुरुष गा॥ आतां ऐक क्षेत्रज्ञ येणे । नामें जयाने बोलणे । मग जीयु का म्हणे । जिये दशेते ॥ जो आपुलेनि विसरे । सर्वभूतत्के अनुकरे । तो आत्मा बोलिजे क्षर । पुरुष नामें ॥...॥ आणि क्षरपणाचा नाथिला । आळ यया ऐसेनि आला । जे उपाधीचि आतँला । म्हणोनियां ॥ जैसी खळीळिचिया उदका- सरसीं उदोळे चंद्रिका। तैसा विकारां औपाधिका । ऐसाचि मे ॥...॥ ऐसे उपाधीचेनि पाडे । क्षणिकत्व याते जोडे । तेणे खोकरपणे घडे । क्षर हे नाम ॥ एवं जीवचैतन्य आघवे । हे क्षर पुरुष जाणावे। आतां रूप करूं बरवें । अक्षरासी ॥ ज्ञा. १५. ४७८-१०१. २० अक्षरविचार. तरी अक्षर जो दुसरा । पुरुष पैं धनुर्धरा। तो मध्यस्थ गा गिरिवरां । मेरू जैसा ॥...॥ ...१ उडी घालतो. २ आश्रय करून. ३ संसार. ४ शिरतो, संचार करतो. ५ खोटा. ६ आरोप. ७ स्वाधीन झाला. ८ हालणारा मोढा. ९ हालतें. १. भासतो. ११ नश्वरत्व. ________________

- ज्ञानेश्वरवचनामृत. [६२० मैं आटोनि गेलिया सागर । मग तरंग ना नीर। तया ऐशी अनाकार । जे दशा गा ।।...॥ विश्व आघवेधि मावळे । आणि आत्मबोध तरी मुंजळे । तिये अज्ञान दशे केवळे । अक्षर नामः ॥ सर्वी कळी सांडिले जैसे । चंद्रपण उरे अंवसे। रूपा जाणावे तैसें । अक्षराचे ॥...॥ घन अज्ञान सुषुप्ति । तो बीजभाव म्हणती। येर स्वप्न हन जागृति । फळभाव तो॥ जयासी का बीजभाव । वेदांती केला ऐसा आवं। तो तया पुरुषा ठाव । अक्षराचा ॥...॥ येर क्षर पुरुष का जनीं। देहीं खेळे जागृती स्वप्नीं। तिया अवस्था जो दोन्ही । वियाला गा ॥ मैं अज्ञान धन सुषुप्ति । एसैसी जे का ख्याती। या उणी येकी प्राप्ती । ब्रह्माची जे ॥...॥ है असो अधोशाखा । या संसाररूपा रुखा। मूळ ते पुरुषा। अक्षराचे ॥ म्हणोनि यया आपैसे । क्षरणे पां नसे । आणिकही हा न नाशे । ज्ञानाउणे ॥ यालागी हा अक्षर। ऐसा वेदांती डगर। केला देशी थोर । सिद्धांताचा॥ ज्ञा. १९. ५०२-५३४. २१ उत्तमपुरुष. आतां अन्यथाज्ञानी । या दोन्ही अवस्था जया जनीं। तया हरपती घनी । अज्ञानतत्वीं ॥ .. १ प्रकाशत नाही. २ डौल. ३ ज्ञानाशिवाय. ४ प्रसिद्धि. ५ विपरीत ज्ञान. ६ नाहीशा होतात. ________________

६.२१] तत्वज्ञान. ते अज्ञान ज्ञानी बुडालिया । ज्ञाने कीर्तिमुखत्व केलिया । जैसा वह्नो काष्ठ जाळोनियां। स्वये जळे ॥ तैसे अज्ञान ज्ञाने नेले । आपणही वस्तु देऊनि गेले। ऐसे जाणणेनिवीण उरले । जाणते जे ॥ ते तो गा उत्तम पुरुष । जो तृतीय गा निष्कर्ष । दोहींहून आणिक । मागिलां जो ॥ सुषुप्ति आणि स्वप्ना-1 पासूनि बहुवे अर्जुना । जागणे जैसे आना । बोधाचंची ॥...॥ . पैं ग्रासूनि आपली मर्यादा । एक करीत नदीनदां। उठी कल्पांतीं उदावादों । एकार्णवाचा ॥ तैसे स्वप्न ना सुषुप्ति । ना जागराची गोठी आथी॥ जैसी गिळली दिवोराती । प्रळयतजे॥ मग एकपण ना दुजे। असें नाहीं हे नेणिजे । अनुभव निबुजे । बुडाला जणे ॥ ऐसे आथि जे काहीं । ते तो उत्तम पुरुष पाही। जे परमात्मा इहीं । बोलिजे नामीं ॥ ज्ञा. १५. ५२६-६३२. अर्जुना ऐसिया परी । परमात्मा शब्दवरी। सूचिजे गा अवधारी । पुरुषोत्तम ॥ येहवीं न बोलणेनि बोलणं जेथिचे सर्व नेणिवा जाणणे।। काहींच न होनि होणे । जे वस्तु गा॥...॥ कांघाणा फुला दोहीं। द्रुती असे माझारिला ठायीं । ते न दिसे तरी नाहीं। ऐसे बोलों नये । तैसें द्रष्टा दृश्य हे जाये । मग कोण म्हणे काय आहे । हेचि अनुभवे तेचि पाहे । रूप तया ॥ .. जो प्रकाश्येविण प्रकाश । जो ईशितव्येविण ईश । आपलाच नाश केल्यावर. २ निष्पत्ति. ३ भिन्न. ४ पूर. ५ गोंधळणे, घाबरणे. ६ नाक, ७ सुवास. ________________

ज्ञानेश्वरवचनामृत. [६३१ मापणेनीचि अवकाश । वसवीत असे जो॥ जो नादे ऐकिजता नाद । स्वाद चाखिजता स्वाद । जो भोगिजतसे आनंद । आनंदेचि॥ जो पूर्णतेचा परिणाम । पुरुष गा सर्वोत्तम। विश्रांतीचाही विश्राम । विराला जेथे ॥ सुखासी सुख जोडले । जे तेज तेजासि सांपडले। शून्यही बुडालें । महाशून्यीं जिये ॥...॥ पैं नेणतयाप्रती । रुपेपणाची प्रतीती। रुपे न होनि शुक्ति । दावी जेवीं ॥ . का नाना अलंकारदशे । सोन न लपत लपाले असे। विश्व न होनियां तैसें । विश्व जो धरी ॥ हे असो जलतरंगा । नाहीं सिनानपण जेविं गा। तेविं सत्ता प्रकाश जगा । आपणचि जो ॥...॥ तैसा विश्वपणे कांहीं होये । ना विश्वलोपी केही जाये। जैसा रात्रि दिवसे नोहे । द्विधा रवी॥ तैसा कांहींचि कोणीकडे । कायिसेनिही वेची न पडे । जयाचे सांगडे । जयासीची ॥ ज्ञा. ११. ५४०-५५६. २२ क्षेत्रविचार. रथांगाचा मेळावा । जेविं रथ म्हणिजे पांडवा। कां अधोवं अवेवानाम देह। का चतुरंगसमाजे। सेना नाम निपजे। कां वाक्ये म्हणिपती पुंजे । अक्षरांचे ॥...॥ का स्नेह सूत्र वह्नी । मेळ एकिये स्थानी। १ कोठे. २ नाश. ३ तुलना, सारखेपणा. ४ रथाचे अवयव. ५ समुदाय. ६ तेल, ७ वात. - ________________

- तत्वज्ञान. धरिजे तो जनीं। दीप होये ॥ तैसी छत्तीसही इये तत्वे । मिळती जेणे एकत्वे । तेणे समूहपरत्वें । क्षेत्र म्हणिजे ॥ आणि वाहतेनि भौतिक। पापपुण्य येथ पिके । म्हणोनि आम्ही कौतुकें । क्षेत्र म्हणों ॥ ज्ञा. १३. १५१- १५६. २३ अनित्य देह, नित्य आत्मा. तरि परमात्मा म्हणिपे । तो ऐसा जाण स्वरूपे । जळी जळे न लिंपे । सूर्य जैसा ॥...॥ आरिसां मुख जैसे । बिंबलिया नांव असे। देहीं वसणे तैसे। आत्मतत्वा ॥ तया देहा म्हणती भेटी । हे सपायर्या निर्जीव गोठी। वारिया वालवें गांठी । केही आहे ॥...॥ एक निघे पूर्वेकडे । एक ते पश्चिमेकडे । तिये भेटीचेनि पाडे । संबंध हा ॥...॥ देह तंव पांचांचे जाले । हे कर्माचे गुणी गुंथले। भंवतसे चाकी सूदले। जन्ममृत्यूच्या ॥ हे काळानळाच्या कुंडीं। घातली लोणियाची उडी। माशी पांख पाखंडी। तंव हे सरे॥ है विपाये आगीत पडे । तरि भस्म होऊनि उडे । जाहाले श्वाना वरपडे। तरि ते विष्ठा ॥ या चुके दोहीं काजो। तरी होय कृमींचा पुंजा। हा परिणाम कपिध्वजा । कश्मल गा॥.... १ राबणे, २ शरीर. ३ संबंध. ४ सर्वथैव. ५ व्यर्थ. ६ बनलेले. ७ दोऱ्यांत. ८ फिरणे. ९ चढवलेले. १० गोळा. ११ हलवणे. १२ नाहीसे होते. १३ कदाचित्, १४ प्राप्त, स्वाधीन. १५ प्रकार, कार्य. १६ वाईट. 92 ________________

ज्ञानेश्वरवचनामृत. [ ६.२३ या देहाची हे दशा । आणि आत्मा तो ऐसा। मैं शुद्ध नित्य अपैसा । अनादिपणे ॥ सकळ ना निष्कळ । अक्रिय ना क्रियाशीळ। कृश ना स्थूळ । निगुणपणे ॥ .. साभास ना निराभासा प्रकाराना अप्रकाश । अल्प ना बहुवस । अरूपपणे ॥ रिता ना भरित । रहित ना सहित । मूर्त ना अमूर्त । शून्यपणे ॥ आनंद ना निरानंद । एक ना विविध । मुक्त ना बद्ध । आत्मपणे ॥ येतुला ना तेतुला । आइता ना रचिला। बोलता ना उगला । अलक्षपणे ॥ सृष्टीचा होणा न रचे । सर्वसंहार न वचे आथी नाथी या दोहींचे। पंचत्वं हा॥...॥ तैसे तयाचिये अनुस्यूतो। होती जाती देहाकृती। तो घे ना सांडी सुमती। जैसा तैसा॥ अहोरात्रे जैसीं। येती जाती आकाशी। आत्मसत्ते तैसीं । देहे जाण ॥...॥ संसगै चेष्टिजे लोहे। परी लोह भ्रामक नोहे । क्षेत्र क्षेत्रशा आहे । तेतुला पाड ॥ ज्ञा. १३. १०९५-११२४. २४. सत्वरजतमवृत्तींचा मृत्यूवर परिणाम. पैं रजतमविजयें । सत्व गा देहीं इये । घाढतां चिह्न तिये । ऐसी होती ॥ जे प्रज्ञा आंतुलीकडे । न समातो बाहेरीं वोसंडे। १सहज.२ नाश होणे. ३ मरण. ४ अखंडपणामुळे. ५ मावल्यामुळे. ६ सोडते. ________________

- - ६२४] तत्त्वज्ञान. घसंती प-खंडे । इति जैसी ॥ सर्वेद्रियांच्या आंगणीं । विवेक करी राबणी। साचि करचरणीं। होती डोळे॥ राजहंसापुढे । चांचूचें आगरडें। तोडी जेवि झगडे। क्षीरनीराचे ।। तेवि दोषादोषविवेकी । इंद्रियचि होती पारखीं। नियम बा रे पाईको । वोळगे तैं। नायिकणे ते कानचि वाळी । न पाहणे ते दिठीचि गाळी । अवाच्य ते टाळी । जोभचि गा॥ वातीपुढां जैसे । पळो लागे काळवस। निषिद्ध इंद्रियां तैसे। समोर नोहे ॥ धारधिरकाळे । महानदी उचंबळे । तैसी बुद्धि पघळे । शास्त्रजातीं॥ अगा पुनवेच्या दिवशीं । चंद्रप्रभा धांवे आकाशी। शानी वृत्ति तैसी । फांक सैंघ॥ वासना एकवटे । प्रवृत्ति वोहटे। मानस विटे । विषयांवरी॥ __ ज्ञा. १४. २०५-२१४. एवं सत्व वाढे । तें हैं चिह्न फुडें । आणि निधनही घडे । तेव्हांचि जरी॥ कां पाहोलेनि सुयाणे । जालया परंगुणे । पढियंते पाहुणे । स्वगानि ये॥ तरि जैसाधि घरींचि संपत्तिा आणि तैसीच औदार्यधैर्यवृत्ति। मा परत्रा आणि कीर्ति । कां नोहावें ॥...॥ ... १ कमलात. २ पहारा, चाकरी. ३ खरोखर. ४ टोंक, अग्र. ५ चाकरी. ६ आश्रय करतो. ७ अंधार. ८ पर्जन्यकाळी. ९ फांकते, वाढते. १० उदय पावणे. ११ सुकाळ. १२ मेजवानी. १३ आवडता. ________________

ज्ञानेश्वरवचनामृत. [६२४ जे स्वगुणी उद्भटे । घेऊनि सत्त्व चोखटे । निगे सांडूनि कोपट । भोगक्षम है। अवचेटें ऐसा जो जाये । तो सत्वाचाचि नवा होये। किंबहुना जन्म लाहे । ज्ञानियांमाजी ॥ सांग पां धनुर्धरा । रावो रायपणे डोंगरा। गलिया अपुरा । होय काई ॥ ना तरि येथींचा दिवा । नेलियां सेजेया गांचा । तो तेथें तरी पांडवा । दीपचि की। ज्ञा. १४. २१५-२२२. इयाचि परी देख । तमसत्व अधोमुख । बैसोनि जै आगळीक । धरी रज ॥ आपुलिया कार्याचा । धुमांड गांवी देहाचा।। माजवी ते चिन्हांचा । उदय ऐसा ॥ पांजरली वाहटुळी । करी वेगळ वेटाळी । तैसी विषयी सरळी । इंद्रिया होय ॥ परदारादि पडे । परि विरुद्ध ऐसे नावडे । मग शेळियेचेनि तोडे । सैंघ चारी ॥...॥ आणि आड पंडलिया। उद्यमजातां भलतियां। प्रवृत्ति धनंजया । हात न काढी ॥ तेवींचि एकादा प्रासाद । कां करावा अश्वमेध । ऐसा अचाट छंद । घेऊनि उठी। नगरेचि रचावीं । जळाशये निर्मावी। महावने लावावीं । नानाविधं ॥ ऐसैसा अफाटी कर्मी । समारंभ उपक्रमी। आणि दृष्टादृष्टकामी । पुरे न म्हणे ॥ ॥ १ श्रेष्ठ. २ शुद्ध. ३ खोपटें. ४ भोगाचें. ५ अकस्मात्. ६ जवळच्या. ७ वरचढ. ८ धुमाकूळ, ९ पसरलेली, उठलेली. १० मोकळीक. ११ पाहिजे तें. १२ पुढें भाला असतां. १३ तलाव. ११.91 ________________

- ६२४] तत्वज्ञान. स्पृहा मना पुढां । आशेचा घे दवडा। विश्व घापे चाडा । पायर्यातळीं ॥ इत्यादि वाढतां रजीं। इये चिन्हें होतीं सांजी। आणि ऐशा समाजी । वेचे जरी देह ॥ तरि आघवाचि इहीं। परिवारला आनी देहीं। रिगे परि योनिही । मानुषीची ॥ सुरवाडेंसी भिकारी । वसो पां राजमंदिरीं। तरी काय अवधारी। रावो होईल ॥ बैल तेथे करबोडें । हे न चुके गा फुडे । नेइजो कां वन्हाडे। समर्थाचेनि । म्हणोनि व्यापाराच्या हाती । उसंतु दिहाँ ना राती । तैसयाचिये पांती । जुपिजे तो॥ कर्मजडाच्या ठायीं । किंबहुना होय देहीं। जो रजोवृत्तीच्या डोहीं । बुडोनि निमे ॥ ज्ञा. १४. २२४-२४३. मग तैसाचि पुढती । रजसत्ववृत्ति। गिळूनि ये उन्नति । तमोगुण ॥...॥ तरी होय ऐसे मन । जैसे रविचंद्रहीन । रात्रीचे कां गगन । अंवसेचिये ॥ तैसे अंतर असोस । होय स्फूर्तिहीन उद्वंस।। विचाराची भाष । हारपे तें ॥ बुद्धि मेचवेना धोडौं। हा ठायवरी मवाळे सांडी। आठवो देशधडी । जाला दिसे ॥ अविवेकाचेनि माजे । सबाह्य शरीर गाजे। एकलेनि घेपे दीजे । मौढ्ये तेथ ॥...॥ पैं आणिकही एक दिसे । जे दुष्कृती चित्त उल्हासे । १. घालतो. २ सुरेख. ३ चिन्हसमुदायांत. -४ सुखान. ५ काडबा. ६ विश्रांति. ७ दिवसां. ८ पंक्तीला. ९ आतिशय. १० शून्य, वोस. ११ मोजतां येत नाही. १२ मृदुपणा. ________________

ज्ञानेश्वरवचनामृत. [६२४ आंधारी देखणे जैसे। डुडंळाचें ॥ तैसे निषिद्धाचेनि नांवें । भलतेही भरे हां। तियेविषयीं धांवे । घेती करणे ॥ मदिरा न घेतां डुले । सन्निपातेवीण बरळे। निष्पमोचि भुले। पिसे जैसें॥ चित्त तरी गेले आहे । परि उन्मनी ते नोहे। ऐसे माल्हातिजे मोहे । माजिरेनी ॥ ॥ . आणि हचि होय प्रसंगे। मरणाचे जरी पडे खोगे। तरि तेतुलेनि निगे। तमेसी तो॥...॥ मैं होऊनि दीपकलिका । येरु आगी विझो कां। का जेथ लागे तेथ असका । तोचि आहे ॥ म्हणौनि तमाचिये लोथें । वांधोनिया संकल्पाते। देह जाय ते मागौतें । तमाचंचि होय॥ आतां काय येण बढे। जो तमोवृद्धी मृत्यु लाहे । तो पशु कां पक्षी होये । झाड कां कृमि ॥ ज्ञा. १४. २४४-२६०. २५. जीवांची मृत्यूनंतर परमात्म्याशी भेदाभेदस्थिति. पुढती जे तेथ गेले । ते न घेती माधैौती पाउले। महोदधौं कामिनले । स्रोत जेसे। कां लवणाची कुंजरी । सुदलिया लवणसागरी। होयचि ना माघारी । परती जैसी॥ ॥ तेविं मजसी एकवट । जे जाले ज्ञाने चोखट । तया पुनरावृत्तीची वाट । मोडली गा॥ तेथ प्रज्ञापृथ्वीचा रावो । पार्थ म्हणे जी जी पसावी। १ घुबडाचें. २ इंद्रियें. ३ वेडा. ४ स्वाधीन होणे. ५ ठिकाण. ६ दिव्याची ज्योत. ७ मोटेंत, गाठोड्यांत. ८ किडा. ९ पुढे. १० परत. ११ पाण्याचे प्रवाह. १२ हत्तीण, १३ घातली असतां. १४ प्रसाद. ________________

६२५] तत्त्वज्ञान.. परि विनंती एकी देवो । चित्त देतु ॥ ... तरि देवेसि स्वयं एक होती । मग माघौति जे न येती। ते देवेसि भिन्न आथी। की अभिन्न जी ॥ जरि भिन्नचि अनादिसिद्ध । तरि न येती हैं असंबद्ध। जे फुलां गेले षट्पद । ते फुलचि होती कां॥ पैं लक्ष्याहूनि अनारिस । बाण लक्ष्यी शिवोनि जैसे। मागुते पडती तैसे । येतीच ते ॥ .. ना तरि तूंचि ते स्वभावें । तरी कोण कोणसी मिळावे । आपणयासी आपण रुपावें । शस्त्रे केवि ॥ म्हणोनि तुजसी अभिन्न जीवां । तुझा संयोग वियोग देवा। न ये बोलो अवयवां । शरीरेसीं ॥...॥ इये आक्षेपी अर्जुनाच्या। तो शिरोमणि सर्वशांचा। तोषला बोध शिष्याचा । देखोनियां ॥ मग म्हणे गा महामति । मात पावोनि न येती पुढती। ते भिन्नाभिन्न रीती। आहाती दोनी॥ जे विवेक खोले पाहिजे । तरि मी तेचि ते सहजें। ना आहाचवाहोच तरि दुजे । ऐसेही गमती॥ जैसे पाणियावरी वेगळ । तळपतां दिसती कल्लोळ । येन्हवीं तरी निखिळं । पाणीचि ते॥ कां सुवर्णाहूनि आने । लेणी गमती भिन्ने । मग पाहिजे तंव सोने । आधवचि ते। तैसे ज्ञानाचिये दिठी । मजसी अभिन्नचि ते किरीटी। येर भिन्नपण ते उठी । अज्ञानास्तव ॥ ज्ञा. १५. ३१७-६३४. - १ भ्रमर. २ निशाण.. ३ वेगळे. ४ भोसकणे, ५ वरवर. ६ चमकत असतां. ७ केवळ, ________________

३२ ज्ञानेश्वरवचनामृत. २६. आत्मा येत नाही व जात नाही. परि कर्ता भोक्ता ऐसे । हे जीवाचे तेंचि दिसे। .. – शरीरी का पैसे। येकाधिये ॥...॥ अथवा शरीराते सांडी। तन्हीं इंद्रियांची तांडी।। हे आपणपयां सर्व जोडी । घेऊनि जाय ॥ जैसा अपमानिला अतिथि। ने सुकृताची संपत्ति । कां साइखडेयाची गति । सूत्रतंतु ॥ ना ना मावळतेनि तपने । नेइजती लोकांची दर्शने । हे असो दृती पवने । नेइजे जैसी॥ तेत्रि मनःषष्ठां यया । इंद्रियांत धनंजया । देहराज ने देहा- पासूनि गेला ॥ मग येथे अथवा स्वर्गी। जेथ जैसे देह आपंगी। तेथ तैसचि पुढती पांगी। मनादिक॥ जैसा मालवलिया दिवा । प्रभेसी जाय पांडवा। मग उजळिजे तेथ तेधवां । तैसाचि फांके ॥ तरि ऐसैसिया राहाँटी । अविवेकियांची दिठी। येतुले हे किरीटी । गमेचि गा॥ जे आत्मा देहासि आला । आणि विषय येणचि भोगिला। अथवा देहोनि गेला । हे साचाचि मानिती ॥...॥ परि देहाचे मोटॅक उभे । आणि चेतना तेथ उपलभे। तिये चळवळेचेनि लोभ । आला म्हणती ।।...॥ पाठी भोगक्षीण आपैलें। देह गेलियां तं न दिसे। तेथे गेला गेला ऐसें । बोभाती॥...॥ का आरसा समोर ठेविजे । आणि आपण तेथ देखिजे । तरि तेधवांचि झाले मानिजे । काय आधीं नाहीं॥ १ प्रवेश करतो, विस्तार करतो. २ समुदाय. ३ कळसूत्री बाहुली. ४ सूर्य. ५ स्वीकारतो. ६ पसरतो. ७ व्यवहाराने. ८ लहान. ९ मिळाली. १० ओरडतात. ________________

६२७] तत्त्वज्ञान. कां परता केलिया आरसा । लोप जाला तया आरसा। तरि आपण नाहीं ऐसा । निश्चय करावा ॥...... येथ आत्मा आत्मयाच्या ठायीं। देखिजे देहींचा धर्म देहीं। ऐसे देखणे ते पाहीं । आन आहाती ॥...॥ तैसी विवेकाचेनि पैसे' । जयांची स्फूर्ति स्वरूपी बैसे। ते ज्ञानिये देखती ऐसें । आत्मयाते ॥ जैसे तारांगणी भरले । गगन समुद्री बिंबले। परि ते तुटोनि नानी पडिले । ऐसे निवेडे ॥...॥ कां नाडरचि भरे शोषे । सूर्य तो जैसा तैसाचि असे। देह होतां जातां तैसें । देखती माते ॥...॥ चैतन्य चढें ना वोहटे । चेष्टवी ना चेष्टे । ऐसे आत्मज्ञाने चोखटे । जाणती ते ॥ ज्ञा१५. ३६१-३९०. --- २७. विश्वाश्वत्थाचें वर्णन. अगा मैं पंडुकुमरा । येतां स्वरूपाचिया घरां।...: करीतसे आडवारा । विश्वाभास जो। तो हा जगडंबरू । नोहे येथ संसारू। हा जाणिजे महातरू । थांवला असे ॥ परि येरां रुखांसारिखा । हा तळी मुळे, वरी शाखा। तैसा नोहे, म्हणोनि लेखा । नयेचि कवणा ॥...॥ अर्जुना हे कवतिक । सांगता असे अलौकिक । जे वाढी अधोमुख । रुखा यया ॥ जैसा भानु उंची नेणो के। रश्मिजाळ तळी फांके। संसार हे कावरुखे । झाड तैसें ॥ । विस्ताराने. २ स्पष्ट भासतें. ३ डबकें. ४ प्रतिबंध. ५ वाढलेला, पसरलेला. ६ वृक्षाप्रमाणे. ७ लक्षांत, समजुतीत.८ आश्चर्य. ९ आश्वर्यकारक.. ________________

ज्ञानेश्वरवचनामृत. [६२७ आणि आथी नाथी तितुके । रुंधले असे येणेचि एके। कल्पांतींचेनि उदके । व्योम जैसे ॥...॥ यया फळ ना चुंबिता । फूल ना तुरंबिता ॥ जे काही पंडुसुता। ते रुखचि हा ॥ हा ऊर्ध्वमूळ आहे । परि उन्मळिला नोहे। येणेचि हा होये । शाडळ गा ॥...॥ आतां उर्ध्व या कवण । येथे मूळ ते किंलक्षण । कां अधोमुखपण । शाखा कैसिया ॥...॥ आणि अश्वत्थ हा ऐसी । प्रसिद्धी कायसी। आत्मविदविलासीं । निर्णय केला ॥ हैं आघवेंचि बरवें । तुझिये प्रतीतीसि फांव। तैसेनि सांगो सोलिवे । विन्यासे गा॥...॥ ऐसे प्रेमरसे सुरफुरे । बोलिले जव यादववीरें। तंव अवधान अर्जुनाकारें । मूर्त झाले ॥ देव निरूपिती ते थेर्कुले । एवढे श्रोतेपण फांकले। जैसे आकाशा खेवै पसरिले । दाही दिशीं ॥ श्रीकृष्णोक्तिसागरा । हा अगस्तीचि दुसरा । म्हणीनि घोट भरो पाहे एकसरा। अवघेयाचा ॥ ज्ञा. १५. ४६-७.. २८. उर्ध्वमूळ म्हणजे काय ? मग म्हणे धनंजया । ते उर्ध्व गा तरू यया। येणे रुखेचि कां जया । उर्ध्वता गमे ॥ येन्हवीं मध्योर्ध्वअध । हे नाही जेथ भेद । अद्वयासी एकवद । जया ठायीं ॥ १ व्यापिलें. २ वास घेणारा. ३ उपटलेला. ४ हिरवागार. ५ विस्ताराने. भरपुर, पूर्णपणें. ७ थोडें. ८ आलिंगन. ९ एकवाक्यता. ________________

६२९] तत्वज्ञान. जो नाइकिजता नाद । जो असौरभ्य मकरंद। जो आंगाथिला आनंद । सुरतेविण ॥ जयां जे आहां पैरौते । जया जे पुढे मागौतें । दृश्येविण देखते । अदृश्य जे॥ उपाधीचा दुसरा । घालितां वोपसरा। नामरूपाचा संसारा । होय जयाते॥ ज्ञातृशेयाविहीन । नुसचिज ज्ञान । सुखा भरलें गगन । गाळीव जे जे कार्य ना कारण । जया दुजे ना एकपण । आपणयां जे जाण । आपणचि ॥ ऐसे वस्तु जे सांचे । ते ऊर्ध्वगा यया तरूचे। तेथ और घेणे मुळाचें । ते ऐसे असे ॥ ज्ञा. १५. ७२-७९. २९. मुळाचा बीजांकुरफळभाव. तरी माया ऐसी ख्याती । नसतीच यया आथी। कां वांझेची संतति । वानणे जैसे॥ तैसी सत् ना असत् होय । जे विचाराचे नाम न साहे। ऐसे यापरीची आहे । अनादि म्हणती॥ जे नाना तत्त्वांची मांदुस। जे जगदभ्राचे आकाश। जे आकारजाताचे दुस । घडी केले॥ जे भवद्रुमबीजिका । जे प्रपंचचित्रभूमिका। विपरीतज्ञानदीपिका । सांचली जे ॥ ते माया वस्तुच्या ठायीं । असे जैसेनि नाहीं।। मग वस्तुप्रभाचि पाहीं। प्रगट होय ॥ १ घ्राणीला अप्राप्त. २ अलीकडे. ३ पलीकडे.४ मिना, हीन खडा हिरकणी सारखा दिसावा म्हणून ज्याने पूट देतात तो. ५ अंकुर. ६ पेटी. ७ वन. ________________

ज्ञानेश्वरवचनामृत. [६२९ जेव्हां आपणयां आली निद । करी आपण जेवि मुग्ध । कां काजळी आणी मंद । प्रभा दीपी॥ स्वमीं प्रियापुढे तरुणांगी। निदेली चेवउनी वेगीं। आलिंगिलेनिवीण आलिंगी । सकाम करी ॥ तैसी स्वरूपी जाली माया । आणि स्वरूप नेणणे जे धनंजया। तेचि तरू यया । मूळ पहिले ॥ वस्तूसी आपुला जो अबोध । तो उीं आठुळेजे कंद। वेदांती हाचि प्रसिद्ध । बीजभाव ॥ घनअज्ञानसुषुप्ती । तो बीजांकुरभाव म्हणती। और स्वप्न हन जागृति । हा फळभाव तियेचा ॥ ऐसी यया वेदांती । निरूपणभाषाप्रतीती। परी ते असो प्रस्तुतीं । अज्ञान मूळ ॥ ज्ञा. १५. ८०-९०. ३०. न श्वोऽपि तिष्ठतीति अश्वत्थः। आणि अश्वत्थ ऐसे ययाते । म्हणती जे जाणते । . . . तेही परिस हो येथे । सांगिजेल तरि अश्वत्य म्हणिजे उखां । तोवरि एकसारिखा। .. नाहीं निर्वाह यया रुखा । प्रपंचरूपा ॥ जैसा न लोटतां क्षण । मेघ होय नानावर्ण। ..... कां विजू नसे संपूर्ण । निमेषभरी ॥ कांपतया पद्मदळा- वरीलिया वैसका नाहीं जळा। कां चित्त जैसे व्याकुळा । माणसाचे ॥. तैसीच ययाची स्थिति । नासत जाय क्षणक्षणाप्रति । . म्हणोनि ययाते म्हणती । अश्वत्थ हा ॥ आणि अश्वत्थ येणे नांवे । पिपळ म्हणती स्वभावें। परि तो अभिप्राय नोहे । श्रीहरीचा ॥ - १ बनतो. २ उषःकाल. ३ स्थिति.. ________________

६३०] ___. तत्त्वज्ञान, .. येन्हवीं पिंपळ म्हणतां विखी । मियां गती देखिली असे निकी। परि ते असो काय लौकिकीं । तुम्हां काज ॥ म्हणोनि हा प्रस्तुत । अलौकिक परिसा ग्रंथ।..... तरी क्षणिकत्वचि अश्वत्थ । बोलिजे हा ॥...॥ ऐसे या रुखाचे होणे जाणे । न तर्के होतेनि वहिलेपणे । म्हणोनि ययाते लोक म्हणे । अव्यय हा॥ येहवीं दानशीळ पुरुष। वेचकपणेचि संचर्क। तैसा व्ययेचि हा रुख । अव्यय गमे ॥...॥ रिगे मन्वंतर मनुपुढे । वंशावरी वंशाचे मॉडे। जैसी इक्षुवृद्धि कांडेन कांडे । जिके जर्वि॥...॥ वर्तते वर्ष जाये । ते पुढिला मुळ्हारी होये। . जैसा दिवस जात की येत आहे । हे चोजवेना ॥...॥ जैसे वाहते पाणी जाय वेगे। तैसेचि आणिक मिळे मागे। येथ असंतचि आसिजे जगे। मानिजे संत ॥ कां लागोनि डोळा उघडे । तंग कोडीवरी घडे मोडे। नेणतया तरंग आवडे । नित्य ऐसा॥ वायसा एके बुबुळे दोहींकडे । डोळां चाळितां अपांडे। दोन्ही आथी ऐसा पडे । भ्रम जेवि जगा॥ पैं भिंगोरी निधियेपंडली । ते गमे भूमीसी जैसी जडली। ऐसा वेगातिशय भुली। हेतु होय ॥ हे बहु असो झडिती। आंधारी भोवंडितां कोलती। ते दिसे जैसी औयती । चक्राकार ॥ हा संसारवृक्ष तैसा। मोडत मांडत सहसा। न देखोनि लोक पिसा । अव्यय मानी॥ परि ययाचा वेग देखे । जो हा क्षणिक ऐसा वोळखे। जाणे कोडिवेळां निमिखे । होत जात ॥ १ विषयीं. २ चांगली. ३ सत्वरपणाने. ४ सचय करणारा. ५ विस्तार. ६ मूळ. ७ समजत नाहीं. ८ फिरवणे. ९ झटकन्. १० परिभ्रमणांत. ११ झपाट्याने. १२ अखंड. १३ वेडा. १४. क्षणांत. ________________

शानेश्वरवचनामृत. नाहीं अज्ञानावांचूनि मूळ । ययाचे असिलेपण टवाळ। ऐसें झाड सिनेसाळ । देखिले जेणें ॥ तयाते गा पंडुसुता। मी सर्वज्ञही म्हणे जाणता । पैं वाग्ब्रह्मीं सिद्धांता । वंद्य तोचि ॥ ज्ञा. १५. ११०-१४०, ३१. अश्वत्थाचें उन्मूलन म्हणजे काय ? परि तुझ्या हन पोटीं । ऐसे गमेल किरीटी। जे येवढे झाड उत्पांटी। ऐसे कायि असे ॥ की ब्रह्मयाच्या शेवटवरी । उर्ध्व शाखांची थोरी। आणि मूळ तंव निराकारी । ऊर्वा असे ॥ हा स्थावराही तळीं । फांकत असे अधींच्या डाळीं। माजि धांवत असे दुजा मुळीं । मनुष्यरूपी ॥ ऐसा गाढा आणि अफाट । आतां कोण करी यया शेवट। तरि झणी हा हळुवंट । धरिसी भाव ॥ तरि हा उन्मूळावयोद्देशे । येथ सायाँसचि कायसे । काय बाळा बागुल देशे । दवडावा आहे ॥ गंधर्व दुर्ग काय पाडावें । काय शशविषाण मोडावे । होआवे मग तोडावें । खपुष्प की॥ तैसा संसार हा वीरा । रूख नाहीं साचोकारा। मा उन्मूळणी दरारा । कायिसा तरी ॥ .. आम्ही सांगितली जे परी । मूळ डाळांची उर्जरी। ते वांझेची घरभरी । लेकुरे जैसीं ॥ काय कीजती चईलेपणीं । स्वप्नींची तिये बोलणीं। तैसी जाण ते काहाणी। दुगळीचि ते ॥ १ खोटें. २क्षणिक. ३ उपटणारे. ४ शाखा. ५ निबिड, वलान्य. ६ क्षुद्र. • अम. ८ प्रकार. ९ जागेपणी. १० दुबळी.... ________________

६३२] तत्त्वज्ञान. ३९ वाचूनि आम्ही निरोपिलें जैसें । ययाचे अचळ मूळ असे तैसे। आणि तैसाचि जरी हा असे । साचोकारा ॥ तरि कोणाचेनि संताने । निपजती तया उन्मूळणे । काय फुकलिया गगर्ने । जाइजेल गा॥ म्हणोनि पैं धनंजया । आम्हीं वानिले रूप ते मायो। कासवीचेनि तुपे राया। वोगरिले जैसे ॥ मृगजळाची गा तळीं । तिये दिठी दुरूनि न्याहाळीं। वांचूनि तेणे पाणिय साळी केळी । लाविसी काई ॥ मूळ अज्ञानचि तंव लटिके । मा, तयाचे कार्य है केतुके। म्हणौनि संसाररुख सत्य के । वावोचि गा॥ ज्ञा. १५. २१०-२२३. ३२. अश्वत्थास आदि, अंत, व स्थिति मुळीच नाहीत. आणि अंत यया नाहीं । ऐसें बोलिजे जे काहीं। तेही साचचि पाहीं। येकेपरी ॥ तरि प्रबोध जंव नोहे । तंव निद्रे काय अंत आहे ।। की रात्री सरे तंव पाहे । तया अरौते॥ तैसा जंव पार्था । विवेक नुधवी माथा। तंव अंत नाहीं अश्वत्था । भवरूपा यया ॥...॥ तेविची हा अनादि । ऐसी आहे शाब्दी ।। तो आल नोहे निरोधी । बोलाते यया ॥...॥ वांझेचिया लेका। कैंचि जन्मपत्रिका। मी नीळी भूमिका । के कल्पू पां ॥ व्योमकुसुमांचा पांडवा । कवणे देठ तोडावा। म्हणौनि नाहीं ऐसिया भवा । आदि कैची ॥...॥ १ वर्णन केले. २ खोटें. ३ वाढणे, मेजवानी करणे. ४ भात. ५ खोटा. ६ जागृति. ७ अलीकडे. ८ काढीत नाही, उचलीत नाही. ९ आरोप. ________________

ज्ञानेश्वरवचनामृत. [६३२ अर्जुना ऐसेनि पाहीं । आद्यंत ययासी नाहीं। माजि स्थिति आभासे कांहीं। परि टवाळ ते गा ॥ ब्रह्मगिरीहूनि न निगे । आणि समुद्रींही कीर न रिगे। तरि माजि दिसें वाउगे । मृगांबु जैसे ॥...॥ नाना रंगीं गजबजे । जैसे इंद्रधनुष्य देखिजे । तैसा नेणतयां आपंजे । आहे ऐसा ॥ ऐसेनि स्थितीचिये वेळे । भुलवी अज्ञानाचे डोळे । लाघुवी हरी मेखळे । लोक जैसा ॥...॥ एवं आदि ना अंतस्थिती। ना रूप ययासी आथी। आतां कायसी कुंथाकुंथी । उन्मूलनी गा ।।। आपुलिया अज्ञानासाठीं। नव्हता थांवला किरीटी । तरि आतां आत्मज्ञानाचिया लोटी"। खांडेंनि गा॥ वांचूनि ज्ञानेविण एके। उपाय करिसी जितुके । तिहीं गुंफसी अधिके । रुखी इये ॥ मग किती खांदोखांदीं। यया हिंडावे ऊर्वी अधीं। म्हणौनि मळचि अज्ञान छेदी । सम्यक्ज्ञाने ॥ येहवीं दोरीचिया उरंगा । डांगा मेळवितां पैगा। तो शिणचि वाउगा। केला होय ॥ तरावया मृगजळाची गंगा । डोणीलागी धांवतां दांगामाजि वोहळे बुडिजे मैं गा । साच जेविं॥ म्हणोनि स्वप्नींचेया भया । औषध चवोचि धनंजया। तेविं अज्ञानमूळा यया । ज्ञानचि खड्ग ॥ ज्ञा. १५.२२४-२५४. १ खोटी. २ निघणे. ३ शिरणे. ४ व्यर्थ. ५ भरे. ६ उत्पन्न होईल. ७ बहुरूपी. ८ फसवतो ९ कफनीने. १० पसरला. ११ तोड. १२ तरवारीने. १३ साप. १४ काठ्या. १५ नांव. १६ वन. ________________

-- - ६३३] तत्त्वज्ञान ३३. सर्वभावाने ईश्वराचे भजन करणारे लोकच . मायासागर तरून जातात. आतां महदादि हे माझी माया । उतरोनियां धनंजया। . मी होइजे हे आया । कैसनि ये ॥ जिये ब्रह्माचळाचा आधाडां । पहिल्या संकल्पजळाचा उभडा-1 सवेचि महाभूतांचा बुडबुडा । साना आला ॥...॥ जे गुणधेनाचेनि वृष्टिभरे । भरली मोहाचेनि महापुरे। घेऊन जात नगरें । यमनियमांची॥ द्वेषाच्या आवर्ती दाटत । मत्सराचे वळसे पडत । माजि प्रमादादि तळपत । महामीन ॥...॥ रतीचिया बेटा । आदळती कामाचिया लाटा । जेथ जीवफेनसंघाटा । संघ दिसे ॥...॥ तया पाणियाचेनि बहिलेपणे । अझुनि न धरिती वोभाणे। ऐसा मायापुर हा कवणे । नरिजेल गा॥ येथ एक नवलावो । जो जो कीजे तरणोपावो । तो तो अपावो । होय ते ऐक ॥ एक स्वयंबुद्धीच्या बाहीं । रिंगोले तयांची शुद्धीची नाहीं। एक जाणिवेचे डोहीं। गर्वैचि गिळिले ॥ एकी वेदत्रयाचिया सांगडीं। घेतल्या अहंभावाचिया धोडी । ते मदमीनांचिया तोडीं। सगळेचि गेले ॥...॥... एकी यजनक्रियेची पेटी। बांधोनि घातली पोटीं। ते स्वर्गसुखाच्या कपाटी। शिरकोनि ठेले ॥...॥ जेथ वैराग्याची नाव न रिगे। विवेकाचा तागी नलगे। वरि कांहीं तरों ये योगें । तरि विपाये तो ॥...॥ १ महत्तत्वादि. २ स्वाधीन, साध्य. ३ अर्धवट तुटलेला कडा. ४ उसळी. ५ गुणरूपी मेघांच्या. ६ भोवरें. ७ भरलेली. ८ वळणे. ९ चमकतात. १० समुदाय. ११ पुष्कळ. १२ वेगाने. १३ पूर. १४ हानि. १५ शिरले. १६ पत्ताच. १७ भोपळे. १८ ठाव पहाण्याचा वेळू. १९. क्वचित्. 1 ________________

ज्ञानेश्वरवचनामृत. [६३३ पाडस वागुर कैरांडी । कां मुंगी मेरू वोलांडी। तरि मायेची पैलथडी । देखती जीव ॥...॥ येथ एकाच लीला तरले । जे सर्वभावे मज भजले। तयां ऐलीच थडी सरले । मायाजळ ॥ ज्ञा. ७. ६८-९७ . ३४. ईश्वर नाही म्हणणारे लोक केवळ दैवहीन होत. म्हणोनि अर्जुना मी नसे । ऐसा कवण ठाव असे। परि प्राणियांचे दैव कैसे । जे न देखती माते ॥...॥ हे आंत बाहेर मियां कोदले। जग निखिल माझेचि वोतले। की कैसे कर्म तया आड आले । जे मीचि नाही म्हणती ॥ परि अमृतकुहाँ पडिजे। का आपणपयांत कडिये काढिजे । ऐसे अर्थी काय कीजे । अप्राप्तासी॥ प्रासा एका अन्नासाठीं । अंध धांवताहे किरिटी। आडळला चिंतामणी पाये लोटी। आंधळेपणे ॥ तैसें ज्ञान जै सांडूनि जाये। तें ऐसी हे दशा आहे। म्हणोनि कीजे ते केले नोहे । ज्ञानेंविण ॥ ज्ञा. ९. ३००-३०५. - ३५. विश्वांतील सर्व सत्ता ईश्वराकडे आहे. तो विश्वश्रियेचा भता । मीचि गा येथ पांडुसुता । मी गोसावी समस्ता । त्रैलोक्याचा॥ आकाशे सर्वत्र वसावे । वायूने नावभरी उगे नसावे । पावके दाहावे । वर्षावे जळे ॥ १ हरणाचे पोर. २ जाळें. ३ कुरतडी, तोडी. ४ परतीर. ५ सहज. ६ अलीकडच्याच. ७ तीरावर. ८ ठिकाण. ९ भरलें. १० कूपांत. ११ सांपडलेला. १२ विश्वांतील संपत्तीचे मरण पोषण करणारा. १३ धनी. १४ क्षणभर. १५ स्वस्थ. ________________

तत्वज्ञान. पर्वतीं बैसका न संडावी । समुद्री रेखा नोलांडावी । पृथ्वीया भूते वाहावीं । हे आज्ञा माझी ॥ म्यां बोलविला वेद बोले । म्यां चालविला सूर्य चाले। म्यां हालविल्या प्राण हाले । जो जगाते चाळिता ॥ मियांचि नियमिलासांतां । काल ग्रासितसे भूतां। ... इये म्हणियागते पंडुसुता। सकळे जयाची॥ जो ऐसा समर्थ । तो मी जगाचा नाथ । आणि गगना ऐसा साक्षिभूत । तोही मीचि ॥ ज्ञा. ९. २८०-२८६. ३६. देवाचा जगताशी संबंध, इहीं नामरूपी आघवा । जो भरला असे पांडवा। आणि नामरूपांचाही वोल्हावा। आपणचि जो॥ जैसे जळाचे कल्लोळ । आणि कल्लोळी आथी जळ । ऐसेनि वसवीतसे सकळ । तो निवास मी ॥ जो मज होय अनन्य शरण । त्याचे निवारी मी जन्ममरण । यालागी शरणागतां शरण्य । मीचि एक ॥...॥ जैसा समुद्र थिल्लर न म्हणतां । भलतेथ बिंबे सविता। तैसा ब्रह्मादि सर्वा भूतां । सुहृद तो मी ॥ मीचि गा पांडवा। या त्रिभुवनासी वोलावा । सृष्टिक्षयप्रभवा । मूळ ते मी ॥ बीज शाखांत प्रसवे । मग ते रूखपण बीजीं सामावे। तैसे संकल्प होय आघवे । पाठी संकल्पी मिळे ॥ ऐसे जगाचे बीज संकल्प । अव्यक्त वासनारूप । तया कल्पांती जेथ निक्षेपं । होय ते मी ॥ ज्ञा. ९.२८३-२९३, - १ मर्यादा. २ चालन करणारा. ३ आज्ञा दिली असतां. ४ चाकर. ५आधार, बिन्हाळा. ६ डबकें. ७ सांठवले जाते. ८ ठेवणे. . .. ________________

४४ ज्ञानेश्वरवचनामृत [६३७ ३७. ईश्वर सर्वकर्ता अभून मनुष्य हा निमित्तमात्र आहे. येर चेष्टविते जे बळ । ते मागांचि मियां ग्रासिले सकळ । आतां कोल्हेरीचे वेताळे । तैसे निर्जीव हे आहाती ॥ हालविती दोरी तुटली । तरि तिये खांबावरील बाहुलीं। भलतेणे लोटलीं। उलथोनि पडती ॥ तैसा सैन्याचा यया बगा। मोडतां वेळ न लगे मैं गा। म्हणोनि उठीं उठी वेगां। शाहणा होई ॥ तुवां गोग्रहणाचेनि अवसरे। घातले मोहनास्त्र येकसरें। मग विराटाचेनि महाभेडे उत्तरे। आसनि नागविले ॥ आतां हे त्याहूनि निपटारे जाहाले । निवटी आयिते रण पडिले। घेई यश रिपु जिंतले । एकलेनि अर्जुने । _ ज्ञा. ११. ४६६-४७०. .. 2 ३८. ईश्वरास स्थूलदृष्टीने पाहणे हे पाहणे नव्हे. किंबहुना भैवा बिहाया । आणि साचे चाड आथि जरी मियां । तरि तूं गा उपपत्ति इया । जतन कीजे ॥ येहवीं दिठी वेधिली कवळे । ते चांदिणियाते म्हणे पिवळे । तेविं माझ्या स्वरूपी निर्मळे । देखिती दोष ॥ ना तरि ज्वरे विटाळले मुख । ते दुधाते म्हणे कडू विख । तोर्व अमानुषा मानुष । मानिती मातें ॥...॥ पैं स्थूलदृष्टी देखती माते । तेचि न देखणे जाण निरुते । जैसे स्वप्नींचेनि अमृते । अमर नोहिजे ॥...॥ १ मातीच्या चित्राचे. २ पुतळे. ३ आकार. ४ वेळी. ५ एकदम. ६ अतिभ्याडपणाचें. ७ हिसकावून. ८ हीन, निर्जीव. ९ संहार कर. १. संसाराला. ११ भीत असाल. १२ इच्छा. १३ युक्ती. १४ व्यापली. १५ कावीळ रागानें. १६ कडवट झालेले. १७ निश्चयेंकरून... ________________

६३९] तत्त्वशान. ४५ जैसा नक्षत्राचिया आभासा- साठी घात जाला तया हंसा। माजी रत्नबुद्धीचिया आशा । रिगोनियां ॥...॥ अथवा निधान हे प्रगटले । म्हणोनि खदिरांगार खोळे भरिले। कां साउली नेणतां घातले । कुहां सिंह ॥ तेविं मी म्हणोनि प्रपंची । जिहीं बुडी दिधली कृतनिश्चयाची । तिहीं चंद्रासाठी जेविं जळींची। प्रभा धरिली॥ तैसा कृतनिश्चय वायां गेला । जैसा कोणी येक कांजी प्याला । मग परिणाम पाहो लागला । अमृताचा॥ तैसे स्थूळाकारी नाशिवंते । भरंवसा बांधोनि चित्ते । पाहती मज अविनाशात । तरि कैंचा दिसे ॥ ज्ञा. ९, १४०-१५२. ३९ ईश्वरास मानुषधर्म लावणे हे चुकीचे होय. येतुलेनि अनामा नाम । मज अक्रियासी कर्म । विदेहासी देहधर्म । आरोपिती ॥...॥ * मज वर्णहीना वर्ण । गुणातीतासि गुण । मज अचरणासी चरण । अपाणिया पाणी॥...॥ तैसे अश्रवणा श्रोत्र । मज अचक्षुसी नेत्र । अगोत्रा गोत्र । अरूपा रूप ॥...॥ मज अनावरणा प्रावरण । भूषणातीतासि भूषण । मज सकळकारणा कारण । देखती ते ॥ मज सहजाते करिती । स्वयंभाते प्रतिष्ठिती। निरंतराते आव्हानिती । विसर्जिती गा॥ मी सर्वदा स्वतःसिद्ध । तो की बाळ तरुण वृद्ध। मज एकरूपा संबंध । जाणती ऐसे ॥ ___१ ठेवा. २ खैराचे निखारे. ३ पदरांत. ४ उडी घातली. ५ ताकाची निवळ,, पेज, ६ नात्याचा संबंध. ७ आच्छादन घालण्यासारखा नसलेला. ________________

४६ ज्ञानेश्वरवचनामृत. [६३९ मज अद्वैतासी दुजें । मज अकर्तयासी कोजे । मी अभोक्ता की भुंजे । ऐसे म्हणती॥ मी स्वानंदाभिराम । तया मज अनेक सुखांचा काम। आघवाची मी असे सम । की म्हणती एकदेशी॥ मी आत्मा एक चराचरी । म्हणती एकाचा कैंपक्ष करी। आणि कोपोनि एकाते मारी । हेचि रूढविती ॥ किंबहुना ऐसे समस्त । जे हे मानुषधर्म प्राकृत। तयाचि नांव मी ऐसे विपरीत । ज्ञान तयांचे॥ जंव आकार एक पुढां देखती । तंव हा देव येणे भावे भजती। मग तोचि विघलिया टाकिती । नाही म्हणोनि ॥ माते येणे येणे प्रकारे । जाणती मनुष्य ऐसेनि आकारे । म्हणऊनि ज्ञानचि ते आंधारे । ज्ञानासि करी ॥ ज्ञा. ९. १५६-१७१. ४०. देवांची ईश्वराविषयी तळमळ. तैसें या जनासी जाहाले । तूते देखोनि तळमळित ठेलें। यामाजि पैलँ भले । सुरांचे मेळवि ॥ है तुझे आंगिक तेजें । जाळूनि सर्व कर्माची बीजे। मिळत तुज आंत निजे । सद्भावेसीं ॥ आणिक एक सावियाचि भयभीरू । सर्वस्वं धरूनि तुझी मोहरू। तुज प्रार्थिताती करू । जोडोनियां ॥ देवा अविद्यार्णवीं पडलो । जी विषयवागुरे आतुडलो। स्वर्गसंसाराचिया सांपडेलों । दोहीं भागी॥ ऐसे आमुचे सोडवणे । तुजवांचोनि कीजेल कवणे। तुज शरण गा सर्वप्राणे । म्हणत देवा ॥ १ कर्म. २ कैवार. ३ प्रसिद्धीस आणतात. ४ सामान्य. ५ भंगला. ६ काळोख. ७ पलीकडे. ८ समुदाय, ९ देवांचे समुदाय. १० सहजच. ११भयभीत.१२ मार्ग. १३विषयरूप जाळ्यांत. १४आडकलो. १५पेंचांत पडलो... ________________

६४१] तत्त्वज्ञान. हे आघवेचि आपुलालिया लोकी । उत्कंठित अवलोकीं। हे महामूर्ती दैविकी । पाहात आहाती ॥ मग पाहात पाहात प्रतिक्षणीं । विस्मित होऊनि अंतःकरणीं । करित निजमुकुटी वोवाळणी । प्रभुजी तुज ॥ ते जयजयघोषकलरवें । स्वर्ग गाजविती आघवे । ठेवित ललाटावरी बरवे । करसंपुट ॥ ज्ञा. ११. ३२६-३३६. ४१. ईश्वर हाच सर्व विश्वाचे मूळ होय. पाहे पां आरंभी बीज एकले। मग तोचे विरूढलिया बुड जाहलें। बुडी कोभ निघाले । खांदीयांचे ॥ खांदीयांपासूनि अनेका । फुटलिया नाना शाखा। शाखास्तव देखा पल्लव-। पाने ॥ पल्लवीं फूल फळ । एवं वृक्षत्व जाहाले सकळ । ते निर्धारिता केवळ । बीजचि आघवे ॥...॥ ऐसेनि है विश्व येथे। मीचि विस्तारिलोसे निरुते। परि भावाचेनि हाते । माने जया ॥ म्हणोनि गा यापरी । ब्रह्मादि पिपीलिकावेरी। मीवाचूनि दुसरी । गोष्टीच नाहीं ॥ ऐसे जाणे जो साचें । तया चेहरे जाहाले ज्ञानाचे। म्हणोनि उत्तमाधमभेदाचे । स्वप्न न देखे ॥...॥ म्हणऊनि अभेदे जो भक्तियोग । तेथ शंका नाहीं नये खंग। करितां ठेला तरी चांग । ते सांगितले षष्ठीं ॥...॥ ऐसेनि जे निजज्ञानी । खेळत सुखे त्रिभुवनीं। जगद्पा मनीं । सांठवूनि माते ॥ १ मंजुळ शब्दान. २ जोडलेले हात. ३ अंकुर आल्यावर. ४ बुंधा. ५ अंकुर. ६ पटेल. ७ मुंगीपर्यंत. ८ जागृति. ९ प्रतिबंध. १० राहिला. ________________

ज्ञानेश्वरवचनामृत. [६४१ जे जे भेटे भूत । ते ते मानिजे भगवंत । हा भक्तियोग निश्चित । जाण माझा ॥ - ज्ञा. १०.९८-११८. ४२. विषमभूतग्रामामध्ये एकाच समवस्तूचे दर्शन. भूतें आघवींचि होती । एकाची एक आहातीं । परि मैं भूतप्रतीती । वेगळाली असे ॥ यांची नामही आनाने । अनारिसीं वर्तने । वेषही सिनाने । आघवेयांचे ॥ ऐसे देखोनि किरीटी । भेद सूसी हन पोटीं। तरि जन्माचिया कोटी । न लाहसी निघों ॥ पैं नानाप्रयोजनशीळे । दीर्घं वक्रे वर्तुळे । होती एकीचींचि फळे । तुंबिणीयेची ॥...॥ हे भूतग्राम विषम । परि वस्तु ते एथ सम । घटमठी व्योम | जियापरी ॥ हा नाशता भूताभास । एथ आत्मा तो आविनाश । जैसा केयूरादिकी कस । सुवर्णाचा॥ एवं जीवधर्महीन । जो जीवेसीं अभिन्न । देखे तो सुनयन । शानियांमाजीं॥ शानाचा डोळा डोळसां- माजि डोळस तो वीरेशा। हे स्तुति नोहे बहुवसा । भाग्याचा तो ॥...॥ म्हणोनि तो दैवागळा । वानीत असो वेळोवेळां । जे साम्यसेजे डोळा । लागला तया ॥ ज्ञा. १३. १०५९-१०८०, - १ निरनिराळी. २ भिन्नभिन्न. ३ त-हेत-हेचे. ४ धरिशील. ५ नानाप्रकारच्या कामी उपयोगी पडणारी. ६ भोपळीची. ७ आकाश. ८ झोंप लागली. ________________

६४४] तत्त्वज्ञान... ४९ ४३. जगास परतें सारून ईश्वास पाहता येणे शक्य नाही. आतां शरीरे बहुते । देखोनि न भेद हो चित्ते। जे मनबुद्धयादि भूते । एकेचि येथे ॥ हां गा एकचि देहीं । काय अनारिसे अवयव नाहीं। तेवीं विचित्र विश्व पाहीं। एकचि हे ॥ मैं उंचा नीचा डाहळिया। विषमा वेगळालिया। येकचि जेवीं जालिया । बीजाचिया ॥...॥ नाना कल्लोळपरंपरा। संतती जैसी सागरा । आम्हां आणि चराचरा । संबंध तैसा ॥ म्हणौनि वन्हि आणि ज्वाळ । दोन्ही वन्हीचि केवळ । तेवि मी गा सकळ । संबंध वाव ॥ जालेनि जगे मी झांके । तरि जगत्वे कोण फांके। किळेवरी माणिक । लोपिजे काई ॥...॥ म्हणौनि जग परोते । सारूनि पाहिजे माते। तैसा नोहे उखिते । आघवे मीचि ॥ ज्ञा. १४. ११८-१२८. ४४. ईश्वराच्या रूपाचे याथातथ्यरीतीने अज्ञेयत्व. मी कवण पां केतुला। कवणाचा के जाहला। या निरुती करितां बोला । कल्प गेले ॥ अगा उदरींचागर्भ जैसा । न देखे आपुलिया मायेची वयाँ। मी आघवेयां देवां तैसा । नेणवे कांहीं ॥ आणि जळचरां उदधीचे मान । मशका नोलांडवेचि गगन। तेवि महर्षांचे ज्ञान । न देखचि माते॥ N १ भिन्नभिन्न. २ खोटा. ३ प्रभेनें. ४ पलीकडे. ५ संपूर्ण. ६ निश्चय. ७ वय. ८ चिलट. ________________

ज्ञानेश्वरवचनामृत. कां जे महर्षी आणि देवा । येरां भूतेजातां सर्वा। मीचि आदि म्हणोनि पांडवा । अवघड जाणतां ॥ उतरले उदक पर्वत वळधे । जरि झाड वाढत मुळी लागे। तरि मियां जालेनि जगें । जाणिजे मात ॥ ज्ञा. १०.६५-६५. ४५. ज्ञान हे ईश्वरापुढे अज्ञान होय. अर्जुना माझे ठायीं । आपणवीण सौरस नाहीं । मी उपचारे कवणाही । नाकळे गा॥ एथ जाणीव करी तोचि नेणे । आथिलेपण मिरवी तेचि उणे । आम्ही जाहालो ऐसे जो म्हणे। तो कांहींचि नव्हे ॥...॥ पाहे पां जाणिवेचेनि बळे । कोण्ही वेदांपासूनि असे आगळे । की शेषाहूनि तोडाळे । बोलके आथी॥ तोही आंथरुणा तळवटी दडे । येरूँ नेति नेति म्हणोनि बटुडे। ... एथ सनकादिक वेडे । पिसे जाहाले॥ करितां तापसांची कडसणी | कवण जवळां ठेविजे शूळपाणी। तोहि अभिमान सांडूनि पायवणी । माथां वाहे ॥...॥ म्हणोनि थोरपण पैन्हां सांडिजे। एथ व्युत्पत्ति आघवी विसरिजे। ॐ जगा धाकुट होइजे । तें जवळीक माझी॥ अगा सहस्रकिरणाचिये दिठी-1 पुढां चंद्रही लोपे किरीटी । तेथ खद्योत कां हुटहुँटी । आपुलेनि तेजें ॥...॥ यालागी शरीरसांडोवा कीजे । सकळगुणांचे लोण उतरिजे । संपत्तिमद सांडिजे । कुरवंडी करूनी ॥ ज्ञा. ९. ३६७.-३८१ १ आश्रय करील. २ आनंद, योग्यता. ३ स्वाधीन होत नाही. ४ संपन्नता. ५ श्रेष्ठं. ६ बोलकें. ७ दुसरा ( येथे, वेद)..८. मागे सरतो. ९ निवड, विचार. १० शंकर. ११ चरणतीर्थ. १२ पलीकडे. १३ ज्ञातेपणाचा अभिमान. १४ सूर्य. १५ कांजवा. १६ घमेंड करावी. १७ निंबलोण करणे, उतरून टाकणे. ________________

L E ६४७] .: तत्त्वज्ञान.. ४६. तूं गुणत्रयाचा अव्हेर करून आत्मसुखाचा उपभोग घे. तिहीं गुणी आवृत । हे वेद जाण निभ्रांत । म्हणोनि उपनिषदादि समस्त । सात्त्विक ते ॥ ..... येर रजतमात्मक.। जेथ निरूपिजे कर्मादिक। ... .. जे केवळ स्वर्गसूचक । धनुर्धरा ॥......... म्हणोनि तूं जाण । हे सुखदुःखासींच कारण।. एथ झणे अंतःकरण । रिघों देसी॥ . तूं गुणत्रयाते अव्हेरी । मी. माझे हे न करीं । ... एक आत्मसुख अंतरीं । विसंब झणीं। .. जरी वेदें बहुत बोलिले । विविध भेद सूचिले। तरी आपण हित आपुले । तेचि घेपे ॥ जैसा प्रगटालिया गभस्ती। अशेषही मार्ग दिसती। तरि तेतुलेहि काय चालिजती । सांगे मज ॥ . का उदकमय सकळ । जरी जाहले असे महीतळ । तरि आपण घेपे केवळ । आर्तीर्च जोगे॥ तैसे ज्ञानी जे होती । ते वेदार्थात विर्वरिती। मग अपेक्षित ते स्वीकारिती । शाश्वत जे ॥ . ज्ञा. २. २५६-२६३. ४७. साधु हाच महाभूतांच्या माथ्यावर चढू शकतो. ऐसाही जरी विपायें । सांडुनि पुढील पाये। सर्वंद्रियांसी होये । पाठिमोरां जो॥ प्रवर्तलाही वेगी बेहुडे । देह सांडुनी मागिलीकडे। महाभूतांचिया चढे । माथयावरी ॥ । १ व्याप्त. २ निःसंशय. ३ चुकून. ४ विसरूं नकोस. ५ पृथ्वीतल... ६ तहान, इच्छा. ७ विचार करतात. ८ कदाचित्. ९ मार्गे फिरे. . 33827 ________________

ज्ञानेश्वरवचनामृत. [६४७ तेथ राहोनि ठायोठिक । स्वप्रकाशे चोखे । अजत्व माझे देखे । आपुलियां डोळां ॥ मी आदिसी पर । सकळलोकमहेश्वर । ऐसिया माते जो नर । यापरी जाणे । तो पाषाणामाजि परिस । जैसा रसाआंत सिद्धरंस । तैसा मनुष्याआंत तो अंश । माझाचि जाण ॥ ते चालत ज्ञानाचे बिंब । तयाचे अवयव ते सुखाचे कोभ। येर माणुसपण ते भांब । लौकिक भाग ॥...॥ तो आपभयेचि सांडिजे पापी । जैसा जळत चंदन सी। तोवं माते जाणे तो संकल्पी । वर्जूनि धापे ॥ ज्ञा. १०. ७२-८०. ४८. ईश्वरस्वरूपाचे ज्ञान म्हणजेच ईश्वराच्या सर्व विभूतींचें ज्ञान होय. जैसी आधवींचि नक्षत्रे चावी । ऐसी चाड उपजेल जै जीवीं । ते गगनाची बांधावीं । लोथ जेवीं ॥ कांपृथ्वीये परमाणूंचा उगाणां ध्यावा । तरि भूगोलाँच कांखे सुवावा। तैसा विस्तार माझा पाहावा । तरि जाणावे माते ॥ जैसे शाखांसी फूल फळ । ऐकिहळां वेटाळू म्हणिजे सकळ । तरि उपडूनियां मूळ । जेविं हाती घे ॥ तेविं माझे विभूतिविशेष । जरी जाणों पाहिजती अशेष । तरि स्वरूप एक निर्दोष । जाणिजे माझे ॥ ये हवीं वेगळालिया विभूती । कायिएक परिससी किती। म्हणोनि एकिहेळां महामती । सर्व मी जाण ॥ - ज्ञा. १०.२५९-२६३. १ ठिकाणाच्या ठिकाणी स्थिर. २ अमृत. ३ अंकुर. ४ भास. ५ कल्पना कडून. ६ वगळून. ७ घेतला जातो. ८ मोट, गांठोडें. ९ झाडा. १० पृथ्वी. ११ घालावी. १२ शाखांसह. १३ एकदम. ________________

६४९] तत्त्वज्ञान ४९. अर्जुनाची विश्वरूपदर्शनाबद्दल उत्कंठा. मग आइका तो किरीटी । घालूनि विश्वरूपी दिठी । पहिली कैसी गोठी । करितां जाहला ॥ है सर्वही सर्वेश्वर । ऐसा प्रतीतिगतं जो पतिकरें। तो बाहेरी होआवा गोचर । लोचनांसी ॥ हे जीवाआंतुली चाड । परि देवांसि सांगता सांकड। कां जे विश्वरूप गूढ । कैसेनि पुसावे॥ म्हणे मागां कवणीं कहीं । जे पढियंतेने पुसिले नाही। ते सहसा कैसे काई । सांगा म्हणों ॥ मी जरी सलगीचा चांग । तरि काय आइसीहूनि अंतरंग। परि तेही हा प्रसंग । बिहाली पुसों॥ माझी आवडेतैसी सेवाजाहली।तरिकाय होईल गरुडाचियायेतुली। परि तोही हे बोली। करीचि ना॥ मी काय सनकादिकांहूनि जवळा।परितयांही नागवेचि हाचाळा। मी आवडेन काय प्रेमळां । गोकुळींचिया ऐसा ॥ तातेही लेकुरपणे झंकविले । एकाचे गर्भवासही साहिले। परि विश्वरूप हे राहविले । न दावीच कवणां ॥ हा ठायवरी गुंज । याचिये अंतरींचे हे निज । केवि उठाउठी मज । पुसो ये पां॥ आणि न पुसोचि जरी म्हणे । तरि विश्वरूप देखिलियाविणे। सुख नोहचि, परि जिणे । तेहीं विपाये ॥ म्हणोनि आतां पुसो अळुमाळसे । मग करूं देवा ठोके तैसें। येणे प्रवर्तला साध्वसे । पार्थ बोलो॥ ज्ञा. ११. २८-३८. १ अनुभवांत असलेला. २ अनुभव, अंगिकार. ३ संकट, संकोच. ४ आवडत्याने. ५ एकदम. ६ नेहाचा. ७ जवळचा. ८ भ्यायली. ९ न करवे. १०. फसविले. ११ गुप्त. १२ झडकर. १३ विचारता येईल. १४ थोडेसें. १५ आवडले तसें. १६ भयाने. ________________

शानेश्वरवंचनामृत. ५०. ईश्वराचे मुद्दलरूप......... मग बोलिला तो किरीटी । म्हणे तुम्ही केली जे गोठी। तिया प्रतीतीची दिठी। निवाली माझी॥ आतां जयाचेनि संकल्पै । हे लोकपरंपरा होय हारपे।।. जया ठायाते आपणपे । मी ऐसे म्हणसीः॥. ते मदल रूप तुझे । जेथूनि इये द्विभुजे हन चतुर्भुजे । सुरकार्याचेनि व्याजे । घेवों घेवी येसी ॥ पै जळशयनाचिया अवगणिया । कां मत्स्यकूर्म इया मिरवणिया। खेळ सरलिया गुणिया । सांठविसी जेथ ॥ उपनिषदे जे गाती । योगिये हृदयीं रिगोनि पाहाती। जयात सनकादिक आहाती । पोटाळनियां ॥ ऐसे अगाध जे तुझे । विश्वरूप कानीं ऐकिजे । ते देखावया चित्त माझे । उतावीळ देवा ॥ देवे फेडूनियां सांकड । लोभे पुसली जरी चाड । तरि हेचि एकी वार्ड । आर्ति जी मज ॥ तुझे विश्वरूप आघवे । माझिये दिठीसी गोचर होआवे । ऐशी थोर आस जीवें । बांधोनि आहे ॥ ज्ञा. ११.८१-८८. ५१. ईश्वराचे अतींद्रियस्वरूप चर्मदृष्टीने पाहणे शक्य नाही. मग म्हणे उत्कंठे वोहर्ट न पडे। अझूनि सुखाचि सोयं न सांपडे। परि दाविले ते फुडे । नाकळेचि यया ॥ हे बोलोनि देव हांसिले। हांसोनि देखणिया म्हणितले। आम्ही विश्वरूप तरी दाविले । परि देखसीच ना तूं ॥ .: १ अनुभवाची. २ नाहीशी होते. ३ निमित्ताने. ४. सोंगें. ५ गारुडी. ६ संकोच. ७ मोठी. : कमीपणा. ९ मार्ग. १० खरोखर. ११ पहाण्यास तयार झालेल्यास ________________

६५२] तत्त्वज्ञान.. यया बोला येरे विचक्षणे । म्हणितले हां जी कवणासि ते उणे । तुम्हीं बकाकरवी चांदिणे । चरवू पहा मां ॥ हां हो उटोनियां आरिसा । आंधळिया दावू बैसा। बहिरियापुढे हृषीकेशा । गाणीव करा ॥...॥ जे अतींद्रिय म्हणोनि व्यवस्थले।केवळ ज्ञानदृष्टीविया भागाफिटले ते तुम्ही चर्मचथूपुढे सूदले। मी कैसेनि देखे ॥ ज्ञा. ११. १५४-१५९.. ५२ दिव्यदृष्टीने ईश्वगचे स्वरूपदर्शन. म्हणोनि तो देवांचा रावो । म्हणे पाते तुज दिव्य दृष्टि देवों । जया विश्वरूपाचा ठावो । देखसी तूं॥ ऐसी श्रीमुखौनि अक्षरे । निघतीना जंव एकसरें। तर अविद्येचे आंधारे। जावोचि लागे ॥...॥ मग दिव्यचक्षुप्रकाश जाहला । तया शानदृष्टी फांटा फुटला।... ययापरी दाविता जाहला । ऐश्वर्य आपुले ॥...॥ एकसर ऐश्वर्यतेजे पाहले । तया चमत्काराचे एकार्णव जाहाले। चित्त समाजीं बुडोनि ठेले । विस्मयाचिया ॥...॥ तेव्हां मनासी मनपण न स्फुरे । बुद्धि आपण न सांवरे। इंद्रियांचे रश्मी माघारे । हृदयवरी भरले ॥...॥ तैसा विस्मित पाहे कोडे । तंव पुढां होतें चतुर्भुज रूपडे । तेचि नानारूप चहूंकडे । मांडोनि ठेलें ॥...॥ प्रथम स्वरूपसमाधान । पावोनि ठेला अर्जुन । सवेचि उघडी नयन । तंव विश्वरूप देखे ॥ . इहींचि दोहीं डोळां । पाहावे विश्वरूपा सकळा । तो श्रीकृष्ण सोहळा । पुरविला ऐसा ॥

---

............ ज्ञा. ११. १७६-१-९६... १ बुद्धिवानाने. २ तर. ३ स्वच्छ पुसून, घासून. ४ शास्त्रद्वारे ठरले. ५ ठेवले. ________________

ज्ञानेश्वरवचनामृत. [६५३ ५३. अर्जुनाचे अपराधक्षमापनस्तोत्र, म्हणोनि काय काय आतां । निवेदिजेल अनंता । मी राशि आहे समस्तां । अपराधांची ॥ या लागी पुढां अथवा पाठीं। जिये राहाटलो बहुवे वोखटी। तिये मायेचियापरी पोटीं । सामावी प्रभो॥ जी कोणी एके वेळे । सरिता घेऊनि येति खंडळे । तिये सामाविजति सिंधुजळे । आन उपाय नाहीं॥ तैसी प्रीति का प्रमाद । देवेसी मियां विरुद्ध । बोलविली तिये मुकुंद । उपसाहावीं जी ॥...॥ तरि आतां अप्रमेया । मज शरणागता आपुलिया। क्षमा कीजो जी यया । अपराधांसी ॥... ऐसें अर्जुन म्हणितले । भग पुढती दंडवत घातले । तेथे सात्विकाचे आले । भरते तया ॥ मग म्हणतसे प्रसीद प्रसीद । वाचा होतसे सद्गद । काढी जी अपराध- समुद्रौनि ।...॥ पुत्राचे अपराध । जरी जाहाले अगाध । तरी पितां साहे निद्व । तैसे साहिजो जी॥ सख्याचे उद्धत । सखा साहे निवांत । तैसे तुवां समस्त । साहिजो जी॥ ज्ञा. ११.१५५-५७४, ५४. अर्जुनाचे धसाळपण. या अर्जुनाचिया बोला । विश्वरूपा विस्मयो जाहला। म्हणे ऐसा नाहीं देखिला । धसाळ कोणी ॥ १ वाईट. २ गढूळ उदकें. ३ सद्गदित. ४ द्वैतभास सोडून. ५ दांडगेपणा. ६ अविचारी. ________________

FR ६५४] तत्त्वज्ञान. कोण हे वस्तु पावला आहासी । तया लाभाचा तोष न घेसी। मा भेणे काय नेणों बोलसी । हेकर्ड ऐसा॥ आम्ही सावियाचि में प्रसन्न होणे । तें आंगचिवरी म्हणे देणे । वांचोनि जीव असे वेचणे । कवणासि गा॥...॥ ते हे अपरां अपार । स्वरूप माझे परात्पर । एथूनि ते अवतार । कृष्णादिक ॥...॥ हे तुजवाचून अर्जुना । पूर्वी श्रुत दृष्ट नाहीं आना। जे जोगे नव्हे साधना । म्हणोनियां ॥...॥ आजि ध्यानसंपत्तीलागी । तूं एकचि आथिला जगीं। हे परम भाग्य आंगीं । विरंचीही नाहीं॥ म्हणोनि विश्वरूपला श्लाघ । एथिचे भय नेघ नेघ । हे वांचूनि अन्य चांग । न मनीं कांहीं ॥ हां गा अमृताचा समुद्र भरला आणि अवसांत वरपँडा जाहला। मग कोणीही आथि वोसंडिला । बुडिजेल म्हणोनि ॥ ना तरि सोनयाचा डोगर । येसंणा न चले हा थोर । ऐसे म्हणोनि अव्हर । करणे घडे ॥ दैवे चिंतामणी लेइजे । की हैं ओझं म्हणोनि सांडिजे । कामधेनु दवडिजे । न पोसवे म्हणोनि ॥...॥ तैसे ऐश्वर्य हे महातेज । आजि हातां आले आहे सहज । की एथ तुज गजबज । होआवी कां॥ परि नेणसीच गांवढिया । काय कोपो आतां धनंजया। आंग सांडोनि छाया । आलिंागतोसि मा॥ हे नव्हे जो मी साचे । एथ मन करूनियां काँचे । प्रेम धरिसी अगणियचे। चतुर्भुज जे ॥...॥ हे रूप जरी घोर । विकृत आणि थोर। तरि कृतनिश्चयाचे घर । हेचि करी ॥ MITHLE - १ भ्याड, एककल्ली. २ ब्रह्मदेवास. ३ धन्यता मान.४ घेऊ नकोस.५ अकस्मात्. ६ प्राप्त. ७ टाकून दिला. ८ एवढा. ९ भीति. १० अधीर. ११ सोगाचे. ________________

ज्ञानेश्वरवचनामृत. कृपण चित्तवृत्ति जैसी । रोवोनि घाली ठेवयापासीं। मग नुसंधेन देहेसीं । आपण असे॥ कां अजातपक्षिया जवळा । जीव ठेऊनि अंविसाळां। पक्षिणी अंतराळा- माजि जाय ॥ ना ना गाय चरे डोंगरौं । परि चित्त बांधले वत्से घरीं । तैसे प्रेम येथिचे करी । स्थानपति ॥ येरे वरिचिलेनी चित्ते । बाह्य सख्य सुखापरने। . भोगिजो का श्रीमूर्तीते। चतुर्भुज ॥ .. परि पुढतपुढती पांडवा । हा एक बोल न विसरावा। जे इये रूपीहुनी सद्भावा । नेदावे निधों ॥ है कहीं नव्हतंचि देखिलें । म्हणोनि भय जे तुज उपजलें। ते सांडी एथ संचलें। असो दे प्रेम ॥.... आतां करूं तुजया सारिखे। ऐसे म्हणितले विश्वतोमुखे । . तरि मागील रूप सुखे । न्याहाळी पां तूं ॥ - ज्ञा. ११. ६ ०९-६३९. ५५. विश्वरूपाचे पुनः कृष्णरूप... ऐसे वाक्य बोलतखेवो । मागुता मनुष्य जाहला देवो। हे ना परि नवलावो । आवडीचा तिये॥ श्रीकृष्णचि कैवल्य उघडे । वरि सर्वस्व विश्वरूपायेवढ़े। :: हातीं दिधले की नावडे । अर्जुनासी । वस्तु घेऊनि वाळिजे । जैसे रत्नासि दूषण ठेविजे । ना तरि कन्या पाहूनियां म्हणिजे । मना नये हे ॥.... तया विश्वरूपा येवढी दशा । करितां प्रीतीचा वाढ कैसा।। शेल दिधलीसे उपदेशा । किरीटीस देवें॥ m ...१ द्रव्याच्या ठेव्याजवळ. २ सड्या, एकट्या. ३ घरट्यांत. ४ आकाशांत. ५ पहा. ६. बोलतांक्षीच. ७ टाकावी. ८ उत्तम वांटा. ________________

- ६५६] तत्त्वज्ञान. मोडोनि भांगाराचा रवा । लेणे घडिले आपुलिया सवा । मग नावडे जरी जीवा । तरी आटिजे पुढतीं ॥ ६४४॥ हो कां जे कृष्णाकृतीचिये मोडीं। होती विश्वरूपपटाची घडी। ते अर्जुनाचिये आवडी । उकलुनि दाविली ॥ ६५१ ॥..... तंव परमाणु वा रंग । तेणे देखिला साविया चांग । तेथ ग्राहकीये नव्होच लागे । म्हणोनि घडी केली पुढती ॥६५२॥ तैसे शिष्याचिये प्रीती जाहाले ।कृष्णत्व होते ते विश्वरूप जालें। ते मना नयोचे मग आणिले । कृष्णपण मागुते ॥ ६४५ ॥ हा ठाववरी शिष्याची निकसी।साहाती गुरु आहाती कवणे देशी। परि नेणिजे आवडी कैशी । संजय म्हणे ॥ ज्ञा. ११. ६४०-६४६. ५६. भक्त हेच योगयुक्त होत. इया किरीटीचिया बोला । तो जगबंधु संतोषला।। म्हण हो प्रश्न भला । जाणसी करूं ॥...॥ वर्षाकाळी सरिता । जैसी चढो लागे पंडुसुता। तैसी नीचनवी भजतां । श्रद्धा दिसे ॥ ... परि ठाकलियाँही सागर । जैसा मागीलही यावा आनिवार । । तिये गंगेचिये ऐसा पडिभर । प्रेमभावा ॥ तैसे सर्वैद्रियर्यासहित । मजमाजि सूनि चित्त । जे रात्रिदिवस न म्हणत । उपासिती ॥ इयापरि जे भक्त । आपणपे मज देत। तेचि मी योगयुक्त । परम मानीं ॥ . . ज्ञा. १२.३४-३९ १लगड. २ इच्छेप्रमाणे. ३ डौलांत, वळणांत. ४ गि-हाइकीचा. ५ संबंध. ६ किरकिर, जिकीर. ७ नित्यनवी. ८ प्राप्त झाल्यावरही. ९ भर. १० घालून. ________________

ज्ञानेश्वरवचनामृत. ५७. अव्यक्तोपासक हेही मलाच मिळतात. आणि येर तेही पांडवा । जे आरूढोनि सोहंभावा। झोबती निरवयवा । अक्षरासी॥ मनाची नखी न लगे। जेथ बुद्धीची दृष्टी न रिगे। इंद्रियां कीर जोगें। काय होईल ॥ . परि ध्यानाही कुवाडें । म्हणोनि एके ठायीं न सांपडे । व्यक्तीसी माजिवडे । कवणेही नोहे ॥ जया सर्वत्र सर्वपणे । सोही काळी असणे । जे पावनि चितवणे। हिंपुटी जाहले॥ जे होय ना नोहे । जे नाहीं ना आहे । ऐसे म्हणोनि उपाये । उपजतीचि ना॥ चे चळे ना ढळे । सरे ना मैळे । ते आपुलेनीचि बळे । आंगेविलें जिहीं ॥...॥ ऐसे जे समबुद्धी । मिळावया सोहंसिद्धी। आंगविताती निरर्वधी । योगदुर्गे॥ आपुलिया साटोवाटीं । शन्य घेती उठाउठीं। तेही मातेचि किरीटी । पावती गा॥ पांचूनि योगाचेनि बळे । अधिक काही मिळे। ऐसें नाहीं आँगळे । कष्टची तयां। ज्ञा. १२. ४०-५९. . ५८. ब्रह्मस्वरूपाची अखंडस्थिति. जे एक आंत बाहेरौं । जे एक जवळ दुरी। जे एक वांचूनि परी । दुजी नाहीं ॥...॥ १ नखें. २ कठीण. ३ मध्ये. ४ कष्टी. ५ स्वाधीन करून घेतले. ६ एकसारखें. ७ मोबदल्यांत. ८ अधिक. ९ प्रकार. ________________

६५९] तत्त्वज्ञान. स्वेदजप्रभृति । वेगळाल्या भूतीं। जयाचिये अनुस्यूतीं । खोमणे नाहीं ॥...॥ बाल्यादि तिन्ही वयसीं । काया एकचि जैसी। तैसे आदिस्थितिग्रासी । अखंड जे ॥ सायंप्रातर्माध्यान्ह । होतां जातां दिनमान । जैसे कां गगन । पालटेना॥ अगा सृष्टीवेळे प्रियोत्तमा । जया नाम म्हणती ब्रह्मा। स्थिती जे विष्णुनामा । पात्र जाहाले। मग आकार हा हारपे । तेव्हां रुद्र जे म्हणिपे । ते ही गुणत्रय जेव्हां लोपें । तें जे शून्य ॥...॥ जे अग्नीचे दीपन। जे चंद्राचे जीवन । सूर्याचे नयन । देखिती जेणे ॥...॥ जे देखिलियाचिसवे । दृश्य द्रष्टा हे आघवे । एकवट कालवे । सामरस्य ॥...॥ जैसे सरलिया लेखे । आंख होती एक। तैसे साध्यसाधनादिक । ऐक्यासि ये ॥ ज्ञा. १३.९१५-९३८. ५९. ब्रह्मस्वरूपाचे अनिवर्णनीयत्व, आणि जाणितलेया वरौतें । काही करणे नाही जेथे। जाणणेचि तन्मयाते । आणी जयाचें ॥ जे जाणितलेयासाठीं । संसारा कानियां कांटी। जिरोनि जाइजे पोटीं । नित्यानंदाच्या ॥...॥ जे नाही म्हणों जाइजे । तंव विश्वाकारे देखिजे। आणि विश्वचि ऐसे म्हणिजे । तरि हे माया ॥...॥ .१ घामापासून उत्पन्न झालेले. २ अखंडतेंत. ३ कमीपणा, न्यूनता. ४ उत्पत्तीचे वेळेस. ५ हिशोब. ६ आंकडे. ७ वर. ८ कुंपण. ________________

ज्ञानेश्वरवचनामृत. म्हणोनि आथी नाथी हे बोली । जे देखोनि मुकी जाहली । विचाराची मोडली । वाट जेथे ॥ जैसी भांडघटशरावी । तदाकार असे पृथ्वी।... तैसे सर्व होऊनियां सर्वी । असे जे वस्तु ॥...॥ तयाते याकारणे । विश्वबाहु ऐसे म्हणणे। ...... जे सर्वचि सर्वपणे । सर्वदा करी ॥ आणि समस्तांही ठायां । एके काळी धनंजया। आले असे म्हणोनि जया। विश्वांनि नाम। पैं सवितया आंग डोळे । नाहींत वेगळे वेगळे। तैसें सर्वद्रष्टे सकळे । स्वरूपे जै॥ . . .......... म्हणोनि विश्वतश्चक्षु । हा अचमूच्या ठायीं पक्षु।... बोलावया दक्षु । जाहला वेद ॥ जै सर्वांचे शिरावरी । जे नित्य नादे सर्वापरी । ऐसिये स्थितीवरी । विश्वमूर्धा म्हणिपे ॥ ...... पैं गा मूर्ति तेचि मुख । हुताशना जैसे देख । ऐसे सर्वपणी अशेख । भोक्ते जे ॥ .. यालागी,जया पार्था । विश्वतोमुख हे व्यवस्था। आली वाक्पथा। श्रुतीचिया ॥...॥ वांचूनि हस्त नेत्र पाये । हे भाष तेथ के आहे। सर्वशून्यत्वाचा साहे । निष्कर्ष जे ॥...॥ तैसे साचचि जे एक । तेथ के व्याप्यव्यापक।.. परि बोलावया नावेक । करावे लागे॥ मैं शून्य – दावावे जाहाले । तें बिंदुले एक केले। तैसे अद्वैत सांगावे बोले । तैं द्वैत कीजे ॥ येहवीं तरी पार्था । गुरुशिष्यसत्पथा। आडळ पडे सर्वथा । बोल खुंटे॥ .. ज्ञा. १३. ८६६-८८९. . १ डेरा, घागर, परळ, इत्यादिकांत. २ ज्याचे पाय सर्वत्र आहेत असा. ३ सार. ४ क्षणभर. ५ वर्तुळ. ६ प्रतिबंध. ________________

तत्त्वज्ञान. ६०. चित्र्याचे अप्रतिम वर्णन...... मावळवीत विश्वाभास । नवल उदयला चंडांश। अद्वयाब्जिनीविकाश । वदूं आतां ॥ जो अविद्याराती रुसोनियां । गिळी ज्ञानाज्ञानचांदणियां । जो सुदिन करी ज्ञानियां । स्वबोधाचा ॥ जेणे विवळतिये सवळे । लाहोनि आत्मज्ञानाचे डोळे। सांडिती देहाहंतेची अविसाळे । जीवपक्षी । लिंगदेहकमळाचा । पोटीं वेचतया चिभ्रमराचा। बदिमोक्ष जयाचा । उदैला होय ॥ शब्दाचिया आर्सकडीं । भेदनदीच्या दोहीं थडी। आरडत विरहवेडी । बुद्धिबोध ॥ तया चक्रवाकांचे मिथुन । सामरस्याचे समाधान । भोगवी जो चिद्गगन-। भुवनदिवा ॥ जेणे पाहालिये पाहांटे । भेदाची चोरळी फिटे। . रिगती आत्मानुभववाटे । पार्थिक योगी । जयाचेनि विवेककिरणसंगें । उन्मखसूर्यकांत फुणगे। दीपले जाळिती दांगें । संसाराची॥ जयाचा रश्मिपुंज निबर । होतां स्वरूपउँखरी स्थिर । ये महासिद्धीचा पूर । मृगजळ ते ॥ जो प्रत्यग्बोधाचिया माथया । सोहंतेचा मध्यान्हीं आलिया। लपे आत्मभ्रांतिछाया । आपणपां तळीं ॥ ते वेळी विश्वस्वप्नासहित । कोण अन्यथामती निद्रेते। सांभाळी नुरेचि जेथे । मायाराती॥....॥ १ उजाडण्याच्या. २ वेळेला. ३ मिळून. ४ घरी. ५ क्षय, नाश. ६ अंड. चणीच्या जागेत. ७ तीरांवर. ८ चोखटा. ९ मार्गस्थ. १० ज्ञान. ११ ठिणग्या टाकितो. १२ प्रखर. १३ माळ जमिनीवर. ________________

ज्ञानेश्वरवचनामृत. [६६० तो अहोरात्रांचा पैलकंड । कोणे देखावा ज्ञानमार्तड। जो प्रकाश्यवणि सुरवाड । प्रकाशाचा ॥ .. ज्ञा. १६. १-१६. .. ३. नीतिविचार. ६१. इंद्रियांचे बळकटपण. जयांत अभ्यासाची घरटी । यमनियमांची ताटी। जे मनाते सदा मुठीं । धरूनि आहाती ॥ तेही किती कासाविसी । या इंद्रियांची प्रौढी ऐसी । जैसी मंत्रज्ञाते विवसी । भुलवी कां॥ देखे विषय हे तैसे । पावती ऋद्धीसिद्धीचेनि मिर्षे । मग आकळिती स्पर्शे । इंद्रियांचेनी ॥ तिये संधी मन जाये । अभ्यासी थोटीवले ठायें । ऐसे बळकटपण आहे । इंद्रियांचें ॥ ज्ञा. २. ३११-३१४. ६२. अमानित्व. तरी कवणेही विषयीचे । जीवा साम्य होणे न रुचे । संभावितपणाचे । वोझे जया ॥ आथिलचि गुण वानितां । मान्यपणे मानितां।। योग्यतेचे येतां । अंगा रूप ॥ १ पलीकडचे तीर. २ सुकाळ, ३ गस्त. ४ कुंपण. ५ केले जातात. ६ बळ. ७ हडळ. ८ निर्बल, कुंठित. ९ राहते. १० बरोबरी, सारखेपणा. ११ असलेले. ________________

६६२] नीतिविचार. ते गजबजी लागे कैसा । व्याधे रुंधला मृग जैसा। कां बाही तरतां वळसां । दाटला जेवीं॥ पार्था तणे पाडे । सन्माने जो सांकडे। गरिमेते अंगाकडे । येवोचि नेदी ॥ पूज्यता डोळां न देखावी । स्वकीर्ती कानीं नायकावी। हा अमुका ऐसी नोहावी। सेंचि लोकां ॥ तेथ सत्काराची के गोठी । के आदरा देईल भेटी।। मरणेसी साटी । नमस्कारितां ॥ वाचस्पतीचेनि पाडे । सर्वज्ञता तरी जोडे । परि वेडिवेमाजी दडे । महिमेभेणे ॥ चातुर्य लपवी । महत्व हारवी। पिसेपण मिरवी । आवडोनी ॥ लौकिकाचा उद्वेग । शास्त्रांवरी उबग । उगेपणी चांग । आथी भर ॥ जगे अवज्ञाचि करावी। संबंधीं" सोयचि न धरावी । ऐसी ऐसी जीवीं । चाड बहु ॥ तळवटपण बाणे । आंगीं हिणावो खेवणे । ते तेंचि करणे । बहुत करूनी ॥ हा जीत ना नोहे । लोक कल्पी येणे भावें। तैसे जिणे होआवे। ऐसी आशा॥ पैल चालत की नोहे । की वारेनि जात आहे। जना ऐसा भ्रम जाये । तैसे होइजे ॥ माझे असतेपण लोपो । नामरूप हारपो। मज झणे वासियो। भूतजात ॥ ऐसी जयाची नवसिये। जो नित्य एकांता जात जाये । नामोच जो जिये। विजनाचेनि ॥ १ अडवलेला. २ हातांनी. ३ पोहत असतां. ४ भौवांत. ५ सांपडला. ६ संकोचतो. ७ मोठेपणा. ८ आठवण. ९ मोबदला. १० कंटाळा. ११ नातलग. १२ हीनपण. १३ लहानपण. १४ भूषण, अलंकार. १५ भिवो. १६ नवस. ________________

ज्ञानेश्वरवचनामृत. [६६२ वायु आणि तया पडे । गगनेंसी बोलो आवडे। जीवप्राणे झाडे । पढियंती जया ॥ किंबहुना ऐसीं । चिन्हें जया देखसी। जाण तया ज्ञानेसी । शेजे जाहाली ॥ पैं अमानित्व पुरुषीं । ते जाणावे इहीं मिषीं। आतां अदभत्वाचिया ओळखीसी । सौरस देवो ॥ ज्ञा. १३. १८५-२०२. - ६३. अखंड अगर्वता. आदि ब्रह्मा करूनि । शेवटी मशक धरूनि । माजि समस्त हे जाणोनि । स्वरूप माझे ॥ मग वाड धाकुट न म्हणती। सजीव निर्जीव नेणती। देखिलिये वस्तु उजू लुंठिती । माचि म्हणोनि ॥ आपले उत्तमत्त्व नाठवे । पुढील योग्यायोग्य नेणवे। एकसरे व्यक्तिमात्राचेनि नार्वे । नमूंचि आवडे ॥ जैसे ऊंचीहनि उदक पडिले । ते तळवटवरी ये उगले । तैसें नमिजे भूतजात देखिले । ऐसा स्वभावोचि तयांचा॥ कां फळलिया तरूची शाखा । सहजें भूभीसी उतरे देखा। तैसे जीवमात्रां अशेखां । खालावती ते ॥ अखंड अगर्वता होऊनि असती । तयांची विनय हेचि संपत्ती। जे जयजय मंत्र अर्पिती । माझ्या ठायीं ॥ नमितां मानापमान गळाले । म्हणोनि अवचितां माचि जाहाले। ऐसे निरंतर मिसळले । उपासिती॥ - ज्ञा. ९. २२१-२२७, - १ पटते. २ शय्या. ३ अभिप्राय. ४ चिलिट. ५ मोठे. ६ सरळ. ७ दंडवत घालतात. ८ एकसारखें. ९ निमुटपणाने. १० नम्र होतात. ११ एकाएकी, सहज, ________________

६७ LA ६६४] नीतिविचार. ६४. अदमित्व. तरि अदभित्व ऐसें । लोभियाचे मन जैसे। जीव जावो परी नुमसे। ठेविला ठावो॥ तया परी किरीटी । पडिलाही प्राणसंकटीं। परि सुकृत न प्रकटी। आंगे बोलें ॥ खंडाणे आला पान्हा । पळवी जेविं अर्जुना। का लपवी पण्यांगना । वडिलपण ॥ आढ्य आतुडे अंडवीं । मग आढ्यता जेविं हारवी। नातरी कुळवधु लपवी। अवयवांत ॥ ना ना कृषीवळ आपुले। पांघुरवीं पेरिले। तैसे झांकी निपजले । दानपुण्य ।। वरिवरि देहो न पूजी । लोकांते न रंजी। स्वधर्म वाग्ध्वजीं। बांधों नेणे॥...॥ . शरीरभोगाकडे । पाहतां कृपण आवडे । येन्हवीं धर्मविषयी थोडें । बहु न म्हणे ॥ घरी दिसे सांकड । देहींची आयती रोड । परि दानी जया हो । सुरतरूसी। किंबहुना स्वधर्मी थोर । अवसरी उदार। आत्मचर्चे चतुर । येहवीं वेडा॥ . केळीचे दळवाडे । हळू पोकळ आवडे । परि फळोनियां गाढे । रसाळ जैसें ॥ कां मेघाचे आंग झील । दिसे वारेनि जैसे जाईल। परि वर्षती नवल । घणवट ते ॥...॥ हे असो या चिन्हांचा | नटनाच ठायीं जयाच्या। जाण ज्ञान तयाच्या। हातां चढले॥ १ उघडा करीत नाहीं. २ लाथरी गाय. ३ वेश्या. ४ श्रीमान्, धनिक. ५ सांपडे. ६ अरण्यांत. ७ शेतकरी. ८ खुशामत करीत नाही. ९ सामग्री. १० पैज. ११ कल्पवृक्षाबरोवर. १२ स्वरूप. १३ हलकें..१४ उत्कर्ष. ________________

शानेश्वरवचनामृत. [६६४ पैंगा अदंभपण । म्हणितले ते हे जाण । आतां आईक खुण । अहिंसेची ॥ ज्ञा. १३. २०३-२ १७. ६५. अहिंसा. आणि स्वमताचिया निर्धारा । लागोनियां धनुर्धरा। प्राप्ता मतांतरा । निर्वच कीजे ॥ . ऐसी हे अवधारी । निरूपिती परी । आतां ययावरी । मुख्य जे गा॥ ते स्वमत बोलिजेल । अहिंसे रूप कीजेल। जिया उठलियां आंतुल । ज्ञान दिसे ॥ तरि तरंग नोलांडित । लहरी पायें न फोडित । सांचलु न मोडित । पाणियाचा॥ वेगे आणि लेसा । दिठी घालूनि आंविसा। जळीं बक जैसा । पाउल सुंये॥ कां कमळावरि भ्रमर । पाय ठेविती हळुवार । कुचंबेल केशर । इया शंका ॥ तैसे परमाणु पांगुतले । जाणूनि जीव सानुले। तेथ कारुण्यामाजि पाउले । लपवूनि चाले ॥ ते वाट कृपेची करित । ते दिशाचि स्नेह भरित । जीवांतळी आंथरित । आपुला जीव ॥...॥ पैं मोहाचेनि सांगडे । लोसी पिली धरी तोडें । तेथ दांतांचे आगरडे । लागती जैसे ॥...॥ . १ चर्चा. २ लाट. ३ स्थिरपणा. ४ हळू, मर्यादेचा. ५ आमिष. ६ घालतो, ठेवतो. ७ सूक्ष्मरतिीने, मऊपणाने, ८ चुरडेल. ९ आच्छादले गेलेले. १. अतिशय लहान, ११, योगें. १२ मांजरी. १३ अप्रै. ________________

६६५] नीतिविचार.. तैसेनि मार्दव पाय । भूमीवरी न्यसीत जाय। लागती तेथ होय । जीवां सुख। .. ज्ञा. १३. २४१-२५५... किंबहुना ऐसी । दिठी जयाची भूतांसी। करही देखसी । तैसेचि ते ॥ तरि होऊनियां कृतार्थ । राहिले सिद्धांचे मनोरथ। तैसे अयाचे हात । निर्व्यापार ॥ अक्षम आणि संन्यासिलें। कां निरिंधन आणि विझाले। मुकेनि घेतले । मौन जैसे ॥ तयापरी कांहीं । जयां करां करणे नाहीं। जे अकर्तयाच्या ठाई । बैसो येती॥ आसुडेल वारा । नख लागेल अंबरा। इया बुद्धि करां । चलो नेदी ॥ तेथ आंगावरिलीं उडवावीं । कां डोळां रिगते झाडावी। पशुपक्ष्यां दावावी । त्रासमुद्रा॥ इया केउतिया गोठी । नावडे दंड काठी। मग शस्त्राचे किरीटी । बोलणे के ॥ लीलाकमले खेळणे । कां पुष्पमाळा झेलणे । न करी म्हणे गोफणे । ऐसे होईल ॥ हालवतील रोमावळी । यालागीं आंग न कुरवाळी। नखांची गुंडाळीं । बोटांवरी ॥ तव करणे याचाचि अभाव । परि ऐसाही पडे डाव । तरि हातां हाचि सराव । जे जोडिजती ॥ कां नाभिकारा उचलिजे । हात पडिलियां देइजे। ना तरि आर्तात स्पर्शिजे । अळुमाळ ॥ १ ठेवीत. २ हिसडेल, झटका बसेल. ३ संवय. ४ हळूच.. ________________

शानेश्वरवचनामृत. हेही उपरोधे करणे । तरी आर्तभय हरणे। नेणती चंद्रकिरणे । जिव्हाळा तो॥ पावोनि तो स्पषु । मलयानिळ खरपुसु। येणे माने पशु । कुरवाळणे ॥ ज्ञा. १३. २७८-२९०.. . . आणि तयाचि परि किरीटी । थाउ जयाचिया दिठी।। सांडिलिया भ्रकुटी। मोकळिया ॥ कां जे भूती वस्तु आहे । तिये रूपों शके विपाये। महणोनि वासनं पाहे । बहुतकरूनि ॥ ऐसाही कोणे एके वेळे । भीतरले कृपेचेनि बळें । उघडोनि डोळे । दृष्टि घाली ॥ तरि चंद्रबिंबौनि धारा । निगतां नव्हती गोचरा। परि एकसरें चकोरां । निघती दोदें। .. ज्ञा. १३. २७३-२७६. ऐसी जयाची चाली । कृपाफळी फळा आली। देखसी जियाली । दया वाचे ॥ स्वये श्वसणेचि ते सुकुमार । मुख मोहाचे माहर। माधुर्या जाहाले अंकुर । दशन तैसे ॥ पुढां स्नेह पाझरे । माघां चालती अक्षरे । शब्द पाठी 'अवतरे। कृपा आधी॥ तंव बोलणचि नाहीं । बोलो म्हणे जरी काहीं। तरि बोल कोणाही । खुपेल कां॥ बोलतां अधिकही निधे । तरि कोणाचिया वर्मी न लगे। आणि कोणासी न रिघे । शंका मनी॥ १ नाइलाजास्तव. २ ताव, कठिण. ३ सुप्रसन्नता, निर्मळपणा. ४ कदाचित ५ चालण्याची रीत. ६ जगली. ________________

६६५] नीतिविचार. मांडिली गोठी हन मोडेल ! वासिपेल कोणी उडेल । आइकोनि वोवांडिल। कोण्ही जरी ॥ तरि दुवाळी कोणा नोहावी । भंवई कवणाची नुचलावी। .... ऐसा भाव जीवीं । म्हणोनियां ॥ मग प्रार्थिला विपायें । जरि लोभे बोलो जाये तरि परिसतया होये । मायबाप ॥ कां नादब्रह्माचि मुसे आले । की गंगापय असळले। पतिव्रते आले । वार्धक्य जैसे॥ तैसे साच आणि मवाळं। मितले आणि रसाळ । शब्द जैसे कल्लोळ । अमृताचे ॥ विरोधवादबलु। प्राणितापंढाळु। उपहास छळु । वर्मस्पर्श ॥ आटु वेगु विदाण । आशा शंका तारण। हे संन्यासिले अवगुण । जया वाचा॥ ज्ञा. १३. २६१-२७२. आतां मन तयाचे । सांगो म्हणों साचे । तरी सांगितले कोणाचे । विलास हे ॥ काई शाखा नव्हे तरू । जळेचीण असे सागरु । तेज आणि तेजाकारु । आन काई ॥ अवयव आणि शरीर । हे वेगळाले काय कीर। की रस आणि नीर । सिनानी आथी ।। म्हणोनि हे जे सर्व । सांगितले बाह्यभाव। ते मनचि सावयव । ऐसे जाण ॥ १ भिईल. २ उपेक्षा करलि. ३ क्लेश. ४ ऐकणाऱ्याला. ५ आकारले. ६ उसळले. ७ मृदु. ८ मोजके. ९ विरुद्धवादाचे बळ. १० प्राण्यांस कासाविस करणे. ११ निंदा. १२ मर्मी लागणे, झोंबणे. १३ कठिण वाक्य. १४ जोराने बोलणे. १५ कपट, दगलबाजी. १६ संशय. १७ फसवणूक, ठकबाजी. १८ सूर्य. १९ खरोखर. २० वेगळाले. ________________

[६६५ ज्ञानेश्वरवचनामृत. जे भुई बीज खोविले । तेचि वरी रुख जाहाले। तैसे इंद्रियद्वारा फांकले । ते अंतरचि की॥ मैं मानसींचि जरी । अहिंसेची अवसरी । तरि कैंचि बाहेरी । वोसंडेल ॥ आवडे ते वृत्ती किरीटी। आधी मनौनीचि उठी। मग ते वाचे दिठी । करांसि ये॥ . वांचनि मनींचि नाहीं । ते वाचेसी उमटेल काई। बीजेवीण भुई । अंकुर असे ॥ म्हणोनि मनपण जै मोडे । तें इंद्रिय आधींचि उबडे सूत्रधारेविण साइखडें । वावो जैसें ॥ उगमोंचि वाळूनि जाये । ते वोघीं कैचे वाहे। जीवो गेलिया आहे। चेष्टा देहीं॥ तैसे मन हे पांडवा । मूळ इंद्रियभावां। हेचि गहटे आघवां । द्वारी इहीं॥ ... परि जिये वेळी जैसें । जे होऊनि आंत असे। बाहेरि ये तैसें । व्यापाररूपें ॥ यालागी साचोकारें । मनीं अहिंसा थावे थोरें। जैसी पिकली हुँती आदरे । बोभात निघे ॥ म्हणोनि इंद्रिये तेचि संपदा । वेचितां ही उदावादा। अहिंसेचा धंदा । करित आहाती ॥ समुद्री दाटे भरिते। तें समुद्रचि भरी तरियोंते। तैसे स्वसंपत्ती चित्ते । इंद्रियां केलें ॥ हे बहु असो पंडित । धरूनि बाळाचा हात । वोळी लिही सुव्यक्त । आपणचि ॥ तैसे दयालुत्व आपुले। मने हातापायां आणिले । मग तेथ उपजविले । अहिंसेते ॥ १ समाप्ति, अभाव. २ पाहिजेती. ३ कोणचीही. ४ पालथे पडतें. ५ कळसूत्री बाहुली. ६ स्थिरावे,बळकट रहाते. ७ सुवास. ८ पूर्णपणे, उघडउघड.९ खाज्यांना. ________________

६६६] नीतिविचार. याकारणे किरीटी। इंद्रियांचिया गोठी । मनाचियेचि रहाटी । रूप केले ॥ ऐसा मने देहे वाचा । सर्व संन्यास दंडाचा । जाहाला ठायीं जयाचा । देखशील ॥ तो जाण वेल्हाळ । ज्ञानाचे वेळाउळ । हे असो निखिळ । ज्ञानचि तो॥ जे अहिंसा काने ऐकिजे । ग्रंथाधारे निरूपिजे। ते पाहावी ऐसे 5 उपजे । तें तोचि पाहावा ॥ ज्ञा. १३. २९३-३१२. LU ६६. शांति. त्रिविध मुख्य आघवे । उपद्रवांचे मेळावे। वरि पडिलिया नव्हे । वांकडा जो ॥...॥ उन्हाळेनि जो न तापे । हिमवंती न कांपे । कायिसेनही न वोसिपे । पातलेया ॥...॥ ना ना चराचरी भूतीं । दाटणी नव्हे क्षितीं। तैसा नाना द्वंदप्राप्ती । घामेजेना ॥ घेऊनि जळाचे लोट । आलिया नदीनदांचे संघाट। करी वाड पोट । समुद्र जेवीं ॥ . तैसे जयाचिया ठायीं । न साहणे कांहींचि नाहीं। आणि साहतसे ऐसेही । स्मरण नुरे ॥ ज्ञा. १३.३४ ४-३५१. १ सुंदर, विस्तृत. २ घर. ३ आध्यात्मिक, आधिदैविक व आदिभौतिक. ४ समुदाय. ५ भीत नाहीं. ६ श्रम पावत नाहीं. ७ समुदाय, ________________

७४ । ज्ञानेश्वरवचनामृत. ६७. आर्जव. कां तोड पाहुनी प्रकाशु । न करी जेविं चंडांशु । जगा एक अवकाशु । आकाश जैसे ॥ तैसे जयाचे मन । माणुसाप्रति आन आन । नोहे आणि वर्तन । ऐसे 4 ते ॥ जे जगचि सनोळख । जगेली जुनाट सोयरिक ।। आपपर हे भाखें । जाणणे नाहीं ॥...॥ फांकलिया इंदीवरा । परिवार नाहीं धनुर्धरा। तैसा कोनु कोपरा । नेणोच जो ॥...॥ अमृताची धार । तैसे उजू अंतर। किंबहुना जो माहेर । या चिन्हांचे ॥ ज्ञा. १३, ३५६-३६७. ६८. आचार्योपासन. आता ययावरी । गुरुभक्तीची परी। सांगो गा अवधारी । चतुरनाथा ॥...॥ तरि सकळजळसमृद्धि । घेऊनि गंगा निघाली उदधी। की श्रुति हे महापदीं । पैठी जाहाली ॥...॥ तैसें सबाह्य आपुले । जेणे गुरुकुळीं वोपिलें। आपण केले । भक्तीचे घर। गुरुगृह जिये देशीं । तो देशचि वसे मानसीं। विरहिणी कां जैसी । वल्लभाते ...॥ म्हणे के हे बिरडे फिटेल । कैं तो स्वामी भेटेल। .. युगाहुनी वडिल । निमिष मानी ॥ मान ..१ ओळखीचें. २ भाषा, बोलणे. ३ कमळाला. ४ गुप्तपणा, मुकुळितभाव. ५ ब्रह्मपदी. ६ प्रविष्ट. ७ दिले. ८ पेंडें. ________________

६६८ नीतिविचार, ऐसेया गुरुग्रामींचे आलें । कां स्वये गुरूनीचि धाडिले । तरि गतायुष्या जोडले । आयुष्य जैसे ॥...॥... ना तरि रंक निधान देखिले। कां आंधळिया डोळे उघडले । भणंगाचिया आंगा आले । इंद्रपद ॥ तैसा गुरुकुळींचेनि नांवे । महासुखे अति थोरावे। . जे कोडे हन पोटाळावे । आकाश कां ॥ मैं गुरुकुळीं ऐसी । आवडी जया देखसी। जाण शान तयापासीं। पाईकी करी ॥ ज्ञाः १३. ३६९-३८४. आणि आभ्यंतरिलियेकडे । प्रेमाचेनि पवाडे । श्रीगुरुचे रूपडें । उपासी ध्यानीं ॥ हृदयशुद्धीचिया आवोरी । आराध्य तो निश्चळ धुर करी। मग सर्वभावेसी परिवारी । आपण होय ॥ कां चैतन्याचिये पोवळी-। माजि आनंदाचिया राउळीं। श्रीगुरुलिंगा ढाळी । ध्यानामृत ॥ उदयजितां बोधार्का । बुद्धीची डाळ सात्विकां । भरोनियां व्यंबका । लाखोली वाहे ॥ काळशुद्धि त्रिकाळीं । जीवदशा धूप जाळी । ज्ञानदीपें वोवाळी । निरंतर ॥ सामरस्याची रसैसोय । अखंड अर्पित जाय। आपण भराडी होय । गुरु तो लिंग ॥ ज्ञा. १३. ३८५-३९०. एकाधिये वेळे । गुरु माय करी भावबळे । मग स्तन्यसुखे लोळे । अंकावरी ॥ १ दरिद्री. २ भिकारी. ३ चाकरी. ४ आंतल्याबाजूस. ५ आवारांत, कुसुवांत. ६ श्रेष्ठ, मोठा. ७ आवारांत. ८ घालतो. ९ परडी, डाळ. १० अष्टसात्विकभावांनी. ११अन्न, स्वयंपाक. १२ पूजारी. १३ देव. ________________

ज्ञानेश्वरवचनामृत. [६६८ ना तरी गा किरीटी । चैतन्यतरुतळवटीं। .. गुरु धेनु आपण पोटीं । वत्स होय ॥ गुरुकृपास्नेहसलिलीं। आपण होय मासोळी। कोणे एके वेळीं । हेचि भावी ॥ गुरुकृपामृताचे वडप । आपण सेवावृत्तीचे होय रोप । ऐसैसे संकल्प । मनचि विये ॥ चक्षुपक्षेवीण । पिलूं होय आपण । कैसे मैं अपारपण । आवडीचें ॥ गुरूते पक्षिणी करी। चारा घे चांचूवरी। गुरु तारु धरी। आपण कांस ॥ ऐसे प्रेमाचेनि यावें । ध्यानचि ध्यानाते प्रसवे। पूर्णसिंधू हेलावे । फुटती जैसै ॥ किंबहुना यापरी । श्रीगुरुमूर्ती अंतरीं। भोगी आतां अवधारी । बाह्यसेवा॥ - ज्ञा. १३. ३९६-४ ०३. तरि जिवीं ऐसे आवांके । म्हणे दास्य करीन निकें । जैसेनि गुरु कौतुकें । माग म्हणती ॥ तैसिया साचा उपास्ती । गोसावी प्रसन्न होती। तेथ मी विनंती। ऐसी करीन ॥ म्हणेन तुमचा देवा । परिवार जो आघवा । येतुले रूपे होआवा । मीचि एक ॥ आणि उपकरती आपुली । उपकरणे आथि जेतुलीं। माझी रूपे तेतुलीं। होआवीं स्वामी ॥ ऐसा मागेन वरु । तेथ हो म्हणती श्रीगुरु। मग तो परिवारु । मीच होईन ॥ ज्ञा. १३.४०४-४०८. १ वृष्टिः २ तारणारा. ३ बळाने. ह तरंग, लाटा. ५ अवसान बाळगतो. ________________

TETTE ६६८] नीतिविचार. जंव देह है असेल । तंव वोळगी ऐसी कीजेल । मग देहांती नवल । बुद्धि आहे ॥ इये शरीरींची माती । मेळवीन तिये क्षिती। जेथ श्रीचरण उभे ठाती। श्रीगुरुचे॥ माझा स्वामी कवतिके । स्पर्शत जिये उदके। तेथ लया नेईन निके। आपी आप ॥ .. श्रीगुरू वोवाळिजती । कां भुवनी जे उजळिजती । तया दीपांचिया दीप्ती । ठेवीन तेज ॥ चवरी हन विजणा । तेथ लय करीन प्राणा। मग अंगाचा वोळंगणा । होईन मी ॥ जिये जिये अवकाशीं । श्रीगुरू असती परिवारसी। आकाश लया आकाशीं । नेईन तिये ॥ ज्ञा. १३. ४३१-४३६. एखादिया वेळां । श्रीगुरूचिया खेळा । लोण करी सकळां । जीविताचे ॥ जो गुरुदास्य कृश । जो गुरुप्रेमे सपाय। जो गुरुआज्ञे निवास । आपणची ॥ जो गुरुकुळे सुकुलीन । जो गुरुबंधुसौजन्ये सुजन । जो गुरुसेवाव्यसने सव्यसन । निरंतर ॥ गुरुसंप्रदायधर्म । तेचि जयाचे वर्णाश्रम । गुरुपरिचर्या नित्यकर्म । जयाचे गा ॥ गुरु क्षेत्र गुरु देवता । गुरु माता गुरु पिता । जो गुरुसेवेपरता । मार्ग नेणे ॥ श्रीगुरुचे द्वार । ते जयाचे सर्वस्व सार। गुरुसेवकां सहोदर- प्रेमें भजे ॥ १ सेवा. २ पंखा. ३ सेवक. ४ ओवाळणी. ५ पुष्ट. ________________

७८ ज्ञानेश्वरवचनामृत. [६६८ जयाचे वक्त्र । वाहे गुरुनामाचे मंत्र । गुरुवाक्यावांचूनि शस्त्र । हाती न शिवे॥ शिवतले गुरुचरणीं । भलतैसे हो पाणी। तेथ सकळ तीर्थं आणी। त्रैलोक्यींची॥ श्रीगुरुचे उशिटें । लाहे जै अवचटें। त तेणे लाभे विटे। समाधीसी॥ कैवल्यसुखासाठी। परमाणु घे किरीटी। उधळती पायापाठीं। चालतां जे॥ हे असो सांगावे किती । नाहीं पार गुरुभक्ती। परी गा उत्क्रांतमति । कारण है। जया इये भक्तीची चाड । जया इये विषयींचे कोड। जो हे सेवेवांचून गोड । न मनीं कांहीं॥ तो तत्त्वज्ञानाचा ठावो । ज्ञाना तेणेचि आवो। हे असो तो देवो । ज्ञान भक्त॥ हे जाण पां साचोकारें । तेथ ज्ञान उघडेनि द्वारें। नांदत असे गा पुरें । इया रीती ॥ जिये गुरुसेवेविखीं । माझा जीव अभिलाखीं। म्हणोनि सोयचुकी । बोली केली ॥ येन्हवीं असतां हाती खुळा । भजनावधानी आंधळा । परिचर्येलागी पांगुळा- पासूनि मंद ॥ गुरुवर्णनी मुका । आळशी पोशिजे फुका। परि मनी आथीं निको । सानुराग ॥ तेणे पैं कारणे । हे स्थूल पोसणे । पडले मज म्हणे । शानदेवो ॥ ज्ञा. १३. ४४२-४५९ १ व्यापकबुद्धीचा, ज्ञाता. २ डौल, शोभा. ३ मार्ग सोडून. ४ लुला, थोटा. ५ चांगले, खरे. ६ अनुरागयुक्त. ________________

६६९] .... नीतिविचार. - ६९. शुचित्व. म्हणे शुचित्व गा ऐसे । जयापाशी दिसे। आंग मन जैसें । कापुराचे ॥ कां रत्नाचे दळवाडे । जैसे सबाह्य चोखडें । आंत बाहेरी एके पाडे । सूर्य जैसा। बाहेरीं कम क्षाळला । भीतरी ज्ञाने उजळला। इहीं दोहीं परीं आला। पाखाळा एका ॥...॥ .. येहवीं तरी पांडुसुता । अंतर शुद्ध नसतां। बाहेरी कर्म तो सर्वथा । विटंबु गा॥ मृत जैसा शृंगारला । गाढव तीर्थी न्हाणिला। कडु दुधिया माखिला । गुळे जैसा ॥ वोसगृहीं तोरण बांधिले । कां उपवासी अन्ने लिंपिले। कुंकुमसेंदुर केले। कांतहीनेने ॥ कलश ढिमाचे पोकळ । जळो वरील ते झळाळ। काय करूं चित्रींव फळ । आंत शेण ॥ तैसें कर्मी वरिचिलेकडा । न सरे थोर मोले कुडी। नव्हे मदिरेचा घडा। पवित्र गंगे॥ म्हणोनि अंतरी ज्ञान व्हावे । मग बाह्य लाभे स्वभावे। वरि शान कम संभवे । ऐसें के जोडे । यालागीं बाह्यभाग । कर्मे धुतला चांग। शाने फिटला वंग । अंतरीचा ॥ . तेथ अंतर्बाह्य गेले । निर्मळत्व एक जाहाले। किंबहुना उरले । शुचित्वचि। म्हणोनि सद्भाव जीवगत । बाहेरी दिसती फांकत। स्फटिकगृहींचे डोलत। दीप जैसे ॥...॥ १ स्वरूप. २ शुद्ध. ३ धुतला, शुद्ध झाला.४ शुद्धतेला. ५लिंपला. ६ शून्यपरी. ७ मुलाम्याचे. ८ वाईट. ९ कलंक. ________________

ज्ञानेश्वरवचनामृत. येहवीं इंद्रियांचेनि मेळे । विषयांवरी तरी लोळे। परि विकाराचेनि विटाळे । लिंपिजेना ॥ भेटलेया वाटेवरी । चोखी आणि महारी। तेथ नांतळे तियापरी । राहाटों जाणे ॥ कां पतिपुत्राते आलिंगी । एकचि ते तरुणांगी। तेथ पुत्रभावाच्या आंगीं । न रिगे काम ॥...॥ पाणिये हिरा न भिजे । आधणी हरळ न शिजे ॥ तैसी विकल्पजाते न लिंपिजे । मनोवृत्ती ॥ तया नांव शुचित्वपण । पार्थ गा संपूर्ण । हे देखसी तेथ जाण । ज्ञान असे॥ ज्ञा. १३. ४६२-४८४. ७०. स्थैर्य. . आणि स्थिरता साचे । घर रिगाली जयाचें। तो पुरुष ज्ञानाचे । आयुष्य गा॥ . देह तरि वरिचिलीकडे । आपुलियापरी हिंडे । परि बैसका न मोडे । मानसींची ॥...॥ कां लोभियां दूर जाये । परि जीव ठेविलाचि ठाये । तैसा देह चालतां न होये । चळ चित्ता॥ जातया अभ्रासवे । जैसे आकाश न धांवे। भ्रमणचक्रीं न भवे । ध्रुव जैसा॥. पांथिकांचिया येरझारा-। सर्वे पंथ न चले धनुर्धरा। कांनाहीं जोविं तरुवरां । येणे जाणे ॥ तैसा चळणवळणात्मकीं । असोनि ये पांचभौतिकीं। भूतोर्मी एकी । चळिजेना ॥ TEETT11 १ मनानेही स्पर्शित नाही. २ वरच्या बाजूनें. ३ खेपा. ________________

६७१] नीतिविचार.. वाहुटोळीचेनि बळें । पृथ्वी जैसी न ढळे। तैसा उपद्रव उमाळे । न लोटे जो ॥ दैन्यदुःखीं न तपे । भयशोकीं न कंपे । देहमृत्यु ने वासिपे । पातलेनी ॥ आर्तिआशापडिभरें । वयव्याधीगजरें। उजू असतां पाठिमोरे । नव्हे चित्त॥ निंदा निस्तेज दंडी। काम लोभा वरपडी। परि रोम नव्हे वांकुडी। मानसाची॥ आकाश हे वोसरों । पृथ्वी वरि विरो। परि नेणे मोहरों । चित्तवृत्ति ॥ ... हाती हाला फुलों । पासवणा जेविं न घाली । तैसा न लोटे दुर्वाक्यशेलीं। शेलिलासांता ॥...॥ तैशा आल्या गेल्या ऊर्मी । नव्हे गजबज मनोधौं । किंबहुना धीरु क्षमो । कल्पांतीही ॥ ज्ञा. १३. ४८५-४९९. ७१. आत्मविनिग्रह. आणि इसाळु जैसा घेरा । कां दंडिया हातियेरा। न विसंबे भांडारा । लुब्धक जैसा ॥ , कां एकलौतिया बाळका- वरि पडौनि ठाके अंबिका। मधुविषयी मधुमक्षिका । लोभिणी जैसी ॥ अर्जुना जो या परी । अंतःकरण जतन करी। । नेदी उभे ठाकों द्वारी । इंद्रियांच्या ॥ . . . १ उसळीनें. २ भीत नाही. ३ भरानें. ४ गर्जनेनें. ५ अपमान. ६ सांपडला. ७ तुटून पडो. ८ हत्ती. ९ मारले असतां. १० मागे हटणे. ११ दुवाक्यरूपी शल्याने. १२ छळले असतां. १३ लहरी. १४"भूत, पिशाच्च.. १५ झाडाला. १६ योद्धी.. १७ लोभी. १८ एकट्या, .. . ________________

. ८२ ज्ञानेश्वरवचनामृत. [. म्हणे काम बागुल ऐकेल । हे आशा सियारी देखेल । तरि जीवां टेकेल । म्हणोनि बिहे ॥ बाहेरी धीट जैसी । दाटुगा पति केळासी। करी टेहणी तैसी । प्रवृत्तीसीं ॥...॥ मनाचिया महाद्वारी । प्रत्याहाराचिया ठाणांतरीं। जो यम दम शरीरीं । जागवी उभे ॥ . आधारी नाभी कंठीं। बंधत्रयाची घरटी। चंद्रसूर्यसंपुटीं । सुये चित्त॥ समाधीचे शेजेपासीं । बांधोनि घाली ध्यानासी। चित्त चैतन्य समरसी। आंतु रते ॥ अगा अंतःकरणनिग्रहो जो । तो हा हे जाणिजो। हा आथी तेथ विजयो । ज्ञानाचा पैं ॥ जयाची आज्ञा आपण । शिरी वाहे अंतःकरण । मनुष्याकारे जाण । ज्ञानचि तो।। ज्ञा. १३. ५०२-५१२. ७२. वैराग्य. आणि विषयाविखीं। वैराग्याची निकी। पुरवणी मानसी की। जिती" आथी ॥ वमिलिया अन्ना । लाळ न घोटी जो रसना। कां मांग न सुये आलिंगना । प्रेताचिया । विष खाणे नागवे । जळत घरी न रिगवे। व्याघ्रविवरां न वचवे । वस्ती जेवीं॥ धडाडीत लोहरसीं। उडी न घालवे जैसी। न करवे उशी। अजगराची ॥ १ डांकीण. २ भितो. ३ व्यभिचारिणी. ४ दांडगा. ५ बांधून ठवितो. ६ देखरेख. ७ चौकीवर. ८ गस्त. ९ चांगली. १० सांठा, मदत. ११ बिवंत. '१२ आवडत नाही. १३ वाघाच्या गुहेत. १४ तापलेल्या. + . ________________

६७३] नीतिविचार. अर्जुना तेणे पाडें । जयासी विषयवार्ता नावडे । नेदी इंद्रियांचेनि तोडे । कांहींचि जावों। जयाचे मनीं आलस्य । देहीं आतिकाश्य । शमदमी सौरस्य । जयासि गा ॥ तपोव्रतांचा मेळावा । जयाचे ठायीं पांडवा। युगांत जया गांवा-। आंत येता॥ बहु योगाभ्यासी हांव । विजनांकडे धांव । न साहे जो नांव । संघाताचें ॥ नारांचांची आंथुरणे । पूयपंकी लोळणे । तैसे लेखी भोगणे । ऐहिकीचे ॥ आणि स्वर्गात मानसे । ऐकोनि मानी ऐसे। कुहिले पिशित जैसे । श्वानाचे कां ॥ ते हे विषयवैराग्य । आत्मलाभाचे भाग्य । येणे ब्रह्मानंदा योग्य । होती जीव ॥ ऐसा उभयलोकी त्रास । देखसी जेथ बहुवस । जाण तेथे रहिवास । शानाचा तूं ॥ ज्ञा. १३. ५१३-५२४. ७३. अनहंकार. आणि सचाडाचिये परी । इष्टापूर्ते करी। परी केलेपण शरीरीं । वसो नेदी॥ वर्णाश्रमपोषके । कर्मे नित्यनैमित्तिके। यामाजी कांहीं न ठके । आचरतां ॥ परि हे मियां केलें । की है माझेनि सिद्धी गेले। .... ऐसे नाहीं ठेविले । वासनेमाजी॥ जैसे अवचितपणे । वायूसी सर्वत्र विचरणे । १.मानंद, गोडी, २ अरण्याकडे. ३ समुदायाचें. ४ बाणांची. ५ समजतो. ६ कुजलेलें. ७ मांस. ८ आशेखोराप्रमाणे - ________________

ज्ञानेश्वरवचनामृत. [६७३ की निरभिमान उदैजणें । सूर्याचे जैसे ॥. कां श्रुति स्वभावता बोले । गंगा काजेविण चाले। - तैसे अवष्टंभहीन भलें । वर्तणे ज्याचें ॥ ऋतुकाळी तरी फळती । परि फळलो हे नेणती। तयां वृक्षांचिये ऐसी वृत्ति । कर्मी सदा ॥ एवं मनीं कर्मी बोलीं । जेथ अहंकारा उखी जाहाली। एकावळीची काढिली । दोरी जैसी॥ संबंधेवीण जैसीं । अर्को असती आकाशी। देही कम तैसीं । जयासी गा॥ मद्यपाआंगींचे वस्त्र । कां लेपाहातींचे शस्त्र । बैलावरी शास्त्र । बांधले आहे ॥ तया पाडे देहीं । जया मी आहे हे सेचि नाहीं। निरहंकारता पाहीं । तया नांव ॥ ज्ञा. १३.५२५-५३४. C - - - ७४. दोषदर्शन. जन्ममृत्युजरादुःखें । व्याधिवार्धक्यर्कलुषे । तिये आंगा न येतां देखें । दुरूनि जो ॥...॥ म्हणे पूर्यगते रिगाला । अहा मूत्ररंध्रे निघाला। ' कटारे मियां चाटिला । कुचस्वेद ॥ ऐसऐसियापरी । जन्माचा कंटाळा धरी। म्हणे आतां ते मी न करीं । जेणे ऐसे होय ॥...॥ आणि मृत्यु पुढां आहे । तोचि कल्पांती कां पाहे । परी आजीच होये । सावध जो॥ CM अहंकारावाचून. २ नाश. ३ एकेरी हाराची. ४ भिंतीवरील चित्राच्या हातचें. ५ आठवणच. ६ मल. ७ पुवाच्या खड्यांत, ८ अरेरे... ________________

६४] नीतिविचार माजी अथाव म्हणतां । थडियेचि पांडुसुता। पोहणार आइता । कांसी जेवीं ॥...॥ पाहेचा पेणी वाटवधा । तंव आजीचि होईजे सावधा। जीव न वचतां औषधा। धांविजे जेवीं ॥ एरवीं ऐसे घडे । जो जळत घरी सांपडे । तो मग न पवाडे । कुहा खणों ॥...॥ . म्हणोनि समथैसी वैर । जया पडिले हाडखाई। तो जैसा आठही पाहर । परजूनि असे ॥ ना तरि केळवली नोवरी । कां संन्यासी जयापरी। तैसा न मरतां जो करी। मृत्यु सूचना॥ पैं गा जो ययापरी । जन्मेचि जन्म निवारी। मरणे मृत्यु मारी । आपण उरे ॥...॥ आणि तयाचि परी जरी । न टेकतां शरीरा। तारुण्याचिया भरा- माजि देखे ॥ म्हणे आजिच्या अवसरी । पुष्टि जे शरीरी। ते पाहे होईल काचरी । वाळली जैसी ॥...॥ पद्मदळेसीं इसोळे । भांडताती हे डोळे। ते होतीं पडवळे । पिकली जैसी ॥...॥ मळमूत्रद्वारे । होऊन ठाती खोकरें। नवसिये होती इतरें । माझिया निधनी॥ देखोनि थुकील जग । मृत्युचा पडेल पांग। सोइरियां उबंग । येईल माझा ॥...॥ उभळिचा उजगरा । सेजारियां सोइलियां घरा। शिणवील म्हणती म्हातारा । बहुतांत हा ॥ १ अथाक, अथवा खोलपाणी. २ उद्याचा. ३ मुक्काम. ४ घातक. ५ हाडॉस भेदणारे. ६ शस्त्र धारण करून. उपवर झालेली. ८ मरणाचा विचार. ९ म्हातारंपण. १० येतां. ११ वाळलेली भाजी. १२ स्पर्धेने. १३ फुटकी. १४ नवस करणारी १५पराधीनपणा, ओशाळगन. १६ कंटाळा.१७ खोकल्याची उमळ. १८ जागरण. 4 ________________

15TTTTTTTITINE | शानेश्वरवचनामृत. [६७४ ऐसी वार्धक्याची सूचणी । आपणियां तरुणपणीं। .. देखे मग मनीं । विटे जो गा॥ म्हणे पाहे है येईल । आणि आतांचे भोगितां जाईल। मग काय उरेल । हितालागी॥ म्हणोनि नाइकणे पावे । तंव आइकोनि घाली आघवे । पंगु न होता, जावे। तेथ जाय॥ सृष्टी जंव आहे । तंव पहावे तेतुले पाहे । मूकत्वाआधी वाचा वाहे । सुभाषित ॥ हात होती खुळे । हे पुढील मोटके कळे । तंव करूनि घाली सकळे । दानादिकं ॥ ऐशी दशा येईल पुढे । ते मन होईल वेडे । तंव चितूनि ठेवी चोखडे । आत्मज्ञान ॥ जै चोर पाहे झोबती । तंव आजीचि रुसिजे संपत्ती। कां झांकाझाकि वाती । न वचतां कीजे ॥ तैसे वार्धक्य यावे । मग जे वायां जावें । ते आतांचि आघवे । सवते करी॥ आतां मोडूनि ठेली दुगें । कां वळित धरिले खगे। तेथ उपेक्षनि जो निघे । तो नागवला कीं ॥ तैसोच नाना रोग । पडिघोति ना जंव पुढां आंग। तंव आरोग्याचे उपेग । करूनि घाली ॥ सापाच्या तोडीं । पडिली जे उंडी। से लाऊनि सांडी। प्रबुद्ध जैसा ॥ तैसा वियोग जेणे दुःखे । विपत्तिशोक पोखे। ते स्नेह सांडूनि सुखे । उदास होय ॥ - ज्ञा. १३. ५३६-५९०. HTTTTTTTEN REE. लुळे. २ अल्प. ३ उद्यां. ४ मागें. ५ माघार घेणे. ६ पक्ष्यांनी. ७ बाजूस मन, ८ लुटला जाईल. ९ ग्रासणे. १० पिठाचा गोळा. ११ लाहून, पाहून. ________________

६७६ ] नीतिविचार. ७५. अनासक्ति. तरि जो या देहावरी । उदास ऐसिया परी। उखिता जैसा बिढारी । बैसला आहे ॥ कां वृक्षाची साउली । वाटे जातां मिनली। घरावरी तेतुली । आस्था नाहीं॥ साउली सरिसीच असे । परी असे हे नेणिजे जैसें । स्त्रियेचे तैसे । लोलुप्य नाहीं॥ आणि प्रजा जे जाली । तिये वस्तीकरें आलीं। कां गोरुवे बैसलीं। रुखातळीं ।। जो संपत्तिमाजी असतां । ऐसा गमे पांडुसुता। जैसा कां वाटे जातां । साक्षी ठेविला ॥ किंबहुना पुंसाँ । पांजरियामाजि जैसा। वेदाशेसी तैसा । बिहूनि असे ।। ज्ञा. १३. ५९४-५९९. . ७६. एकांतप्रियता. आणि तीर्थं धौते तटें । तपोवने चोखटे । आवडती कपाटें । वसवू जया ॥ शैलकक्षांची कुहरें । जलाशये परिसरें। अधिष्ठी जो आदरे । नगरा न ये॥ बहु एकांतावरी प्रीति । जया जनपदाची खंती। जाण मनुष्याकारे मूर्ति । ज्ञानाची तो॥ ज्ञा. १३. ६१२-६१४. १ अतिथि. २ प्राप्त झाली. ३ तेवढी. ४ बरोबरच. ५ वाटसरू. ६ गुरे. ७ पोपट. ८ पिंजऱ्यांत. ९ पवित्र. १० गुहा. ११ पर्वतांच्या बाजूंची. १२ गुहा. १३ तलाव. १४ जवळची स्थळे. १५ लोकसमुदायाची..... ________________

८८ ज्ञानेश्वरवचनामृत. [६७७ ७७. अनन्यभक्ति. आणि मीवांचूनि कांहीं । आणीक गोमटें नाहीं। ऐसा निश्चयो तिहीं। जयाचा केला ॥ .. शरीर वाचा मानस । पियाली कृतनिश्चयाचा कोश। एक मोवांचूनि वास । न पाहती आन ॥ किंबहुना निकट निज । जयाचे जाहाले मज। तेणे आपणयां आम्हां सेज । एकी केली ॥ रिगा वल्लभापुढे । नाहीं आंगीं जीवीं सांकडे । तिये कतिचेनि पाडे । एकसरला जो ॥ मिळोनि मिळतचि असे । समुद्री गंगाजळ जैसे। मी होऊनि मज तैसें । सर्वस्वे भजती ॥...॥ जो अनन्य यापरी । मी जाहलाही माते वरी । तोचि तो मूर्तधारी । ज्ञान 4 गा॥ ___ ज्ञा. १३. ६०४-६ ११ ७८. अध्यात्मज्ञान. तरि परमात्मा ऐसें । जे एक वस्तु असे । ते जया दिसे । ज्ञानास्तव ॥ ते एकवाचूनि आने । जिये भवस्वर्गादि ज्ञाने।" ते अज्ञान ऐसा मने । निश्चय केला ॥...॥ म्हणे एक हेचि आथि । येर जाणणे ते भ्रांति । ऐसिया निकरसी मती । मेरु होय ॥ एवं निश्चय जयाचा । द्वारी अध्यात्मज्ञानाचा। ध्रुव देवो गगनींचा । तैसा राहिला ॥ तयाचिया ठायीं शान । या बोला नाहीं आन । या.बाला नाहा आन। : जे ज्ञानी बैसले मन । तेव्हांचि तो मी ॥...॥

- १ चांगलें. २ शपथेचे तीर्थ. ३ वाट. ४ संकोच. ५ मूर्तिमंत. ६ निश्चयाने. ________________

६७९] नीतिविचार. येहवीं बोधा आलेनि ज्ञाने । जरी ज्ञेय न दिसेंचि मने। तरि ज्ञानलाभही न मने । जाहला साता॥ आंधळेया हाती दिवा । देऊनि काय करावा। तैसा ज्ञाननिश्चय आघवां । वायांचि जाय ॥...॥ पैंज्ञानाचिये प्रभेसवे । जयाची मती यी पावे। तो हाधिरणिया शिवे । परतत्वाते ॥ तोचि ज्ञान हे बोलतां । विस्मयो कवण पांडुसुता। काय सवितयाते सविता । म्हणावे असे॥ ज्ञा. १३. ६१६-६३३. ७९. अज्ञानलक्षण. आतां धनंजया महामती । अज्ञान ऐसी बदती । तेही सांगो व्यक्ती । लक्षणेसी ॥...॥ पाहे पां दिवस आघवा सरे । मग रात्रीची वारी वावरे । वांचूनि कांहीं तिसरं । नाहीं जेवीं॥ तैसे ज्ञान जेथ नाहीं। ते अज्ञानचि पाहीं। तरि सांगो कांहीं कांहीं। चिन्हे तिये॥ तरि संभावने जिये । जो मानाची वाट पाहे। सत्कार होये । तोष जया ॥ गर्वं पर्वताची शिखरें। तैसा महत्वावरूनि नुतरे । तयाचिया ठायीं पुरे । अज्ञान आहे ॥ आणि स्वधर्माची मांगळी । बांधे वाचेच्या पिंपळीं । उमिला जैसा देउळीं । जाणोनि कुंचा॥ घाली विद्येचा पसारा । सुये सुकृताचा डांगोरी। करी तेतुले मोहरा । स्फीतीचिया ॥...॥ १ जाहाला असतां. २ हातोहात. ३ बोलणे. ४ पाळी. ५ मानाकरतां. ६ दिवाळीचे दिवशी हिराची केरसुणी मांगलोक चावडीवर ठेवतात ती. ७ उभा केला. ८ केरसुणी. ९ दवंडी, प्रसिद्धी. १० प्रतिष्ठेच्या. ________________

शानेश्वरवचनामृत. आणि वन्ही वनीं विचरे । तेथ जळती जैसी जंगमस्थावरें। तैसें जयाचेनि आचारें । जगा दुःख ॥ कौतुकें जे जे जल्पे । ते सबळाहुनी तीख रुपे। विषाहूनि संकल्प । मारक जे ॥...॥ आणि फुके भाता फुगे । रेचिलिया सवेचि उफगे। तैसा संयोगवियोगें। चढे वोहटे ॥ पडली वारयायिचा वळसां । धुळी चढे आकाशा। हरिखा वळघे तैसा । स्तुती वेळे ॥ निंदा मोटकी आइकें । आणि कपाळ धरूनि ठाके। थेबे विरे' वारेनि शोखे । चिखल जैसा ॥...॥ आणि जयाचिया मनीं गांठी । वरिवरि मोकळी वाचा दिठी। आंगे मिळे, जीवे पाठी। भलतया दे॥ व्याधाचे चारा घालणे । तैसे प्रांजळ जोगाँवणे। चांगाची अंतःकरणे । विरुद्ध करी ॥ गार शेवाळे गुंडाळली। कां निंबोळी जैसी पिकली। तैसी जयाची भली । बाह्य क्रिया ॥...॥ आणि गुरुकुळी लाजे । जो गुरुभाक्ति उभेजे। विद्या घेऊनि माजे । गुरूसींचि जो ॥...॥ तरि आंगे कमें ढिला । जो मन विकल्प भरला । अडैवींचा अवगळला । कुहा जैसा ।। तया तोडी कौटिवडें । आंत नुसधी हाडे । अशाच तेणे पाडे । सबाह्य जो॥ जैसे पोटालागी सुंणे । उघडे झाकले न म्हणे । तैसे आपले परावे नेणे । द्रव्यालागीं ॥ - - १ बोलतो. २ बर्ची, पहार. ३ तीक्ष्ण. ४ सोडला असतां, ५ वावटळीत. ६ हर्षास ७ चढे. ८ थोडी. ९ विरघळतो. १० पोसणे. ११ शिळा. १२ त्रासतो. १३ अरण्यांतला. १४ टाकलेला. १५कुवा. १६ कांटे. १७कुत्रे. ________________

नीतिविचार. इया ग्रामसिंहांचिया ठायीं । जैसा मिळणी ठावो अठावो नाहीं। तैसा स्त्रीविषयी काहीं। विचारी ना॥ कर्माचा वेळ चुके । कां नित्यनैमित्तिक ठोके। .. ते जया न दुखे । जीवामाजी ॥...॥ पावो सूदलियासवे । जैसे थिल्लर कालवे । तैसा भयाचेनि नांवे । गजबजे जो ॥ मनोरथांचिया धारसा । वाहणे जयाचिया मानसा । पुरी पडिला जैसा । दुधिया पाहीं...। तयाच्या ठायीं उदंड । अज्ञान असे वितंडें । जो चांचल्ये भावंड । मर्कटाचे ॥...॥ वसूं जैसा मोकाट । वारा जैसा अफाट । फुटला जैसा पाट । निरंजनी ॥ आंधळे हातिरूं मातले । कां डोंगरी जैसे पेटले। तैसे विषयीं सुटले । चित्त जयाचे ॥...॥ जो अखंड भोगा जैचे । जया व्यसन कामक्रीडेचे । मुख देखोनि विरक्ताचे । सचैल करी॥ खरी टेको नेदी उडे । लातौनि फोडी नाकाडे। तरी जेविं न काढे। माघौता खर ॥ तैसा जो विषयालागीं। उडी घाली जळते आगीं। व्यसनांची आंगीं । लेणी मिरवी ॥ फुटोनि पडे तंव । मृग वाढवी हांव। . परि न म्हणे ते माव। रोहिणीची ॥ तैसा जन्मोनि मृत्युवरी । विषयीं त्रासितां बहुती परी। तही त्रास नेघे धरी । आधिक प्रेमा॥ हिलिये बाळदशे। आई बा हेचि पिसे । ते सरे मग स्त्रीमासे । भुलोनि ठाके ॥ - १ कुत्र्याच्या. २ थांबते. ३ घातल्याबरोबर. ४ डबकें. ५ धारेवर. ६ भोपळा. ७ मोठे. ८ बैल. ९ मोकळा. १० निर्जनवनांत. ११ हत्ती. १२ परिश्रम करतो. १३ सचैलस्नान. १४ गाढवी. १५ लाथेने. १६ भास, कपट. १७ मृगजळाची. १८ वेड. ________________

.. ज्ञानेश्वरवचनामृत. मग स्त्री भोगितां थांवो । वृद्धाप्य लागे येवों। तेव्हां तोचि प्रेमभावो । बाळकासि आणी ॥...॥ तरि देहचि आत्मा। ऐसेया जो मनोधर्मा।। वळघोनियों को। आरंभ करी॥...|| . डोइये ठेविलेनि भोजें । देवलविसे जेविं कुंजे। तैसा विद्यावयसामाजे । उताणा चाले....॥ नाही माझेनि पाडे वाड । मी सर्वज्ञ एकचि रूंढ । ऐसा गर्व तुष्टी गड । घेऊनि ठाके ॥...॥ पैं गुण तेतुला खाय । स्नेह की जाळित जाय। जेथ ठेविजे तेथ होय । मेसीऐसें ॥ जीवन शिपिला तिडपिडी। विजिला प्राण सांडी। लागला तरी काडी । उरों नेदी ॥ .. अळुमाळू प्रकाश करी । तेतुलेनीच उबारा धरी। तैसिया दीपाचिया परी । सुविद्य जो॥...॥ अंत्यज राणिवे बसविला । औरे धारण गिळिला। तैसा गर्वै फुगला । देखसी जो॥ जो लाटणे ऐसा न लेंवे । पाथर तेविं न द्रवे । गुणियासी नागवे । फोडेसे जैसे ॥...॥ जिणेयाचेनि विश्वासे । मृत्यु एक एथ असे। हे जयाचेनि मानसे । मानिजे ना॥ अल्पोदकींचा मासा । हे नाटे ऐसिया आशा । नै वचेचि कां जैसा । अगाध डोहां ॥...॥ तैसा जीविताचेनि मिषे । हा मृत्यूचि आला असे। हे नेणेचि राजसे। सुखे जो गा ॥...॥ १ ठाव. २. चढून. ३ डोक्यावर. ४ देव अंगांत आणणारा. ५ अभिमान धरतो. ६ मोठा. प्रसिद्ध. ८ गाल फुगवून. १ वात. १० तेल. ११ काजळी. १२ पाण्याने. १३ वारा घातला तर. १४ थोडा. १५ उष्णता, ऊब, १६ अजगराने. १७ वाळलेले लाकूड. १८ वांकत नाही. १९ दगड. २० गारुडी, विषवैद्य, २१ एक सापाची जात. २२ जातच नाही. ________________

६ ७९] नीतिविचार. परि बापुडा ऐसे नेणे । जे वेश्येचे सर्वस्व देणे । तेचि ते नागवणे । रूप येथ ॥ संवचोरीचे साजणें । तेचि ते प्राण घेणे । लेपा स्नपने करणे । तोचि नाश ||...॥ सन्मुख शूला । धांवतया पाये चपळा । प्रतिपदी जवळा । मृत्यु जेवीं ॥ तेविं देहा जंव जंव वाढ । जंव जंव दिवसाचा पवाड । जंव जंव सुरवाड। भोगाचा यया ॥ तंव तंव अधिकाधिके । मरण आयुष्यात जिंके। मीठ जवि उदकें । घांसिजत असे ॥...!! कडॉडी लोटला गाडा। कां शिखरौनि सुटला घोडा। तैसा न देखे जो पुढां । वार्धक्य आहे ॥ का आडवोहळा पाणी आले । कां जैसें म्हैसयांचे झुंज मातले। तैसे तारुण्याचे चढले । भुररे जया ॥...॥ तरि वाघाचिये अडवे । एकवेळ आला चरोनि दैवें। तेणे विश्वासे पुढती धांवे । वसू जैसा॥ का सर्पघराआंतु । अवचटे ठेवा आणिला स्वस्थु । येतुलियासाठी निश्चितु । नास्तिक होय ॥ तैसेचि अवचटें है। एक दोनीचिं वेळां लाहे। .. एथु उरग एक आहे। हे मानीना जो॥..॥ सर्वळोचि वियोग पडेल । विळौनि विपत्ति येईल । है दुःख पुढील । देखेना जो ॥....॥ वयंसेचेनि उवायें। संपत्तीचेनि सावाये ॥ सेव्यासेव्य जाये । सरकटित ॥...॥ - १ लुटणे. २ सांवासारखा चोर. ३ मैत्री. ४ मातीच्या चित्राला. ५ स्नान. ६ अनुकूलता. ७ कड्यावरून. ८ आडरानांतील वोहळ. ९ भुलीं, वेड. १० अरण्यांत..११ अवचित्. १२ एवव्यानेच. १३ साप. १४ लवकरच. १५. वेळाने. १६ तारुण्याच्या. १७ उत्कर्षाने. १८ मदतीने. . . . . . : ________________

९४ ज्ञानेश्वरवचनामृत. [६७९ रिधे जेथ न रिघावें । मागे जे न घ्यावें। स्पर्शी जेथ न लगावें । आंग मन ॥ न जावे तेथ जाये । न पाहावे ते जो पाहे । न खावे ते खाये । तेवींचि तोषे ॥ न धरावा तो संग । न लगावे तेथ लागे। नाचरावा तो मार्ग । आचरे जो॥ नायकावे ते आइके। न बोलावे ते बके। परि दोष होतील हे न देखे । प्रवर्ततां ॥...॥ तरि जयाची प्रति पुरी । गुंतली देखसी घरीं। नवगंधकेसरी । भ्रमरी जैसी ॥ साकरोचिया राशीं । बैसली नुठे माशी । तैसेनि स्त्रीचित्त आवेशी । जयाचें मन ॥...॥ महापुरुषाचे चित्त । जालिया वस्तुगत। ठाके व्यवहारजात । जया परी॥ हानि लज्जा न देखे । परापवाद नाइके। जयाची इंद्रिये एकमुखे । स्त्रिया केली ॥ चित्त आराधी स्त्रियेचे । आणि तियेचेचि छंद नाचे । माकड गारुडियाचें । जैसे होय ॥...॥ प्रेमाथिलेनि भक्त । जैसेनि भजिजे कुलदेवते। तैसा एकाग्रचित्ते । स्त्री जो उपासी॥...॥ इयेतें हन कोणी देखेल । इयेसी वेखासे जाईल। तरि युगचि बुडेल । ऐसें जया ॥...॥ आणि माझ्या ठायीं भाक्ति । फळालागीं जया आर्ती । धनोहेशे विरक्ति । नटणे जेवीं॥...॥ आणि भजिनलियासँवें । तोचि विषय जरी न पावे। तरी सांडी म्हणे आघवे । टवाळ हे ॥ .... १ संबंध. २ बडबडतो. ३ सुवासिक कमळाच्या केसरांत. ४ सिद्ध. ५ ब्रह्ममत. ६ विरुद्ध. ७ बरोबर. ८ खोटें. ________________

६७९] नीतीविचार. कुणबट कुळवाडी । तैसा आन आन देव मांडी। आदिलाची पैरवडी । करी तया ॥ तया गुरुमा टेके । जयाचा सुगरवा देखे । तरि तयाचा मंत्र शिके । येर ने घे ॥...॥ माझी मूर्ति निफेजवी । ते घराचे कोनी बैसवी। आपण देवो देवी । यात्रे जाय ॥ नित्य आराधन माझे। काजी कुळदेवता भजे । पर्व विशेषे कीजे । पूजा आना ॥ माझे अधिष्ठान घरीं । आणि वोवसे आनाचे करी। पितृकार्या अवसरी । पितरांचा होय ॥ एकादशीच्या दिवशीं । जेतुला पाड आम्हांसी। तेतुलाच नागांसी। पंचमीच्या दिवशी ॥ चौथ मोटकी पाहे । आणि गणेशाचाचि होये । चउदसी म्हणे माये । तुझाचि वो दुर्गे॥ नित्यनैमित्तिक कम सांडी। मग बैसे नवचंडी। आदित्यवारी वाढी । बहिरवां पातीं। पाठी सोमवार पावे । आणि बेलसि लिंगा धांवे । ऐसा एकलाचि आघवे । जोगावी जो॥ ऐसा अखंड भजन करी । उगा नोहे क्षणभरी। अवधेनि गांवद्वारी । अहेव जैसी॥ ऐसेन जो भक्त । देखसी सैरा धांवत । जाण अज्ञानाचा मूर्त । अंवतार तो ॥...॥ जया जनपदी सुख । गजबजेचे कवतिक। वायूँ आवडे लौकिक । तोही तोचि॥ आणि आत्मा गोचर होये। ऐसी जे विद्या आहे। ते आइकोनि डौर वाहे । विद्वांसू जो॥ १ व्यवहार. २ पहिल्याचे. ३ प्रकार. ४ मोठेपणा. ५ उत्पन्न करतो, बनवतो. ६ कार्यासाठी. ७ नवस. ८ पोसतो, उपासना करितो.९ वेश्या. १. एक चर्यवाद्य, निंदा, उपहास. ________________

[६७९ ज्ञानेश्वरवचनामृत. उपनिषदांकडे न वचे । योगशास्त्र न रुचे। अध्यात्मज्ञानी जयाचें । मनचि नाहीं॥ आत्मचर्चा एकी आथी । ऐसिये बुद्धीची भिंती। पाडूनि जयाची मति । वोढाळ जाहाली ॥ कर्मकांड तरी जाणे । मुखोद्गत पुराणे। ज्योतिषी तो म्हणे । तैसेचि होय ॥ शिल्पी अतिनिपुण । सूपकर्मीही प्रवीण। विधि आथर्वण । हाती आथो॥ कोकीं नाहीं ठेले । भारत कीर म्हणितले। आगम आपविले । मूर्त होती॥ नीतिजात सुझे । वैद्यकही बुझे । काव्यनाटकी दुजे । चतुर नाहीं ॥ स्मृतींची चर्चा । दंश जाणे गारुडीचा । निघंट प्रक्षेचा । पाइकु करी ॥ पैं व्याकरणी चोखडा । ती अतिगाढा। परि एक आत्मज्ञानी फुडा । जात्यंध जो ॥ ते एक वांचूनि आघवा शास्त्रीं । सिद्धांतनिर्माणधाँत्री। परि जळो ते मूळनक्षत्रीं। न पाहे गा॥ मोराआंगी अशेषे । पिसे असती डोळसे। परि एकली दृष्टी नसे । तैसे ते गा॥ ... तैसे शास्त्रजात जाण । आघवेचि अप्रमाण । पार्थी अध्यात्मशानेविण । एकलेनि ॥...॥ आणि अध्यात्मज्ञान कांहीं । जेणे मानिलोच नाहीं। तो ज्ञानार्थ न देखे काई । हे बोलावे असे ॥ ऐलीचि थडी न पवता । पळे जो माघौता । तया पैलद्वीपींची वाता । काय होय ॥ .. १ पाकशास्त्र. २ कामशास्त्र. ३ आपलेसे केले. ४ समजतो.. ५ मर्मः ६चाकर.७ कर्ता, आधार. ________________

६८०] नीतिविचार. मागां श्लोकांचेनि अर्धाधैं । ऐसे सांगितले श्रीमुकुंदें। मा उफरार्टी इये ज्ञानपदे । तेचि अज्ञान ॥ ज्ञा१३. ६५३-८५२. ८०. दैवीसंपत्तीचे वर्णन. आतां तयाची दैवगुणां-। माजि धुरेचा बैसणा। बैसे तया आकर्णा । अभय ऐसे ।।...॥ तैसा कर्माकर्माचिया मोहरा । उठू नेदुनि अहंकारा। संसाराचा दरारा । सांडणे येणे ॥ अथवा ऐक्यभावाचेनि पैसे । दुजे मानूनि आत्मा ऐसे। ... भयवार्ता देशे । दवडणे जे॥ पाणी बुडवू ये मिठातें । तंव मीठचि पाणी आते। तोर्वि आपण जालेनि अद्वैत । नाशे भय ॥...॥ नातरी वोर्षिया नाहीं मांडिली । ग्रीष्में नाहीं सांडिली। माजि निजरूपे निवडिली । गंगा जैसी॥ तैसी संकल्पविकल्पाची वोढी । सांडूनि रजतमाची कावडी। भोगितां निजधर्माची आवडी । बुद्धि उरे॥ इंद्रियवर्गी दाखविलिया। विरुद्धा अथवा भलेया। ... विस्मयो कांहीं केलिया। नुठी चित्तीं ॥ गांवा गेलिया वल्लभ । पतिव्रतेचा विरहक्षोभ । भलतेसणी हानि लाभ । न मनी जेवी ॥ तेवि सत्स्वरूप रुचलेपणे । बुद्धि में ऐसे अनन्य होणे । ते सत्वशुद्धी म्हणे । केशिहंता ॥ आतां आत्मलाभाविखीं । ज्ञानयोगामाजि एकीं। जे आपुलिया ठाकीं। हांवे भरे॥..... १ श्रेष्ठपणाचा, २ ऐका. ३ विस्तारानें. ४ होते. ५ वर्षाऋतू. ६ भलत्या - रीतीनें. ७ केशिदैत्यास मारणारी. ८ ठिकाणी. ९ इच्छा. ________________

ज्ञानेश्वरवचनामृत. तेथ सगळिये चित्तवृत्ति । त्याग करणे या रीतीं। निष्कामे पूर्णाहुती । हुताशी जैसी ॥ कां सुकळीने आपुली । आत्मजा सत्कुळींचि दिधली। हे असो लक्ष्मी स्थिरावली । मुकुंदी जैसी ॥ तैसे निर्विकल्पपणे । जे योगज्ञानींच या वृत्तिक होणे । तो तिजा गुण म्हणे । कृष्णनाथ ॥ .... फुली फळी छाया । मुळी पत्रींही धनंजया । वाटेचा न चुके आलिया। वृक्ष जैसा। तैसे मनौनि धनवरी। विद्यमाने आल्या अवसरी। श्रांताचिये मनोहारी । उपयोगा जाणे ॥ तया नांव जाण दान । जे मोक्षनिधानाचे अंजन । हे असो आयिक चिन्ह । दमाचे ते ॥ तरि विषयेद्रियमिळणी ! करूनि घापे वितुटणी । जैसे तोडिजे खरेळ पाणी। पारकेया॥ तैसा विषयजातांचा वारा । वाजों नेदिजे इंद्रियद्वारा। इये बांधोनि प्रत्याहारा । हातीं वापी॥ आंतुला चित्ताचे अंगवरी । प्रवृत्ति पेलूनि माघारी। आगी सुयिजे दाहीही द्वारी । वैराग्याची ॥ श्वासोच्छासाहुनि बहुवसे । व्रते आचरे खरपुसे। वोसंतिती रात्रिदिवसे । नाराणुक जया ॥ र्दै दम ऐसा म्हणिपे । तो हा जाण स्वरूपे। यज्ञार्थही संक्षेपे । सांगो ऐक॥ जया जे सर्वोत्तम । भजनीय देवता धर्म । ते तेणे योगम-1 विधी यजिजे ॥ जैसा द्विज षट्कमै करी । शूद्र तयाते नमस्कारी। की दोहीसही सेरोभरी । निपजे याग ॥ १ अनीत...२ वतनदार. ३ .मनास आनंददायक रीतीचें. ४ वियोग. ५ गढूळ, ६निवळीच्याः बियांनी. ७ देतो. ८ फिरवून. ९ खरपुस. १० आवरण करीत असतां. ११ जसा शास्त्रांत विधि असेल त्याप्रमाणे. १२ सारखाच. ________________

६.८०] . नीतिविचार. तैसे अधिकारपालोचें । हे यश करणे सर्वांचे। .... परि विष फळाशेचे । न घापे माजी ॥...॥ आतां चंडवे भूमी हाणिजे । हे नव्हे तो हातां आणिजे । की शेती बी विखुरिजे । परी पिकी लक्ष॥...॥ हे बहु असो आरिसा । आपण देखावया जैसा। पुढतपुढती बहुवसा । उटिजे प्रीती ॥ तैसा प्रतिपाद्य जो ईश्वर । तो होआवयालागीं गोचर। श्रुतीचा निरंतर । अभ्यास करणे ॥ ते द्विजांसींच ब्रह्मसूत्र । येरा स्तोत्र का नाममंत्र। आवर्तणे पवित्र । पावावया तत्व ॥ पार्था गा स्वाध्यावो । बोलिजे तो हा म्हणे देवो। आतां तपशब्दाभिप्रावो । आईक सांगों ॥...॥ . ना ना धूपाचा आग्निप्रवेश । कनकी तुकाचा नाश । पितृपक्ष पोशितां हास । चंद्राचा जैसा॥ तैसा स्वरूपाचिया प्रसरा- लागी प्राणेद्रियशरीरां । आटणी करणे जे वीरा । तेचि तप ॥.. ज्ञा. १६.६८-१०८. आतां बाळाच्या हिती स्तन्य । जैसे नानाभूती चैतन्य। तैसे प्राणिमात्री सौजन्यं । आर्जव ते ॥ आणि जगाचिया सुखोद्देशे । शरीरवाचामानसे। राहाटणे ते अहिंसे । रूप जाण ॥ .. आतां तीख होऊनि मवाळ । जैसे जातीचे मुकुळ। कां तेज परि शीतळ । शशांकाचे। शके दावितांचि रोग फेडूं । आणि जिभे तरी नव्हे कडू। ते वोखद नाहीं मा घडूं। उपमा कैंची ॥ १ अधिकारपरत्वे. २ टाकणे. ३ घासणे, पुसणे. ४ जपणे. ५ वजनाचा. ६ मैत्री. तिखट. ८ मृदु, ९ कमळ. ________________

१०० [६८. ज्ञानेश्वरवचनामृत. तरि मउपणे बुबुळे । झगडितांही परी नाडळे । येरवीं फोडी कोराळे । पाणी जैसे ॥ तैस तोडावया संदेह । तीख जैसे का लोह। श्राव्यत्वे तरि माधुर्य । पायीं घाली ॥ ऐको ठातां कौतुके । कानाते निघती मुखे । जे साचारिवेचेनि बिकें । ब्रह्मही भेदी॥ किंबहुना प्रियपणे । कोणातही झकऊँ नेणे । यथार्थ तरि खुपणे । नाहीं कवणा ॥ येहवीं गोरी कीर काना गोड । परिसाचा पाखाळी की। आगियचे करणे उघड । परि जळो ते साच। कानी लागतां महुर । अर्थ विभांडी जिव्हार। ते वाचा नव्हे सुंदर । लांवचि पां॥ परि अहिती कोपोनि सोप। लालनी मऊ जैसे पुष्प। तिये मातेचे स्वरूप । जैसे का होय॥ तैसे प्रवणसुखचतुर । परिणमोनि साचार । बोलणे जे अविकार । ते सत्य येथे ।। आतां घालितांही पाणी । पाषाणी न निघे अणी। का मथिलिया लोणी । कांजी नेदी।। त्वचा पाये शिरी । हालेयाही फडे न करी। वसंतीही अंबरी । न होती फुले ॥ ना ना रंभेचेन हि रूपे । शुकी नठिजचि कदंपैं। का भस्मी वन्हि न उद्दीपे । घृतेही जेवीं ॥...॥ अक्रोधत्व ऐसे। नांव ते ये दशे । जाण ऐसे श्रीनिवास । म्हणितले तया ॥.... तेवीं बुद्धिमंती देहीं। अहंता सांडनि पाहीं। सांडिजे अशेषही। संसारजात.॥ - १ दगड. ३ बळाने. ३ फसवणे. ४ पारध्याचे गायन. ५ शुद्धपणा. ६ हीनधातु. ७ गोड. ८ विवसी, भूत. ९ पोकळ. १० टोंक, अन. ११ मारिली असतांही. ________________

६८०] नीतिविचार. तया नांव त्याग । म्हणे तो यज्ञांग। हे मानूनि सुभग । पार्थ पुसे ॥ आता शांतीचे लिंग । ते व्यक्त मज सांग। देवो म्हणती चांग । अवधान देई॥ तरी गिळोनि शेयाते । ज्ञाता ज्ञानही माघौतें। हारपे निरुते । ते शांति पैं गा॥ जैसा प्रळयांबूचा उभड । बुडऊनि विश्वाचा पेवाड। होय आपण निबिड । आपणचि ॥ मग उगमओघसिंधु । हा नुरेचि व्यवहारभेदु। परि जलैक्याचा बोधु । तोही कवणा ॥ तैसी ज्ञेया देतां मिठी । झातृत्वही पड़े पोटीं। मग उरे तोचि किरीटी । शांतीचे रूप ॥ आतां कदर्थवित व्याधी । बळीकरणाचिया आधी । आपपर न शोधी । सद्वैद्य जैसा ॥ का चिखली रुतली गाये । धडभाकड न पाहे । जो तियेचिया ग्लानी होये । कालाभुला ॥ ना ना बुडतयातें सकरुण । न पुसे अंत्यज की ब्राह्मण । कादनि राखे प्राण । हेचि जाणे ॥ की मार्यवणी पापियें । उघडी केली विपाये। ते नेसविल्याविण न पाहे । शिष्ट जैसा ॥...॥ अगा पुढिलांचे दोष । करूनि आपुलिये दिठी चोख । मग घापे अवलोक । तयावरी ॥ जैसा पुजनि देव पाहिजे । पेरूनि शेता जाइजे । तोषोनि प्रसाद घेइजे । अतिथीचा ॥ तैसे आपुलेनि गुणे । पुढिलांचे उणे । फेबुनियां पाहाणे । तयाकडे ॥...॥ न १ उमाळा. २ विस्तार. ३ त्रास देत असतां. ४ बरे करण्याच्या. ५ कासाबोस. ६ पतिव्रता. ________________

१०३ - ज्ञानेश्वरवचनामृत. [६८. अगा अपैशुन्याचे लक्षण । अर्जुना है फुडे जाण । मोक्षमार्गाचे सुखासन । मुख्य हे गा॥ आतां दया ते ऐसी । पूर्ण चंद्रिका जैसी। निववितां न कडसी । साने थोर ॥...॥ मैं जगी जीवनासारिखे। वस्तु आंगवरी उपखे। परि जाते जीवित राखे । तृणाचंही ॥ तैसें पुढिलांचेनि तापे । कळवळलीये कृपे । दिधले ही आपणपे । न्यूनचि मानी॥...॥ पें पायीं कांटा नेहटे । तव व्यथा जीवीं उमटे। तैसा पोळे संकटे । पुढिलांचेनि ॥ कां पावो शीतळता लाहे । की ते डोळ्याचिलागी होये। .... तैसा परसुखे जाये । सुखावत जो॥ किंबहुना तृषितालागीं । पाणी आयिले असे जगीं। तैसें दु:खितांचे सेलभांगी । जिणे जयाचें ॥ तो पुरुष वीरराया। मूर्तिमंत जाण दया। मी उदयजतांचि तया । ऋणिया लाभे ॥ आतां सूर्यासी जीवे । अनुसरलियां राजीवे । परि ते तो न शिवे । सौरभ्य जैसे ॥ कां वसंताचिया वाहाणीं। आलिया वनश्रीच्या अक्षौहिणी। ते न करीतचि घेणी । निघाला तो॥ है असो महासिद्धींसीं। लक्ष्मीही आलिया पाशीं । परि महाविष्णु जैसी । न गणीचि ते ॥ तैसे ऐहिकींचे का स्वर्गीचे । भोग पाइक जालिया इच्छेचे । परि भोगावे हे न रुचे । मनामाजी ॥ बहुवे काय कौतुकीं । जीव नोहे विषयाभिलाखी। अलोलुप्त्वदशा ठाउकी । जाण ते हे ॥ - १ दुष्टपणाचा अभाव. २ कसास लावणे, विचार करणे. ३ पाणी. ४ नाश पावते. ५ जोराने लागे. ६ उत्पन्न केले. ७ उत्तम वांटा. ८ कमळ, ९ चाकर. ________________

६८.] नीतिविचार. आतां माशिया जैसे मोहळ । जळचरा जेचिं जळ । कां पक्षिया अंतराळ । मोकळे हे ॥ ..... ना तरी बाळकोद्देशे । मातेचे स्नेह जैसे। कां वसंतींच्या स्पर्शे । मऊ मलयानिळ ॥ -- ...... डोळेयां प्रियांची भेटी । कां पिलियां कूर्मीची दिठी। तैसी भूतमात्रीं रहाटी । मवाळ ते ॥ स्पर्श अतिमृदु । मुखी घेता सुस्वादु। घ्राणासी सुगंधु । उजाळ आंगे ॥ तो आवडे तेवढा घेतां। विरुद्ध जरी न होता। तरी उपमे येता । कापुर कीं ॥ परि महाभूते पोटी वाहे । तेवींचि परमाणुमाजी सामाये। या विश्वनुसार होये । गगन जैसे॥ काय सांगों ऐसे जिणे । जे जगाचेनि जीवें प्राणे । तया नांव म्हणे । मार्दव मी ॥...॥ रूपसां उदयले कुष्ठ । संभावितां कुटीचे बोट। तया लाजा प्राणसंकट । होय जैसें ॥ तैसे औटहातपणे । जे शव होऊनि जिणे। उपजों उपजो मरणे । नावां नावा॥ तिये गर्भभेदमुसे । रक्तमूत्ररसे। वोतीव होऊनि असे । ते लाजिरवाणे ॥ हे बहु असो देहपणे । नामरूपासि येणे । नाहीं लाजिरवाणे । तयाहूनी ॥ ऐसैसिया अवकळा । घेपे शरीराचा कंटाळा । ते लाज मैं निर्मळा । निसुगा गोड ॥ आतां सूत्रतंतु तुटलिया। चेष्टाचि ठाके सायखडिया। तैसी प्राणजये कमैंद्रिया । खुंटे गती॥ १ सामावले जाते. २ रूपवानाला. ३ निंदचें. ४ क्षणक्षणां. ५ फजिती. ६ कोडगा. ७ लाकडाची बाहुली. ________________

ज्ञानेश्वरवचनामृत. .. [६८० की मावळिलिया दिनकर । सरे किरणांचा प्रसर । तैसा मनोजये प्रकार । बुद्धींद्रियां ॥ एवं मनपवननियमें । होती दाही इंद्रिये अक्षमें। ते अचापल्य वमैं । येणे होय ॥ .. ज्ञा. १६. ११३-१८५. आतां ईश्वरप्राप्तीलागीं। प्रवर्तता ज्ञानयोगीं। धिवसेयाच्या आंगीं । वोसिवा नव्हे ॥ वोखटे मरणाऐसें । तेही आले अग्निप्रवेशे । परि प्राणेश्वरोद्देशे । न गणीचि सती ॥...॥ न ठाके निषेध आड । न पडे विधीची भीड । नुपजेचि जीवीं कोड । महासिद्धीचे॥ ऐसे ईश्वराकडे निजे । धांवे आपसया सहज । तया नांव तेज । आध्यात्मिक ते॥ आतां सर्वही साहातिया गरिमा । गर्वा न ये तेचि क्षमा । जैसे देह वाहोनि रोमां। वाहणे नेणे ॥ आणि मातलिया इंद्रियांचे वेग। का प्राचीने खवळले रोग। अथवा योगवियोग । प्रियाप्रियांचे ॥. यया आघवियांचाचि थोर । एके वेळे आलिया पूर। तरि अगस्त्याहुनि धीर । उभा ठाके ॥ आकाशीं धूमाची रेखा । उठिली बहुवा आगळिका। ते गिळी येकी झुलका । वारा जेवीं॥ तैसे आधिभूताधिदैवां । अध्यात्मादि उपद्रवां । पातलेयां पांडवा । गिळूनि घाली ॥ ऐसे चित्तक्षोभाच्या अवसरी । उचलूनि धैर्या जे चांगावे करी। धृति म्हणिपे अवधारी । तियेते गा॥ SAMIERTAIN १ दीन. २ धैर्याच्या. ३ न्यूनता. ४ वाईट. ५ अंतःकरण. ६ मोठेपणा. ७ अंगावरील केस. ८ प्रारब्धाने. ________________

- ६८०] नीतिविचार. आतां निर्वाळुनि कनके । भरिला गांगे पीयूषं । तया कलशाचिया सारखे । शौच असे ॥ जे आंगीं निष्काम आचार । जीवीं विवेक साचार । तो सबाह्य घडला आकार । शुचित्वाचाचि ॥ का फेडित पाप ताप । पोखित तीरीचे पादप । समुद्रा जाय आप । गंगेचे जैसे ॥ कां जगाचे आंध्य फेडित । श्रियेची राउळे उघडित । निघे जैसा भास्वत । प्रदक्षिणे ॥ तैसी बांधलीं सोडित । बुडालीं काढित । सांकडी फेडित । आतांचिया ॥ किंबहुना दिवसराती। पुढिलांचे सुख उन्नती। आणित आणित स्वार्थी । प्रवेशिजे॥ वांचूनि आपुलिया काजालागीं । प्राणिजातांच्या अहितभागीं। संकल्पाचीही आडवंगी। न करणे जे ॥ पैं अद्रोहत्व ऐसिया गोष्टी । ऐकसी जिया किरीटी। ते सांगितले हे दिठी । पाहों ये तैसें ॥ आणि गंगा शंभूच्या माथां । पावोनि संकोचली जेविं पार्था । तेविं मान्यपणे सर्वथा । लाजणे जे ॥ ते हे पुढतपुढतीं ।अमानित्व जाण सुमति । मागां सांगितलेसे किती । तेचि ते बोलो॥ ज्ञा. १६. १८६.-२०६... एवं इहीं सविसे । ब्रह्मसंपदा हे वसत असे। मोक्षचक्रवर्तीचे जैसे । अग्रहार होय ॥ ना ना हे संपत्ति दैवी । या गुणतीर्थाची नित्यनवी। निर्विण्णसगरांच्या दैवीं । गंगाचि आली ॥ .. १ शुद्धकरून. २ पाण्याने. ३ दूर करीत. ४ आंधळेपणा. ५ठिकाणे, मंदिरे. • ६ संकटें. ७ अडथळा, प्रतिबंध. ८ इनामगांव. ९ विरक्त. ________________

१०६ ज्ञानेश्वरवचनामृत. की गुणकुसुमांची माळा । हे घेऊनि मुक्तिबाळा। ... वैराग्यनिरपेक्षाचा गळा । गिवसीत असे ॥ की सव्वीसगुणज्योती। इहीं उजळोनि आरती। गीता आत्मया निजपती-1 नीराजना आली॥ उगळिते निर्मळे । गुण इयेचि मुक्ताफळे । दैवी शक्तिकळे । गीतार्णवींची॥ काय बहु वानूं ऐसी । अभिव्यक्ति ये आपैसी। केलें दैवी गुणराशी- संपत्ती रूप ॥ ज्ञा. १६. २०७-२१२. - - ८१. आसुरीसंपत्तीचे वर्णन. तरी तयाचि आसुरा । दोषांमाजि जया वीरा । वाडपणाचा डांगोरा । तो दंभं ऐसा ॥ जैसी आपुली जननी । नग्न दाविलीया जनीं। ते तीर्थचि परि पतनीं । कारण होय ॥ का विद्या गुरूपदिष्टा । बोभाइलीया चोहटां। तरि इष्टदाचि परि अनिष्टा । हेतु होती ॥ पैं आंगे बुडतां महापुरीं । जे वेगे काढी पैलतीरीं। ते नावचि बांधिलिया शिरीं । बुडवी जैली ॥...॥ तैसा दृष्टादृष्टाचा सखा । धर्म जाला तो फोकारिजे देखा। तरि तारिता तोचि दोखा-लागी होय ॥ म्हणौनि वाचेचा चौबारां । घातलिया धर्माचा पसारा। धर्मचि तो अधर्म होय वीरा । तो दंभ जाणे ॥...॥ मांदुरी लोकांचा घोडा । गजपतीही मानी थोडा। कां कांटियेवरिलिया सरडा । स्वर्गही नीच ॥ ....आरती ओवाळण्याला. २ उघडणारी. ३ मोठेपणाची. ४ टिमकी५ पुकारली असतां. ६ उघडा करणे. ७ चव्हाटा. ८ चाबुकस्वार. । । ________________

६८१] , नीतिविचार.. तृणाचेनि इंधने । आगी धांवे गगने । थिल्लरबळे मीने । न गणिजे सिंधु ॥ तैसा माजे स्त्रियाधनें । विद्यास्तुती बहुते माने । एके दिवसींचेनि परान्ने । अल्पकु जैसा ॥ अभ्रच्छायेचिया जोडी । निदेव घर मोडी। मृगांबु देखोनि फोडी । पाणियाढे मूर्ख ॥ किंबहुना ऐसैसे। उतणे जे संपत्तिमिसे । तो दर्प गा अनारिसे । न बोले घेई ॥...॥ पतंगा नावडे ज्योति । खद्योता भानूची खंती। टिटिभेने अपांपति । वैरी केला ॥ तैसा अभिमानाचेनि मोहे । ईश्वराचेही नाम न साहे। बापाते म्हणे मज हे । सवती जाली। ऐसा मान्यतेचा पुष्टगंड । तो अभिमानी परम लंड । रौरवाचा रूढ । मार्गचि पैं ॥ आणि पुढिलांचे सुख । देखणियांचे होय मिष । चढे क्रोधाग्नीचे विख । मनोवृत्ति ॥ शीतजळाचिये भेटी । तातला तेली आगी उठी। *चंद्र देखोनि जळे पोटीं । कोल्हा जैसा॥ विश्वाचे आयुष्य जेणे उजळे । तो सूर्य उदैला देखोनि सवळे। पापिया फुटती डोळे । डुडुळांचे ॥ जगाची सुख पहांट । चोरां मरणाहूनि निकृष्ट । दुधाचे काळकूट । होय व्याळी ॥ अगाधे समुद्रजळे । प्राशितां अधिक जळे। वडवाग्नि न मिळे । शांती काहीं॥ तैसा विद्याविनोदवैभवे । देखे पुढिलांची दैवें। तंव तंव रोष दुणावे । क्रोध तो जाण ॥ '. १ डबकें. २ दरिद्री. ३ तळे. ४ टिटवाने. ५ ज्याचे गाल फुगलेले आहेत असा. ६ तापलेल्या. ७ प्रातःकाळी. ८ घुबडाचे. ________________

१०८ ज्ञानेश्वरवचनामृत, [६८१ आणि मन सर्पाची कुटी । डोळे नाराचांची सुटी। ... बोलणे ते वृष्टि । इंगळांची ॥ येर जे क्रियाजात । ते तिखयाचे कर्वत । ऐसें सबाह्य खसखसित । जयाचे गा॥ तो मनुष्यांत अधम जाण । पारुष्याचे अवतरण । आतां आइक खूण । अज्ञानाची ॥ तरी शीतोष्णस्पर्शा। निवाड नेणे पाषाण जैसा। का रात्री आणि दिवसा । जात्यंध तो ॥...॥ ना तरि ते नाना रसीं । रिघोनि दैर्वी जैसी। परि रसस्वादासी । चाखो नेणे ॥...॥ हे चोख हे मैळ । ऐसे नेणोनिया बाळ। देखे ते केवळ । मुखींचि घाली॥ तैसें पापपुण्याचे खिचे । करोनि खातां बुद्धि चेष्टे । कडु मधुर न वाटे । ऐसी जे दशा॥ तिये नाम अज्ञान । या बोला नाहीं आन। ... एवं साही दोषांचे चिन्ह । सांगितले ॥ इहींच साही दोषांगीं । हे आसुरी संपत्ति दाटुगी। जैसे थोर विष भुजंगी। अंग साने ॥...॥ परि क्रूर ग्रहांची जैसी । मांदी मिळे एकचि राशी। कां येती निंदकापासी । अशेष पापे ॥ मरणाराचे अंग । पडिघाती अवघेचि रोग । कां कुमुहूर्ती दुर्योग । एकवटी॥...॥ कां आयुष्य जातिये वेळे । शळिये सातवेउळी मिळे। तैसे साही दोष सगळे । जोडती तया ॥ मोक्षमार्गाकडे । जयाचा आंबुखा पडे। न निघे म्हणौनि बुडे । संसारी जो॥ - १ वारूळ. २ बाणांची. ३ निखाऱ्यांची. ४ पोलादी. ५ काठिण्याचें. ६ जन्मांध. ७ पळी. ८ खिचडी. ९ बळकट. १० लहान. ११ समुदाय. १२ व्यापतात. १३ सात नांग्यांची इंगळी. १४ आवरण, आच्छादन. ________________

१०९ ६८३] नीतिविचार. अधमां योनींच्या पाउटीं । उतरत जो किरीटी। स्थावरांहीं तळवटीं । बैसणे घे ॥ . है असो तयाच्या ठायीं । मिळोनि साही दोषीं इहीं। .. आसुरी संपत्ति पाहीं । वाढविजे ॥ ... ज्ञा. १६. २१७-२६३.. ८२. परमात्मा हाच बुद्धीची अवधि होय. अर्जुना ते पुण्यवशे । जरी अल्पचि हृदयीं बुद्धि प्रकाशे । तरी अशेषही नाशे । संसारभय ॥ जैसी दीपकळिका धाकुटी । परि बहु तेजाते प्रगटी। तैसी सदुद्धि हे थकुटी । म्हणों नये ॥ पार्था बाहुती परी । हे अपेक्षिजे विचारशूरी। जे दुर्लभ चराचरी । सद्वासना ॥ आणिकासारिखा बहुवस । जैसा न जोडे परिसं। कां अमृताचा लेश । दैवगुणे ॥ .. तैसी दुर्लभ सबुद्धि । जिये परमात्माचि अवधि । जैसा गंगेसी उदधि । निरंतर ॥ तैसे ईश्वरावांचुनी कांहीं। जिये आणिक लाणी नाहीं। ते एकचि बुद्धि पाहीं । अर्जुना जगी ॥ ज्ञा. २. २३७-२४२. ८३. कर्म हाच संन्यास. जैसा क्षाळूनियों लेप एक । सर्वांचे लाविजे आणिक। तैसेनि आग्रहाचा पाईक । विचंबे वायां ॥ IPL ... १ दिव्याची ज्योत. २ लहान. ३ शेवट. ४ मिळणे, शेवट. ५ धुवन. ६ चाकर. ७ कष्टांत पडतो. ________________

LI ११० ज्ञानेश्वरवचनामृत. [६८३ गृहस्थाश्रमाचे वोझ । कपाळी आधींचि आहे सहजें। की तेचि संन्यासे वाढविजे। सरिसे पुढती॥ म्हणूनि अग्निसेवा न सांडितां । कर्माची रेखा नोलांडितां।। आहे योगसुख स्वभावतां । आपणपांचि ॥ ज्ञा. ६. ४९-५३. ८४. संकल्पनाशाने परमात्म्याचे सांनिध्य. तया स्वांतःकरणजिता । सकळकामोपशांता। परमात्मा परौती । दूर नाहीं ॥ जैसा किंडाळाचा दोष जाये । तरि पंधरे तेंचि होये । तैसे जीवा ब्रह्मत्व आहे । संकल्पलोपीं॥ हा घटाकार जैसा । निमालिया तया अवकाशा । नलगे मिळो जाणे आकाशां । आना ठाया ॥ तैसा देहाहंकार नाथिला । हा समूळ जयाचा नाशिला। तोचि परमात्मा संचला। आधींचि आहे ॥ ज्ञा. ६. ८१-८४. ८५. परिमितता. आहार तरी सेविजे । परि युक्तीचनि मापे मंविजे। क्रियाजात आचरिजे । तयाचि स्थिति ॥ मापितला बोल बोलिजे। मितलिया पाउलीं चालिजे। निद्रेही मान दीजे । अवसरे येके ॥ .... १ मर्यादा. २ पलीकडे. ३ हीणकस. ४ उत्तमकशी-सोनें. ५ दुसन्या. ६ खोटा. ७ सर्वत्र साचलेला. ८ नियमाच्या. ९ मोजावा. १० मोजका.१ मालक्या, ________________

६.८६] नीतिविचार. . जागणे जरी जाहले । तरि व्हावे ते मितले । येतुलेनि धातुसाम्य संचले । असेल सुख ॥ - ज्ञा.. ३४९-३५१. ८६. साधूची आत्यंतिक समता. पार्था जयाचिया ठायीं । वैषम्याची वार्ता नाहीं। । रिपु मित्रां दोहीं। सरिसा पाडु ॥ का घरिचियां उजेड करावा । पारिकियां आंधार पाडावा। .. हे नेणेचि गा पांडवा ।दीप जैसा॥ जो खांडावया घाव घाली । कां लावणी जयाने केली। दोघां एकचि साउली । वृक्ष दे जैसा॥ नातरि इक्षुदंड। पाळितया गोडु।। गाळितया कडु । नोहेचि जेवीं॥ अरिमित्री तैसा । अर्जुना जया भाव ऐसा । मानापमानी सरिसा । होत जाय ॥...॥ जो निदेते नेघे । स्तुतीन श्लाघे आकाशा नलगे । लेप जैसा ॥...॥ सार्च लटिके दोन्हीं। न बोले जाहला मौनी। जो भोगितां उन्मनी । आरॉयेना॥ जो यथालाभ संतोषे । अलासें न पारुखे । पाउसेविण न सुके । समुद्र जैसा.॥ आणि वायूसी एके ठायीं । बिढार जैसे नाहीं। .. तैसा न धरीच कहीं। आश्रय जो ॥...॥ हे विश्वचि माझे घर । ऐसी मती जयाची स्थिर । । किंबहुना चराचर । आपण जाहाला॥ ज्ञा. १२. १९७-२.१३. १ सारखा. २ योग्यता. ३ परक्यांस. ४ तोडण्याकरितां. ५ ऊस. ६ खरें ७ तृप्त होत नाही. ८ रुष्ट होत नाही. ९ आश्रय, राहण्याची जागा. . : ________________

[8 ११२ ज्ञानेश्वरवचनामृत. ८७. सात्त्विक यज्ञ. तरि तिहींमाजी प्रथम । सात्विका यज्ञाचे वर्म। आईक पां सुमहिम- शिरोमणि ॥ तरि एक प्रियोत्तम-1 वांचोनि वाढों नेदीःकाम । जैसा कां मनोधर्म । पतिव्रतेचा ॥ ना ना सिंधूते ठाकूनि गंगा । पुढारांन करीचि रिगां । का आत्मा देखोनि उगा । वेद ठेला ॥ तैसें जे आपुल्या स्वहितीं। वेंचूनिया चित्तवृत्ति। नुरविताचि अहंकृति । फळालागीं ॥ पातलेया झाडाचे मूळ । मागुते सरो नेणेचि जळ। जिराले का केवळ । तयाच्याचि आंगीं। तैसे मने देहीं । यजननिश्चयाच्या ठाई। हारपोनि जे कांहीं। वांछिती ना ॥...॥ परि आरिसा आपण। डोळां जैसा घेपे । कां तळहातींचे दीपे । रत्न पाहिजे ॥ ना ना उदिते दिवाकरें। गमावा मार्ग दिठी भरे। तैसा वेदनिर्धारें । देखोनियां ॥...॥ सकळावयवउचित । लेणी पातली जैसी आंगातें। तैसे पदार्थ जेथिचे तेथे । विनियोगुनी ॥ काय वानूं बहुती बोलीं । जैसी सर्वाभरणी भरलीं। ते यक्षविद्याचि रूपा आली । यजनमिषे ॥ तैसा सांगोपांग । निपजे जो याग।... नुठवूनियां लोग । महत्त्वाचा ॥.. प्रतिपाळ तरी पाटांचा । झाडी कीजे तुळसीचा। परि फळा फुला छायेचा । आश्रय नाहीं॥ - - - १ पावून. २ शिरकाव. ३ प्राप्त झाले असतां. ४ चालण्याचा. ५ संबंधः । उत्कृष्ट. ________________

११३ ६८८] नीतिविचार, किंबहुना फळाशेंवीण । ऐसेया निगुती निर्माण। होय तो याग जाण । सात्विक गा॥ - ज्ञा. १७.१७०-१८४..... ८८. शारीर तप.. तरि तप जै को सम्यक् । तेही त्रिविध आइक । शारीर मानसिक । शाब्द गा॥ आतां या तिहीं माझारी । शारीर तंव अवधारी। तरी शंभू कां श्रीहरि । पढियंता होय ॥ तया प्रिय.देवतालया। यात्रादिकें करावया। आउही पाहार जैसे पाया। उळिग घापे ॥ देवांगण मिरवाणयां । अंगोपचार पुरवणियां । ... . करावया म्हणियां । शोभती हात ॥ लिंग का प्रतिमा दिठी। देखतखेवो अंगयष्टी। लोटिजे कां कांठी । पडली जैसी॥ आणि विद्याविनयादिकी । गुणी वडिल जे लोकीं। तया ब्राह्मणांची निकी । पाइकी कीजे ॥ अथवा प्रवासे कां पडिां। कां शिणले जे सांकडां। ते जीव सुरवाडा । आणिजती॥ . सकळ तीर्थोचिये धुरें। जिये कां मातापितरें। . तयां सेवेसी कीर शरोरें । लोण कीजे ॥ आणि संसारा ऐसा दारुण । जो भेटलाचि हरी शीण । तो शानदानीं सकरुण । भजिजे गुरू ॥ आणि स्वधर्माचा आगिठां। देह जाड्याचिया किटा। आवृत्तिपुटीं सुभटा । झाडी कीजे ॥ .....१ युक्तीने. २ भोंवरा, बिगार, वेठ. ३ सुशोभित करणे. ४ पाहतांच. ५ चांगली. ६ सुखाप्रतः ७ श्रेष्ठ, ८ अग्नीत । ________________

११४ ज्ञानेश्वरवचनामृत. [६८८ वस्तु भूतमात्री नमिजे । परोपकारी भजिजे ॥. .... स्त्रीविषयीं नियमिजे । नांवा नांवा ॥ . : जन्मतेनि प्रसंग । स्त्रीदेह शिवणे आंगे। तेथूनि जन्म आघवें । सोवळे कीजे ॥...॥ ऐसैसी जै शरीरी । राहाटीची पडे उजरी। तै शारीर तप घुमरी । आले जाण ॥ - ज्ञा. १७. २००-२१३. ८९. वाङ्मय तप. एवं शारीर जे तप । तयाचे दाविले रूप। आतां आईक निष्पाप । वाइमय ते ॥ तरी लोहाचे आंग तुक । न तोडितांचि कनक। केले जैसे देख । परिसे तेणें ॥ तैसे न दुखवितां सहजे । जावळिया सुख निपजे। ऐसे साधुत्व कां देखिजे । बोलणां जिये ॥ पाणी मुदल झाडा जाये । तृण ते प्रसंगेचि जिये। तैसे एका बोलिले होये । सर्वाहि हित ॥ जोडे अमृताची सुरसरी । तें प्राणांत अमर करी। स्त्राने पाप ताप वारी । गोडीही दे ॥. तैसा अविवेकही फिटे । आपुल अनादित्व भेटे। आइकतां रुचि न विटे । पीयूषी जैसी ॥ जरी कोणी करणे पुसणे । तरी होआवे ऐसे बोलणे । नातरि आवर्तणे । निगम का नाम ॥ ऋग्वेदादि तिन्ही। प्रतिष्ठिजती वाग्भुवनीं । केली जैसी वदनीं । ब्रह्मशाळा ॥ . १ उत्कर्ष होतो. २ पूर्णतेस. ३ वजन. ४ गंगा. ५ पठण करणे. ६ वेदशाळा. ________________

६.९.] नीतिविचार. नातरी एकाधे नांव । तेचि शैव कां वैष्णव । . ... वाचे वसे ते वाग्भव । तप जाणावें ॥ .. . ज्ञा. १७. २१५-२२३. ९०. मानसिक तप. आतां तप जे मानासक । तेही सांगों आइक । म्हणे लोकनाथनायक- नायकु तो॥ तरि सरोवर तरंगीं । सांडिले आकाश मेघीं। कां चंदनाचे उरगीं । उद्यान जैसे। ....... . ना ना कळावैषम्ये चंद्र । कां सांडिला आधीं नरेंद्र। ना तरि क्षीरसमुद्र । मंदराचळे ॥ तैसी नाना विकल्पजाळे । सांडूनि गेलिया सकळे । मन राहे कां केवळे । स्वरूप ज...॥ मग न चलते कळंकेंवीण । शशिबिंब जैसे नित्य पूर्ण । तैसें चोखी स्थिरपण । मनाचे जे ॥ बुजाली वैराग्याची वोरप । जिराली मनाची धापकांप । तेथ केवळ जाली वाफ । निजबोधाची ॥ म्हणौनि विचारावया शास्त्र ।राहाटवावे जे वक्त्र । ते वाचेचही सूत्र । हाती न धरीं ॥ ते स्वलाभ लाभलेपणे । मन मनपणाही धरूं नेणे । शिवतले जैसे लवणे । आपले निज ॥ तेथ के उठिती ते भाव । जिहीं इंद्रियमार्गी धांव। .... घेऊनि ठाकावे गांव । विषयांचे ते॥ .. म्हणोनि तिये मानसीं । भावशुद्धीचि असे आपैसी। रोमशुचि जैसी । तळहातासी ॥ १ सापांनीं. २ मानसिक व्यथा, चिंता. ३ शुद्धता, सात्विक भाव. ४ उत्कंठा. ५ शुद्धता. ________________

११६ शानेश्वरवचनामृत. [६९० काय बहु बोलो अर्जुना । – हे दशा ये मना। ते मनस्तपोभिधाना । पात्र होय ती॥ . ज्ञा. १७. २२४-२३६ . . . ९१. राजस तप. ना तरि तपस्थापनेलागी । दुजेपण मांडूनि जगीं। ...... महत्वाद्रीच्या शृंगी । बैसावया ॥ . त्रिभुवनींचिया सन्माना । न वचाव ठाया आना। धुरेचिया आसना। भोजनालागीं ॥ विश्वाचेया स्तोत्रा । आपण होआवया पात्रा। विश्वे आपलिया यात्रा । कराविया ॥ . लोकांचिया विविधा पूजा । आश्रय न धरावया दुजा । .. भोग भोगावे वोजा । महत्वाचिये ॥ आंग बोल माखूनि तपे । विकावया आपण। अंगहीन पड। जियापरी॥ हे असो धनमानी आस । वाढउनी तप कीजे सायास। ते तेचि तप राजस । बोलिजे गा॥ पहरणे जे दुहिले । ते ते गुरूंन दुभचि व्याले। ... . का उभे शेत चारिले । पिकावया नुरे ॥ तैसें फोकारितां तप । कजि जे साक्षेप। ते फळी तंव सोप । निःशेष जाय ...॥ येन्हवीं तरी आकाश मांडी । जो गोंनि ब्रह्मांड फोडी। तो अकाळ मेघ काय घडी । राहात आहे ॥ तैसे राजस तप जे होय । ते फळी कीर वांझ जाय। परी आचरणीहि नोहे । निवोहते गा॥ .... ज्ञा. १७. २४२-२५२.. १ जाणे. २ चांगलेपणानें. ३ वेश्या. ४ शृंगार करते. ५ वीईपर्यंत दूध देणारे जनावर. ६ निष्फळ. ________________

६.९३] नीतिविचार. .....९२. तामस तप. केवळ मूर्खपणाचा वारा जीवीं घेऊनि धनुर्धरा। नाम ठेविजे शरीरा। वैरियाचे ॥...॥ माथां जाळिजती गुगुळ । पाठीं घालिजती गळ। आंग जाळिती इंगळ । जळत भिंता॥ दवडोनि श्वासोच्छास। कीजती वायांचि उपवास । कां घेपती धूमाचे घांस । अधोमुखे ॥ हिमोदकें आकंठे । खडके सेविजती तटे । जितां मांसाचे चिमुटे । तोडिती जेथ ॥ .. ऐसी नानापरी हे काया। घाय सुतां मैं धनंजया। तप कीजे नाशावया । पुढिलांत ॥ आंगभारे सुटला धोडा । आपण फुटोनि होय खंडखंडा। का आड जालियाते रगडा । करी जैसा ॥ तेविं आपुलिया ऑटणिया । सुखे असतयां प्राणियां। .. जियावया शिराणिया । कीजती गा॥ किंबहुना हे वोखटी। घेऊनि क्लेशाची हातवटी।... तप निफजे ते किरीटी। तामस होय ॥ . ज्ञा. १७.२५४-२६२. . ९३. ईश्वराचा अभेदसाक्षात्कार म्हणजेच ईश्वरास शरण जाणे. मैं आपलेनि भेदेविण । माझे जाणिजे जे एकपण। तयाचि नांव शरण । मज येणे गा॥ जैसे घटाचेनि नाशे । गगनीं गगन प्रवेशे। मज शरण येणे तैसें । ऐक्ये करी॥ १ समजणे. २ खडकाळ. . ३ क्लेशांत घालून. ४ नाश करणे. ५ जिवंत रहाणे. ६ इच्छा. ६ वाईट. ७ प्रकार. ________________

११८ ज्ञानेश्वरवचनामृत. सुवर्णमणि सोनया । ये कल्लोळ जैसा पाणियां। तैसा मज धनंजया । शरण ये तूं ॥ वांचूनि सागराच्या पोटीं । वडवानळ शरण आला किरीटी। जाळू न शके तया गोठी । जाली देख पां॥ मजही शरण रिधिजे । आणि जीवित्वोच आसिजे । धिग्बोली यिया न लजे। प्रज्ञा केवीं ॥ अगा प्राकृता ही राया। आंगी पडे जे धनंजया। ते दासिरूं ही की तया । समान होय ॥ मा मी विश्वेश्वर भेटें । आणि जीवग्रंथि न सुटे। हे बोल नको वोखटे । कानी लावू ॥ म्हणौनि मी होऊनि माते । सेवणे आहे आयिते । तैसे करी हातां येते । ज्ञाने येणें ॥ मग ताकौनियां काढिले । लोणी माघौतें ताकी घातले। परि न घेचि कांहीं केले । तेणे जेवीं॥ तैसे अद्वयत्वे मज । शरण रिघालिया तुज । धर्माधर्म हे सहज । लागताल ना॥ लोहे उभे खाय माती । ते परिसाचिये संगतीं। सोने जालियां पुढती । न शिविजे मळे ॥ हे असो काष्ठापासोनि । मथूनि घेतलिया वन्हि । मग काष्ठेही कोडोनि । न ठेके जैसा ॥ अर्जुना काय दिनकर । देखत आहे आंधार ॥ की प्रबोधी होय गोचर । स्वप्नभ्रम ॥ तैसे मजसी एकवटलेया । मी सर्वरूप वांचोनियां। आन कांहीं उरावया । कारण असे ॥ म्हणौनि तयाचें कांहीं। चिंती ना आपुल्या ठायीं। तुझे पापपुण्य पाहीं । मीचि होईन । । १ लाट. १ येहवी. ३ यःकश्चित् . ४ पुनः. ५ लोखंड. ६ मंथन करून. ७ सांपडे. ८ जागृतीत. ________________

६९५] नीतिविचार. तेथ सर्वबंधलक्षणे । पापे उरावे दुजेपणे। ते माझ्या बोधी वायाणे । होऊनि जाईल ॥ जळी पडिलिया लवणा । सर्वही जळ होय विचक्षणा। तुज मी अनन्यशरणा। होईन तैसा ॥ येतुलेनी आपैसया। सुटलाचि आहासी धनंजया। घेई मज प्रकाशौनियां । सोडवीन तूंते ॥ याकारणे पुढतीं। हे आधीं न वाहे चित्तीं। मज एकासि ये सुमति । जाणोनि शरण । - ज्ञा. १८. १३९८-१४१६. ९४. कर्मात नैष्कर्म्यसिद्धि. आणि उदोअस्ताचेनि प्रमाणे । जैसे न चलता सूर्याचे चालणें । तैसे नष्कर्व्यतत्व जाणे । कर्मीचि असतां ॥ तो मनुष्यासारिखा तरी आवडे । परि मनुष्यत्व तया न घडे। ., जैसे जळामाजि न बुडे । भानुबिंब ॥ तेणे न पाहतां विश्व देखिले । न करितां सर्व केले। न भोगितां भोगिलें। भोग्यजात ॥ येकोच ठायीं बैसला। परि सर्वत्र तोचि गेला॥ हैं असो विश्व जाहला । आंगेचि तो॥ ज्ञा. ४. ९९-१०२. ९५. संतांस कर्माचरणाविषयी आग्रह. देखे प्राप्तार्थ जाहले। जे निष्कामता पावले । तयांही कर्तव्य असे उरले । लोकालागीं ॥ १ व्यर्थ. २ मनोव्यथा. ३ उदय. ४ दिसतो. ________________

.. . . . . . .. .. १२० ज्ञानेश्वरवचनामृत. [६९५ मार्गी अंधासरिसा । पुढे देखणाही चाले जैसा। अज्ञाना प्रकटावा धर्म तैसा । आचरोनि ॥ हां गा ऐसे जरी न कीजे । तरी अज्ञाना काय उमजे। तिहीं कवणे परी जाणिजे । मार्गात या ॥ एथ वडील जे जे करिती । नया नाम धर्म ठेविती। तोच येर अनुष्ठिती । सामान्य सकळ ॥ ... है ऐसे असे स्वभावे । म्हणोनि कर्म न संडावें । ............ विशेषे आचरावे लागे संती॥ ज्ञा. ३. १५५-१५९. ..९६. नैष्कर्म्यतत्त्व कोणास सांगावे ? जे सायासे स्तन सेवी । ते पक्काने कवि जेवी। ........ म्हणोनि बाळका जैसी नेदावीं । धनुर्धरा॥.. तैसी कर्मी जया अयोग्यता । तयांप्रती नैष्कर्म्यता । ... न प्रगटावी खेळतां । आदिकरूनि ॥.. तेथे सक्रियाचि लावावी । तेचि एकी प्रशंसावी । नैष्कर्मी ही दावावी । आचरोनि ॥ तया लोकसंग्रहालागीं। वर्ततां कर्मसंगी।.... तो कर्मबंध आंगीं । वाजेल ना॥ जैसी बहुरूपियाची रावोराणी । स्त्रीपुरुषभावो नाहीं मनीं। . परि लोकसंपादणी । तैसीचि करिती ॥ - ज्ञा. ३. १७२-१७६. १ डोळस. २ समजेल. ३ श्रेष्ट. ४ कष्टानें. ५ देऊ नयेत. ६ लागणार नाही. लोकांमध्ये वर्तणूक.. ..... : . ________________

१२१ नीतिविचारः __९७. कर्मानें सत्त्वशुद्धि, व सत्त्वशुद्धीने मोक्ष.. जिये यज्ञादानतपादिके । इये कमैं आवश्यकें । तिये न सांडावीं पांथिके । पाउले जैसीं ॥ हारपले न देखिजे । तंव तयाचा मागु न सांडिजे । कां तृप्त न होतां न लोटिजे । भाणे जेवीं ॥ नाव थेडी न पवतां । न सांडिजे केळी न फळतां। कां ठेविले न दिसतां। दीप जैसा ॥ तैसी आत्मज्ञानविखीं । जंव निश्चिती नाहीं निकी । तंव नोहावे यागादिकीं । उदासीन ॥ तरि स्वाधिकारानुरूपे । तिये यज्ञदान तपे । अनुष्ठावींचि साक्षेपें । अधिवरी ॥ जे चालणे वेगावत जाये । तो वेग बैसावयाचि होये । तैसा कर्मातिशय आहे । नैष्कालागीं॥ अधिक जंव जंव औषधी । सेवायाची मांडी बांधी। तंव तंव मुकिजे व्याधी । तयाचिये ॥ तैसी कर्मे हातोपाती । कीजती यथानिगुती। ते रजतमें झडती । झाडा देऊनि॥ का पाठोवाटी पुढे । भांगारा खार देणे घटे। तें कीर झडकरी तुटे । निर्व्याज होय ॥ .. : तैसे निष्ठा केले कर्म । झाडी करूनि रजतम। सत्वशुद्धीचे धाम । डोळां दावी ॥ . म्हणौनि धनंजया । सत्वशुद्धी गिवसी तया। . तीर्थाचिया सावाया । आली कमैं ॥ तीर्थं बाह्य मळ क्षाळे । कमै अभ्यंतर उजळे। एवं तीर्थे जाण निर्मळे । सत्कर्मे चि॥ - १ वाटसरूं. २ हरवलेलें. ३ दूर करणे. ४ ताट. ५ तीर. ६ विषयी. ७ यत्नाने.. ८.अधिकच. ९ बंधन, निश्चय. . १०.लवकर...११- एकामागून एक. १२ सोन्यास. १३ निर्दोष. १४ बरोबरीलाः १५ स्वच्छ होते. . ________________

१२२ शानेश्वरवचनामृत. तृषार्ता मरुदेशीं । झळे अंमृते वोळली जैसीं । का अंधालागी डोळ्यांसीं । सूर्य आला ॥ बुडतया नदीच धाविनली । पडतया पृथ्वीच कळवळिली। निमतया मृत्यूने दिथली । आयुष्यवृद्धि ॥ कम कर्मबद्धता । मुमुक्षु सोडविले पंडुसुता। जैसा रसरीती मरतां । राखिला विर्षे ॥ तैसी एके हातेवटिया । कमैं कीजती धनंजया। बंधकेचि सोडवावया । मुख्य होती। ज्ञा. १८. १४९-१६४. ९८. ईश्वरज्ञानावांचून त्रयीधर्म निष्कारण होत. देख पांगा किरीटी। आश्रमधर्माचिया रहाटी। विधिमार्गा कैसवटी । जे आपणचि होती ॥ यजन करितां कौतुके । तिही वेदांचा माथा तुके।.. क्रिया फळेसी उभी ठाके| पुढां जया ॥... ऐसे दीक्षित जे सोमप । जे आपणचि यज्ञाचे स्वरूप । तिहीं तया पुण्याचेनि नांवे पाप । जोडिले देखे ॥ .. जे श्रुतित्रयाते जाणोनि । शतंवरी यज्ञ करूनि । यजिलिया माते चुकोनि । स्वर्गा वरिती॥... जैसे कल्पतरूतळवटीं । बैसोनि झोळिये देतसे गांठी। मग निदैव निधे किरीटी। दैन्यचि केलं॥....... म्हणोनि मजवीण पाविजे स्वर्ग। तो अज्ञानाचा पुण्यमार्ग। शानिये तयाते उपसँग । हानि म्हणती ॥ . येन्हवीं तरी नरकींचे दुःख । पावोनि स्वर्गा नाम की सुख।। वांचूनि नित्यानंद गा निर्दोख । ते स्वरूप माझे ॥ . . १ मारवाडांत. २ उद. ३ मरणाऱ्याला. ४ रसायनाच्या योगें.५ हातोटी, युक्ति. ६ कसाची शिळा. ७ डोले. ८ शंभरपर्यंत. ९भिक्षा मागण्यास. १० विघ्न. ________________

६९९] नीतिविचार. १२३ मज येतां मैं सुभटा । या द्विविधा गा अव्हांटा। .. स्वर्ग नरक या वाटा। चोरांचिया ॥ . स्वर्गा पुण्यात्मके पापें येइजे। पापात्मके पापे नरका जाइजे। मग माते जेणे पाविजे । ते शुद्धपुण्य ॥ आणि मजचि माजी असतां । जेणे मी दुहावे पंडुसुता। ते पुण्य ऐसे म्हणतां । जीभ न तुटे काई ॥...॥ मग मी न पविजे ऐसे । जे पापरूप पुण्य असे। ते साधलेनि सौरसे । स्वर्गा येती॥...॥ मग तया पुण्याची पाउँठी सरे । सर्वेचि इंद्रपणाची उटी उतरे । आणि येऊं लागती माघारे । मृत्युलोकां॥ जैसा वेश्याभोगी कवडा वेचे । मग दारही चेपू न ये तियेचें। तैसे लाजिरवाणे दीक्षितांचे । काय सांगों ॥...॥ अर्जुना वेदविद जरी जहला । तरी मात नेणतां वायां गेला। कण सांडूनि उपणिला । कोडा जैसा ॥ म्हणऊनि मज एकेविण । हे त्रयोधर्म अकारण । आतां माते जाणोनि कांही नेण । तूं सुखिया होसी॥ ज्ञा. ९.३०७-३३४. .९९. स्वधर्म हाच कामधेनु होय. आतां येचि विषयीं पार्था । तुज सांगेन एक मी कथा।.. मैं सृष्टयादि संस्था । ब्रह्मेने केली ॥ ते नित्ययागसहित । सृजिली भूते समस्ते। परि नेणतींचि तिये यज्ञातें । सूक्ष्म म्हणउनी ॥ ते वेळी प्रजी विनविला ब्रह्मा । देवा काय आश्रयो येथ आम्हां। तंव म्हणे तो कमलजन्मा । भूतांप्रति॥ . .१ आडमार्ग. २ दूर होतो. ३ योग्यतेनें, बळाने. ४ पायरी. ५ अधिकार, तेज. ६ पाखडला. ७व्यवस्था......... .. .. .. । ________________

१२४ ज्ञानेश्वरवचनामृत. [६९९ तुम्हां वर्णविशेषवशे । आम्ही हा स्वधर्म विहिला असे । ... यातें उपासा मग आपैसे । पुरती काम ॥ तुम्हीं व्रत नियम न करावे । शरीराते न पीडावे। दूरि केही न बचावें । तीर्थासि गा॥ योगादिकें साधने । साकांक्ष आराधने। मंत्र यंत्र विधाने । झणी करा ॥ देवतांतरान भजावें । हे सर्वथा कांहीं न करावे । तुम्ही स्वधर्मयशी यजावें । अनायासें ॥ अहेतुके चिते । अनुष्ठा पायाते । पतिव्रता पतीते । जियापरी ॥ तैसा स्वधर्मरूप मख । हाचि सेव्य तुम्हां येक । ऐसे सत्यलोकनायक । बोलता जाहला ॥ देखा स्वधर्माते भजाल । तरी कामधेनु हा होईल। .. मग प्रजा हो न संडील । तुमते कदा ॥ .. ज्ञा. ३. ८५-९४. १००. अहंकारविरहित कर्मयोग. तरि महायागप्रमुखें । कमैं निफजतांही अचुके। कर्तेपणाचे न ठाके । फुजणे आंगीं ॥ जो मोले तीर्था जाये । तया मी यात्रा करित आहे। ऐसिये श्लाध्यतेचा नोहे । तोष जेवीं ॥ कां मुद्रा समर्थाचिया । जो एकवटु झोबे राया। तो मी जिणता ऐसिया । न येचि गर्वा ॥ जो कांसे लागोनि तरें। तया पोहती ऊर्मि नुरे। पुरोहित नाविष्करे । दातेपणे ॥ .. .. ... १ नियमित केला. २ जावें. ३ कामनिक, सकामः ४ करूं नका. ५निष्काम. ६ गर्व. ७ स्तुतीचा. ८ एकटा. ९ अहंकार. १० आविर्भाव आणीत नाही. ________________

. . . . . . ६१०१] नीतिविचार.. तैसे कर्तृत्व अहंकारें । नेघोनि यथाअवसरें। ...... कृत्यजातांचे मोहरे । सारिजती॥ केल्या कर्मा पांडवा । जो आथी फळाचा यावा। । तया मोहरा हो नेदावा । मनोरथ ॥ आधीचि फळी आसतुटिया । कमै आरंभावीं धनंजया । परावे बाळ धाया। पाहिजे जसे ॥...... पिंपरुवांचिया आशा। न शिपिजे पिंपळ जैसा ।। तैसिया फळनिराशा । किजती करें।.. सांडनि दुधाची टकळी । गोवारी गांवधेनु वेटाळी। किंबहुना धर्मफळीं । तैसे कीजे ॥ ऐसी हे होतवटी । घेउनी जे क्रिया उठी। आपण आपुलिया गांठीं। लाहेचि तो॥. म्हणोनि फळी लांग । सांडानि देहसंग । कमें करावी हा चांग । निरोप माझा ॥ ज्ञा. १८.१६६-१७६. L १०१. फलाशेचा त्याग. नातरि हेही तुज । नेवे कर्म मज । तरी ते तूंबुज । पादुकुमरा॥ बुद्धीचिये पाठी पोटीं । कर्मा आदि कां शेवटीं। माते बांधणे किरीटी । दुवाडे जरी ॥ तरि हेही असो । सांडी माझा अतिसो। परि संयतिसीं वसो । बुद्धि तुझी ॥ आणि जेणे जेणे वेळे । घडती कमें सकळे । तयांची तिये फळे । त्याजत जाय ॥ . . १प्राप्ति. २ दाईनें. ३ पिंपळाचे फळ. ४ इच्छा. ५ रीति, युक्ति. ६ संबंध. ७ देता येत नाही. ८ समज. ९ कठीण. १०नियम, निश्चय. . " ________________

१२६ शानेश्वरवचनामृत. [६१.१ वृक्ष कां वेली। लोटती फळे आलीं। तैसी सांडी निपजलीं। कमै सिद्धे॥ परि माते मनी धरावें । कां मज उद्देशे करावे।..... हे कांहीं नको आघवे । जाऊं दे शून्यीं॥ खडकी जैसे वर्षले । कां आगीमाजी पेरिलें।.. कर्म मानी देखिलें। स्वप्न जैसे ॥ . . अगा आत्मजेच्या विषीं । जीव जैसा निरभिलाषी। तैसा कर्मी अशेषीं । निष्काम होई ॥ .... वन्हीची ज्वाळा जैसी। वायां जाय आकाशी। क्रिया जिरों दे तैसी। शून्यामाजी॥ अर्जुना हा फलत्याग । आवडे कीर असलग। परि योगांमाजी योग । धुरेचा हा॥ ज्ञा. १८. १२९-१३४, मा . १०२. कर्माचें ईश्वरार्पणत्व.. ते क्रियाजात आघवे । जैसे निपजेल आघवें। ते भावना करोनि करावें । माझिया मोहरा ॥ परि सर्वथा आपुले जीवीं । केलियाची से कांहींचि नुरवी । ऐसी धुवोनि कमै द्यावीं । माझिया हातीं ॥..... मग अग्निकुंडे बीजै पातलीं । तिये अंकुरदशे जेवीं मुकलीं। तेवि न फळतींचि मज अर्पिलीं। शुभाशुभे ॥...॥ ते उगाणिले मज कर्म । तेव्हांचि पुसिले मरणजन्म । जन्मासवे श्रम । वरचिलही गेले ॥ .... म्हणऊनि अर्जुना यापरी । पाहेचा वेळ नव्हेल भारी। हे संन्यासयुक्ति सोपारी । दिधली तुज ॥ १ खरोखर. २ साधारण. ३ आठवण. ४ हवाली केलें. ५ उद्यांचा. ६ सोपी. ________________

१२७ ६१०३] नीतिविचार.. या देहाचिये बांदोडी न पडिजे। सुखदुःखांचिया सागरीन बुडिजे। ... सुखे सुखरूपा घडिजे । माझियाचि आंगा ॥ ज्ञा. ९.४००-४०६... १०३. कमैं ईश्वरार्पण केल्याने ईश्वरप्राप्ति. का अभ्यासाही लागी । कसं नाहीं तुझिया आंगीं।.. तरि आहासि जया भागीं । तैसाचि अस॥.. इंद्रिये न कोडीं। भोगाते न तोडीं। अभिमान न सांडी। स्वजातीचा॥... कुळधर्म चाळीं। विधिनिषेध पाळीं। . मग सुखें तुज सरळी । दिधली आहे॥ परि मने वाचा देहे । जैसा जो व्यापार होये। तो भी करीत आहे । ऐसे न म्हणे ॥ करणे कां न करणे । हैं आघवे तोचि जाणे। विश्व चळतसे जेणे । परमात्मेनि ॥...॥ म्हणोनि प्रवृत्ति आणि निवृत्ति । इये वोझी नेघे मती। अखंड चित्तवृत्ति । माझ्या ठायीं ॥ येन्हवीं तरी सुभटा। उजू का अव्हांटा। .. रथ काई खटपटा । करित असे॥ आणि जे जे कर्म निपजे । ते थोडे बहु न म्हणिजे। निवांतचि अर्पिजे । माझ्या ठायीं ॥ ऐसिया मद्भावना । तनुत्यागीं अर्जुना। तूं सायुज्यसदना । माझिया येसी ॥ - ज्ञा. १२. ११४-१२४. १ बंधन. २ बळ. ३ आचरण कर. ४ मोकळीक. ५ ऋजु, सरळ ________________

१२८ शानेश्वरवचनामृत. [६१०४: - १०४. स्वकर्मकुसुमांनी विश्वात्मक ईश्वराची पूजा. येणे जग हे समस्त । आंत बाहेरी पूर्ण भरित । जाले आहे दीपजात । तेजे जैसे ॥ तया सर्वात्मका ईश्वरा । स्वकर्मकुसुमांची वीरा। पूजा केली होय अपारा। तोषालागीं ॥ म्हणोनि तिये पूजे । रिझलेनि आत्मराजें। वैराग्यासिद्धि देइजे । पैसाय तया ॥ जिये वैराग्यदशे । ईश्वराचेनि वेधवशे। . हे सर्वही नावडे जैसें । वांत होत ॥ प्राणनाथाचिया आधीं । विरहिणी जिणेही बाधी। तेसे सुखजात त्रिशुद्धि । दुःखचि लागे.॥ सम्यग्ज्ञान नुदैजतां । वेधचि तन्मयता। उपजे ऐसी योग्यता । बोधाची लाहे ॥ म्हणौनि मोक्षलाभासाठीं । जो व्रते वाहतसे आंगीं। तेणे स्वधर्मु आस्था चांगी। अनुष्ठावा॥ ...... ज्ञा. १८. ९१६-९२२. १०५. प्रकृतिपासून सत्त्वरजतमांची उत्पत्ति. तरि सत्वरजतम । तिघांसि है नाम । आणि प्रकृति जन्म- भूमिका यया ॥...॥ हे एकेचि वृत्तीच्या ठायीं । त्रिगुणत्व आवडे पाहीं। वयसात्रय देहीं । येकी जेवीं ॥ का मीनलेनि कीड़ें। जंव जंव तुक वाढे। तंव तव सोने हीन पडे । पांचिका कसी:॥...॥ .....१. संतुष्ट होऊन. २ प्रसाद.-३-निश्चयेंकरून. ४ श्रद्धेनें. ५ वजनः-६ पांच रुपये तोळा, हीनकस.. . ...... " . ________________

१२९ ६१०५] - नीतिविचार.. जैसी मीनाच्या तोंडी। पडेना जंव उडी। तव गळ आसुडी । जळपारधी॥.. तेवीं सत्वे लुब्धके । सुखज्ञानाची पाशके। वोढिजती मग खुडके । मृग जैसा ॥ मग शाने चडफडी । जाणिवेचे खुर खोडी। स्वयंसुख हे धाडी । हातींचे गा॥ तेव्हां विद्यामाने तोखे । लाभमात्र हरिखे। मी संतुष्ट हेही देखे । श्लाघो लागे॥ म्हणे भाग्य ना माझे। आजि सुखिये नाहीं दुजें। विकाराष्टके फुजे । सात्विकाचेनी॥ आणि येणेही न सरे । लांकण लागे दुसरें। जे विद्वत्तेचे भरे । भूत आंगीं ॥ आपणचि ज्ञानस्वरूप आहे । ते गेले है दुःख न वाहे। की विषयज्ञाने होये । गगनायेवढा ॥ ज्ञा. १४. १३९--१५४. है रज याचि कारणे । जीवाते रंजवू जाणे। है अभिलाखाचे तरुणे । सदाचि गा॥...॥ घृते आंबुखूनि आगियाळे । वज्राग्नीते सांदुकिले। आतां बहु थेकुले । आहे तेथ ॥ तैसी खवळे चाड । होय दुःखासकट गोड । इंद्रश्रीही सांकड। गमो लागे॥ तैसी तृष्णा वाढिनलिया । मेरूही हाता आलिया। तन्ही म्हणे एखादिया। दारुणा वळघो॥ जीविताची कुरौंडी । वोवाळू लागे कवडी। मानी तृणाचिये जोडी । कृतकृत्यता ॥ १ पारध्याने. २ तडफडतो. ३ लाथा मारतो. ४ अभिमान घेतो. ५ बंधन. ६ अभ्युक्षण करून, शिंपडून. ७ आग्निकुंड. ८ विजेच्या अग्नीला. ९ संधुक्षण केलें, पेटविले. १० संकट. ११ प्रवृत्त व्हावे. ________________

१३० शानेश्वरवचनामृत. [६ १०५ आजि असते वेचिजेल.। परि पाहे पां काय कीजेला ऐसां पांगी वडील । व्यवसाय मांडी ॥ म्हणे स्वर्गा हन जावें। तरि काय तेथे खावे । इयालागीं धांवे । याग करूं ॥...॥ पैं ग्रीष्मांतींचा वारा । विसावा नेणे वीरा । तैसा न म्हणे व्यापारा । रात्रदिवस ॥ काय चंचळ मासा । कामिनीकटाक्ष जैसा। लवलाहो तैसा । विजूही नाहीं॥ तेतुलेनि गा वेगें। स्वर्गसंसारपांगें । आगिमाजि रिगे। क्रियांचिये ॥ ज्ञा. १४. १६१-१७२. +-+ है रजोगुणाचे दारुण । देहीं देहियासि बंधन । परिस आतां विदाण। तमाचे ते ।।...॥ अज्ञानाचे जियाले । जया एका लागले। जेणे विश्व भुलले । नाचत असे ॥ अविवेकमहामंत्र । जें मौढ्यमद्याचे पात्र । है असो मोहनास्त्र । जीवांसि जे ॥...॥ सर्वंद्रियां जाड्य । मनामाजी मौढ्य ।। माल्हाती दाय। आलस्याचे॥ आंगे आंग मोडामोडी। कार्यजाती अनावडी। नुसती परवंडी। जांभयांची ॥ उघडियाची दिठी । देखणे नाही किरीटी। नाळेवितांचि उठी। वो म्हणोनि ॥ पडिलिये धोडी । नेणे कान मुरडी। - तयाचि परी मुरकुंडी । उकलूं नेणे ॥ 11 - - १ आशेनें. २ कौशल्य. ३ आश्रय करितात. ४ रेलचेल. ५न हाक मारतांच. ________________

६१०६] नीतिविचार. १३१ पृथ्वी पाताळी जावो । कां आकाश हि वरी येवो। परि उठणे हा भावो । उपजों नेणे ॥ उचितानुचित आघवे । झांसुरतां नाठवे जीवे । जोथिंचा तेथ लोळावें । ऐसी मेधा ॥ आणि निद्रविषयी चांग । जीवीं आथि लाग। झोपी जातां स्वर्ग। वांवो म्हणे॥ ब्रह्मायु होइजे। मा निजेलियाचि असिजे । है वांचुनि दुजे । व्यसन नाहीं॥ वाटे जातां वुगे । कल्हातांही डोळा लागे। अमृतही परी नेघे । जरि निद आली ॥ तेविचि आक्रोशबळे। व्यापारे कोणे एके वेळे। निगाले तरी आंधळे रोष जैसे॥ केधवां कैसे राहाटावे । कोणेसीं काय बोलावें। हे ठाकते की नांगवे । हेही नेणे ॥ वणवा मियां आघवा । पाखे पुसोनि घेयावा । पतंग या हावा । घाली जेविं ॥ तैसा वळघे साहसा । अकरणींचि धिंवसी। किंबहुना ऐसा । प्रमादु रुचे॥ एवं निद्रालस्यप्रमादीं। तम इया त्रिबंधीं। बांधे निरुपाधि । चोखटांते ॥ ज्ञा. १४.१७४-१९. १०६. निस्वैगुण्याने स्वरूपदर्शन. ऐसी मुक्ति असे सहज । ते आतां परिसऊं तुज । जे तूं ज्ञानांबुज- द्विरेफ की॥...॥ १ स्वस्थ पडला असतां. २ इच्छा. ३ खोटा. ४ लवंडत असताना. ५ क्रोधानें. ६ साध्य होते. ७ स्वाधीन होत नाही. ८ धैर्य. ९ ज्ञानरूप कमलावरचा भ्रमर. ________________

१३२ - - ... . ज्ञानेश्वरवचनामृत. [६१०६ का नटलेनि लाघवे । नट जैसा ने झंकवे । तैसे गुणजात देखावें । न होनियां ॥...॥ सत्वरजतमांच्या । भेदी प्रसैर कर्माचा। होत असे तो गुणांचा । विकार हा ॥ ययामाजि मी ऐसा । वनीं कां वसंत जैसा । वनलक्ष्मीविलासा । हेतुभूत ॥ का तारांगणीं लोपावें । सूर्यकांती उद्दीपावें। कमळी विकासावे । जावे तमे ॥ यया कोणाचे काहीं । सविता जैसा देखत नाहीं । तैसा अकर्ता मी देहीं । सत्तारूप ॥..... ऐसेनि विवेके जया । उदय होय धनंजया। ये गुणातीतता तया । ऊर्ध्वपंथे ॥ आतां निर्गुण असे आणिक । तें तो जाणे अचुक । जे ज्ञाने केले टीक । तयाचिवरी ॥ किंबहुना पंडुसुता । ऐसी तो माझी सत्ता। पावे जैसी सरिता । सिंधुत्व गा॥ नलिकेवरूनि उठिला । जैसा शुक शाखे बैसला। तैसा मूळ अहंता ठाकिला । तो मी म्हणौनि ।। अगा अज्ञानाचिया निदा । जो घोरत होता बदबदा। तो स्वरूपी प्रबुद्धा । चेइली की ॥ पैं बुद्धिभेदाचा आरिसा । तया हातोनि पडिला वीरेशा। म्हणौनि प्रकृतिमुखाभासा । मुकला तो॥ देहाभिमानाचा वारा । आतां वाजों ठेला वीरा । ते ऐक्य वीचिसागरां । जीवेशां है ॥ म्हणौनि मद्भावेसीं । प्राप्ति पाविजे तेणे सरिसी। वर्षानी आकाशीं । घनजात जेवीं॥ १ ठकबाजीनें. २ फसला जात नाही. ३ विस्तार. ४ मोत्यांचा झुबका. ५प्राप्त झाला. ६ जागा झाला. ७ वाहण्याचा. ८ लाट व समुद्र. HI... . ....... ________________

६१०७ ] नीतिविचार. . १३३ तेविं मी होऊनि निरुता । मग देहींचि ये असतां। नागवे देहसंभूतां । गुणांसि तो॥ जैसा भिंगाचेनि घरे। दीपप्रकाश नावरे । कांन विझोच सागरें । वडवानळ ॥ तैसा आलागेला गुणांचा । बोधु न मैळे तयाचा। तो देहीं जैसा व्योमींचा। चंद्र जळीं ॥ तिन्ही गुण आपुलालिये प्रौढी । देही नाचविती बांगडी। तो पाहोही न धाडी । अहंतेते ॥ हा ठायवरी। नेहटोनि ठेला अंतरीं। आतां काय व शरीरी । हेही नेणे ॥ सांडूनि आंगीची खोळी । सर्प रिगालिया पाताळीं। ते त्वचा कोण सांभाळी । तैसें जाले ॥ कां सौरभ्यजीर्ण जैसा । आमोद मिळोन जाय आकाशा। माघारा कमळकोशा । न येचि तो॥ पैं स्वरूपसमरसे । तयाही गा जाले तैसें । तेथ किंधर्म है कैसें । नेणे देह ॥ ज्ञा. १४. २८७-३ १९. - NEE १०७. वैराग्याने अश्वत्थवृक्षाचें छेदन. परि तेचि लीला परंजवे । तैसे वैराग्याचे नवें । अभंगबळ होआवे । बुद्धीसि गा॥ उठिलेनि वैराग्ये जेणे । हा त्रिवेग ऐसेनि सांडणे। जैसे वमुनिया सुणे । आतांचि गेले ॥ हा ठायवरी पांडवा। पदार्थजाती आघवा । विटवी तो होआवा । वैराग्यलाहुँ॥ १ स्वाधीन होत नाही. २ सोंगे. ३ ज्याचे सौरभ्य जीर्ण झाले आहे असा. ४ धारण करणे, चालवणे. ५ तिन्ही लोक. ६ कुत्र. ७ बळकटपणा. ________________

१३४ ज्ञानेश्वरवचनामृत. [$१०७ मग देहातचे दळे । सांडूनि एकेचि वेळे । प्रत्यक्बुद्धिकरतळे । हातवसावें ॥ निसिले विवेकसाहाणे । जे ब्रह्माहमस्मि बोधे सणाणे । मग पुरतेनि बोधे उटणे । एकलेंचि ॥ . परि निश्चयाचे मुष्टिबळ । पाहावे एक दोन वेळ।। मग तुळावे अतिचोखाळ । मननवरी॥ पाठी हतियेरा आपणयां । निदिध्यासे एक जालिया। पुढे दुजें नुरेल घाया- पुरते गा ॥ ते आत्मज्ञानाचे खाँडे । अद्वैतप्रभेचे निवाडे । नेदील उरों कवणेकडे । भववृक्षासी ॥...॥ तेव्हां ऊर्ध्व कां अधोमूळ । कां आधींचे हन शाखाडाळ। ते कांहींचि न दिसे मृगजळ । चांदिणां जेवीं ॥ ज्ञा. १५. २५५-२६५. १०८. कामक्रोधलोमांच्या निर्मूलनाने आत्मसाक्षात्कार. आणि दंभादि दोष साही । हे संपूर्ण जयांच्या ठायीं। ते त्यजावे हे काई । म्हणो कीर ॥ परि काम क्रोध लोभ । या तिहींचंचि थोब । थांव तेथे अशुभ । पिकले जाण ॥ . सर्वदुःखां आपुलिया । दर्शना धनंजया । पाढाऊ हे भलतया । दिधले आहाती॥.. कां पापियां नरकभोगी। सुवावयालागी जगीं। ... पातकांची दाटुंगी । सभाचि हे ॥ ते रौरव गा तवचि वरी। आइकिजती पटांतरी। जंव हे तिन्ही अंतरी । उठती ना ॥...॥ १ तरवारीचें म्यान.२ हस्तगत करून घ्यावे. ३ घासणे, पाजळणे. ४ तीक्ष्ण. ५ घासणे. ६ तरवार, शस्त्र. ७ बंड. ८ स्थिरावे. ९ वाटाडे. १० बलिष्ठ. ११ नरकविशेष. १२ परोक्षत्वाने. .....926 ________________

१३५ ६१०८] नीतिविचार.. काय बहु बोलू सुभटा । सांगितलिया निकृष्टा । .. नरकाचा दारवंठा । त्रिशंकु हा॥ या कामक्रोधलोमां- माजि जीवे जो होय उभा। तो निरेयपुरीची सभा । येथ पावे ॥...॥ धर्मादिकां चौहीआंत । पुरुषार्थाची तेंचि मात । करावी जै संघात । सांडील हा ॥ हे तीन्ही जीवीं जंव जागती । तंववरी निकियाची प्राप्ति । हे माझे कान नाइकती। देवही म्हणे ॥ जया आपणपे पढिये । आत्मनाशा जो बिहे । तेणे न धरावी हे सोये । सावध होइजे ॥ पोटीं बांधोनि पाषाण । समुद्री बाही आंगवण । कां जियावया जेवण । काळकूटाचे ॥ इही कामक्रोधलोभेसी । कार्यसिद्धि जाण तैसी। म्हणौनि ठावोचि पुसी। ययांचा गा॥...॥ त्रिदोषीं सांडिले शरीर । त्रिकुटी फिटलिया नगर। त्रिदाह निमालिया अंतर । जैसे होय ॥ तैसा कामादिकी तिघीं । सांडिला सुख पावोनि जगीं। संग लाहे मोक्षमार्गी । सज्जनांचा ॥ मग सत्संगे प्रबळे । सच्छास्त्राचेनि बळे। जन्ममृत्यूची निमाळे । निस्तरे राने ॥ ते वेळी आत्मानंदें आघवे । जे सदा वसते बरवे । ते तैसेचि पाटण पावे । गुरुकृपेचें ॥ तेथ प्रियाची परमसीमा। तो भेटे माउली आत्मा। तये खैवीं आटे डिंडिमा । सांसारिक हे ॥ ....... ..१ उंबरठा. २ नरक. ३ गोष्ट. ४ हिताची. ५ आवडते. ६ वात, पित्त, कफ. ७ चौरी, चहाडी, शिंदळकी. ८ आध्यात्मिक, आधिदैविक, आधिभौतिक ताप. ९ बरड. १० शहर. ११ आई. १२ आलिंगन, क्षण. १३ गलबला. ________________

ज्ञानेश्वरवचनामृत. [६ १०८ ऐसा जो कामक्रोधलोभा । झाडी करूनि ठाके उभा। तोचि येवढिया लाभा । गोसावी होय ॥ ज्ञा. १६. ४२ ४-४ ४ ४. ४. साक्षात्कार. १०९. पंथराज. ऐसे विवरोनियां श्रीहरी । म्हणतिले तिये अवसरी। अर्जुना हा अवधारी । पंथराज ॥ तेथ प्रवृत्तितरूच्या बुडीं । दिसती निवृत्तिफळाचिया कोडी। जिये मार्गीचा कापडी। महेश आझुनी ॥ पैं योगिनूंदें वहिली । आडवी आकाशी निघालीं। की तेथ अनुभवाच्या पाउलीं। धोरण पडला ॥ तिहीं आत्मबोधाचेनि उजुकारें । धांव घेतली एकसरें। की येर सकळ मार्ग निदसुरे । सांडूनियां ॥ पाठी महर्षी येणे आले । साधकांचे सिद्ध जाहाले। आत्मविद थोरावले । येणेचि पंथे ॥ हा मार्ग जै देखिजे । तै ताहानभूक विसरिजे । रात्रिदिवस नेणिजे । वाटे इये॥ चालतां पाउल जेथ पडे । तेथ अपवर्गाची खाणी उघडे । आव्हांटलिया तरी जोडे । स्वर्गसुख ॥ 93 १ स्वामी. २ विवरण करून. ३ वेळेला. ४ संसारवृक्षाखाली. ५ मोक्षफल. ६राशी. ७ यात्रेकरू. ८ समुदाय. ९ आडव्या तिडव्या मार्गाने. १० रहदारोचा रस्ता. ११ सरळमार्गाने. १२ एकसारखी. १३ अज्ञानांतील. १४ नंतर. १५ मोक्षाची. १६ आडमागास गेले असतां. ________________

१३७ ६११०] साक्षात्कार. निगिजे पूर्वीलिया मोहरा । कीं येइजे पश्चिमेचिया घरा। निश्चळपणे धनुर्धरा । चालणे एथिचे॥ येणे मार्ग जया ठायां जाइजे । तो गांव आपणचि होइजे। हे सांगों काय सहजे । जाणसी तूं ॥ ज्ञा. ६. १५२-१६०. ११०. चार मार्गाचे दिग्दर्शन कोणी एक सुभटा । विचाराचा आंगिटां। आत्मानात्मकिटा । पुटे देउनी ॥ छत्तीसही वानीभेद । तोडोनि निर्विवाद । निवडती शुद्ध । आपण ॥ तया आपणपयाच्या पोटीं । आत्मध्यानाचिया दिठी। देखती गा किरीटी । आपणची ॥ आणि पैं देवबगें। चित्त देती सांख्ययोगें। एक ते अंगलगे । कर्माचेनी ॥...॥ येणे येणे प्रकारे । निस्तरिती साचोकारे। है भवकाउरें । आघवेची॥. परि ते करिती ऐसे। अभिमान दवडूनि देशे। एकाचिया विश्वासे। टेकती बोला ॥ जे हिताहित देखती । हानिकणवी घेपती । पुसोनि शीण हरिती । देती सुख ॥ तयाचेनि मुखे निधे। तेतुले आदरे चांगे॥ ऐकोनियां आंगे। मने होती। १ निघावें. २ मार्गानें. ३ उत्तम योद्धया, अर्जुना. ४ आर्गीत. ५ आत्मानात्मचर्चारूपी हिणकस धातु. ६ कसाचे भेद. ७ दैवयोगानें. ८ आश्रयाने, ९ खरोखर. १० भवभय. ११ आश्रय करतात. १२ दुःखाबद्दल दया. ________________

१३८ शानेश्वरवचनामृत. [६११० तया ऐकणेयाचेनि नांवे । ठेवती गा आघवे । तया अक्षरांसी जीव । लोण करिती ॥ तेही अंती कपिध्वजा । इया मरणार्णवसमाजापासूनि निघती वोजा । गोमटेया ॥ . ज्ञा. १३. १०३७-१०४७. १११. ईश्वरास भजल्यावांचून गत्यंतरच नाही. यालागी शेतजर्जर नांवे । रिगोनि केवि निश्चित होआवे । कैसेनि उघडिया असावे । शस्त्रवर्षी॥ अंगावरी पडतां पाषाण । न सुवावे केवि वोडण। रोगे दाटली आणि उदासपण | वोखदेसी ॥ जेथ चहुंकडे जळत वणवा । तेथूनि न निगिजे केविं पांडवा । .. तेर्वि लोकां येऊनि सोपद्रवा । केविन भजिजे माते ॥ अगा माते न भजावयालागीं। कवण बळ पां आपुलिया अंगीं। काइ घरी की भोगी। निश्चिती केली॥ नातरी विद्या की वयसा । यया प्राणियांसी हा ऐसा। मज न भजतां भरंवसा। सुखाचा कोण ॥ ज्ञा. ९. ४९०-४९४. . . . ११२. ईथरमाप्तीनेच दुःखनिवृत्ति. बाप दुःखाचे केणे" सुटले । जेथ मरणाचे भैरे लोटले। तिये मृत्युलोकींचे शेवटिले । हाटवेळे येणे जाहाले ॥ १ निंबलोण करतात. २ मृत्यूरूपी समुद्रसमुदायांतून. ३ रीतीने. ४ चांगल्या. ५ शेकडों भोंके असलेल्या. ६ निर्धास्त. ७ शस्त्राच्या वर्षांवांत. ८ घालावें, पुढे करावे. ९ ढाल. १० ग्रस्त झाला. ११ माल. १२ एक भर म्हणजे (१६०) पायल्या. १३ टाकले. १४ बाजाराची वेळ. . ________________

६ ११२] साक्षात्कार. १३९ आतां सुखेसी जीविता। कैंची ग्राहिकी कीजेल पंडुसुता। काय राखोडी फुकितां । दीप लागे॥ अगा विषाचे कांदे वांटुनी। जो रस घेईजे पिळुनी। तया नांव अमृत ठेउनि । जैसे अमर होणे ॥ तेवि विषयांचे जे सुख । ते केवळ परम दुःख । परि काय कीजे मूर्ख । न सेवितां ने सरे ॥...॥ म्हणोनि मृत्युलोकी सुखाची कहाणी। ऐकिजेल कवणाचिये श्रवणीं। कैंची सुखनिद्रा आंथरुणीं । इंगळांच्या ॥ जिये लोकींचा चंद्र क्षयरोगी। जेथ उदय होय अस्तालागीं। दुःख लेऊनि सुखाची आंगी। सळित जगाते॥ जेथ मंगळाचिया अंकुरीं । सर्वेचि अमंगळाची पडे पोरी। मृत्यु उदाचिया परिवरी। गर्भ गिवसी ॥...॥ अगा गिंवसितां आघवां वार्टी। परतले पाउलचिनाही किरीटी। सैंघ निमालियांचिया गोष्टी । तिय पुराणे जोथिंची ॥...॥ ऐसी लोकींची जिये नांदणुक । तेथ जन्मले आथि जे लोक । तयाचिये निश्चितीचे कौतुक । दिसत असे ॥...॥ जव जव बाळ बळिया वाढे। तंव तंव भोजे" नाचती कोडे । आयुष्य निमाले आंतुलियकडे । ते ग्लानीचि गाहीं॥ जन्मलियां दिवसदिवसे । हो लागे काळाचिया चि ऐसे। की वाढती करिती उल्हासें । उभविती गुढिया ॥ .. अगा मर हा बोल न साहती। आणि मेलिया तरी रडती। परि असते जोत न गणिती । गहिसपणे ॥ दर्दुर साप गिळिजतु आहे उभा। की तो मासिया वेटॉळी जिभा। ... तैसे प्राणिये कवणे लोभा। वाढविती तृष्णा ॥ १३ - १ गिराइकी. २ सेवन केल्याशिवाय राहात नाहीं.३ गोष्ट.४ निखाऱ्यांच्या. ५ आंगरखा. ६ छळत आहे. ७ धान्यावर पडणारी कीड. ८ घरांत. ९ पुष्कळ, सर्व. १० बेफिकीरपणाचे. ११ संतोषाने. १२ आंतून. १३ खंती. १४ वाढदिवस. १५ असलेलें (आयुष्य) जात असतां. १६ मूर्खपणाने. १७ धरतो. : ________________

। १४० ज्ञानेश्वरवचनामृत. [६११२ अहा कटकटा है वोखेटें । इये मृत्युलोकींचे उफराटे। येथ अर्जुना जरी अवचटें । जन्मलासी तूं॥ तरि झडझडोनि वाहिला निघ । इये भक्तीचिये वाटे लाग।। जिया पावसी अव्यंग । निजधाम माझे ॥ ज्ञा. ९. ४९६-५१६. - - - ११३. ईश्वराबद्दल कोणतीही एक दृढभावना पाहिजे. पाहे पां वालभाचेनि व्याजे । तियां वज्रांगनांची निजें । मज मिनलियां काय माझे । स्वरूप नव्हती॥ नातरी भयाचेनि मिस । मात न पविजचि काय कंस। की अखंडवैरवशे । चैद्यादिकी॥ अगा सोयरेपणेचि पांडवा । माझे सायुज्य यादा । की ममत्वे वसुदेवा-। दिकां सकळां ॥ नारदा ध्रुवा अक्रूरा । शुका हन सनत्कुमारा। इयां भक्ती मी धर्नुधरा । प्राप्य जैसा ॥ तैसाचि गोपिकांसि काम । तया कंसा भयसंभ्रमे । येरां घातक मनोधमैं । शिशुपालादिकां ॥ अगा मी एकलाणीचे खोंगे । मज येवो ये भलतेनि मागें। भक्ति का विषयविरागें । अथवा वैरें। म्हणोनि पार्था पाहीं। प्रवेशावया माझ्या ठायीं। उपायांचि नाहीं। वाणी येथ॥ ज्ञा. ९. ४६५-४७१. । १ हायहाय. २ वाईट. ३ वेगळा. ४ प्रतिच्यिा. ५ निमित्तानें. ६ गोपस्त्रिया. ७ अंतःकरणे. ८ निमित्तानें. ९ शिशुपालदिकांनी, १० घातकबुद्धीने. ११ एकभावाचे स्थळ. १२ येतां येते. १३ उणीव, कमतरता. . ________________

१११४] साक्षात्कार. १४१ ११४. दुराचारी सुद्धा साधु होऊ शकतो.. तो आधी जरी दुराचारी । तरि सर्वोत्तमचि अवधारी। जैसा बुडाला महासागरी । न मरत निघाला॥ तयाचे जीवित ऐलथडिये आलें । म्हणोनि बुडालेपण जेविं वायां गेले । तेविं नुरेंचि पाप केले । शेवटलिये भक्ती ॥ यालागी दुष्कृती जरी जाहाला । तरी अनुतापतीर्थी न्हाला । न्हाउनी मजआंत आला । सर्वभावें ॥ तरि आतां पवित्र तयाचे कुळ । आभिजात्य तेचि निर्मळ । जन्मलेयाचे फळ । तयासींच जोडले ॥ तो सकळही पढिन्नला । तपे तोचि तपिन्नला। अष्टांग अभ्यासिला । योग तेणे ॥ है असो बहुत पार्था । तो उतरला कमैं सर्वथा। जयाची अखंड गा आस्था । मजचि लागीं ॥ अवधिया मनोबुद्धीचिया रहाटी । भरोनि एकनिष्ठेची पेटी। मजमाजी किरीटी । निक्षेपिली जेणे॥ तो आतां अंवसरे मजसारिखा होईल। ऐसा हन भाव तुज जाईल। हां गा अमृताआंत राहील । तया मरण कैचे ॥...॥ म्हणोनि तयाचिया चित्ता । माझी जवळीक पडुसुता। तेव्हांचि तो तत्वतां । स्वरूप माझे ॥ जैसा दीपें दीप लाविजे । तेथ आदील कोण हे नोळखिजे। तैसा सर्वस्वे जो मज भजे । तो मीचि होऊनि ठाके ॥ ज्ञा. ९, ४१८-४२८. - . १ अलीकडच्या काठी. २ कुलीनता. ३ तळमळ, आवड. ४ व्यवहार. .. ५ ठेविली, टाकिली. ६ अवकाशानें. ७ पूर्वीचा, पहिला. ________________

१४२ ज्ञानेश्वरवचनामृत. [६११५ ११५. ईश्वरभक्तीविषयी कुळजातिवाचे निष्कारणत्व. म्हणोनि कुळ उत्तम नोहावे । जाती अंत्यजही व्हावे । धरि देहाचेनि नांवें । पशूचे ही लाभो ॥ पाहे पां सावजे होतिरं धरिलें। तेणे तया काकुळती माते स्मरिले। की तयाचे पशुत्व वावो जाहाले । पावलिया माते॥ अगा नांवे घेतां वोखटीं। जे आघवेया अधमांचिये सेवटीं । तिये पापयोनी ही किरीटी । जन्मले जे ॥ ते पापयोनि मूढ । मूर्ख जैसे कां दगड। परि माझ्या ठायी दृढ । सर्वभावें॥ जयांचिये वाचे माझे आलोप । दृष्टि भोगी माझौचि रूप । जयांचे मन संकल्प | माझाचि वाहे ॥ माझिया कीर्तीविण । जयांचे रिते नाहीं श्रवण। जया सर्वांगी भूषण । माझी सेवा ॥ जयांचे ज्ञान विषो नेणे । जाणीव मज एकातेचि जाणे । जयां ऐसे लाभे तरी जिणे । येन्हवीं मरण ॥ ऐसा आघवांचिपरी पांडवा । जिहीं आपुल्या सर्वभावा । जियावयालागी वोलावा । मीचि केला ॥ ते पापयोनीही हेतु कां । ते श्रुताधीतही न होतु कां। परि मजसी तुकितां तुका । तुटी नाहीं॥...॥ राजाची अक्षरे आहातीं । तिये चामी एका जया पडतीं। तया चामासाठी जोडती । सकळ वस्तु ॥ वांचूनि सोने रुपे प्रमाण नोहे । एथ राजाशाची समर्थ आहे । तोच चाम एक जै लाहे । तेणे विकती आघवीं ॥ तैसे उत्तमत्व तेंचि तरे। तेंचि सर्वज्ञता सरे । जै मनोबुद्धि भरे । माझेनि प्रेमें ॥ १ नक्रानं. २ हत्ती. ३ व्यर्थ. ४ वाईट. ५ गोष्टी. ६ रिकामे. ७ तोलले असतां. ८ वजनाला. ९ कमतरता. १० कातडे. ११ मिळतात. ________________

६११६ ] साक्षात्कार. १४३ म्हणोनि कुळ जाति वर्ण । हे आघवेंचि गा अकारण । एथ अर्जुना माझेपण । सार्थक एक ॥ तेचि भलतेणे भावें । मन मज आंतु येते होआवे । आले तरी आघवे । मागील वीवो ॥ .. जैसे तंवचि वहाळ वोहळ । जंव न पवती गंगाजळ॥ मग होऊनी ठाकती केवळ । गंगारूप ॥ कां खैर चंदनकाष्ठे । हे विवंचना तंवचि घटे। जंव न घापती एकवटे । अग्निमाजी ॥ तैसे क्षत्री वैश्य स्त्रिया। कां शूद्र अंत्यजादि इया। जाती तंवचि वेगळालिया। जंव न पवती मात ॥ ज्ञा. ९, ४४१-४६० बट । - 1 - ११६. "माझिये भक्तीविण । जळों तें जियालेपण." एथ पार्था पुढतपुढती । तेचि ते सांगो किती। जरी मियां चाड तरी भाक्ति । न विसंबिजे गा॥ अगा कुळाचिया चोखटपणा नलगा । आभिजात्य झणीं श्लाघा । व्युत्पत्तीचा वाउगा । सोस का वाहावा ॥ का रूपे वयसा माजा । आथिलेपणे कां गाजा। एक भाव नाही माझा । तरी पाल्हाळ ते ॥...॥ तैसे माझिये भक्तीविण । जळो ते जियालेपण। अगा पृथ्वीवरी पाषाण । नसती काई ॥...॥ निंब निंबोळियाँ मोडोनि आला । तरि तो काउळियांसींचि सुकाळ जाहला । तैसा भक्तिहीन वाढिन्नला। दोषांचिलागीं ॥ कां षड्रस खापरी वाढिले । वानि चोइटां ठेविले । ते सुणेयांचे उपेगा आले । जियापरी॥ १ व्यर्थ. २ नाले, व ओढे. ३ विचारणा. ४ होते, घडते. ५ जाऊ नका. ६ कुलीनपणांत. ७ आनंद मानूं नका. ८ हांव. ९ संपन्नत्वाने. १० पसारा, व्यर्थ. ११ जगणे. १२ फळांनी.१३ चवाठा. १४ कुत्र्यांच्या. : ________________

१४४ ज्ञानेश्वरवचनामृत. [१११६ तैसें भक्तिहीनाचे जिणे । जो स्वप्नीही परि सुकृत नेणे। . तेणे संसारदुःखासि भोणे । वोगरिले ॥ ज्ञा. ९. ४३०-४४०. ११७. भक्तीचे स्वरूप. तैसा मी एकाचि परी । आतुर्डे गा अवधारी। जरि भक्ति येऊनि वरी। चित्ताते गा॥ परि तेचि भक्ति ऐसी । पर्जन्याची सुटिका जैसी। धरांवांचूनि अनारिसी । गतीचि नेणे ॥ कां सकळजळसंपत्ती । घेऊनि समुद्राते गिवसिती। गंगा जैसी अनन्यगती। मिनलीच मिळे ॥ तैसे सर्वभावसंभारे । न धरत प्रेम एकसरें। मजमाजि संचरे । मीचि होऊनी॥ आणि तेवींचि मी ऐसा । थंडिये माझारी सरिसा । क्षीराब्धि कां जैसा । क्षीराचाचि ॥ तैसे मजलागुनी मुंगीवरी । किंबहुना चराचरी । भजनासि कां दुसरी । परीचि नाहीं॥ तयाचि क्षणासवें । एवंविध मी जाणवे। जाणितला तरी स्वभावे । दृष्टही होय ॥ __ज्ञा. ११. ६८५.-६९१. ११८. भक्ति म्हणजे अभेदज्ञान. म्हणोनि विश्व भिन्नभिन्न । परि न भेदे तयाचे ज्ञान। जैसे अवयव तरी आनआन । परी एकेचि देहींचे ॥ १ पुण्य. २ ताट. ३ वाढले. ४ स्वाधीन होतो. ५ धारा. ६ पृथ्वीवांचून - ७ दुसरी. ८ सामुग्री. ९ तीरावर. १० भिन्नभिन्न. ________________

१४५ ६ ११९] साक्षात्कार. कां शाखा सानिया थोरा । परि आहाती एकाचि तरुवरां। बहुरश्मि परि दिनकरां । एकाचे जेवीं॥ तेविं नानाविधा व्यक्ती। आनाने नामें आनानी वृत्ति । ऐसे जाणती भेदलां भूतीं । अभेदा माते ॥...॥ नातरि जेधवां जिये ठायीं । कां देखती जे जे कांहीं। ते मीवांचूनि नाहीं । ऐसाचि बोध ॥...॥ तैसे भलतेथ भलतेणे भावे । भलतेही हो अथवा नोहावे । परि ते मी ऐसें आघवे । होऊनी ठेले ॥ अगा हे जेव्हडी माझी व्याप्ति । तेव्हडीचि तयांची प्रतीति। ऐसे बहुधाकारी वतेती। बहुतचि होऊनि ।।...॥ अगा तयांचिया ज्ञाना । पाठी पोट नाहीं अर्जुना। वायु जैसा गगना । सर्वांगी असे ॥ तैसा मी जेतुला आघवा । तेचि तुक तयांचिया सद्भावा । तरि न करितां पांडवा । भजन जाहाले॥ . ज्ञा. ९. २५०-२६१. ११९. प्रथम भक्तीकडे प्रहात्ति नसते. ऐसे प्रेमळांचेनि प्रियोत्तमे । बोलिलें जेथ पुरुषोत्तमे। तेथ अर्जुन मनोधर्मे । निवालों म्हणतसे ॥ हां हो जी अवधारा। भला केर फेडिला संसारा। जाहालो जननीजठरजोहरा- वेगळा प्रभु ॥ जी जन्मलेपण आपुले । हे आजि मियां डोळां देखिले। जीवित हातां चढले । आवडे तैसें ॥ आजि आयुष्या उजवण जाहाली । माझिया दैवा देशा उदयली। जे वाक्यकृपा लाधली । दैविकनि मुखे॥ १ लहान. २ भिन्न असलेल्या. ३ अथवा. ४ जेव्हां. ५ कस, वजन. ६ शांत झालो. ७ अडवून दिला. ८ मातेच्या उदरांतील अग्नि. ९ हवे तसे. १० साफल्य. ११ चांगले दिवस. ________________

ज्ञानेश्वरवचनामृत. [६११९ आतां येणे वचनतेजाकारें । फिटले आंतील बाहेरील आंधारें। म्हणोनि देखतसे साचोकारें । स्वरूप तुझे ॥...॥ 4 आणिकही एकेपरी । इये प्रतीतीची येतसे थोरी। जे मागे ऐसेंचि ऋषीश्वरी । सांगितले तूते ॥ परि तया सांगितलियांचे साचपण । हे आतांमाझे देखतसे अंतःकरण । जे कृपा केली आपण । म्हणोनि देवा॥ येन्हवीं नारद अखंड जवळा ये। तोही ऐसेंची वचनीं गाये। परि अर्थ न बुझोनि ठाये । गीतसुखचि ऐको॥ जी आंधळेयांच्या गांवीं । आपणपे प्रकटिले रवी। तरि तिहीं वोतपैलीची घ्यावी । वांचूनि प्रकाश कैंचा ॥ परि देवर्षि अध्यात्म गातां । आहाच रागांगसी जे मधुरता। तेचि फावे येर चित्ता । न लगेचि कांहीं ॥ 4 असितादेवलाचेनि मुखे । मी एवंविधा तूते आयिक। - परि ते बुद्धी विषयविखे । घारिली होती॥ विषयविषाचा पडिपाडु । गोड परमार्थ लागे कड़। कडु विषय तो गोडू। जीवासि जाहला ॥ आणि हे आणिकांचे काय सांगावें । राउळा आपणाच येउनी व्यासदेवे। तुझे स्वरूप आघवे । सर्वदा सांगिजे ॥ परि तो आंधारी चिंतामणि देखिला। जेविंनव्हे या बुद्धि उपेक्षिला। पाठी दिनोदयीं वोळखिला। होय म्हणोनि ॥ तैसीव्यासादिकांची बोलणीं। तियामजपासी चिद्रत्नांचिया खाणी। परि उपेक्षिल्या जात होतिया तरणी । तुजवीण कृष्णा॥ तेआतां वाक्यसूर्यकर तुझे फांकले। आणि ऋषींनी मार्ग होते जे कथिले । तया आघवेयांचंचि फिटले । अनोळखपण ॥ जी ज्ञानाचे बीज तयांचे बोल । माजि ह्रदयभूमिके पडिले सखोल । वरि इये कृपेची जाहाली वोल । म्हणोनि संवादफळ ॥ खरेपणा. २ समजता. ३ कोवळे ऊन. ४ वरवरच. ५ प्राप्त होई. ६ व्यापलेली. ७ सामर्थ्य ८ राजमंदिर. ९ टाकला. १० सूर्य... ________________

१२० साक्षात्कार.... अहो नारदादिकां संतां । त्यांचिया उक्तिरूप सरितां। मी महोदधि जाहालो अनंता । संवादसुखाचा॥ . प्रभु आघवेनि येणे जन्मे । जिये पुण्ये केली मियां उत्तमें। तयांची न टकतीचि अंगी कामे । सद्गुरु तुवां॥ येन्हवीं वडिलवडिलांचेनि मुखें । मी सदा तूंतें कानी आइके। परि कृपा न कीजेचि तुवां एके । तंव नेणवचि काहीं॥ म्हणोनि भाग्य जै सानुकूळ । जालिया केले उद्यम सदा सफळ। तैसे श्रुताधीत सकळ । गुरुकृपा साच॥ जी बनकर झाडेसी जीवें साटी । पाडूनि जन्मे काढी औटी। परि फळेसी तेंचि भेटी । वसंत पावे ॥...॥ का इंद्रिये वाचा प्राण ।यां जालियांचे तेचि सार्थकपण। 5 चैतन्य येऊनि आपण । संचरे माजीं॥ तैसे शब्दजात आलोडिलें। अथवा योगादिक जे अभ्यासिले। ते तेंचि म्हणों ये आपुले। 5 सानुकुळ श्रीगुरू॥ _ ज्ञा. १०. १४४-१७२. १२०. संतांस भजल्याने रहस्यप्राप्ति. ते गा मान 4 बरवे। जरि मनी आथि जाणावें। तरि संतांते भजावे । सर्वस्वेसीं ॥ जे ज्ञानाचा कुरुठाँ। तेथ सेवा हा दारवंठा। तो स्वाधीन करी सुभटा। वोळगोनि ॥ तरि तनुमनजीवचरणांसी लागावे। आणि अगवंता करावे । दास्य सकळ ॥ मग अपेक्षित जे आपुले। तेही सांगतील पुसिलें। जेणे अंतःकरण बोधिले । संकल्पा न ये॥ १ पावणे, प्राप्तहोणे. २ माळी. ३. संयोग, मोबदला. ४ जन्म काढतो. ५ कष्टानें. ६ अभ्यासिलें. ७ घरटे, आश्रय. ८ आश्रय करून. ९ इच्छितः ________________

१४८ ज्ञानेश्वरवचनामृत. [६१२० जयाचेनि वाक्यउजिवडे । जाहले चित्त निधई। ब्रह्माचेनि पाडे । निःशंक होय ॥ तेवेळी आपणपेया सहित । इये अशेषही भूते।। माझ्या स्वरूपी अखंडित । देखसी तूं ॥ ऐसे ज्ञानप्रकाशे पाहेले। तें मोहांधकार जाईल। जै श्रीगुरुकृपा होईल। पार्था गा॥ ज्ञा. ४. १६५-१७१. १२१. गुरुकृपेनें आत्मसिद्धि. ऐसी कमैं साम्यदशा । होय तेथे वीरेशा। मग श्रीगुरु आपैसा। भेटेचि गा॥ रात्रीची चौपाहारी । वेचलिया अवधारी। डोळ्यां तमोरी। मिळे जैसा। कां येऊनि फळाचा घड । पारुषवी केळीची वाढ । श्रीगुरु भेटोनि करी पाड । मुमुक्षु तैसा ॥ मग आलिंगिला पूर्णिमा। जैसा उणीव सांडी चंद्रमा। तैसे होय वीरोत्तमा । गुरुकृपा तया ॥ . तेव्हां अबोधैंमात्र असे। ते तंव तया कृपा नाशे। तेथ निशिसवे जैसे। आंधारे जाय ॥ तैसी अबोधाचिये कुशी। कर्म कर्ता कार्य ऐशी। त्रिपुटी असे ते जैसी। गाभिणी मारिली ॥ तैसेचि अबोधनाशासवें । नाशे कियाजात आघवे । ऐसा समूळ संभवे । संन्यास हा॥ येणे मूळाशानसंन्यासे । दृश्याचा जेथ ठायो पुसे। तेथ बुझावे ते आपैसे। तोचि आहे ॥. ११ प्रकाशानें. २ उजाडेल. ३ आपोआप. ४ चारप्रहर. ५ सूर्य. ६ थांबवितो.. ७ सर्व अज्ञान. ८ जाणावें. ________________

६१२२] साक्षात्कार. चेइलियावरी पाही । स्वप्नींचिया तिये डोहीं। आपणयाते काई । काढूं जाइजे॥ तैं मी नेणे आतां जाणेन । है सरले तया दुःस्वप्न। जाला ज्ञातृज्ञेयाविहीन । चिदाकार ॥ मुखाभासेसी आरिसा । परता नेलिया वीरेशा। पाहतपणेवीण जैसा। पाहता ठाके ॥ तैसे नेणणे जे गेले । तेणे जाणणे ही नेलें। मग निष्क्रिय उरले । चिन्मात्रचि ॥ तेथ स्वभावे धनंजया । नाहीं कोणीचि किया । म्हणौनि प्रवाद तया । नैष्कर्म्य ऐसा ॥ ते आपुले आपणपे । असतचि होऊनि हारपे। तरंग का वायुलोपे । समुद्र जैसा ॥ तैसे न होणे निपजे । ते नैष्कर्म्यसिद्धि जाणिजे। सर्व सिद्धींत सहजें । परम हेचि ॥ देऊळाचिया कामा कळस । उपरम गंगेसी सिंधुप्रवेश : कां सुवर्णशुद्धी कस । सोळावा जैसा ॥ तेसे आपुले नेणणे । फेडिजे कां जाणणे । तेही गिळूनि असणे । ऐसी जे दशा॥ तियेपरत कांहीं। निपजणे येथ नाहीं। म्हणौनि म्हणिपे पाहीं । परमसिद्धि ते ॥ परि हेचि आत्मसिद्धि । जो कोणी भाग्यनिधि । श्रीगुरुकृपालब्धि- काळी पावे ॥ ज्ञा. १८. ९६६-९८४. - - - - - - १२२. नामघोषगौरवाने विश्व धवळित होतें. तरि कीर्तनाचेनि नटनाचे । नाशिले व्यवसाय प्रायश्चित्तांचे : जे नामचि नाहीं पापाचें । ऐसे केले ।। १ नांव. २ उत्कर्षाने. ३ व्यापार. ________________

ज्ञानेश्वरवचनामृत. [६ १२२ यमदमा अवकळा आणिली। तीथै ठायावरूनि उठविलीं। यमलोकींची खुटिली । राहाटी आघवी ॥ यम म्हणे काय यमावे । दम म्हणे कवणाते दमावे। तीर्थे म्हणती काय खावे । दोष औषधासि नाहीं॥ ऐसे माझेनि नामघोष । नाहींचि करिती विश्वाची दुःखे । अवघे जगचि महासुखें । दुमदुमित भरले ॥ से पाहांटेविण पाहावित । अमृतेंविण जीववित । योगेवीण दावित । कैवल्य डोळां ॥ परि राया रंका पांड धरूं । नेणती सानेयां थोरां कडसैणी करूं । एकसरे आनंदाचे आवारूं । होत जगा॥ कहीं एकाधेनि वैकुंठा जावे । तैं तिहीं वैकुंठचि केले आघवें। ऐसे नामघोषगौरवे । धवळले विश्व ॥ तेजें सूर्य तैसे सोज्वळ । परि तोही अस्तवे हे किंडाळ। चंद्र संपूर्ण एकादे वेळ । हे सदा पुरते॥ मेघ उदार परि वोसरे । म्हणउनी उपमेसी न पुरे। हे निशंकपणे सपाखरे । पंचानन ॥ जयांचे वाचे पुढां भोज। अखंड नाम नाचत असे माझे। जे सन्मसहस्त्रीं वोळगिजे। एकवेळ यावया॥ तो मी. वैकुंठी नसे । वेळ एक भानुबिबी ही न दिसे। परी योगियांचीही मानसे । उमरडोनि जाय ॥ परि तयापासी पांडवा । मी हारपला गिवसोवा। जेथ नामघोष बरवा। करिती माझा॥ कैसे माझ्या गुणी धौले । देशकाळाते विसरले।। कीर्तनसुखे सुखावले । आपणपांचि ॥ . कृष्ण विष्णु हरि गोविंद । या नामांचे निखिल प्रबंध । माजी आत्मचर्चा विशेद । उदंड गाती॥ १ योग्यता. २ निवड. ३ गांवकुस. ४ प्रकाशित केलें, पापरहित केलें. ५ वाईट. ६ सरतो. ७ कृपालु, सकृप. ८ आवडीने. ९ सेवा करावी लागते. १० उलंघून. "हरवलेला. १२ शोधून काढावा. १३ तृप्त झाले. १४ केवळ. १५ शुद्ध. ११] ________________

६११४] साक्षात्कार हे बहु असो यापरी । कीर्तित माते अवधारी। एक विचरती चराचरी । पांडकुमरा ॥ ज्ञा. ९. १९७-२११ १२३. " पंगुं लंधयते गिरिम्." येणेचि अभ्यासेंसी योगु । चित्तासी करी पा चांगु। अगा उपायबळे पंगु । पहाड ठाको ॥ तेविं सदभ्यासे निरंतर । चित्तासि परम पुरुषाची मोहर। लावी मग शरीर । राहो अथवा जावो॥ जे नाना गीते पावविते । ते वित्त वरील आत्मयाते। मग कवण आठवी देहाते । गेले की आहे ॥ ज्ञा. ८. ८१-८३. १२४. अभ्यासास कोणतीच गोष्ट दुष्कर नाही. अथवा हे चित्त । मनबुद्धिसहित । माझ्या हाती अचंबित । न शकसी देवो ॥ तरि गा ऐसे करीं । यया आठां पाहारां माझारी । मोटकें निमिषभरी । देत जाई॥ मग जे जे कां निमिख । देखेल माझे सुख । तेतुले अरोचक । विषयी घेईल ॥ जैसे शरत्काल रिगे । मग सरिता वोहटूं लागे। तैसें चित्त काढेल वेगें। प्रपंचौनि ॥ . मग पुनवहनि जैसे । शशिबिंब दिसे दिसे। हारपत अंवसे । नाहींचि होय ॥ १ लंगडा. २ मार्ग. ३ समग्र, एकदम. ४ फक्त, थोड़ें. ५ दिवसे दिवस. ________________

१५२ ज्ञानेश्वरवचनामृत. [६१२४ तैसे भोगा आंतूनि निघतां । चित्त मजमाजी रिगतां । हळु हळू पांडुसुता । मीचि होसील॥ अगा अभ्यासयोग म्हणिजे । तो हा एक जाणिजे । येणे कांहीं न निपजे । ऐसे नाहीं॥ पैं अभ्यासाचेनि बळे । एकांगती अंतराळे । व्याघ्र सर्प प्रांजळे । केले एकीं ॥ विष की आहारी पडे । समुद्री पायवाट जोडे। . एकी वाग्ब्रह्म थोकडें । अभ्यासे केले ॥ म्हणोनि अभ्यासासी कांहीं। सर्वथा दुष्कर नाहीं। यालागी माझ्या ठायीं । अभ्यासे मिळे ॥ ज्ञा. १२. १०४-११३. १२५. अभ्यासास उपयोगी स्थान कसे असावें? तरि विशेष आतां बोलिजेल । वरि ते अनुभवे उपेगा जाईल। म्हणोनि तैसें एक लागेल । स्थानः पहावे ॥ जेथ आराणुकेचेनि कोडे । बैसलिया उठी नावडे। वैराग्यासी दुणीव चढे । देखलियां जे॥ जो संती वसविला ठावो । संतोषासी सावाँवो। मना होय उत्सावो । धैाँचा ।।...॥ जया आड जातां पार्था । तपश्चर्या मनोरथां। पांखांडियाही आस्था। समूळ होय ॥...॥ ऐसेनि न राहतयाते राहावी । भ्रमतयाते बैसवी । थापटूनि चेववी । विरक्तीत ॥...॥ आणिकही एक पहावें । जे साधकीं वसते होआवें। आणि जनाचेनि पायरवे । मैळेचिना ॥ १ अंतरिक्षांत. २ सरळ. ३ वेद. ४ विस्ताराने. ५ सम्ाधान होण्याच्या. -६ आवडीनें. ७ दुप्पटपणा, दृढपणा. ८ सहाय. ९ वरून सहज गेले असतां. १० वर्दळीने. ११ मळत नाही. ________________

२ ६ .. १५३ ६१२६] साक्षात्कार. जेथ अमृताचेनि पाडे । मुळांही सकट गोडे । जोडती दाट झाडे । सदा फळती ॥ पाउलापाउलां उदकें । वर्षाकाळावीण अतिचोखे। निर्झर कां विशेषे । सुलभ जेथें ॥ हा आतपही अळुमाळ । जाणिजे तरी शीतळ । पवन अति निश्चळ । मंद झुळके ॥ बहुतकरूनि निःशब्द । दाट न रिघे श्वापद । शुक हन षट्पेद । तेउते नाहीं ॥ पाणिलगे हंसे । दोनी चारी सारसे । कवणे एके वेळे बैसें । कोकिळ ही हो कां ॥ निरंतर नाहीं । तरी आली गेली कांहीं। होतु का मयूरे ही। आम्ही ना न म्हणो॥ परि आवश्यक पांडवा । ऐसा ठाव जोडावा। तेथ निगूढ मठ होआवा । कां शिवालय ॥ ज्ञा. ६. १६३-१७९. १२६. कुंडलिनीचे उत्थान व अनाहतनादश्रवण. हे असो ते कुंडलिनी बाळी । हृदयात आली। तंव अनाहताची बोली। चावळे ते ॥ शक्तीचिया आंगा लागले । बुद्धीचे चैतन्य होते जाहले । ते तेणे आइकिलें। अळुमाळ || घोषाच्या कुंडी। नादचित्रांची रूपडी। प्रणवाचिया मोडी । रेखिलीं ऐसा॥ १ योग्यतेची, सारखी.२ झरे. ३ थोडा. ४ पशु. ५ भ्रमर. ६ तेथे. ७ पाण्याच्या आश्रयाने राहणारे. ८ चक्रवाकपक्षी. ९ गुप्त. १० योधारणेत एक प्रकारचा होणारा शब्द. ११ बोलते. १२ कुंडलिनीच्या. १३ किंचिंत्. १४ एक प्रकारचा नाद. १५ रूपं. १६ ओंकाराच्या. १७ आकाराने. ________________

१५४ ज्ञानेश्वरवचनामृत. [६१२६ हेचि कल्पवे तरी जाणिजे । परि कल्पिते कैंचे आणिजे। तरि नेणों काय गाजे। तिये ठायीं ॥ विसरोनि गेलो अर्जुना । जंव नाश नाहीं पवना । तंव वाचा आथी गगना । म्हणऊनि घुमे॥ तया अनाहताचेनि मेघे । आकाश दुमदुमो लागे। तंव ब्रह्मस्थानींचे बेगें। सहज फिटे ॥ ज्ञा. ६. २७४-२७९. १२७. योग हा अग्निप्रवेशाइतकाच कठीण आहे. जिहीं सकळ भूतांचिया हितीं । निरालंबी अव्यक्तीं। पसरलिया आसक्ती । भक्तीविणे॥ तया महेद्रादि पदे । करिताति वार्टवधे। आणि ऋद्धिसिद्धींची द्वंद्वे । पडोनि ठाती ॥...॥ ताहाने ताहानचि पियावी । भुकेलिया भूकचि खावी । अहोरात्र वावीं। मवावा वारा॥...॥ शीत वेढावें । ऊषण पांघुरावें। वृष्टीचिया असावें । घरात ॥ किंबहुना पांडवा । हा अग्निप्रवेश नित्य नवा। भ्रताराविण करावा। तो हा योग |...॥ म्हणोनि योगाचिया वाटा । जे निगाले गा सुभटा। तया दुःखाचाचि सेल वांटा। भागा आला ॥ पाहे पां लोहाचे चणे । जै बोचरिया पडती खाणे । ते पोट भरणे की मरण । शुद्धि नेणे ॥...॥ यालागी पांगुळां हेवा । नव्हे वायूसी पांडवा। तविं देहवंतां जीवां । अव्यक्तिं गती ॥ १ कल्पना करणारे. २ शब्द करी. ३ कपाट. ४ उघडे. ५ अनाश्रित. ६ वाटमारपणा. ७अडथळे. ८ हाताच्या वावांनी. ९ मोजावा. १० दांत पडलेल्याला. ________________

६ १२९] साक्षात्कार ऐसाही जरी विसी । बांधोनियां आकाशा। झोबती तरी क्लेशा । पात्र होती॥ म्हणोनि येर ते पार्था । नेणतीचि हे व्यथा। जे का भक्तिपंथा। वोठंगले ॥ ज्ञा. १२. ६०-७५. १२८. ईश्वराचे सर्वगत ध्यान. म्हणोनि सदा स्मरावें। मातेचि तुवां ॥ डोळां जे देखावे । कां कानी हन ऐकावें। मनी जे भावावें । बोलावे वाचे॥ ते आंत बाहेरी आघवे । मीचि करूनि घालावें। मग सकाळी स्वभावें। मीचि आहे ॥ अर्जुना ऐसे जाहालिया। मग न मरिजे देह गेलिया। मा संग्राम केलिया। भय काय तुज ॥ तूं मनबुद्धि साचेसीं । जरि माझिया स्वरूपी अर्पिसी। तरि मातेचि गा पावसी । हे माझी भाक॥ हचि कासिसयावरी होये। ऐसा जरी संदेह वर्तत आहे। तरी अभ्यासून आधी पाहे । मग नव्हे तरी कोपें ॥ ज्ञा. ८.७५--८०. १२९. देव सन्मुख विन्मुख दोहींकडे आहे. जी काय एक तूं नव्हसी । कवणे ठायीं नलसी। है असो जैसा आहासी। तैसिया नमो॥...॥ . १ धैर्य. २ आश्रय करून राहिले. ३ चिंतावें. ४ खरोखर. ५ शपथ. ________________

ज्ञानेश्वरवचनामृत. [६ १२९ ऐसें सानुरागें चित्तं । स्तवन केले पांडुसुते। मग पुढती म्हणे नमस्ते । नमस्ते प्रभो॥ पाठी तिये साद्यते । न्याहाळी श्रीमूर्तीत। आणि पुढती म्हणे नमस्ते । नमस्ते प्रभो॥ पाहत पाहतां प्रांत । समाधान पावे चित्ते। आणि पुढती म्हणे नमस्ते । नमस्ते प्रभो॥ इये चराचरी जी भूते । सर्वत्र देखे तयाते। आणि पुनः पुनः म्हणे नमस्ते । नमस्ते प्रभो ॥...॥ आणिक स्तुतीही नाठवे । आणि निवांतही नसवे । नेणों कैसा प्रेमभावें । गाजोचि लागे॥ किंबहुना इयापरी। नमन केले सहस्रवरी। की पुढती म्हणे श्रीहरी । तुज सन्मुखा नमो॥ देवासी पाठी पोट आथि की नाहीं। येणे उपयोग आम्हां काई। तरि तुज पाठिमोरेयाही । नमो स्वामी॥ उभा माझिये पाठीशीं । म्हणोनि पाठिमोरे म्हणावें तुम्हांसी। सन्मुख विन्मुख जगेसी । न घडे तुज ॥ आतां वेगळालेयां अवयवां । नेणे रूप करूं देवा । म्हणोनि नमो तुज सर्वा । सर्वात्मका ॥ ज्ञा. ११. ५ १९-५३२. १३०. ईश्वराचा ज्ञानियांस नित्य उदय. जे गगनाहुनि जुने । जे परमाणूहूनि साने । जयाचेनि सन्निधाने । विश्व चळे ॥ जे सर्वांते यया विये । विश्व सर्व जेणे जिये। हेतु जया बिहे । अचिंत्य जे ॥ १ सप्रेम. २ भाग. ३ न रहावें. ४ लहान. ५ तर्क. ६ भितो. ________________

६.१३२] साक्षात्कार. १५७ देखें वोळंबा इंगळ न चरे । तेजी तिमिर न शिरे। जे दिहाचि आंधारे। चर्मचक्षसी॥ सुसडा सूर्यकिरणांच्या राशी। जो नित्यउदो ज्ञानियांसी। अस्तमानाचे जयासी । आडनांव नाहीं॥ ज्ञा. ८. ८७-९०.. १३१. “ और वो एक शिपाई." म्हणोनि मज आत्मयाचा भाव । जिहीं जियावया केला ठाय। एक मीवांचूनि वाव । येर मानिले॥ तया तत्त्वज्ञानचोखटां । दिवीं पोतासाची सुभटा। मग मीचि होऊनि दिवटी । पुढां पुढां चाले ॥ अज्ञानाचिये राती-। माजि तमाची मिळणी दाटती। ते नाशूनि घाली परौती । तयां करी नित्योदय ॥ ज्ञा. १०. १४१-१४३. १३२. ईश्वराचे अप्रतिम तेज. तिये अंगप्रभेचा देवा । नवलीवो काइसयाऐसा सांगावा। कल्पांती एकचि मेळावा । द्वादशादित्यांचा होय ॥ तैसे ते दिव्य सूर्य सहस्त्रवरी। जरी उदयजती कांएकेचिअवसरी। तरी जया तेजाची थोरी । उपमूं नये ॥ अवधियांचि विजूंचा मेळावा कीजे । आणि प्रळयाग्नीची सर्व सामुग्री आणिजे । तेवींच दशकही मेळविजे । महातेजांचा॥ तही तिये अंगप्रभेचेनि पाडें । हे तेज कांहीं होईल थोडें। आणि तया ऐसे कीर चोखडे । त्रिशुद्धी नोहें ॥ १ वाळवी. २ विस्तव. ३ अंधार. ४ दिवसा. ५ अतिशय सडिक, अथवा तेजस्वी. ६ दिवटी. ७ कापूर. ८ मशालजी. ९पलीकडे. १० अंगच्या तेजाचा. ११ आश्चर्य. ________________

१५८ ज्ञानेश्वरवचनामृत... [६१३२ ऐसे महात्मया श्रीहरीचे सहज । फांकतसे सर्वांगींचे तेज। ते मुनिकृपा जी मज । दृश्य जाहाले॥ - ज्ञा. १.१. १३७-२४१. १३३ ईश्वराचा सबाह्याभ्यंतर साक्षात्कार. ऐसी एकैक शृंगारशोभा । पाहतां अर्जुन जातसे क्षोभा। तेवींचि देव बैसला की उभा । शयांन हे नेणवे ॥ बाहर दिठी उघडोनि पाहे । तंव आघवे मूर्तिमय देखत आहे। मग आतां न पाहे म्हणोनि उगा राहे । तरी आंतही तैसेचि ॥ अनावर मुखें समोर देखे । तया भेणे पाठिमोरा जव ठाके । तंव तयाहीकडे श्रीमुखें । करचरण तैसे चि॥ अहो पाहतां कीर प्रतिभासे । येथ नवलावो काय असे । परि न पाहतांही दिसे । चोज आइका॥ . कैसे अनुग्रहाचे करणे । पार्थाचे पाहणे आणि न पाहणे । तयाही सकट नारायणे । व्यापूनि घेतले ॥ म्हणोनि आश्चर्याच्या पुरी एकीं । ठायठाव तेडी ठाकी। तंव चमत्काराचिया आणिकी। महार्णवीं पडे ॥... आणि दीप कां सूर्य प्रगटे । अथवा निमुटलिया देखावेंचि खुंटे। तैसी दिठी नव्हे जे वैकुंठे । दिधली आहे ॥ ज्ञा. ११. २२६-२३४. । १३४. ईश्वराचें अमेयत्व. है असो स्वर्गपाताळ । की भूमि दिशा अंतराळ। हे विवक्षा ठेली सकळ । मूर्तिमय देखतसे ॥...॥ .१ अस्वस्थतेप्रत. २ निजलेला. ३ आश्चर्य. ४ तात्काळ. ५ तीरी. ____६ मिटली असतां. ७ बोलणे. ८ राहिले. . ________________

६१३५] साक्षात्कार. ऐसा कवणे ठायाहूनि तूं आलासी । पथ बैसलासी की उभा आहासी । आणि कवणिये मायेचिये पोर्टी होतासी । तुझे ठाण केवढे ॥ तुझे रूप वय कैसें । तुज पैलीकडे काय असे । तूं कायिसयावरी आहासी ऐसे । पाहिले मियां ॥ तंव देखिले जी आघवेंचि । तरि आतां तुझा ठाव तूंचि। तूं कवणाचा नव्हेसी ऐसाचि । अनादि आयता॥ तूं उभा ना बैठा । दिघडॉ ना खुजटा। तुज तळी वरी वैकुंठा । तूंचि आहासी ॥...॥ किंबहुना आतां । तुझे तूंचि आघवे अनंता। हे पुढतपुढती पाहातां । देखिले मियां ॥ __ ज्ञा. ११. २७१-२७९. १३५. आत्मसाक्षात्कार. ऐसेंनि गा वीरनाथा । आत्मज्ञानाचिया खड्गलता। छेदूनिया भवाश्वत्था । ऊर्ध्वमूळाते ॥ मग इदतैसी वाळले । जे मीपणेवीण डाहारले। ते रूप पाहिजे आपले । आपणचि ॥ परि दर्पणाचेनि आधारें। एकचि करून दुसरें। मुख पाहती गवारे । तैसें नको हो ॥ हे पाहणे ऐसे असे वीरा । जैसा न मोडलियां विहिरा । मग आपुलिया उगमी झरा । भरोनि ठाके॥ नातीर आटलीया अंभ । निजबिंबी प्रतिबिंब । नेहटे का नभी नभ । घटाभावीं॥ ना ना इंधनांश सरलेया। वन्हि परते जेवि आपणपयां। तैसे आपआप धनंजया । न्याहाळणे जे ॥ १ आकृति. २. दीर्घ, उचः ३ लहान. ४ तरंवारीनें. ५ हेपण. ६ नाहींसें झाले. ७ प्रसिद्धीस आलें. ८ मूर्ख. ९ पाणी. १. मिळतें. ११ नळण.. ________________

ज्ञानेश्वरवचनामृत. [६१३५ जिव्हे आपली चवी चाखणे । चक्षु निज बुबुळ देखणे। आहे तया ऐसे निरीक्षणे । आपुले पैं।...॥ आपणचि आपणयातें । पाहिजे जे अद्वैत । ते ऐसे होय निरुते । बोलिजत असे ॥ जे पाहिजतेनवीण पाहिजे । कांहीं नेणणांचि जाणिजे। माद्यपुरुष म्हणिजे । जया ठायाते॥ तेथही उपाधीचा वोथंबा । घेऊनि श्रुति उभविती जिभा । मग नामरूपांचा वडंबा । करिती वायां ॥ पैं भवस्वर्गा उबगले । मुमुक्षु योगज्ञाना वळघले । पुढतीं न यो इया निगाले। पैजा जेथ ॥ संसाराचिया पायां पुढां । पळती वीतराग होडा। ओलांडोनि ब्रह्मपदाचा कर्मकडा । घालिती मागां॥ अहंतादिभावां आपुलियां । झाडा देउनी आघवेयां। पत्र घेती ज्ञानिये जया । मूळघरासी ॥...॥ पार्था ते वस्तु पहिले । आपण आपुले। पाहिजे जैसे हिंवले । हिंव हिवें ॥ आणीकही एक तया । पोळखण असे धनंजया। तरी कां जयाभेटीलया । येणेचि नाहीं॥ ज्ञा. १५. २६६-२८३. TETTE १३६. आत्मसुखाने विषयध्यानाचा नाश. जया आपण सांडूनि कहीं। इंद्रियग्रामावरी येणे नाहीं। तो विषय न सेवी हे काई । विचित्र येथ॥ सहजे स्वसुखाचेनि अपारे । सुरवाडलेनि अंतरे। रचिला म्हणऊनि बाहिरे। पाऊल न घाली ॥ १ आश्रय. २ अवडंबर. ३ कंटाळले. ४ अनुसरले. ५ पैजेनें. ६ थडवावें. ७ थंडी. ८ इंद्रियांचा समुदाय. ९ रंगलेल्या. ________________

६१३८]. साक्षात्कार.... १६१ सांगे कुमुददळाचेनि ताटें। जो जेविला चंद्रकिरणे चोखटें। . . तो चकोर कायि वाळुवंटें। चुंबित असे ॥ तैसें आत्मसुख उपाइले । जयासी आपणचि फावले। तया विषय सहज सांडवले । म्हणों काई॥ . ज्ञा. ५. १०५-१०८.... १३७. साधूंची चिन्हें.. . जो आत्मलाभासारिखें । गोमटे कांहींच न देखे। ... म्हणोनि भोगविशेखें । हरिखेना जो॥ आपणचि विश्व जाहला । तरि भेदभाव सहजचि गेला। म्हणोनि द्वेष ठेला । जया पुरुषा॥ मैं आपुले जे साचे । ते कल्पांतीही न बचे। हे जाणोनि गताचे । न शोची जो॥ आणि जया परौतें कांहीं नाहीं । ते आपणाच आपुल्याठायीं । यालागी जो काहीं । आकांक्षी ना॥...॥ ऐसा बोधचि केवळ । जो होऊनि असे निखळ । त्याहीवरी भजनशीळ । माझ्याठायीं॥ तरि तया ऐसे दुसरे । आम्हां पढियंते सोयरें। नाहीं गा साचोकारें । तुझी आण॥ ___ ज्ञा. १२. १९०-१९६. - १३८. ज्यास परमानंदाची प्राप्ति झाली तोच स्थितप्रज्ञ.. देखे ऋद्धिसिद्धि तयापरी । आली गेली से" न करी। तोचि गुंतला असे अंतरीं । महासुखीं ॥ ..... १ कमळाचे पान. २ वालुवंट. ३ उत्कृष्ट. ४ प्राप्त झाले. ५ हर्ष होत नाही. ६ नासत नाही, जात नाहीं. ७ पलीकडे. ८ इच्छा करीत नाही. ९ निखिल स्वच्छ, १० आवडते. ११ आठवण. . ________________

१६२ ज्ञानेश्वरवचनामृत. [६१३८ जो आपुलेनि नागरपणे । इंद्रभुवनाते पाबळे म्हणे। तो केवि रंजे पालवणे । भिल्लाचेनि ॥ जो अमृताते ठी ठेवी। तो कांजी जैसा न सेवी। तैसा स्वसुखानुभवी । न भोगी ऋद्धि ॥ पार्था नवल हे पाहीं। जेथ स्वर्गसुखा लेखणी नाहीं। तेथ ऋद्धिसिद्धि कायी । प्राकृता होती॥ ऐसा आत्मबोधे तोषला । जो परमानंदें पोखला। तोचि स्थितप्रज्ञ मला। वोळख तूं॥ तो अहंकारात दवडुनी । सकळ काम सांडुनी। विचरे विश्व होउनी । विश्वामाजी॥ ज्ञा. २. ३६२-३६७. १३९. परमामृतप्राप्तीसाठी क्षीराब्धिमंथनाचे कारण नाही. जे काळकूटाचे सहोदर । है मृत्युभेणे प्याले अमर । तरि दिहाचे पुरंदर । चौदा जाती ॥ ऐसा कवण एक क्षीराब्धीचा रस । जया वायांचि अमृतपणाचा आभास । तयाचाही मिठांश । जे पुरे म्हणों नेदी ॥ तया पाबळयाही येतुलेवरी । गोडियेची आथि थोरी । मग हे तंव अवधारी । परमामृत साचें ॥ जे मंदराचळ न ढॉळितां । क्षीरसागर न डहुळंतां। अनादि स्वभावतां । आइते आहे ॥...॥ जयाची गोठीचि ऐकतखेवो । अघवा संसार होय चावो । बळिया नित्यता लागे येवो । आपणपेयां। at ___१ मोठेपणाने. २ तुच्छ, हलकें. ३ संतोष पावे. ४ पर्णकुटीनें, झोपडीने. ५ नांव, दोष. ६ ताकाची निवळ. ७ गणना. ८ सामान्य. ९ पुष्ट झाला. १० वागतो. ११ बंधु. १२ दिवसाचे. १३ इंद्र. १४ आळ. १५ गोडी. १६ नाशिवंताला. १७ हलवतां. १८ घुसळतां. १९ ऐकतांक्षींच. ________________

- ६१४०] साक्षात्कार. १६३ जन्ममृत्यूंची भाख । हारपोनि जाय निःशेख । आंत बाहेरी महासुख । वाढोंचि लागे । मग दैवगत्या जरि सेविजे । तरि ते आपणचि होउनी ठाकिजे। ते तुज देतां चित्त माझे । पुरे म्हणों न शके ॥ तंव तुझे नामचि आम्हां आवडे । वरि भेटी होय आणि जवळिक, जोडे । पाठी गोठी सांगसी सुरवाडे । आनंदाचेनि ॥ . ज्ञा. १०. १९२-२००. १४० साक्षात्कारी पुरुषाचें देहाविषयीं औदासीन्य. तरि आतां देह असो अथवा जावो । आम्हीं तो केवळ वस्तूचि आहो। कां जे दोरीसपत्व वावो। दोराचिकडूनि ॥ मज तरंगपण असे की नसे । ऐसे हैं उदकाप्रति कहीं भासे । ते भलतेव्हां जैसे तैसें । उदकचि की॥ तरंगाकार न जन्मेचि । ना तरंगलोपे न निमोचि । तेविं देहीं जे देहेंचि । वस्तु जाहले ॥ आतां शरीरांचे तयांचिया ठायीं । आडनांवही उरले नाहीं। तरि कोणे काळे काई । निमे ते पाहे पां॥ मग मार्गात कासया शोधावे । कोणे कोनि के जावे। जरि देशकाळादि आघवें। आपणाच असे ॥ आणि हां गा घट जे वेळी फुटे । ते वेळी तेथिचे आकाश लागे नीट वाटे । वाटा लागले तरि गगना भेटे । येरवीं काय चुके । ऐसिया बोधाचेनि सुरवाडे । मार्गामार्गाचे सांकडे। तया सोहंसिद्धां न पडे । योगियांसी ॥ या कारणे पडुसुता । तुवां होआवे योगयुक्ता।.. तेतुलेनि सर्वकाळी साम्यता । आपैसया होईल ॥ १. गोष्ट, वार्ता. २ भरानें. ३ खोटें. ४ केव्हाही. ५अथवा. ६ मरत नाही. ७ देहासुद्धां. ८ सुखाने, सोईनें. ...... ________________

१६४ ज्ञानेश्वरवचनामृत. [६१४० मग भलतेथ भलतेव्हां । देह असो अथवा जावा। परि अबंधा नित्य ब्रह्मभावा । विघड नाहीं ॥ ज्ञा. ८. २४८-२५७.. १४१. ईश्वरध्यानाचा शारीरिक परिणाम. मग तेथ आपण । एकाग्र अंतःकरण । करूनि सदरु स्मरण । अनुभधिजे ॥ जेथ स्मरतेनि आदरे । सबाह्य सात्विके भरे । जव काठिण्य विरे। अहंभावाचे ॥ विषयांचा विसर पडे । इंद्रियांची कसमस मोडे । मनाची घडी घडे । हृदयामाजी ॥ ऐसे ऐक्य हे सहजे । फांव तंव राहिजे। मग तेणेचि बोधे बैसिजे । आसनावरी ॥ आतां आंगाते आंग वरी। पवनाते पवन धरी । ऐसी अनुभवाची उजरी। होचि लागे । प्रवृत्ति माँघौती मोहरे । समाधी ऐलाडी उतरे। आघवे अभ्यासू सरे । बैसतखेवो॥ ज्ञा. ६. १८६-१९१. १४२. ईश्वरध्यानाचा आध्यात्मिक परिणाम. तूं प्राप्तीची चाड वाहसी । परि अभ्यासीं दक्ष न होसी । ते सांग पा काय बिहसी । दुवाडपणे ।। तरि पार्था हे झणे । सायास घेशी हो मने। वायां बागुल इये दुजेन । इंद्रिये करिती॥ १बंधरहित, २ करावें. ३ स्मरणाच्या. ४ रग. ५ सांभाळतें. ६ उत्कर्ष, उदय. ७ मागें. ८ फिरते. ९ अलिकडे. १० बसल्याक्षणी. ११ सावध १२ कठीणपणामुळे. १३ कदाचित्. १४ भय दाखविणारे. 49 ________________

६१४३] साक्षात्कार. पाहे पां आयुष्यात अढळ करी।जे सरते जीवित वारी। तया औषधात वैरी । काय जिव्हा न म्हणे॥ ऐसे हितासी जे जे निकें । तें सदाचि या इंद्रियां दुखे। येन्हवीं सोपे योगासारिखे । कांही आहे ॥ म्हणोनि आसनाचिया गाढिका । जो आम्ही अभ्यासू सांगितला निका। तेणे होईल तरि हो कां। निरोध ययां॥ येहवीं तरी येणे योगें । 5 इंद्रियां विंदाण लागे। तै चित्त भेटों रिगें । आपणपेयां ॥ परतोनि पाठिमोरे ठाके । आणि आपणियाते आपण देखे। देखतखेवो वोळखे । म्हणे तत्त्व हे मी॥ तिये वोळखीचिसरिसे । सुखाचिया साम्राज्यीं बैसे। मग आपणपां समरसे। विरोनि जाय ॥ ज्ञा. ६. ३६०-३६७. -- १४३. साधूची पद्मपत्राप्रमाणे अलिप्तता. जो अंतरीं दृढ । परमात्मरूपी गूढ । बाह्य तरी रूंढ । लौकिकु जैसा ॥ तो इंद्रियां आज्ञा न करी । विषयांचे भय न धरी। प्राप्त कर्स नाव्हेरी । उचित जे जे ॥ तो कर्मेंद्रिये कर्मी । राहाटतां तरी न नियमी। परि तेथिचेनि ऊर्मी। झांकोळेना ॥ तो कामनामात्रे न घेपे"। मोहमळे न लिंपे। जैसे जळी जळे न शिंपे । पद्मपत्र ॥ तैसा संसर्गामाजी असे । सकळासारिखा दिसे। जैसे तोय संगे आभासे । भानुबिंब ॥ .. - १ स्थिर. २ दृढपणानें. ३ वेध, निग्रह. ४ अंतर्मुख. ५ बरोबर. ६ गुंग, -गढलेला. ७ आचरण करणारा. ८ न टाकी. ९ वेगाने. १० विकार पावत नाही. ११ आकळला जात नाही. १२ संसारांत... .. ________________

१६६ ज्ञानेश्वरवचनामृत. [$ १४३ तैसे सामान्यत्वे पाहिजे । तरि साधारणचि देखिजे। येरवीं निर्धारितां नेणिजे । सोय जयाची॥ ऐशा चिन्हीं चिन्हित । देखसी तोचि मुक्त। आशापाशरहित । वोळख पां॥ ज्ञा, ३. ६८-७४. तचिमुक्ता १४४. “ शरीरीचि परी कौतुकें । परब्रह्माचेनि पाडे तुकै." ऐसा शरीरीचि परी कौतुकें । ब्रह्माचेनि पाडे तुके। जेणे जिंतली एके । इंद्रिये गा ॥...॥ देखे सोनयाचे निखळ । मेरुयेसण ढिसाळ । आणि मातियेचे डिखळ । की सरसेचि मानी॥ पाहतां पृथ्वीचे मोल थोडे । ऐसे अनय रत्न चोखडे।। देखे दगडाचेनि पाडे । निचाड ऐसा ॥...॥ तया बंधु कोण काह्याचा । द्वेषिया कवण तयाचा। मीचि विश्व ऐसा जयाचा । बोध जाहला ॥...॥ जयाचे नांव तीर्थरावो । दर्शने प्रशतासि ठावो। . जयाचेनि संगे ब्रह्मभावो । भ्रांतासही॥ जयाचेनि बोलें धर्म जिये । दिठी महासिद्धीते विये। देखें स्वर्गसुखादि इये । खेळ जयाचा ॥ विपाये जरी आठविला चित्ता । तरी दे आपुली योग्यता। हैं असो तया प्रशंसितां । लाभ आथि ॥ ज्ञा. ६. ९०-१०४. IA . १ स्वरूप, स्थिति, २ तुलनेस येतो. ३ शुद्ध. ४ प्रचंड, ५ ढेकूळ. ६ अमोल. ७ पूज्यतेला. ८ कदाचित्. ________________

६ १४६ ] साक्षात्कार. १६७ १४५. स्थितप्रज्ञस्थिति. जो सर्वत्र सदा सरिसा । परिपूर्ण चंद्र कां जैसी।। अधमोत्तम प्रकाशा- माजि न म्हणे ॥ ऐसी अनवैच्छिन्न समता । भूतमात्रीं सदयंता। आणि पालट नाही चित्ता। कवणे वेळे ॥ गोमटे कांहीं पावे । तरी संतोषे तेणे नाभिभवे। जो ओखटेनि नागवे । विषादासी॥ ऐसा हरिखशोकरहित । जो आत्मबोधभरित । तो जाण पां प्रशोयुक्त । धनुर्धरा ॥ ज्ञा. २. २९७-३००. . १४६. साधूंची नीतिलक्षणे. परि तया भेटती ऐसे । जे ज्ञाने सर्वत्र सरिसे । महा!ळयांबूचे जैसे । भरलेपण ॥ जया पुरुषांचे कां मन । सांडोनि गेले मोह मान । वर्षातीं जैसे घन । आकाशात ॥...॥ फळली केळी उन्मूळे । तैसी आत्मलाभ प्रबळे। जयाची क्रिया ढाळेढोळे । गळती आहे ॥ आगी लागलिया रुखी । देखोनि सैरा पळती पक्षी । तैसें सांडिले अशेखीं । विकल्पी जे ॥...॥ लोहाचे सांकडे परिसा । न जोडे आंधार रवी जैसा। द्वैतबुद्धीचा तैसा । दुकाळ सदा जयां:॥...॥ आणि अनात्मवर्गनीर । सांडूनि आत्मरसाचे क्षीर। चरताति जे सविचार । राजहंस ॥...॥ . १ अविभक्त. २ व्याप्त होत नाही. ३ वाईटार्ने. ४ स्वाधीन होत नाही. ५ स्थितप्रज्ञ. ६ सारखे. ७ महाप्रलयकालच्या पाण्याचे. ८ वर्षाऋतुच्या शेवटी. ९ ढग.१० उन्मळून पढते. ११ क्रमाक्रमाने. १२ वृक्षाला. १३ संकट. ________________

१६८ .. . ज्ञानेश्वरवचनामृत. [$१४६ तैसे आत्मभ्रांतीसाठीं। वस्तु विखुरली बारा वाटीं। ते एकवटिती ज्ञानदृष्टी । अखंड जे ॥ किंबहुना आत्मयाचा । निर्धारी विवेक जयाचा। बुडाला वोघ गंगेचा। सिंधुमाजि जैसा ॥...॥ जैसा अग्रीचा डोगर । नेघे कोणी बीज अंकुर। तैसा मनी जयांच्या विकार । उदयजेना ॥ जैसा काढिलिया मंदराचळ । राहे क्षीराब्धि निश्चळ । तैसा नुठी जयां सळे । कामोर्मीचा ॥ चंद्रमा केळीं धाला । न दिसे कोणे आंगीं वोसावला । तेविं अपेक्षेचा अवखेळा । न पडे जयां ॥...॥ एवं जे जे कोणी ऐसे । केले ज्ञानाख्यहुताशे। ते तेथ मिळती जैसें । हेमी हेम ॥ ज्ञा. १५. २८४-३०५. १४७. त्रिगुणातीताचा अभेदभाक्तियोग. यया देवाचिया बोला । पार्थ अति सुखावला । मेघे संबोचिला। मयूर जैसा॥ तेणे तोषे वीर पुसे । जी कोण्ही चिन्हीं तो दिसे । जयामाजि वसे । ऐसा बोध ॥...॥ यया अर्जुनाचिया प्रश्ना । तो षड्गुणांचा राणा । परिहार आकर्णा । बोलत असे ॥...॥ सायंप्रातमध्यान्हा । या तिहीं काळांची गणना। .. नाही जेविं तपना । तैसा असे ॥...॥ ता जिणता ना हारवी । तैसा गुण नव्हे ना करवी। जैसी कां श्रोणवी । संग्रामींची॥ १ पसरली. २ उसळी, कढ. ३ कलांना. ४ न्यून असलेला. ५ न्यूनता. ६ सोन्यांत. ७ तृप्त केलेला. ८ उत्तर. ९ ऐका. १० सूर्याला. ११ जिंकणारा. - १२ हरणारा. १३ युद्धभूमी...... .. . ________________

"६१४७] साक्षात्कार. कां शरीरा आंतील प्राणु। घरीं आतिथ्याचा ब्राह्मणु। ना ना चोहटांचा स्थाणु । उदास जैसा ॥ आणि गुणांचा यावाजावा । ढळे चळे ना पांडवा। मृगजळाचा हेलांवां । मेरु जैसा ॥...॥ परि तयाचि गा सत्ता। होती गुणक्रिया समस्ता। हे फुडे जाणे सविता । लौकिका जेवीं॥ समुद्रचि भरती। सोमकांत द्रवती। कुमुद विकासती। चंद्र तो उगा ॥ कां वाराचि वाजे विझे । गगने निश्चळ आसिजे । तैसा गुणांचिये गजबजे । डोलेना जो ॥ अर्जुना येणे लक्षणे । तो गुणातीत जाणणे। परिसे आतां आचरणे । तयाची जी॥ '... ज्ञा. १४. ३ १९-३४८, तरि वस्त्रासि पाठी पोटीं । नाहीं सुतावांचुनि किरीटी। ऐसे सुये दिठी । चराचर मद्रूपं ॥ म्हणोनि सुखदुःखासरिसे। कांटोळे आचरे ऐसे। रिपुभक्तां जैसे । हरीचे देणे ॥ येरवीं तरी सहजे । सुखदुःख तचि सेविजे । देहजळी होइजे । मासोळी जै॥ आतां ते तंव तेणे सांडिले । आहे स्वरूपेसींचि मांडिलें। सस्यांतीं निवडिले । बीज जैसे ॥ कां वोघ सांडूनि गंगा । रिघोनि समुद्राचे अंगा। निस्तरली लगबंगा। खळाळाची॥ तेवीं आपणपांचि जया। वस्ती जाली गा धनंजया। तया देहीं आपैसया । सुख तैसे दुःख ॥ . . १. खांब. २ येण्याजाण्यानें. ३ हेलाव्याने. ४ उगा राहतो... ५ ऐक. ६ घालतो. ७ तराजू, तुलना. ८ पलीकडे गेली. ९ त्वरा.. ________________

१७० शानेश्वरवचनामृत. [६१४७ रात्रि तैसे पाहले । हे धारणा जोविं एक जाले। आत्मारामा देहीं आतले । द्वंद तैलें। पैं निद्रिताचेनि आंगेसी । साप तैशी उर्वशी। तेवीं स्वरूपस्था सरिसीं । देही द्वेद ॥ म्हणौनि तयाच्या ठायीं। शेणा सोनया विशेष नाहीं। रत्ना गुंडेया कांहीं। नेणिजे भेद ॥ घरी येवो पां स्वर्ग। कां वरिपडो वाघ । परि आत्मबुद्धीसी भंग। कदा नोहे ॥ निवेटले न उपवढे । जळिनले न विरूढे । साम्यबुद्धि न मोडे। तयापरी॥ हा ब्रह्मा ऐसेनि स्तविजो । कां नीच म्हणोनि निदिजो। परि नेणे जळो विझो। राख जैसी ॥...॥ ईश्वर म्हणोनि पजिला। कां चोर म्हणोनि गांजिला। वृषगजी वेढिला । केला रावो॥ कां सुहृद पासी आले । अथवा वैरी वरपडे जाले। परि नेणे राती पाहाले। तेज जेवीं॥ साही ऋतु येतां आकाशे । लिंपिजचि ना जैसे। तेविं वैषम्य मानसे । जाणिजेना॥ आणीकही एक पाहीं। आचार तयाच्या ठायीं। तरि व्यापारांसि नाहीं । जाले दिसे ॥ ज्ञा. १४. ३५०-३६५. तरि अभिचाररहितचित्त । भक्तियोगें माते। सेवी तो गुणांत । जाकॅळू शके । तरि कोण मी कैसी भक्ति । अव्यभिचारा काय व्यक्ति। हे आघवाचि निरुती। होआवी लागे॥ १ उजाडले. २ खांबाला. ३ दगडाला. ४ उड़ी घालो. ५ मेलेलें. ६ जागे होणे. ७ स्वाधीन करूं. ८ विचार, निश्चय.. ________________

६१४७] साक्षात्कार. १७१ तरि पार्था परियेसा । मी तंव येथ ऐसा । रत्नी किळावो जैसा। रत्नचि तो॥ का द्रवपणाच नीर । अवकाशचि अंबर । गोडी तेचि साखर । आन नाहीं॥ वह्नी तेचि ज्वाळ । दळाचि नांव कमळ । रूख तेचि डाळ | फळादिक॥ अगा हिम जै आकर्षले । तेचि हिमवंत जेविं जाले । नाना दूध मुराले । तेचि दही ॥ तैसे विश्व येणे नांवे । हे मीचि पैं आघवे । घेई चंद्रबिंब सोलावे । न लगे जेवी॥ घृताचे थिजलेपण । न मोडितां घृतचि जाण । का नाटितां कांकण । सोनेचि ते ॥ न उकलितां पट । तंतूचि असे स्पष्ट । न विरवितां घट । मृत्तिका जेवीं ॥ म्हणोनि विश्वपण जावें । मग माते घेयावे । तैसा नव्हे आघवे । सकटचि भी ॥ ऐसेनि माते जाणिजे । ते अव्यभिचारी भाक्त म्हणिजे । येथ भेदु कांहीं देखिजे । तरि व्यभिचार तो॥ ज्ञा. १४. ३७१-३८१. . याकारणे भेदातें । सांडूनि अभेदें चित्तें। आपणयासकट माते । जाणावे गा॥ पार्थो सोनयाची टिक। सोन्यासी लागली देख । तैसे आपण आणिक । मानावे ना ॥ तेजाचा तेजौनि निघाला । परि तेजींचि असे लागला। तया रश्मी ऐसा भला । बोध होआवा ॥ १ कांति, तेज. २ पांकळी. ३ फांदी. ४ थंडी. ५ घट्ट झाली. ६ सोन्याचे कडे. ७ टिकली. ________________

१७२ ज्ञानेश्वरवचनामृत. . [ ६ १४७ मैं परमाणु भूतळीं । हिमकण हिमाचळीं। मजमाजी न्याहाळी । अहं तैसे ॥ हो कां तरंग लहान । परि सिंधूसीं नाहीं भिन्न । तैसा ईश्वरी मी आन । नोहेचि मा । ऐसेनि बा समरसे । दृष्टि जै उल्लासे। भक्ति मैं ऐसे । आम्ही म्हणों ॥ ज्ञा. १४. ३८२-३८७, आणि ज्ञानाचे चांगावें । इये दृष्टि मानावे। योगाचंही आघवे । सर्वस्व हे ॥ सिंधु आणि जलधरा-माजी लागली अखंड धारा । तैसी वृत्ति वीरा । प्रवर्तते ॥ कां कुहेसी आकाशा । तोडी सांदा नाहीं जैसा। तो परमपुरुषीं तैसा । एकवटे गा॥ प्रतिबिंबौनि बिंबवरी। प्रभेची जैसी उजरी। ते सोहंवृत्ति अवधारी । तैसी होय ॥ ऐसेनि मग परस्परें । ते सोहवृत्ति अवतरे। ते तियेही सकट सरे। अपैसया ॥ जैसा सैंधवाचा रवा । सिंधूमाजि पांडवा। विरालेया विरवावा । हेही ठाके ॥ नातरि जाळूनि तृण । वन्हि ही विझे आपण । तैसे भेद नाशूनि जाण । ज्ञानही नुरे ॥ माझे पैलपण जाये । भक्त हे ऐलपण ठाये। अनादि ऐक्य जे आहे । तेचि निवडे । आतां गुणाते तो किरीटी । जिणे या नव्हती गोष्टी। जे एकपणाही मिठी । पडो सरली ॥ - - - .. १ आडास. २ जोड. ३ खडा. ४ पलीकडेपणा. ________________

६१४८] साक्षात्कार.. . किंबहुना ऐसी दशा । ते ब्रह्मत्व गा सुदंशा । हे तो पावे जो ऐसा । मातें भजे ॥ पुढतीं इहीं लिंगीं । भक्त जो माझा जगीं। हे ब्रह्मता तयालागीं। पतिव्रता। जैसे गंगेचेनि वोघे । डळमळीत जळ जे निधे। सिंधुपद तया जोगे । आन नाहीं॥ तैसा ज्ञानाचिया दिठी। जो माते सेवी किरीटी। तो होय ब्रह्मतेच्या मुकुटीं। चूडारन ॥ ज्ञा. १४. ३८९-४००, . १४८. अष्टसात्त्विकभाव. तेथ एक विश्व एक आपण । ऐसे अळुमाळु होते जे दुजेपण। तेही आटोनि गेले अंतःकरण । विराले सहसा ॥ आंतु आनंदा चेहरे जाहाले। बाहेरी गात्रांचे बळ हारपोनि गेले आपाद पांगुतले। पुल काँचले ॥ वार्षिये प्रथमदशे । वोहळलया शैलांचे सर्वांग जैसे। विरूढे कोमलांकुरी तैसें । रोमांच जाहाले । शिवतला चंद्रकरी । सोमकांत द्राव धरी। तैसिया स्वेदैकणिका शरीरी । दाटलिया। माजिसांपडलेनि अलिकुळे । जळावरी कमळकळिकाजविं आंदोळे तेविं आंतुलिया सुखोर्मीचेनि बळें । बाहेरी कांपे॥ कपुरकर्दळीची गर्भपुटे । उकलतां कापुराचेनि कोदोर्ट। पुलिकों गळती तेवि थेबुटे । नेत्रौनि पडती ॥ १ मर्मज्ञा. २ शिरोभूषण. ३ थोडेसें. ४ जागृति. ५ इंद्रियांचें. ६ व्याप्त झालें. ७ रोमांचानी. ८ वर्षाऋतूंत. ९ ओहळून गेल्यावर. १० घामाचे बिंदु. ११ भ्रमरसमुदायाने. १२ हालते. १३ कापुरकेळीची. १४ गाभ्याचे पडदे१५ दाट भरणे. १६ कण. १७ नेत्रांतून. ________________

१७४ झानेश्वरवचनामृत. [६१४८ उदयलेनि सुधाकरें। जैसा भरलाचि समुद्र भरे। तैसा वेळोवेळी ऊर्मिभरें। उचंबळत असे॥ ऐसा सात्विकांही आठां भावां । परस्पर वर्ततसे हेवा। तेथ ब्रह्मानंदाची जीवा । राणीव फावली॥ तेथ बैसला होता जिया सवा । तियाचिकडे मस्तक खालविला देवा। मग जोडूनि करसंपुट बरवा । बोलत असे॥ ज्ञा. ११. २४५-२५४. १४९. " अंतरात्मयाही निश्चला । आली शियारी. देवा विश्वरूप पहावयाचे डोहळे । केले तिये पावलो प्रतिफळे । बापा देखिलासी आतां डोळे । निवावे तैसे निवाले॥ अहो देह पार्थिव कीर जाये। ययाची काकुळती कवणा आहे। परि आतां चैतन्य माझे विपाये । वाचेल की न वांचे॥ येहवीं भयास्तव आंग कांपे । नावेक आगळे तरि मन तापे। अथवा बुद्धी वांसिपे । अभिमान विसरिजे॥ परि येतुलियाही वेगळा। जो केवळ आनंदैककळा। तया अंतरात्मयाही निश्चळा । आली शियारी॥ बाप साक्षात्काचा वेध। कैसा देशभंडी केला बोध । हा गुरुशिष्यसंबंध । विपायें नांदें ॥ ज्ञा. ११. ३६६-३७० १५०. स्वरूपानंदांत द्वैतभाषेचा आत्यंतिक लोप. परि ते वेगळेपणे भोगिजे । जैसे पक्षिये फळ चुंबिजे"। तैसे नव्हे, तेथ विसरिजे । भोगितेपणही॥ १. चंद्र. २ राज्य, ३ ज्या बाजूस. ४ उत्कट इच्छा. ५ मातीचा. ६ भिते. ७ कांटा, कंप. ८ छंद. ९ देशपार. १० क्वचित्च. ११ सेवावें... ________________

६ १५२ ] साक्षात्कार. १७५ भोगी अवस्था एक उठी। ते अहंकाराचा अंचळ लोटी। मग सुखेसी घे आंठी । गाढेपणे ॥ .. तिये आलिंगनमेळीं। होय आपआप कवळी। तेथ जळ जैसे जळीं । वेगळे न दिसे ॥ कां आकाशी वायो हरपे। तेथ “ दोन्ही" हे भाष लोपे। तैसे सुखचि उरे स्वरूपे । सुरती तिये ॥ . ऐशी द्वैताची भाष जाय । मग म्हणों जरी एकचि होय । तरि येथ साक्षी कवण आहे । जाणते जे ॥ ज्ञा. ५. १३१-१३५. १५१. “ प्राप्तिचिया पैलतीरीं । विपाइला निघे" मैं गा मनुष्यांचिया सहस्रशा-। माजि विपाइलेचिया येथ धिंवाँ। तैसेया धिंवसेकरां बहुबसा-। माजि विरळा जाणे ॥ जैसा भरलेया त्रिभुवना- आंत एक एक चांग अर्जुना। निवडूनि कीजे सेना । लक्षवरी ॥ की तयाही पाठीं। जे वेळी लोह मासाते घाटीं । ते वेळी विजयश्रियेचिया पोटीं । एकचि बैसे ॥ तैसे आस्थेच्या महापुरी। रिघताती कोटिवरी। परि प्राप्तीच्या पैलतिरीं । विपाइला निघे॥ ज्ञा. ७. १०-१३. १० १५२. ईश्वराचा क्रमाक्रमाने साक्षात्कार. ऐसी आत्मसात्क्षात्कारी । लाभे ज्ञानाची उजैरी। ते सामग्री कीर पुरी । मेळविली॥ १ पडदा. २ दूर करते. ३ आलिंगन. ४ दृढपणानें. ५ हजारोंत. ६ एखाघाला. ७ धैर्य. ८ नंतर. ९ शस्त्र. १० कांपते. ११ पदावर. १२ प्रकाश, उत्कर्ष. ________________

[६१५२ १७६ ज्ञानेश्वरवचनामृत. आणि तेचि समयीं। सदरु भेटले पाहीं। तेवींचि तिहीं कांहीं। वंचिजेना ॥ परि वोखद घेतखेवो । काय लाभे आपला ठावो। का उदयजतांची दिवो। माध्यान्ह होय ॥ सुक्षेत्री आणि वोलटे। बीजही पेरिले गोमटे। तरि अलोट फळ भेटे । परि वेळे की गा॥ जोडला मार्ग प्रांजळ । मिनला सुसंगाचाही मेळ । तरि पाविजे वांचूनि वेळ । लागेचि की। तसा वैराग्यलाभ जाला। वरि सद्गुरुही भेटला। जीवीं अंकुर फुटला । विवेकाचा ॥ तेणे ब्रह्म एक आथी। येर आघवीची भ्रांति। हेही कीर प्रतीती। गाढ केली॥ परि तेचि जे परब्रह्म । सर्वात्मक सर्वोत्तम । मोक्षाचेही काम । सरे जेथ ॥ यया तिन्ही अवस्था पोटीं । जिरवी जे गा किरिटी। तया ज्ञानासही मिठी । दे जे वस्तु ॥ ऐक्याचे एकपण सरे । जेथ आनंदकण ही विरे। कांहींचि नुरोनि उरे । जे कांहीं गा॥ तिये ब्रह्मीं ऐक्यपणे । ब्रह्मचि होऊनि असणे । ते क्रमेचि करूनि तेणें । पाविजे पैं॥ भुकेलियापासीं। वोगॅरिले षडसीं। तो तृप्ति प्रतिग्रासी। लाहे जेवीं॥ तैसा वैराग्याचा ओलावा । विवेकाचा तो दिवा। आंबुथितां आत्मठेवा । काढीचि तो॥ तरि भोगिजे आत्मऋद्धि । येवढी योग्यतेची सिद्धि । जयाच्या आंगीं निरवधि । लेणे जाली॥ १ फसवले नाही. २ औषध. ३ ओल्या जमीनींत. ४ अत्यंत. ५ सरळ, सोपा. ६ दृढ. ७ वाढलें. ८ उजळला असतां. ९ अत्यंत. ________________

६१५३] साक्षात्कार.. १७७ तो जेणे क्रमें ब्रह्म । होणे करी गा सुगम। तया क्रमाचे आतां वर्म । आईक सांगो ॥ ज्ञा. १८. ९९६-१० १०. - - १५३. " साधनहतियेर । हळूचि ठेवी." ऐसा जिंतलिया रिपुवर्ग । अपमानिलिया हे जग। अपैसा योगतुरंग । स्थिर जाला ॥ वैराग्याचे गाढले । अंगत्राण होते भले । तेही नावेक ढिले । तेव्हां करी ॥ आणि निवटी ध्यानाचे खोडे । ते दुजे नाहींचि पुढे । म्हणूनि हात आसुँडे । वृत्तीचाही ॥ जैसे रसौषध खरें । आपुले काज करूनि पुरें। आपणही नुरे । तैसे होतसे ॥ देखोनि ठाकिंजता ठावो । धांवता थिरावे पावो। तैसा ब्रह्मसामीप्ये थायो । अभ्यास सांडी ॥ घडता महोद्धीसी । गंगा वेग सांडी जैसी। कां कामिनी कांतापासीं । स्थिर होय ।। ना ना फळतिये वेळे । केळीची वाढी मांटुंळे। कां गांवापुढे वळे । मार्ग जैसा ॥ तैसा आत्मसाक्षात्कार । होईल देखोनि गोचर। ऐसा साधनहतियेर । हळूचि ठेवी॥. . म्हणौनि ब्रह्मेसीं तया । ऐक्याचा समो धनंजया। होतसे ते उपाया । वोहट पडे ॥ मग वैराग्याची गोधळुक । जे शानाभ्यासाचे वार्धक्य । योगफळाचाही परिपाक । दशा जे कां ॥ १ सोपें. २ सहजच. ३ अंगावर बळकट घातलेलें. ४ कवच. ५ क्षणभर. ६. उगारणे. ७ तरवारः हिसका बसतो. ९ विश्रांतिस्थानः १० बळ. ११ मिळतां. १२ खुंटते. १३ शस्त्र. १४ समय, वेळ. १५. मावळती वेळ. १२ - . . . ________________

१७८ ज्ञानेश्वरवचनामृत. [$ १५३ ते शांति मैं गा सुभगा। संपूर्ण ये तयाचिया आंगा। तें ब्रह्म होआवयाजोगा । होय तो पुरुष ॥ पुनवेहुनी चतुर्दशी । जेतुले उणेपण शशी। कां सोळेया ऊनी जैसी । पंधरावी वानी॥ सागरीही पाणी वेगें । संचरे ते रूप गंगे। येर निश्चळ जे उगे । ते समुद्र जैसा ॥ ब्रह्मा आणि ब्रह्महोतिये । योग्यते तैसा पाड आहे । तेचि शांतीचेनि लाहे । हाते तो गा॥ ज्ञा. १८. १०७६-१०८९. १५४. भक्ताची ईश्वरस्वरूपांत निमग्नता. ऐसा शरीरसंयोगाचिये राती- माजि धांवतां सडिया आयिती। तंव कर्मक्षयाची पाहाती । पाहांट जाली । तैसीच गुरुकृपा उखा उजळली । ज्ञानाची वोतपली पडली । तेथ साम्याची ऋद्धि उघडली । तयाचिये दृष्टी ॥ .. ते वेळी जयाकडे वास पाहे । तेउता मीचि तया एक आहे । अथवा निवांत जरी राहे । तन्ही मीचि तया ॥ हे असो आणीक कांहीं । तया सर्वत्र मीवांचूनि नाही। जैसे सबाह्यजळ डोहीं । बुडालिया घटा ॥ तैसा तो मजभीतरी । मी तया आंतबाहेरी। हैं सांगिजेल बोलवरी । तैसे नव्हे ॥ ज्ञा. ७. १३०-१३४. १ कस..२ मिळवितो. ३ एकटा, ४ तयारीनें, ५ उनाडती. ६ उषःकाल. ७ कोवळे ऊन. ८ वाट.. ________________

। । ६१५५] साक्षात्कार १५५. भक्तांचे संवादसुख. चित्त मीचि जाहाले । मियेचि प्राणे धाले। मग जीवो मरों विसरले। बोधाचिया भुलीं॥ मग तया बोधाचेनि माजे । नाचती संवादसुखाचेनि भोजे । आतां एकमेकां घेपे दीजे । बोधचि वरी॥ जैसी जवळिकेची सरोवरे । उचंबळलिया कालवती परस्परें। मग तरंगासी धवळारे । तरंगचि होती ॥ तैसी येरयेरांचिये मिळणीं। पडत आनंदकल्लोळांची वेणी । तेथे बोधाची लेणीं । बोधेचि मिरवी । जैसे सूर्ये सूर्यात वोवाळिले । की चंद्र चंद्रम्या खेवे दीधलें। ना तरी सरिसेनि पाडे मिनले । दोन्ही वोघ । तैसे प्रयाग होत सामरैम्याचें । वरी वोसाण तरत सात्त्विकाचे । ते संवादचतुष्पथींचे । गणेश जाहाले ॥ पैं गुरुशिष्यांचिया एकांतीं । जे अक्षरा एकाची वदती। ते मेघाचिया परी त्रिजगतीं । गर्जती सँध ॥ जैसी कमळकळिका जालेपणे । हृदयींचिया मकरदाते राखो नेणे । दे राया रंका पारणे । आमोदींचे ॥ तैसेचि माते विश्वीं कथित । कथितेनि तो कथू विसरत। मग तया विसरामाजि विरत । आंगे जीवे ॥ ज्ञा. १०. ११९-१२८. . १ तृप्त झाले. २ मदाने, ३ संतोषानें. ४ धवलागारें, चुनेगची घरे, ५ आलिंगन. ६ योग्यतेनें. ७ ऐक्यरसाचे. ८ पुरांतील वाहून येणारी लांकडे. ९ संवादरूप चौकांतील ( जेथें चार रस्ते मिळतात तेथें.). १० उच्चार, ११ पुष्कळ. १२ सुवास. .... . .... . ________________

१८० झानेश्वरवचनामृत. [६१५६ १५६. ईश्वरास प्रियतम कोण? जे न सांगेचि पितया वसुदेवासी। जे न सांगेचि माते देवकीसी। जे न सांगेचि बंधु बळिभद्रासी । ते गुह्य अर्जुनैसी बोलत ॥ .. देवी लक्ष्मी येवढी जवळिक । तेही न देखे या प्रेमाचे सुख । आजि कृष्णप्रेमा बिक । यातेचि आथि॥.. सनकादिकांचिया आशा । वाढीनल्या कीर बहुवसा । परि त्याही येणेमाने यशा । येतीचिना ॥ या श्रीजगदीश्वराचे प्रेम । एथ दिसतसे निरुपम । कैसे पार्थे येणे सर्वोत्तम । पुण्य केले ॥ ज्ञा, ४. ८-११. . १५७. " तो वल्लभा मी कांत । ऐसा पढिये." तो सर्वभूतांच्या ठायीं । द्वेषाते नेणेचि कहीं। आपपर नाहीं । चैतन्या जैसा ॥ उत्तमाते धरिजे । अधमाते अव्हरिजे। हे काहींचि नेणिजे । वसुधा जेवीं ॥...॥ गाईची तृषा हरूं । व्याघ्रा विष होऊनि मारूं। ऐस नेणेचि गा करूं । तोय जैसे॥ तैसी आघवियांचि भूतमात्रीं । एकपणे जया मैत्री। कृपेसी धात्री । आपण जो ॥ आणि मी हे भाष नेणे । माझे कांहींचि न म्हणे । सुखदुःख जाणणे । नाहीं जया ॥ तेवींचि क्षमेलागी । पृथ्वीसी पवाड आंगीं। ...... संतोषा उत्संगी। दिधले घर ॥... जीध परमात्मा दोन्ही। बैसले एकासनी।" - १ बळ. २ याच्यामानाने. ३ पृथ्वी, आधार. ४ योग्यता. ५ मांडीवर, ________________

१८२ ज्ञानेश्वरवचनामृत. 1$१५८ आपुली तहानभूक नेणे । तान्हया निकै ते माउलीसचि करणे। तैसे अनुसरले मज प्राणे । तयांचे सर्व मी करी।। तया माझिया सायुज्याची चाड । तरि तेचि पुरवी कोड। का सेवा म्हणती तरि आड । प्रेम सुये ॥ ऐसा मनी धरिती जो जो भावो । तो पुढांपुढां लागे तया देवो। आणि दिधलियाचा निर्वाहो । तोही मीचि करी॥ हा योगक्षम आघवा । तयांचा मजचि पडिला पांडवा। जयांचिया सर्वभावा। आश्रय मी॥. ज्ञा.९.३३५-३४३, - १५९, "काय समर्थाची कांता । कोरान्न मागे?" . कर्मेंद्रिये सुखें । करिती कमैं अशेखें । जिये कां वर्णविशेख । भागा आलीं॥ विधीत पाळित । निषेधात गाळित । मज देऊनि जाळित । कर्मफळे ॥ ययापरी पाहीं । अर्जुना माझे ठायीं। संन्यसूनि नाहीं। करिती कमै ॥ आणीकही जे जे सर्व । कायिक वाचिक मानसिक भाव । तयां मीवांचूनि धांव । आनौती नाहीं॥ ऐसे जे मत्पर । उपासिती निरंतर । ध्यानमिषे घर । माझे झाले। जयांचिये आवडी । केली मजसी कुळवाडी। मोगमोक्ष बापुडी । त्यजिली कुळे ॥ ऐसे अनन्ययोगे । विकले जीवे मने आंगे। तयांचे कायि एक सांगे। जे सर्व मी करी ॥...॥ १ घालतो, २ हेतु. ३ व्यवस्था. ४ योग=अप्रात्पाची प्राप्ति, क्षेमप्राप्ताचे संरक्षण. ५ अर्पण करून. ६ नाहीशी. ७ अन्य, दुसरी. ८ व्यवहार. ९ दीन. . ________________

६ १६० ] साक्षात्कार. तेविं मी तयां । जैसे असती तैसियां । कळिकाळ नोकोनियां । घेतला पटीं॥ ... येहवीं तरी माझिया भक्तां । आणि संसाराची चिंता। काय समर्थाची कांता । कोरान्ने मागे ॥ ज्ञा. १२. ७६-८५. . . a १६०." आणि काळाची दृष्टि न पडे । हे आम्हां करणे." ऐसे प्रेमाचेनि बहुवसपणे । नाहीं रातीदिवो जाणणे । केले माझे सुख अव्यंगवाणे । आपणपेयां जिहीं॥ कांजे ते जिया वाटा । निगाले गा सुभटा। ते सोयें पाहोनि अव्हांटी। स्वीपर्वगै ॥...॥ आतां यावरी येतुले घडे । जे तेचि सुख आगळे वाढे। आणि काळाची दृष्टि न पडे । हे आम्हां करणें ॥ लळेयाचिया बाळका किरीटी । गवसणी करूनि स्नेहाचिया दिठी। जैसी खेळतां पाठोपाठीं। माउली धांवे ॥ ते जो जो खेळ दावी । तो तो पुढे सोनयाचा करूनि ठेवी । तैसी उपास्तीची पदवी । पोषित मी जायें॥ जिये पदवीचेनि पोषके । ते माते पावती यथासुखे । हे पाळती मज विशेखे । आवडे करूं ॥ पैं गा भक्तांसि माझे कोडे । मज तयांचे अनन्यगतीची चाड । कांजे प्रेमळांचे सांकड़ । आमुचिया घरीं ॥ पाहे पां स्वर्गमोक्ष उपायिले। दोन्ही मार्ग तयांचिया वाहणी केले। आम्ही आंगही शेखीं वैचिले । लश्मियेसीं ॥ १ जिंकून, पराभवकरून. २ पदरांत. ३ कोरडी भिक्षा. ४ आधिक्याने. ५ पूर्ण. ६ आपलेसें. ७ मार्ग. ८ आडमार्ग. ९ स्वर्ग व मोक्ष. १० अधिक ११ आवडत्या. १२ पांघरूण. १३ उपासनेची. १४ योग्यता, अधिकार. १५. रक्षण,क्षेम.१६ आवड.१७ उप्तन्न झालेले. १८ मार्ग, रहदारी. १९ शेवटी. ________________

१८४ ज्ञानेश्वरवचनामृत. [६१६० परि आपणणि जे एक । ते तैसेंचि सुख साजुक। सप्रेमालागीं देख । ठेविले जतन ॥ . . . ज्ञा. १०. १२९-१३९.। १६१. " आम्ही भावाचे पाहुणे । भलतेया." मग निःसीमभावउल्हासे । मज अर्पावयाचेनि मिसे। फळ एक आवडे तैसे। भलतयाचे हो ॥ . भक्त माझियेकडे दावी । आणि मी दोन्ही हात वोडवीं । मग देठ न फेडितां सेवीं। आदरेसी॥ पैं गा भक्तीचेनि नांवे । फूल एक मज द्यावें। ते लेखें तरि म्यां तुरंवावें । परि मुखींचि घाली ॥ है असो कायसी फुले । पानचि एक आवडते जाहाले। ते साजुकही न हो, सुकले । भलतैसे ॥ परि सर्वभावे भरले देखे । आणि भुकेला अमृते तोखे। तैसे पत्रचि परि तेणें सुखे । आरोगू लागे ॥ अथवा ऐसेही एक घडे । जे पालाही परि न जोडे। . तरी उदकाचे तंव सांकडे । नव्हेल की॥ ते भलतेथ निमोले न जोडिता आहे जोडले। तेचि सर्वस्व करूनि अर्पिले । जेणे मज ॥ तेणे वैकुंठापासोनि विशाळे । मजलागीं केली राउळे। कौस्तुभाहूनि निर्मळे । लेणी दिधलीं ॥...॥ है. सांगावे काय किरीटी । तुवांचि देखिले आपुलिया दिठी। मी सुदामयाचिया सोडी गांठी । पव्हयासाठी ॥ पै भक्ति एकी मी जाणे । तेथ साने थोर न म्हणे । आम्ही भावाचे पाहुणे । भलतेया॥ १ अनुच्छिष्ट, २ अमर्याद प्रेमाच्या उत्कर्षानें. ३ निमित्तानें. ४ हवे ते. ५ पुढे करतोः ६ तोडतां. ७ समज. ८ हुंगावें. ९ तुष्ट होतो. १० खाऊ लागतो. ११ किमतीवांचून १२ घरे.. . . . ________________

६:१६२] . साक्षात्कार. . १८५ येर पत्र पुष्प फळ । है भजावया मिस केवळ । वांचूनि आमुचियालागी निष्कळ । भक्तितत्त्व ॥ म्हणोनि अर्जुना अवधारी । तूं बुद्धी एकी सोपारी करी । तरी सहजे आपुलिया मनोमंदिरीं । न विसंबे माते॥ - ज्ञा. ९. ३८२-३९७. १६२. " तयातें आम्हीं माथां । मुकुट करूं." मग यावरीही पार्था । माझ्या भजनी आस्था। तरी तयाते मी माथां । मुकुट करी ॥...॥ जे पुरुषार्थसिद्धि चौथी । घेऊनि आपुलिया हातीं। रिगाला भक्तिपंथीं। जगा देत ॥ कैवल्याचा अधिकारी । मोक्षाची सोडी बांधीकरी । की जलाचिये परी । तळवट घे॥ म्हणोनि गा नमस्कारूं । तयाते आम्ही माथ मुकुट करूं। तयाची टांच धरूं । हृदयीं आम्हीं॥ तयाचिया गुणांची लेणीं । लेववू आपुलिये वाणीं । तयाची कीर्ति श्रवणीं । आम्ही लेवू ॥ तो पाहावा हे डोहळे । म्हणोनि अचथूसि मज डोळे । हातींचेनि लीलाकमळे । पूजू तयाते ॥ दोवरी दोनी। भुजा आलो घेउनी। आलिंगावयालागुनी । तयाचे आंग ॥...॥ आम्ही तयांचे करूं ध्यान । ते आमुचे देवतार्चन । ते वांचूनि आन । गोमटे न मानूं ॥ तयांचे आम्हां व्यसन । ते आमुचे निधिनिधान । किंबहुना समाधान । ते मिळती ॥ ज्ञा. १२. २१४-२३७. १ स्वाधीन. २ विसरूं नकोस. ३ श्रद्धा. ४ नम्रता. ५ इच्छा. ६ हात. ________________

१८६ - - . 4 । ज्ञानेश्वरवचनामृत. [६१६३ १६३. भक्तांच्या उद्धाराची काळजी ईश्वरास आहे. जन्ममृत्यूचिया लाटीं । झळंबती इया सृष्टी । ते देखोनियां पोटीं । ऐसे जाहाले । भवसिंधूचेनि माजे । कवणासी धाक नुपजे । तेथ जरी की माझे । बिहिती हन ॥ म्हणोनि गा पांडवा । मूर्तीचा मेळावा । करूनि त्यांचिया गांवा । धांवत आलो॥ नामाचेया सहस्त्रवरी । नावा इया अवधारी। सजूनियां संसारीं । तारूं जाहलों ॥ सैडे जे देखिले । ते ध्यानकांसे लाविले । परिग्रही घातले। तरियावरी ॥ प्रेमाची पेटी । बांधली एकाचिया पोटी । मग आणले तटीं । सायुज्याचिया ॥ परि भक्ताचेनि नांवें। चतुष्पदादि आघवे। वैकुंठीचिये राणिवे । योग्य केले ॥ म्हणोनि गा भक्तां । नाहीं एकही चिंता। तयांत समुद्धर्ता । आथि मी सदा ॥ आणि जेव्हांचि का भक्ती । दिधली आपुली चित्तवृत्ति। तेव्हांचि मज सूति। त्यांचिये नोटीं॥ याकारणे गा भक्तराया। हा मंत्र तुवां धनंजया । शिकिजे जे यया । मागों भजिजे ॥ ज्ञा. १२. ८७-९६. . १ लाटांनी. २ बुडतील, स्पर्श केले जातील. ३ भीति. ४ तयार करून. ५ एकटे. ६ नावेवर. ७ पश्वादिक. ८ राज्याला. ९ प्रवेश. १० ठिकाणी. ________________

६ १६४ ] साक्षात्कार. १८७ १६४. देहांतींच्या दुःखाचें ईश्वर निवारण करितो... तेथ अर्जुना जरी विपायें । तुझ्या जीवीं हन ऐसे जाये। .... ना हे स्मरण मग होये । कायसयावरी अंती ॥ इंद्रियां अनघड पंडलिया । जीविताचे सुख बुडालिया। . आंत बाहेरी उघडलिया। मृत्यचिन्हे ॥ ते वेळी बैसावेंचि कवणे । मग कवण निरोधी करणे। तेथ काह्याचेनि अंतःकरणे । प्रणव स्मरावा॥ तरि गा ऐसीया हो धनी । झणे थारा देशी गा मनीं । 4 नित्य सेविला मी निदानीं । सेवक होय ॥ जे विषयांसि तिळांजुळी देउनी । प्रवृत्तीवरी निगड वाउनी। माते हृदयीं सूनी । भोगिताती ॥...॥ ऐसे निरंतर एकवटले । जे अंतःकरणीं मजसी लिंगटले । मीचि होउनी आतले । उपासिती ॥ तया देहावसान जै पावे। तै तिहीं माते स्मरावे। मग म्यां जरी न पावावें । तरी उपास्ति ते कायसी ॥ पैं रंक एक आडलेपणे । काकुळती धांव गा धांव म्हणे । तरि तयाचिये ग्लानी धांवणे । काय न घडे मज ॥ आणि भक्तांही तेचि दशा । तरि भक्तीचा सोस कायसा । म्हणऊनि हा ध्वनी ऐसा । न वाखाणावा ॥ तिहीं जे वेळी मी स्मरावा । ते वेळी स्मरिला की पावावा। तो आभारही जीवा । साहवेचिना ॥ ते ऋणवैपण देखोनि आंगीं । मी आपुलियाचि उत्तीर्णत्वालागीं। भक्कांचिया तनुत्यागी । परिचर्या करी । १ कदाचित्. २ असमर्थता, संकोचितता. ३ प्राप्त झाली असतां. ४ जगण्याचें. ५ इंद्रिये. ६ कोणत्या. ७ संशय. ८ सर्वथैव सोडून. ९ हत्तीच्या पायाला अडकवण्याची बेडी. १० घालून. ११ तल्लीन झाले. १२ उपासना. १३ दीन. १४ संकट, दुःख. १५ खटाटोप. १६ बोलू नकोस. १७ कर्जाचे ओझें. १८ उतराईकरतां. १९ सेवा... ________________

૧૮૮ ज्ञानेश्वरवचनामृत. [६१६४ देहवैकल्याचा वारा । झणे लागेल या सकुमारा। म्हणोनि आत्मबोधाचे पांजिरां । सुये तयाते ॥ वरि आपुलिया स्मरणाची उवायिली । हींव ऐसी करी साउली। ऐसनि नित्यबुद्धि संचली। मी आणी तयाते ॥ म्हणोनि देहांतीचे सांकडे । माझियां कहींचि न घडे। मी आपुलियांत आपुलीकडे । सुखेचि आणीं ॥ ज्ञा. ८. १२० - १३४. १ १६५. साधु देह कसा ठेवतो ? तया अव्यंगाणेया ब्रह्माते । प्रयाणकाले प्राप्ते । जो स्थिरावलेनि चित्ते । जाणोनि स्मरे ॥ बाहेर पद्मासन रचुनी । उत्तराभिमुख बैसोनि । जीवीं सुख सूनी । कर्मयोगाचें ॥ आंतु मिनलेनि मनोधर्मे । स्वरूपप्राप्तीचेनि प्रेमें। आपेआप संभ्रमें । मिळावया ॥...॥ परी मनाचेनि स्थैर्य धरिला । भक्तीचिया भावना भरला । योगबळे आवरला। सज्ज होउनी॥ तो जडाजडाते विरवितु । भ्रूलतांमाजी संचरतु। जैसा घंटानाद लयस्थु । घंटेसींच होय ॥ कां झांकलिये घटींचा दिवा । नेणिजे काय जाहला केव्हां । या रीतीं जो पांडवा । देह ठेवी ॥ तो केवळ परब्रह्म । जया परमपुरुष ऐसे नाम । ते माझे निजधाम । होऊनि ठाके॥ ज्ञा. ८.९१-९९.

• १ देहदुःखाचा. २ पिंजऱ्यात. ३ प्रशस्त. ४ गार. ५ देतो...६ पूर्ण७ एकवटलेल्या. ८ लीन करतो. ९ भृकुटीमध्ये. ________________

६ १६७ ...साक्षात्कार... १६६. ईश्वरास मिळाल्यावर पुनरावृत्ति नाही. हे एकैक सांगोनि वायां । काय फार करूं धनंजया। ... 4 गेलिया जया ठाया। तो ठावोचि होइजे ॥...॥ तैसा संसार जया गांवा । गेला सांता पांडवा। होऊनि ठाके आघवा । मोक्षाचाची ॥...॥ - म्हणोनि तूप होऊनि माघौतें । जेवी दुधपणा न येचि निरुते । तो पावोनियां जयाते । पुनरावृत्ति नाहीं ॥ ते माझे परम । साचोकारे निजधाम । हे अंतुवट तुज वर्म । दाविजत असे ॥ ज्ञा. ८. १९६-२०३. १६७. देवभक्तांची अभिन्नता. जैसा वारा कां गगनीं विरे । मग वारपण वेगळे नुरे। तेविं भक्त हे पैजे न सरे । जरी ऐक्या आला ॥ जरी पवन हालवूनि पाहिजे । तरी गगनावेगळा देखिजे।. येव्हवीं गगन तो सहजें । असे जैसे ॥ तैसे शरीरी हन कमै । तो भक्त ऐसा गमे । परी अंतरप्रतीतिधमै । मीच जाला ॥ आणि ज्ञानाचेनि उजिडलेपणे । मी आत्मा ऐसे तो जाणे। म्हणउनि मीही तैसेचि म्हणे । उचंबळलासांता ॥...॥ कांजे तनुमनप्राणे । ते आणिक कांहींच नेणे। देखतसांते म्हणे । हे माय माझी ॥ ते येणे माने अनन्यगति । म्हणऊनि धेनुही तैसीच प्रीति । तयालागी लक्ष्मीपति । बोलिले साचे ॥ - गेला असता. २ निश्चयेंकरून. ३ अंतरंग, ४ शांत होतो.५ प्रतिज्ञा. ६ वाटतो. ७ उदयानें.......... ________________

ज्ञानेश्वरवचनामृत. [६ १६७ हे असो मग म्हणितले । जे कां तुज सांगितले। तेही भक्त भले । पढियंते आम्हां ॥ परि जाणोनियां मात । जे पाहों विसरले माघौते । जैसे सागरा येऊनि सरिते । मुरडावे ठेलें ॥ तैसी अंतःकरणकुहरी जन्मली। जयाचीप्रतीतिगंगा मज मीनली। तो मी हे काय बोलीं। फार करूं॥ येहवीं शानिया जो म्हणिजे । तो चैतन्यचि केवळ माझे । हे न म्हणावें परि काय कीजे । न बोलणे बोलों ॥ ज्ञा. ७. ११४-१२६. १६८. जीवन्मुक्तावस्था. आणि भक्तां तरी देहीं । विशेष एकवंकीचा ठाव नाहीं। म्हणऊनि अव्हेर करितां कांहीं । वियोग ऐसा न वाटे॥ ना तरी देहांतींचि मियां यावे । मग आपण यात न्यावे । हेही नाही जे स्वभावें । आधींचि मज मिनले ॥ येरी शरीराचिया सलिली । असतेपण हेचि साउली। वांचुनि चंद्रिका ते ठेली । चंद्रींच आहे ॥ ऐसे जे नित्ययुक्त । तयांसि सुलभ मी सतत । म्हणऊनि देहांती निश्चित । मीचि होती ॥ ज्ञा. ८. १३६-१३९. १६९. " ते मरणाऐलीचकडे । मज मिळोनि गेले फुडे." मने वाचा करणीं । जयांचिया भजनी देवांचिया वाहाणी। ते शरीर जातियेक्षणीं । देवचि जाले ॥ 1 मागें, २ माघारे उलटणे. ३ राहिले. ४ गुहेत. ५. तादात्म्याचा. ६ पत्ता. .. येहवी. ८ इंद्रियें. ९ इंद्रादिकदेवांच्या. १० मार्ग. . ________________

६१६९] साक्षात्कार. अथवा पितरांची व्रते। वाहातीं जयांची चित्ते। जीवित सरलिया तयांत । पितृत्व वरी॥ कां क्षुद्रदेवतादि भूते। तियेचि ज्यांची परम दैवते। जिहीं अभिचारिकी तयांत । उपासिले॥ तयां देहाची जवनिका फिटली। आणि भूतत्वाची प्राप्ति जाहली। एवं संकल्पवशे फळली। कमै तया॥ मग मीचि डोळां देखिला । जिहीं कानी मीचि ऐकिला। मीचि मनीं भाविला । वानिला वाचा॥ सर्वागी सर्वा ठायीं। मीचि नमस्कारिला जिहीं। दानपुण्यादिके जे कांहीं । ते माझियाचि मोहरां॥ जिहीं मातेचि अध्ययन केले। जे आंतबाहरी मियांचि धाले। जयांचं जीवित्व जोडले । मजचिलागीं॥ जे अहंकार वाहत अंगीं। आम्ही हरीचे भूषावयालागीं। जे लोभिये एकचि जगीं । माझेनि लोभे ॥ जे माझेनि कामे सकाम । जे माझेनि प्रेम सप्रेम । जे माझिया भुली सभ्रम नेणती लोक ॥ जयांची जाणती मजचि शास्त्रे । मी जोर्ड जयांचेनि मंत्र। . ऐसे जे चेष्टामात्रै । भजले मज ॥ ते मरणाऐलीचकडे । मज मिळोनि गेले फुडे । मग मरणी आणिकीकडे। जातील कोविं॥ म्हणोनि मद्याँजी जे जाहले । ते माझिया सायुज्या आले। जिहीं उपचारमिषे दिधले । आपण मज ॥ ज्ञा.९. ३६५-३६६. जारणमारण कर्म करणाऱ्यांनी. २ पडदा. ३.कल्पना केली. ४ उद्देशाने. ५ अलीकडे. ६ निश्चयेंकरून. ७ माझे भजन करणारे. ८ सेवेच्या निमित्ताने. ________________

१९२ ज्ञानेश्वरवचनामृत. [६१७. १७०. देवाशी ऐक्यतेची साधनें. तरी बाह्य आणि अंतरा । आपुलिया सर्व व्यापारा।... मज व्यापकाते वीरा । विषय करी ॥ आघवा आंगीं जैसा । वायु मिळोनि आहे आकाशा । तूं सर्वकर्मी तैसा । मजसींचि अस ॥ किंबहुना आपुले मन । करी माझे एकायतन । माझेनि श्रवणे कान । भरूनि घाली ॥ आत्मज्ञाने चोखडी । संत जे माझी रूपडीं। तेथ दृष्टी पडो आवडी । कामिनी जैसी॥ मी सर्ववस्तांचे वसौटें । माझी नामें जिये चोखटे । तिये जीवा यावया वाटे । वाचेचिये लावीं॥ हाताचे करणे । कां पायाचे चालणे । ते होय मजकारणे । तैसें करी ॥ आपुला अथवा परावा-1 ठायीं उपकरसी पांडवा। तेणे यज्ञे होयीं बरवा । याज्ञिक माझा ॥ हे एकैक शिकऊं कायी । मैं सेवकै आपुल्या ठायीं। उरऊनि येर सर्वही । मी सेव्यचि करी ॥ तेथ जाऊनि भूतद्वेष । सर्वत्र नमवैन मींचि येक । ऐसेनि आश्रय आत्यातके। लाहसीं तूं माझा ॥ मग भरलेया जगाआंत । जाऊनि तिजयाची मात । होऊनि ठायील एकांत । आम्हां तुम्हां ।। तेव्हां भलतिये अवस्थे। मी तूतें तूं माते। . भोगिसी ऐसे आइते । वाढेल सुख ॥ आणि तिजे आईळकरितं । निमाले अर्जुना जेथे । तैं मीचि म्हणौनि तूं माते । पावसी शेखीं॥ जैसी जळींची प्रतिभा । जळनाशी बिंबा। येतां गाभौगोभा । कांही आहे ॥ ती एकस्थान- २ शुद्धः ३ वसतिस्थान, ४ सेवकपणा. ५ अतिशय. ६ तिसप्याची प्रतिबंध करणारे अडथळा. - ...LITLE ________________

६१७१] . साक्षात्कार. . १९३ मैं पवन अंबरा । कां कल्लोळ सागरा। मिळतां आडवारा । कोणाचा गा॥ म्हणौनि तूं आणि आम्हीं। हे दिसताहे देहधर्मी। मग ययाच्या विरामी । मीचि होसी॥ ज्ञा. १८. १३५३-१३६७. १७१. ऐक्यभक्ति. तरि जयांचे चोखटे मानसीं । मी होऊनि असे क्षेत्रसंन्यासी। जयां निजेल्यांत उपासी । वैराग्य गा॥ जे ज्ञानगंगे नाहाले । पूर्णता जेऊनि धाले। जे शांतीसि झाले । पल्लव नवे॥ जे परिणामा निघाले कोभ। जे धैर्यमंडपाचे स्तंभ। जे आनंदसमुद्री कुंभ । चुबकळोनि भरले॥ जयां भक्तीची येतुली प्राप्ति । जे कैवल्यात परतें सर म्हणती। जयांचिये लीलेमाजि नीति । जियाली दिसे ॥ जे आघवांचि करणीं । लेइले शांतीची लेणीं। जयांचे चित्त गवसणी । व्यापका मज॥ ऐसे जे महानुभाव । दैविये प्रकृतीचे दैव। जे जाणोनियां सर्व । स्वरूप माझे॥ मग वाढतेनि प्रेमे । माते भजती जे महात्मे । परि दुजेपण मनोधमै । शिवतले नाहीं॥ ऐसें मीचि होऊनि पांडवा। करिती माझी सेवा। परि नवलावो तो सांगावा । असे आइक॥ ज्ञा. ९. १८८-१९६. १ अडचण. २ पलीकडे. ३ इंद्रिय. ४ आच्छादन, पिशवी. ________________

१९४ ज्ञानेश्वरवचनामृत. [६१७२ १७२. अनन्यसाक्षात्कार. एवं तो बोले ते स्तवन । तो देखे ते दर्शन । अद्वया मज गमन | तो चाले तेचि॥ तो करी तेतुली पूजा। तो कल्पी तो जप माझा। तो निजे तेचि कपिध्वजा । समाधि माझी॥ जैसे कनकेसीं कांकणे । असिजे अनन्यपणे । तो भक्तियोगे येणे । मजसी तैसा ॥ उदकी कल्लोळ । कापुरी परिमळ। रत्नी उजाळ । अनन्य जैसा॥ किंबहुना तंतूसी पट । कां मृत्तिकेसी घट । तैसा तो येकवट । मजसी माझा ॥ इया अनन्यसिद्धा भक्ति । या आघवाचि दृश्यजातीं। मज आपणया सुमति । द्रष्टयाते जाणे॥ ज्ञा. १८. ११८०-८५. १७३. अद्वैतजागृति. तेथ अज्ञान सरोनि जाये। आणि यजिता यजन हे ठाये। आत्मसमरसी न्हाये । अवभृथीं जेव्हां ॥...॥ जैसा चेइला तो अर्जुना । म्हणे स्वप्नींची हे विचित्र सेना। मीचि जाहलो होतो ना। निद्रावशे ॥ आतां सेना ते सेना नव्हे । है मीचि एक आघवे । ऐसे एकत्वे मानवे । विश्व तया ॥ मग ता जीव हे भाष सरे! आब्रह्म परमात्मबोधे भरे। ऐसे भजती ज्ञानाध्वरें। एकत्वे येणे ॥ ज्ञा. ९.२४४-२४८. ...१ चकाकी. २ राहते. ३ ज्ञानरूपी यज्ञानें. ________________

६१७४ ] साक्षात्कार. TI १७४. स्वराज्यप्राप्तीचा आनंद. ऐसी वैराग्याची अंगी । बाणूनियां वज्रांगी। राजयोगतुरंगी। आरूढला ॥ वरि आड पडिले दिठी। साने थोर हि निवटी। ते वेळी विवेकमुठीं। ध्यानाचे खाँडे ॥ ऐसेनि संसाररणाआंतु । आंधारी सूर्य तैसा असे जातु । मोक्षविजयश्रिये वरैतु । होआवयालागीं ॥ तेथ आडवावया आले । दोषवैरी जे धोपैटिले। तयांमाजी पहिले । देहाहंकार ॥...॥ तयाचा देहदुर्ग हा थारा। मोडुनी घेतला तो वीरा । आणि बळ हा दुसरा । मारिला वैरी ॥...॥ तो विषयविषाचा अथावो । आघवियां दोषांचा रावो । परी ध्यानखड्गाचा घावो। साहेल कैंचा ।।...॥ तो विश्वासे मारितां रिपु । निवर्टूनि घातला दर्पु । आणि जयाचा अहा कंपु। तापसांसी ॥...॥ तो कामु कोणेचि ठायीं । नसे ऐसे केले पाहीं । की तेचि क्रोधाही । सहजे जाले ॥ मुळाचे तोडणे जैसे। होय का शाखाहशे। कामें नासलेनि नासे । तैसा क्रोध ॥ म्हणौनि कामु वैरी । जाला जेथ ठाणोरी। तेथ सरली वारी । क्रोधाची ही ॥.. आणि समथु आपुला खोडी । शिसे वाहवी जैसा होडौं। तैसा मुंजीनि जो गाढा । परिग्रहो ....॥ - - १ कवच. २ संहार करणे. ३ बळकट धरतो. ४ खड्ग, तलवार. ५ वरयितु, वरणारा, भर्ता. ६ बडविले. ७ ठाव, डोह. ८ वध करणे. ९ शाखांचा उद्देशानें. १० नामशेष, नष्ट. ११ येणेजाणे. १२ अडकण, बेडी. १३ पैजेने. १४ उपभोग घेऊन. ________________

२९६ ज्ञानेश्वरवचनामृत. [६१७४ शिष्यशाखादिविलासें । मठादिमुद्रचेनि मिसे। घातले आहाती फांसे । निःसंगा येणे ॥ घरी कुटुंबपणे सरे । तरि वनीं वन्य होऊनि अवतरे। नागवियां ही शरीरें । लागला आहे ॥ ऐसा दुर्जयो जो परिग्रहो। तयाचा फेडूनि ठावो। भवविजयाचा उत्साहो । भोगितसे तो॥ तेथ अमानित्वादि आघवे । ज्ञानगुणांचे जे मेळावे। ते कैवल्यदेशीचे आववे । रोवो जैसे आले ॥ तेव्हां सम्यक्ज्ञानाचिया । राणिवा उगाणूनि तया। परिवारु होऊनियां । राहत आंगे ॥ प्रवृत्तीचिये राजबिदीं । अवस्थाभेदप्रमदीं। कीजत आहे प्रतिपदी । सुखाचे लोण ॥ .. पुढां बोधाचिये कांविरी । विवेक दृश्याची मादी सारी। योगभूमिका आरती करी । येती जैसिया ॥ तेथ ऋद्धिसिद्धीची अनेगें । वृंदे मिळती प्रसंगे। तिये पुष्पवर्षी अंगें । नाहतसे तो॥ ऐसेनि ब्रह्मैक्यासरिसे। स्वराज्य येतां जवळिके। झळंबित आहे हरिखें । तिन्ही लोक ॥ तेव्हां वैरिया कां मैत्रिया । तयासि माझे म्हणावया। समानता धनंजया । उरेचिही ना ॥ है ना भलेतेणे व्याजे । तो जयाते म्हणे माझे। ते नोडवेचि कां दुजे । अद्वितीय जाला ॥ ज्ञा. १८. १०४७-१०७४. ..१ चिन्ह. २ निःसंगमनुष्याप्रत. ३ मांडलिक. ४ राज्य. ५ अर्पून. ६ राजमार्ग. ७ जाग्रत् स्वप्न सुषुत्यादि सुंदर स्त्रिया. ८ निंबलोण. ९ सोन्याची काही १. विवेकरूपी चोपदार. ११ गर्दी. १२ जणूकाहीं. १३ समुदाव. १४ उचंबळणे. १५ हर्षाने. १६ प्राप्त होत नाही, सांपडत नाही. ________________

.६ १७६] साक्षात्कारः १९७ १.७५. आत्मानुभवाचा पट्टाभिषेक... तयावरी जैत रे जैत । म्हणोनि ध्यानाचे निशाण वाजत। ... दिसे तन्मयाचे झळकत । एकछत्र ॥ पाठी समाधीश्रियेचा अशेखा । आत्मानुभवराज्यसुखा। पट्टाभिषेक देखा । समरसे जाहला ॥ ___ ज्ञा. ९. २१७-२१८... १७६. देवभक्तांचा आत्यंतिक संयोग. अगा पूर्वापर सागर । यया नामासींचि सिनार । येर आघवे ते नीर । एक जैसे ॥ तैसा श्रीकृष्ण पार्थ ऐसें । हे आंगाचिपासी दिसे। मग संवादी जी नसे । कांहींच भेद ॥ पैं दर्पणाहूनि चोखे । दोन्हीं होती सन्मुखें। तेथ येरी येरें देखें । आपण जैसे ॥ तैसा देवेसीं पडुसुत । आपण देवी देखत। पांडवेसीं देखे अनंत । आपण पार्थी॥ देव देवाभक्तालागीं । जिये विवर देखे आंगीं। येरेही तियेचि भागीं। दोन्ही देखे ॥ आणिक कांहींचि नाहीं । म्हणौनि करिती काई। दोघे येकपणे पाहीं । नांदताती॥ आतां भेद जरी मोडे । तरी प्रश्नोत्तर कां घडे । ना भेदचि तरी जोडे । संवादसुख कां ॥ ऐसे बोलतां दुजेपणे । संवादी द्वैत गिळणे । ते आइकिले बोलणे । दोघांचे मियां ॥ १ नगारा. २ वेगळेपणा. ३ पाणी. ४ छिद्र. ५ दुसरा, अर्जुन. ________________

१९८ ज्ञानेश्वरवचनामृत. [ ၌ उनि दोन्ही आरसे । वोडवलियां सरिसे । कोण कोणा पाहातसे । कल्पावे पां॥ कां दीपान्समुख । ठेविलिया दीपक । कोण कोणा आर्थिक । कोण जाणे ॥ . ना ना अर्कापुढे अर्क । उदयलिया आणिक । कोण म्हणे प्रकाशक । प्रकाश्य कवण ॥ है निर्धारू जातां फुडें । निर्धारासि ठके पडे । ते दोघे जाले येवढे । संवाद सरिसे ॥ जी मिळतां दोन्ही उदके । माजि लवण वारूं ठाके। की तयांसीही निमिखें । तेचि होय ॥ तैसे श्रीकृष्ण अर्जुन दोन्ही । संवादले ते मनीं । धरितां मजही वानी। तेचि होतसे ॥ ऐसे म्हणे ना मोटके । तंव हिरोनि सात्त्विके। आठव नेला नेणों के । संजयपणाचा ॥ रोमांच जंव फरके । तंव तव आंग सुरके। स्तंभस्वदात जिंके । एकला कंप ॥ अद्वयानंदस्पर्श । दिठी रसमय जाली असे । ते अश्रु नव्हती जैसे । द्रवत्वचि ॥ नेणों काय न माय पोटीं । काय नेणों गुंपे कंठीं। वागा पडत मिठी। उससाचिया ॥ किंबहुना सात्विको आठा । चाचर मांडिता उमठां। संजय जाहलासे चोहटा । संवादसुखाचा ॥ ज्ञा. १८ १५८९-१६ ०७. १२. १ घासून. २ पुढे ठेवणे. ३ सारखें, एकासमोर एक. ४ इच्छा करणारा. ५ स्तब्धता. ६ क्षणांत. ७ प्रकार. ८ उभारे. ९ संकोचें. १० शब्दार्थाला. ११ श्वासोश्वास. १२ बोबडी वळली असतां. १३ आतिशय. १४ चवाठा. ________________

- १७७] उपसंहार. १९९ ५. उपसंहार. १७७. जेथें देवभक्तांचा संयोग आहे तेथें विजय ठेवलेलाच आहे. यया बोला संजयो म्हणे । जी येरयेरांचे मी नेणे । परि आयुष्य तेथे जिणें । हे फुडें की गा॥ चंद्र तेथे चंद्रिका । शंभु तेथे अंबिका। संत तेथे विवेका । असणे की जी॥ रावो तेथे कटक । सौजन्य तेथे सोइरीक। वन्हि तेथे दाहक । सामर्थ्य की॥ दया तेथे धर्म । धर्म तेथे सुखागम । सुखीं पुरुषोत्तम । असे जैसा ॥ वसंत तेथ वने । वन तेथ सुमने । सुमनी पालिंगने । सारंगांचीं॥ गुरु तेथ ज्ञान ।शानी आत्मदर्शन। दर्शनी समाधान । आथि जैसे॥ भाग्य तेथ विलास । सुख तेथ उल्लास। है असो तेथ प्रकाश । सूर्य जेथे ॥ तैसे सकळ पुरुषार्थ । जेणे स्वामी कां सनाथ । तो श्रीकृष्णरावो जेथ । तेथ लक्ष्मी॥ आणि आपलनि कांतेसीं । ते जगदंबा जयापासीं। आणिमादिकी काय दासी । नव्हती तयांत ॥ कृष्ण विजयस्वरूप निजांगे। तो राहिला असे जेणे भागें। ते जय लागवेगें । तेथेचि आहे ॥ विजयी नामें अर्जुन विख्यात । विजयस्वरूप श्रीकृष्णनाथ । श्रियेसी विजय निश्चित । तेथेंचि असे ॥ १ जगणे. २ निश्चयेंकरून. ३ समुदाय. ४ भ्रमरांची. ________________

२०० ज्ञानेश्वरवचनामृत. [६१७७ तयाचिये देशीच्या झाडीं। कल्पतरूते होडी। न जिणावे का येवढीं। मायबाप असतां॥ ते पाषाणही आघवे। चिंतारने का नोहावे। .... तिये भूमिके कां न यावें । सुवर्णत्व ॥ तयाचिया गांवींचिया। नदी अमृत वाहाविया। नवल काय राया। विचारी पां॥ तयाचे बिसाट शब्द । सुखे म्हणों येती वेद । सदेह सच्चिदानंद । कां नोहावे ते ॥ पैं स्वर्गापवर्ग दोन्हीं । इयें पदें तया अधीनीं। श्रीकृष्ण बाप जननी । कमळा जया ॥ म्हणौनि जिया बाहीं उभा। तो लक्ष्मीयेचा वल्लभा। तेथ सर्व सिद्धी स्वयंभा। येर मी नेणे ॥ आणि समुद्राचा मेघ । उपयोगे तयाहूनि चांग। तैसा पार्थी आजि लागे । आहे तये ॥ कनकत्वदीक्षागुरु । लोहा परीस होय कीरु। परि जगा पोसिता व्यवहारु । तेचि जाणे ॥ येथ गुरुत्वा येतसे उणे । ऐसे झणे कोणी म्हणे । वन्हि प्रकाश दीपपणे । प्रकाशी आपुला ॥ तैसा देवाचिया शक्ती । पार्थ देवासीच बहुतीं। परी माने इये स्तुती। गौरव असे ॥ आणि पुत्रे मी सर्वगुणीं। जिणावा हे बाप शिराणी। करी, ते शाईपाणीं। फळा आली ॥ किंबहुना ऐसा नृपा । पार्थ जालासे कृष्णकृपा। तो जयाकडे साक्षेपा । रीती आहे ॥ - 1 १ पैलेनें. २ भलते, अव्यवस्थित. ३ स्वर्ग व मोक्ष. ४ लक्ष्मी. ५ संबंध ६ आवड, इच्छा. ७ दक्षतापूर्वक ________________

--...... ६ १७८ ] - उपसंहार. २०१ तोचि गा विजयासि ठावी । येथ तुज कोण संदेहो। तेथ नये तरी वावो । विजयोचि होय ॥ म्हणौनि जेथ श्री श्रीमंत । जेथ तो पंडचा सुत । तेथ विजय समस्त । अभ्युदय तेथ ॥ जरी व्यासाचेनि साचे । धिरे मन तुमचे। तरी या बोलाचें। ध्रुर्वचि माना। जेथ तो श्रीवल्लभ । जेथ भक्तकदंब । तेथ सुख आणि लाभ । मंगळाचा ॥ या बोला आन होये । तरी व्यासाचा अंक न वाहे । ऐसे गाजोनि बाहे। उभिली तेणे ॥ ज्ञा. १८. १६३२-१६५९. . १७८. ईश्वराचें प्रसाददान. आतां विश्वात्मके देवें । येणे वाग्यज्ञे तोषावें। तोषोनि मज द्यावें । पसायदान है॥ जे खळाची व्यंकटी सांडो । तया सत्कर्मी रति वाढो। भूतां परस्परे पडो। मैत्र जीवांचे ॥ दुरिताचे तिमिर जावो । विश्व स्वधर्मसूर्ये पाहो। जो जे वांछील तो ते लाहो । प्राणिजात ॥ वर्षत सकळमंगळीं । ईश्वरनिष्ठांची मांदियाळी ।। अनवरत भूतळीं। भेटो तयां भूतां॥ चलां कल्पतरूंचे आरव । चेतनां चिंतामणींचे ग्राव । बोलते जे अर्णव । पीयूषाचे ॥ १ खोटा. २ सत्यत्व, अढळत्व. ३ शिष्यत्व, अंकितपण. ४ प्रसादाचे दान. ५ वक्रदृष्टी.. ६ पातकाचें. ७ अंधार. ८ समुदाय. ९ निरंतर, अखंड. १० चालत्या. ११ अंकुर. १२ सजीव. ________________

२०२ ज्ञानेश्वरवचनामृत. [६ १७८ चंदमे जे अलांछन । मार्तड जे तापहीन । ते सर्वाही सदा सजन । सोयरे होतु ॥ किंबहुना सर्वसुखीं। पूर्ण होऊनि तिहीं लोकीं। भजिजो आदिपुरुषीं। अखंडित ॥ आणि ग्रंथोपजीविये । विशेष लोकीं इये। दृष्टादृष्टविजये । होआवे जी॥ येथ म्हणे श्रीविश्वेशरावो । हा होइल दानपसावो। येणे वर ज्ञानदेवो । सुखिया जाला॥ ज्ञा. १८. १७९४-१८०२ १७९. एकनाथसंशोधन. श्रीशके पंधराशे साहोत्तरी । तारणनाम संवत्सरी। येकाजनार्दन अत्यादरीं । गीताज्ञानेश्वरीप्रति शुद्ध केली॥ ग्रंथ पूर्वीच अतिशुद्ध । परी पाठांतरी शुद्ध अबद्ध । तो शोधूनियां एवंविध । प्रति शुद्ध सिद्ध ज्ञानेश्वरी॥ नमो ज्ञानेश्वरा निष्कलंका । जयाची गीतेची वाचिवां टीका। ज्ञान होय लोकां। अतिभाविकां ग्रंथार्थियां ॥ बहुकाळ पर्वणी गोमटी । भाद्रपदमास कपिलाषष्ठी। प्रतिष्ठानीं गोदातटीं । लेखनकामाठी संपूर्ण जाहाली॥ ज्ञानेश्वरीपाठी । जो ओंवी करील माहाटी। तेणे अमृताचे ताटीं । जाण नरोटी ठेविली ॥ 4 १ कलंकरहित २ दानप्रसाद. ३ मागाहून, अगर पाठांत. ________________

अध्यायसूचि. 5 . ओव्या पृष्ठ ओंव्या पृष्ठ अध्याय १ ला. अध्याय ५ वा. २२-२७. ३ | १०५-१०८, १३१-१३५. १७५ अध्याय २ रा. अध्याय ६ वा. २३७-२४२. २५६-२६३. २९७-३००, ३११-३१४, ३६२-३६७. ११० १६२ अध्याय ३ रा. ३२-३५. ' ४९-५३. ८१-८४. ९०-१०४. १५२-१६०. १६३-१७९. १८६-१९१. २७४-२७९, ३४९-३५१. ३६०-३६७. १३७ १५३ १६४ १५४ १११ ६८-७४. ८५-९४, १५५-१५९. १७२-१७६. १२४ १६५ अध्याय ७ वा. अध्याय४ था. १७५ ८-११. ९९-१०२. १६५-१७१. . १०-१३. ६८-९७, ११४-१२६. १३०-१३४. १८० । ११९ १४८ . १७८ ________________

२०४ शानेश्वरवचनामृत. ओव्या १९१ ५० अध्याय ८ वा. . पृष्ठ | ओंव्या ३५५-३६६. ३६७-३८१. ३८२-३९७. १५५ ४००-४०६. ४१८-४२८. ४३०-४४०. १८८ ४४१-४६०, ४६५-४७१. ४९०-४९४. १८९ ४९६-५१६, १६४ अध्याय १० वा. ७५-८०. ८१-८३, ८७-९०. ९१-९९. १२०-१३४, १३६-१३९. १९६-२०३. २४८-२५७. १५१ १५७ १२७ १४१ १४४ १४३ १८८ १४० १३८ १४० FATEH अध्याय ९ वा. १४ १९३ ५२ ४८ १७९ १८४ १५७ १५१ ९-१५. ६५-६९. ७२-८०, ९८-११८. ११९-१२८. १२९-१३९. १४१-१४३. १४४-१७२. १९२-२००, २५९-२६३. ९७ ११०-१२९. १४०-१५२. १५६-१७१. १८८-१९६. १९७-२११. २१७-२१८. २२१-२२७. २४४-२४८. २५०-२६१. २८०-२८५, २८६-२९३. ३००-३०५. ३०७-३३४. ३३५-३४३. . १४७ १४५ ५२ अध्याय ११ वा. १७-२४. .२८-३८. ५३ ________________

T अध्यायसूचि. २०५ पृष्ठ १११ ५५ . १८५ ६२ v ओव्या पृष्ठ | ओंव्या ८१-८८. १९७-२१३. .१५४-१५९. २१४-२३७. १७६-१९६. ५५ २२६-२३४. १५८ अध्याय १३ वा. २३७-२४१. १५८ २४५-२५४. १७४ १-५. २७१-२७९. १५९ १३४-१४१. ३२६-३३६, ४७ १५१-१५६. ३६६-३७०. १७४ १८५-२०२. ४६६-४७०, ४४ २०३-२१७. ५१९-५३२. १५६ २४१-२५५. ५५५-५७४. २६१-२७२. ६०९-६३९. ५८ २७३-२७६. ६४०-६४६. २७८-२९०. ६८५-६९१. २९३-३१२. ३४४-३५१. अध्याय १२ वा. ३५६-३६७. ३६९-३८४. १-१९. ३८५-३९०. ३४-३९. ३९६-४०३. ४०-५९. ४०४-४०८. ६०-७५. १५५ ४३१-४३६. ७६-८५. ४४२-४५९. ८७-९६. १८६ ४६२-४८४, १०४-११३. १५२ ४८५-४९९. ११४-१२४, १२७ | ५०२-५१२. १४४-१६३. ५१३-५२४. १९०-१९६. १६१, ५२५-५३४. १४४ om m ) १८३ १ १८१ ________________

२०६ ज्ञानेश्वरवचनामृत. पृष्ठ पृष्ठ | ओंव्या ३७१-३८१, ३८२-३८७. ३८९-४००, १७१ ८७ १७३ अध्याय. १५ वा. औव्या ५३६-५९०. ५९४-५९९. ६०४-६११. ६१२-६१४. ६१६-६३३. ६५३-८५२ ८६६-८८९. ९१५-९३८. ९५८-१०३६. १०३७-१०४७, १०५९-१०८०, १०९५-२१२४. ६२ १३८ ४८ . अध्याय १४ वा. १-८. १८-२८. ४६-७०. ७२-७९. ८०-९०. ११०-१४०, २१०-२२३. २२४-२५४, २५५-२६५. २६६-२८३. २८४-३०५. ३१७-३३४. ३६१-३९०. ४७१-४७७. ४७८-५०१. ५०२-५२४. ५२६-५३२. ५४०-५५६. 0 x 3 w woo wwworm १-१६. ६८-११७. ११८-१२८. १३९-१५४. १६१-१७२. १७४-१९४, २०५-२१४. २१५-२२२. २२७-२४३. २४४-२६०. २८७-३१५. ३१९-३४८. ३५०-३६५. १२९ oo n m m o vor o im w M . अध्याय १६ वा. १६९ १७० १-१६. ________________

अध्यायसूचि. २०७ पृष्ठ U ओव्या १७-३०, ६८-१०८, ११३-१८५. १८६-२०६. २०७-२१२. २१७-२६३. ४२४-४४४. १२२ १२५ १२८ १०५ १४९ १७५ . पृष्ठ | ओंव्या १४९-१६४. १६६-१७६. १०४ ९१६-९२२. ९६६-९८४. ९९६-१०१० १०९ | १०४७-१०७४. १०७६-१०८९. ११८०-११८५. १३५३-१३६७. १३९८-१४१६. ११३ १५८९-१६०७. १६३२-१६५९, ११५ १७०८-१७३५. १७५१-१७६३, १७९४-१८०२. ११७ १८०३-१८११. - अध्याय १७ वा. S १९६ १७८ १९४ १९३ ११९ १९८ २०१ १७०-१८४. २००-२१३. २१५-२२३. २२४-२३६. २४२-२५२. २५४-२६२. ३ अध्याय १८ वा. ५२५-१३४. १२६ / ________________

JNANESVARA. TABLE OF HEADINGS. I. Introductory. PAGE: SECTION 1 Place and time of the composition of the work. 2 Spiritual lineage of Jñāneśvara. 13 Jõāeśvara's respect for his Guru. 4 The grace of the Guru is competent to all things. 5 The power of the Guru is indescribable. 6 Invocation to the Grace of the Guru. The grace of the Guru. 8 The Guru can never be adequately praised. 9 Worship of the feet of the Guru. 10 The Sun of Reality identified with Nivrittinātha. 11 The great efficacy of the grace of Nivrittinātha. 12 Jñāneśvara's humility before the saints. 13 The self-respectful humility of Jñāneśvara. II. Metaphysics. ... 14 The Ātman is the Spectator; Prakriti is the Actor. 13 15 Images to exhibit the relation of Prakriti and Purusha. .14 16 The Prakțiti and the Purusha. 15 17 The Prakriti and the Purusha. 18 18 The Mutable, the Immutable, and the Transcendent. 19 - 19 The Mutable. 20 ________________

210 JNANESVARA 1 . E . 11

20 The Immutable. 21 The Transcendent. 22 The Body, a complex. 23 The perishable Body and the imperishable Soul. 24 What happens when a man dies when Sattva, Rajas, and Tamas are augumented. 25 Personal and Impersonal Immortality: T 26 Re-incarnation, an illusion. 27 Description of the Asvattha Tree. 28 Description of the upward Root. 320 How the Root germinates. 30 The Asvattha, the type of unreality : 36 31 The knowledge of Unreality is the cause of its destruch & tion. . : 38 :32 The Origin; the Being, and the End of the Tree of Existence.

39 33 A devout meditation on God enables one to cross the 0 flood of Māyā.

... 41 *34 The stark-blind deniers of God. ::

42 35 The Argument from Omnipotence.

1 1 1, 42 36 The function of God in the world. S . 43 (37 Man, only the occasional cause of his actions... 44 138 The Eternal God cannot be found by hunting after perishable. Images.: 1. 44 39 Anthropomorphism condemned. 40 The infinite awe in Creation for 'God. 41 God is the eternal source of all. 42 The wise man is he who sees. Identity in Differerice: T : 48 43 "Natura Natürans ' and 'Natura Naturata:"; 49 444 God cannot be known. 245 Knowledge is Ignorance before God: 1: Din iso 46 The knowledge of Atman is supérior to the knowledge si PI of the VedasT ording kriminal onlin e 51 07 He who knows Him is the acme of creationistuia (I

45 ________________

TABLE. OF HEADINGS 211 T IT 8:48 To know God is to know all His manifestations, 52 49 Arjuna's longing after the Vision of the Universal Atman, 50 The Original Form of God. 54 0:51 Višvarūpa, unseen by the physical vision of Arjuna. 154 (52 Višvarūpa, seen by the intuitive vision. 1:55 ... 53 The seeking of forgiveness before God. 54 Arjuna's fear condemned. 56 .55 God takes on the human form again. 56 The Bhaktas superior to the Jnānins. 57 Those who follow the Impersonal also themselves reach the Person. 58 Characterisation of the Absolute. 59 Characterisation of the Absolute. 60 The Sun of Absolute Reality, 61 III. Ethics. 61 The seductive power of the senses, 62 Humility. 63 The extreme humility of the Saint, 64 Unpretentiousness. 65 Harmlessness. 66 Sufferance. 167 Straight-forwardness. .!!! 68 Devotion to the Guru. 169 Purity. 70 Steadfastness

71 Self-control. 0.72 Dispassion. 173 Unegoism. 1.74 Pessimism..

75 Un-attachment.!! 76 Love of solitude Cruru. ________________

-212 JNANESVARA III II2 77 God-devotion.. . . .. 78 What is Knowledge ? 79 What is Ignorance ? 80 The Divine heritage. 81 The Demoniac heritage. 82 True intellect is that which finds its heaven in God. 109 83 Dispassion, the sine quâ non of the pursuit of God. 109 84 Annihilation of " desire" means the realisation of Atman. ΙΙΟ 1.85 Observation of the Mean is the sine quâ non of spiritual life. . IIO *86 The life of Equanimity. 87 The nature of true Sacrifice. 88 Penance in which Sattva predominates : Bodily penance. 113 89 Penance of Speech. 114 90 Mental Penance. 115 91 Penance in which Rajas predominates. 116 92 Penance in which Tamas predominates. 93 Resignation to God is identification with Him. 94 The reconciliation of action and actionlessness. 95 The realiser of Ātman does not negate" duties ". 119 96 Those who are sunk in Karman do not deserve the gospel of actionlessness. 120 97 From action to actionlessness. 121 98 Works and Realisation. 122 99 The performance of “duty" is a Divine ordinance. 100 Actions should be done with un-attachment. 124 101 Renunciation of the fruits of action. 102 Offer your actions to God. 103 The offering of works to God. 127 104 We should worship God with our actions. 128 *I05 Sattva, Rajas, and Tamas as born from the Prakriti. 128 106 Liberation from the thraldom of the Qualities. IZI 126 ________________

TABLE OF HEADINGS 213 107 The moral process of the destruction of the Asvattha. 133 108 He, who leaves away passion, anger, and covetous ness, will alone reach God. IV, Mysticism. 136 137 138 138 142 . - 144 EA LI 109 The pathway to God. II0 The ways of reaching God. III God must be sought after through all miseries. 112 The attainment of God puts an end to all sorrow.. 113 God can be attained through love, or fear, or any other intense emotion. 140 114 The sinner can become a saint. 115 No castes recognised in God-devotion. 116 The uselessness of a life without Bhakti. 117 The nature of Bhakti, 118 Devotion means the Vision of Identity through difference. 119 The sensual life and the spiritual life. 120 The service of the Saints leads them to impart knowledge. 147 121 One meets the Guru in the fulness of time. 148 122 Celebration of God's Name. 123 Even a lame man can reach the top of a mountain by proper means. 151 124 The importance of practice in spiritual life. 151 125 The place for meditation. 126 The Serpent and the Sound. 153 127 The difficulties of the life of Yoga. 128 Meditate on God as everywhere. 155 129 The Vision of God as everywhere. 130 The Atman as eternal light. 131 God as an eternal beacon-light. 132 The infinite lustre of the Atman. TE 152 5 154

155 ________________

• ..

1 AJNANESVÄRAST . !!

162

Iš3 The Atmån seen within and without t il 158 134 Contradictions reconciled in the Ātman. Miri 158 135 Self-realisation. 136 He who realises the Ātman has no need of sensual enjoyment. E 137 He who enjoys the happiness of the Self ipso facto leaves sensual enjoyment. 161 138 The realiser of Atman does not crave for any other kind of happiness... I6I 139 The spiritual nećtar.!" 140 The Devotee "rises superior to the considerations of !! i body. 141 The physical and other effects of God-meditation. 164 142 The mental and spiritual effects of God-meditation. ; 143 The marks of knowing the God-realiser. 165 144 Characteristics of a God-realiser. 145 The knowledge of Atman gives eternal "équanimity.” 167 146 The moral characteristics of self-realisation. 143 By what marks should one know a man who has Preached identity with God ? 148 The physical and psychological marks of God-vision. 173 149 The psychological effects of God-vision. 174 150" Union " is the characteristic of God-realisation. 174 151 Rare is the man who reaches the End.

175 752 Perfection shall be attained only gradually.. 153 Asymptotic approximation to God.' 154 God, the sole engrossing object of the saint. 755 The communion of saints.

179 156 Who is the most beloved of God? 180 157 The devotee is the Beloved ; God is the Lover.! 180 158 The office of God for the welfare of the saint. 159 God fulfils the aims of the devotee, 182 160 God's love for the saint IÓI God's love for the saint: 175 178 ________________

TABLE OF HEADINGS 215 162 God's love for the saint. 163 God leads the devotee onwards in the spiritual path. 186 164 The Grace of God at the time of death. 165 How one should die in God? 166 There is no return from the home of God. 167 The union of Saint and God. 168 The meaning of liberation during life. 169 The Saint has attained to Union with God even during his life. 170 The practical way to union. 192 171 Description of a unitive devotee. 193 172 Realisation of union. 173 The Post-ecstatic Awakening. 194 174 The Bliss of the attainment of Swaraj. 195 175 The Unitive victory. 197 176 Description of the Unitive life. V. Epilogue. 194 199 177 Victory to him who is the friend of God, 178 The asking of Grace from God. 179 The subscription of Ekanātha. 201 202 ________________

Central Archaeological Library, NEW DELHI: 35827 Call No. 891.461/Jual Rau Author, Ranade,R.D Title_Inanesuara-Vacano mrita. Date of Rotura note of Issue "A book that is shut is but a block” JAEOLOGICA CENTRAS GOVT. OF INDIA Department of Archaeology NEW DELHI.

• LIBRARY

Please help us to keep the book clean and moving. 5.8. 148. N. DELHI: