ज्ञानेश्वरी/अध्याय सातवा
मग रायातें म्हणे संजयो । तोचि अभिप्रावो अवधारिजो ।
कृष्ण सागंती जो । योगरुप ॥ १॥
सहजें ब्रह्मरसाचें पारणें । केलें अर्जुनालागीं नारायणें ।
की तेचि अवसरी पाहुणे । पातलों आम्ही ॥ २॥
कैसी दैवाची थोरी नेणिजे । जैसें तान्हेलिया तोय सेविजे ।
कीं तेंचि चवी करुनि पाहिजे । तंव अमृत आहे ॥ ३॥
तैसे आम्हां तुम्हां जाहले । जें आडमुठी तत्व फावलें ।
तंव धृतराष्ट्रे म्हणितलें । हें न पुसों तूंते ॥ ४॥
तया संजया येणें बोलें । रायाचें हृदय चोजवलें ।
जें अवसरीं आहे घेतलें । कुमारांचिया ।। ५ ॥
हें जाणोनि मनीं हांसिला । म्हणे म्हातारा मोहें नाशिला ।
एऱ्हवीं बोलु तरी भला जाहला । अवसरीं ये ॥ ६ ॥
परि तैं तैसें कैसेनि होईल । जात्यंधा कैसें पाहेल ।
तेवींचि येरु से घेईल । म्हणौनि बिहे ॥ ७ ॥
परि आपण चित्तीं आपुलां । निकियापरि संतोषला ।
जे तो संवादु फावला । कृष्णार्जुनांचा ॥ ८ ॥
तेणें आनंदाचेनि धालेपणें । साभिप्राय अंतःकरणें ।
आतां आदरेंसी बोलणें । घडेल तया ॥ ९॥
तो गीतेमाजी षष्ठींचा । प्रसंगु असे आयणीचा ।
जैसा क्षीरार्णवीं अमृताचा । निवाडु जाहला ॥ १० ॥
तैसें गीतार्थाचें सार । जे विवेकसिंधूचे पार ।
नाना योगविभवभांडार । उघडलें कां ॥ ११ ॥
जें आदिप्रकृतीचें विसवणें । जे शब्दब्रह्मासि न बोलणें ।
जेथूनि गीतावल्लीचें ठाणें । प्ररोहो पावे ॥ १२ ॥
तो अध्याय हा सहावा । वरि साहित्याचिया बरवा ।
सांगिजैल म्हणौनि परिसावा । चित्त देउनी ॥ १३ ॥
माझा मराठाचि बोलु कौतुकें । परि अमृतातेहीं पैजासीं जिंके ।
ऐसीं अक्षरें रसिकें । मेळवीन ॥ १४ ॥
जिये कोंवळिकेचेनि पाडें । दिसती नादींचे रंग थोडे ।
वेधें परिमळाचें बीक मोडे । जयाचेनि ॥ १५ ॥
ऐका रसाळपणाचिया लोभा । कीं श्रवणींचि होति जिभा ।
बोले इंद्रियां लागे कळंभा । एकमेकां ॥ १६ ॥
सहजें शब्दु तरि विषो श्रवणाचा । परि रसना म्हणे हा रसु आमुचा । घ्राणासि भावो जाय परिमळाचा । हा तोचि होईल ॥ १७ ॥
नवल बोलतीये रेखेची वाहणी । देखतां डोळ्यांही पुरों लागे धणी ।
ते म्हणती उघडली खाणी । रुपाची हे ॥ १८ ॥
जेथ संपूर्ण पद उभारे । तेथ मनचि धांवे बाहिरें ।
बोलु भुजाहि आविष्करें । आलिंगावया ॥ १९ ॥
ऐशी इंद्रिये आपुललिया भावीं । झोंबती परि तो सरिसेपणेंचि बुझावी । जैसा एकला जग चेववी । सहस्त्रकरु ॥ २० ॥
तैसें शब्दाचें व्यापकपण । देखिजे असाधारण ।
पाहातयां भावज्ञां फावती गुण । चिंतामणीचे ॥ २१ ॥
हें असोतु या बोलाचीं ताटें भलीं । वरी कैवल्यरसें वोगरिलीं ।
ही प्रतिपत्ति मियां केली । निष्कामासी ॥ २२ ॥
आता आत्मप्रभा नीच नवी । तेचि करुनी ठाणदिवी ।
जो इंद्रियांतें चोरुनि जेवी । तयासीचि फावे ॥ २३ ॥
येथ श्रवणाचेनि पांगे- । वीण श्रोतयां होआवें लागे ।
हे मनाचेनि निजांगें । भोगिजे गा ॥ २४ ॥
आहाच बोलाचि वालीफ फेडिजे । आणि ब्रह्माचियाचि आंगा घडिजे । मग सुखेंसी सुरवाडिजे । सुखाचिमाजीं ॥ २५ ॥
ऐसें हळुवारपण जरी येईल । तरीच हें उपेगा जाइल ।
एरव्हीं आघवी गोठी होईल । मुकिया बहिरयाची ॥ २६ ॥
परी तें असो आतां आघवें । नलगे श्रोतयांते कडसावें ।
जे एथ अधिकारिये स्वभावें । निष्कामकामु ॥ २७ ॥
जिहीं आत्मबोधाचिया आवडी । केली स्वर्गसंसाराचि कुरोंडी ।
ते वांचुनी एथींची गोडी । नेणती आणिक ॥ २८ ॥
जैसा वायसीं चंद्र नोळखिजे । तैसा ग्रंथु हा प्राकृतीं नेणिजे ।
आणि तो हिमांशुचि जेवि खाजें । चकोराचें ॥ २९ ॥
तैसा सज्ञानासी तरी हा ठावो । अज्ञानासी आन गांवो ।
म्हणौनि बोलावया विषय पहाहो । विशेषें नाहीं ॥ ३० ॥
परी अनुवादलो मी प्रसंगे । तें सज्जनी उपसाहावें लागे ।
आतां सांगेन काय श्रीरंगे । निरोपिलें जें ॥ ३१ ॥
ते बुध्दीही आकळितां सांकडें । म्हणऊनि बोलीं विपायें सांपडे |
परि निवृत्तिकृपादीपउजियेडें । देखेन मी ॥ ३२ ॥
जें दिठीही न पविजे । तें दिठीविण देखिजे ।
जरी अतींद्रिय लाहिजे । ज्ञानबळ ॥ ३३ ॥
ना तरी जें धातुवादाही न जोडे । तें लोहींचि पंधरें सापडे ।
जरी दैवयोगें चढे । परिसु हातां ॥ ३४ ॥
तैसी सद्गुरुकृपा होये । तरी करितां काय आपु नोहे ।
म्हणौनि तें अपार मातें आहे । ज्ञानदेवो म्हणे ॥ ३५ ॥
तेणें कारणें मी बोलेन । बोली अरुपाचे रुप दावीन ।
अतींद्रिय परि भोगवीन । इंद्रियांकरवीं ॥ ३६ ॥
आइका यश श्री औदार्य । ज्ञान वैराग्य ऐश्वर्य ।
हे साही गुणवर्य । वसती जेथ ॥ ३७ ॥
म्हणोनि तो भगवंतु । जो निःसंगाचा सांगातु ।
तो म्हणे पार्था दत्तचित्तु । होई आतां ॥ ३८ ॥
श्रीभगवानुवाचः अनाश्रितः कर्मफलं कार्यं कर्म करोति यः ।
स संन्यासी च योगी च न निरग्निर्न चाक्रियः ॥ १ ॥
आइकें योगी आणि संन्यासी जनीं । हे एकचि सिनानें झणीं मानी । एऱ्हवी विचारिजती जंव दोन्ही । तंव एकचि ते ॥ ३९ ॥
सांडिजे दुजया नामाचा आभासु । तरी योगी तोचि संन्यासु ।
पहातां ब्रह्मीं नाही अवकाशु । दोहींमाजीं ॥ ४० ॥
जैसें नामाचेनि अनारिसपणें । एका पुरुषाते बोलावणें ।
कां दोहीं मार्गीं जाणें । एकचि ठाया ॥ ४१ ॥
नातरी एकचि उदक सहजें । परी सिनानां घटीं भरिजें ।
तैसें भिन्नत्व जाणिजे । योगसंन्यासांचें ॥ ४२ ॥
आइकें सकळ संमते जगीं । अर्जुना गा तोचि योगी ।
जो कर्में करुनि रागी । नोहेचि फळीं ॥ ४३ ॥
जैसी मही हे उद्भिजें । जनी अहंबुध्दीवीण सहजें ।
आणि तेथींची तियें बीजें । अपेक्षीना ॥ ४४ ॥
तैसा अन्वयाचेनि आधारें । जातीचेनि अनुकारें ।
जें जेणें अवसरें । करणें पावे ॥ ४५ ॥
तें तैसेंचि उचित करी । परी साटोपु नोहे शरीरीं ।
आणि बुध्दीही करोनि फळवेरीं । जायेचिना ॥ ४६ ॥
ऐसा तोचि संन्यासी । पार्था गा परियेसीं ।
तोचि भरंवसेनिसीं । योगीश्वरु ॥ ४७ ॥
वांचूनि उचित कर्म प्रासंगिक । तयातें म्हणे हे सांडीन बध्दक ।
तरी टांकोटांकी आणिक । मांडिचि तो ॥ ४८ ॥
जैसा क्षाळुनियां लेपु एकु । सवेंचि लाविजे आणिकु ।
तैसेनि आग्रहाचा पाइकु । विचंबे वायां ॥ ४९ ॥
गृहस्थाश्रमाचें वोझें । कपाळी आधींच आहे सहजें ।
की तेंचि संन्याससवा ठेविजे । सरिसें पुढती ॥ ५० ॥
म्हणौनि अग्निसेवा न सांडितां । कर्माची रेखा नोलांडितां ।
आहे योगसुख स्वभावता । आपणापांचि ॥ ५१ ॥
यं संन्यासमिति प्राहुर्योगं तं विध्दि पाण्डव ।
न ह्यसंन्यस्त्यसंकल्पो योगी भवनि कश्चन ॥ २ ॥
ऐकें संन्यासी आणि योगी । ऐसी एक्यवाक्यतेची जगीं ।
गुढी उभविली अनेगीं । शास्त्रांतरी ॥ ५२ ॥
जेथ संन्यासिला संकल्पु तुटे । तेथचि योगाचें सार भेटे ।
ऐसें हें अनुभवाचेनि धटें । साचें जया ॥ ५३ ॥
आरुरुक्षोर्मुनेर्योगं कर्म कारणमुच्यते ।
योगारुढस्य तस्यैव शमः कारणमुच्यते ॥ ३ ॥
आतां योगाचळाचा निमथा । जरी ठाकावा आथि पार्था ।
तरी सोपाना या कर्मपथा । चुका झणीं ॥ ५४ ॥
येणें यमनियमाचेनि तळवटें । रिगे असनाचिये पाउलवाटें ।
येई प्राणायामाचेनि आडकंठें । वरौता गा ॥ ५५ ॥
मग प्रत्याहाराचा आधाडा । बुध्दीचियाहि पाया निसरडा ।
जेथ हटिये सांडिती होडा । कडेलग ॥ ५६ ॥
तरी अभ्यासाचेनि बळें । प्रत्याहारीं निराळें ।
नखी लागेल ढाळें ढाळें । वैराग्याची ॥ ५७ ॥
ऐसा पवनाचेनि पाठारें । येतां धारणेचेनि पैसारें ।
क्रमी ध्यानाचें चवरें । सांडे तंव ॥ ५८ ॥
मग तया मार्गाची धांव । पुरेल प्रवृत्तीचि हांव ।
जेथ साध्यसाधना खेंव । समरसें होय ॥ ५९ ॥
जेथ पुढील पैस पारुखे । मागील स्मरावें तें ठाके ।
ऐसिया सरिसीये भूमिके । समाधी राहे ॥ ६० ॥
येणें उपायें योगारूढु । जो निरवधि जाहला प्रौढु ।
तयाचिया चिन्हांचा निवाडु । सांगेन आइकें ॥ ६१ ॥
यदा हि नेन्द्रियार्थेषु न कर्मस्वनुषज्जते ।
सर्वसंकल्पसंन्यासी योगारुढस्तदोच्यते ॥ ४ ॥
तरी जयाचिया इंद्रियांचिया घरा । नाहीं विषयांचिया येरझारा ।
जो आत्मबोधाचिया वोवरां । पहुडला असे ॥ ६२ ॥
जयाचें सुखदुःखाचेनि आंगे । झगटलें मानस चेवो नेघे ।
विषय पासींही आलियां से न रिगे । हे काय म्हणउनि ॥ ६३ ॥
इंद्रियें कर्माच्या ठायी । वाढीनलीं परी कहीं ।
फळहेतूची चाड नाहीं । अंतःकरणीं ॥ ६४ ॥
असतेनि देहें एतुला । जो चेतुचि दिसे निदेला ।
तोचि योगारूढु भला । वोळखें तूं ॥ ६५ ॥
तेथ अर्जुन म्हणे अनंता । हें मज विस्मो बहु आइकतां ।
सांगे तया ऐसी योग्यता । कवणें दीजे ॥ ६६ ॥
उध्दरेदात्मनाऽऽत्मानं नात्मानमवसादयेत ।
आत्मैव ह्यात्मनो बंधुरात्मैव रिपुरात्मनः ॥ ५ ॥
तंव हांसोनि श्रीकृष्ण म्हणे । तुझें नवल ना हें बोलणें ।
कवणासि काय दिजेल कवणें । अद्वैतीं इये ॥ ६७ ॥
पै व्यामोहाचिये शेजे । बळिया अविद्या निद्रित होइजे ।
ते वेळी दुःस्वप्न हा भोगिजे । जन्ममृत्यूंचा ॥ ६८ ॥
पाठीं अवसांत ये चेवो । तैं तें अवघेंचि होय वावो ।
ऐसा उपजे नित्य सद्भावो । तोहि आपणपांचि ॥ ६९ ॥
म्हणऊनि आपणचि आपणपेया । घातु कीजतु असे धनंजया ।
चित्त देऊनि नाथिलिया । देहाभिमाना ॥ ७० ॥
बन्धुरात्मात्मनस्तस्य येनात्मैवात्मना जितः ।
अनात्मनस्तु शत्रुत्वे वर्तेतात्मैव शत्रुवत ॥ ६ ॥
हा विचारुनि अहंकारु सांडिजे । मग असतीच वस्तु होइजे ।
तरी आपली स्वस्ति सहजें । आपण केली ॥ ७१ ॥
एऱ्हवीं कोशकीटकाचिया परी । तो आपणया आपण वैरी ।
जो आत्मबुध्दी शरीरीं । चारुस्थळी ॥ ७२ ॥
कैसे प्राप्तीचिये वेळे । निदैवा अंधळेपणाचे डोहळे ।
कीं असते आपुले डोळे । आपण झांकी ॥ ७३ ॥
कां कवणु एकु भ्रमलेपणे । मी तो नव्हे गा चोरलों म्हणे ।
ऐसा नाथिला छंद अंतःकरणें । घेऊनि ठाके ॥ ७४ ॥
एऱ्हवीं होय तें तोचि आहे । परि काई कीजे बुध्दी तैशी नोहे ।
देखा स्वप्नींचेनि घायें । की मरे साचें ॥ ७५ ॥
जैसी ते शुकाचेनि आंगभारें । नळिका भोविन्नली एरी मोहरें ।
तेणें उडावें परी न पुरे । मनशंका ॥ ७६ ॥
वायांचि मान पिळी । अटुवें हियें आंवळी ।
टिटांतु नळी । धरुनि ठाके ॥ ७७ ॥
म्हणे बांधला मी फुडा । ऐसिया भावनेचिया पडे खोडां ।
कीं मोकळिया पायांचा चवडा । गोंवी अधिकें ॥ ७८ ॥
ऐसा काजेंवीण आतुंडला । तो सांग पां काय आणिकें बांधला ।
मग नोसंडी जऱ्ही नेला । तोडुनि अर्धा ॥ ७९ ॥
म्हणऊनि आपणयां आपणचि रिपु । जेणें वाढविला हा संकल्पु ।
येर स्वंयबुध्दी म्हणे बापु । जो नाथिलें नेघे ॥ ८० ॥
जितात्मनः प्रशान्तस्य परमात्मा समाहितः ।
शीतोष्णसुखदुःखेषु तथा मानापमानयोः ॥ ७ ॥
तया स्वांतःकरणजिता । सकळकामोपशांता ।
परमात्मा परौता । दुरी नाहीं ॥ ८१ ॥
जैसा किडाळाचा दोषु जाये । तरी पंधरे तेंचि होये ।
तैसें जीवा ब्रम्हत्व आहे । संकल्पलोपीं ॥ ८२ ॥
हा घटाकारु जैसा । निमालिया तया अवकाशा ।
नलगे मिळो जाणें आकाशा । आना ठाया ॥ ८३ ॥
तैसा देहाहंकारु नाथिला । हा समूळ जयाचा नाशिला ।
तोचि परमात्मा संचला । आधींचि आहे ॥ ८४ ॥
आतां शीतोष्णाचिया वाहणी । तेथ सुखदुःखाची कडसणीं ।
इयें न समाती कांही बोलणीं । मानापमानांची ।। ८५ ॥
जे जिये वाटा सुर्यु जाये । तेउतें तेजाचें विश्व होये ।
तैसे तया पावे तें आहे । तोचि म्हणऊनि ॥ ८६ ॥
देखैं मेघौनि सुटती धारा । तिया न रुपती जैसिया सागरा ।
तैशी शुभाशभें योगीश्वरा । नव्हती आनें ॥ ८७ ॥
ज्ञानविज्ञानतृप्तात्मा कूटस्थो विजितेद्रियः ।
युक्त इत्युच्यते योगी समलोष्टाश्मकाज्चनः ॥ ८ ॥
जो हा विज्ञानात्मकु भावो । तया विचारितां जाहला वावो ।
मग लागला जंव पाहों । तंव ज्ञान तें तोचि ॥ ८८ ॥
आतां व्यापकु कीं एकदेशी । हे ऊहापोही जे ऐसी ।
ते करावी ठेली आपैशी । दुजेनवीण ॥ ८९ ॥
ऐसा शरीरीचि परी कौतुकें । परब्रह्माचेनि पाडें तुके ।
जेणें जिंतलीं एके । इंद्रिये गा ॥ ९० ॥
तो जितेंद्रियु सहजें । तोचि योगयुक्तु म्हणिजे ।
जेणें सानें थोर नेणिजे । कवणें काळीं ।। ९१ ॥
देखे सोनियाचें निखळ । मेरुयेसणें ढिसाळ ।
आणि मातियेचें डिखळ । सरिसेंचि मानी ॥ ९२ ॥
पाहता पृथ्वीचें मोल थोडें । ऐसें अनर्घ्य रत्न चोखडें ।
देखें दगडाचेनि पाडें । निचाडु ऐसा ॥ ९३ ॥
सुहृन्मित्रार्युदासीनमध्यस्थद्वेष्यबन्धुषु ।
साधुष्वपि च पापेषु समबुध्दिर्विशिष्यते ॥ ९ ॥
तेथ सुहृद आणि शत्रु । कां उदासु आणि मित्रु ।
हा भावभेद विचित्रु । कल्पुं कैंचा ॥ ९४ ॥
तया बंधु कोण काह्याचा । द्वेषिया कवणु तयाचा ।
मीचि विश्व ऐसा जयाचा । बोधु जाहला ॥ ९५ ॥
मग तयाचिये दिठी । अधमोत्तम असे किरीटी ।
काय परिसाचिये कसवटी । वानिया कीजे ॥ ९६ ॥
ते जैशी निर्वाण वर्णुचि करी । तैशी जयाचि बुध्दी चराचरीं ।
होय साम्याची उजरी । निरंतर ॥ ९७॥
जे ते विश्वाळंकाराचें विसुरे । जरी आहाती आनानें आकारें ।
तरी घडले एकचि भांगारें । परब्रह्में ॥ ९८ ॥
ऐसें जाणणें जें बरवें । ते फावलें तया आघवें ।
म्हणौनि आहाचवाहाचें न झकवे । येणे आकारचित्रें ॥ ९९ ॥
घापे पटामाजी दृष्टी । दिसे तंतूंचि सैंघ सृष्टी ।
परी तो एकवांचुनि गोठी । दुजी नाहीं ॥ १०० ॥
ऐसेनि प्रतीती हे गवसे । ऐसा अनुभव जयातें असे ।
तोचि समबुध्दी हें अनारिसें । नव्हे जाणें ॥ १०१ ॥
जयाचें नांव तीर्थरावो । दर्शनें प्रशस्तीसि ठावो ।
जयाचेनि संगें ब्रह्मभावो । भ्रांतासी ॥ १०२ ॥
जयाचेनि बोलें धर्मु जिये । दिठी महासिध्दितें विये ।
देखें स्वर्गसुखादि इयें । खेळु जयाचा ॥ १०३ ॥
विपायें जरी आठवला चित्ता । तरी दे आपुली योग्यता ।
हें असो तयातें प्रशंसितां । लाभु आथि ॥ १०४ ॥
योगी युञ्जीत सततमात्मानं रहसि स्थितः ।
एकाकी यतचित्तात्मा निराशीरपरिग्रहः ॥ १० ॥
पुढती अस्तवेना ऐसें । जया पाहलें अद्वैतदिवसें ।
मग आपणपांचि आपण असे । अखंडित ॥ १०५ ॥
ऐसिया दृष्टी जो विवेकी । पार्था तो एकाकी ।
सहजें अपरिग्रही जो तिहीं लोकी । तोचि म्हणऊनि ॥ १०६ ॥
ऐसियें असाधारणें । निष्पन्नाचीं लक्षणें ।
आपुलेनि बहुवसपणें । श्रीकृष्ण बोले ॥ १०७ ॥
जो ज्ञानियांचा बापु । देखणेयांचे दिठीचा दीपु ।
जया दादुलयाचा संकल्पु । विश्व रची ॥ १०८ ॥
प्रणवाचिये पेठे । जाहलें शब्दब्रह्म माजिठें ।
तें जयाचिया यशा धाकुटें । वेढूं न पुरे ॥ १०९ ॥
जयाचेनि आंगीकें तेजें । आवो रविशशीचिये वणिजे ।
म्हणौनि जग हें वेसजे- । वीण असे तया ॥ ११० ॥
हां गा नांवचि एक जयाचें । पाहतां गगनही दिसे टांचे ।
गुण एकेक काय तयाचे । आकळशील तूं ॥ १११ ॥
म्हणोनि असो हें वानणें । सांगों नेणों कवणांची लक्षणें ।
दावावीं मिषें येणें । कां बोलिलों तें ॥ ११२ ॥
ऐकें द्वैताचा ठावोचि फेडी । ते ब्रह्मविद्या कीजेल उघडी ।
तरी अर्जुना पढिये हे गोडी । नासेल हन ॥ ११३ ॥
म्हणोनि तें तैसे बोलणें । नव्हे सपातळ आड लावणें ।
केलें मनचि वेगळवाणें । भोगावया ॥ ११४ ॥
जया सोहंभाव अटकु । मोक्षसुखालागोनि रंकु ।
तयाचिये दिठीचा झणें कळंकु । लागेल तुझिया प्रेमा ॥ ११५ ॥
विपायें अंहभाव ययाचा जाईल । मी तेंचि हो जरी होईल ।
तरी मग काय कीजेल । एकलेया ॥ ११६ ॥
दिठीचि पाहतां निविजे । कां तोंड भरोनि बोलिजे ।
नातरी दाटुनि खेंव दीजे । ऐसें कोण आहे ॥ ११७ ॥
आपुलिया मना बरवी । असमाई गोठी जीवीं ।
ते कवणेंसि चावळावी । जरी ऐक्य जाहलें ॥ ११८ ॥
इया काकुळती जनार्दनें । अन्योपदेशाचेनि हातासनें ।
बोलामाजि मन मनें । आलिंगुं सरले ॥ ११९ ॥
हें परिसतां जरी कानडें । तरी जाण पां पार्थ उघडें ।
कृष्णसुखाचेंचि रुपडें । वोतलें गा ॥ १२० ॥
हें असो वयसेचिये शेवटीं । जैसें एकचि विये वांझोटी ।
मग ते मोहाची त्रिपुटी । नाचों लागे ॥ १२१ ॥
तैसें जाहले अनंता । ऐंसे तरी मी न म्हणतां ।
जरी तयाचा न देखतां । अतिशयो एथ ॥ १२२ ॥
पाहा पां नवल कैसें चोज । कें उपदेशु केउतें झुंज ।
परी पुढें वालभाचे भोज । नाचत असे ॥ १२३ ॥
आवडी आणि लाजवी । व्यसन आणि शिणवी ।
पिसें आणि न भुलवी । तरी तेंचि काइ ॥ १२४ ॥
म्हणउनि भावार्थु तो ऐसा । अर्जुन मैत्रियेचा कुवासा ।
कीं सुखे श्रृंगारलिया मानसा । दर्पणु तो ॥ १२५ ॥
यावरी बाप पुण्यपवित्र । जगीं भक्तिबीजासि सुक्षेत्र ।
तो कृष्णकृपे पात्र । याचिलागीं ॥ १२६ ॥
हो का आत्मनिवेदनातळींची । जे पीठिका होय सख्याची ।
पार्थु अधिष्ठात्री तेथिंची । मातृका गा ॥ १२७ ॥
पासींचि गोसावी न वर्णिजे । मग पाइकाचा गुण घेईजे ।
ऐसा अर्जुने तो सहजें । पढिये हरी ॥ १२८ ॥
पाहां पां अनुरागें भजे । जे प्रियोत्तमें मानिजे ।
ते पतीहून काय न वर्णिजे । पतिव्रता ॥ १२९ ॥
तैसा अर्जुनचि विशेषें स्तवावा । ऐसें आवडलें मज जीवा ।
जे तो त्रिभुवनाचिया दैवां । एकायतनु जाहला ।। १३० ॥
जयाचिया आवडीचेनि पांगें । अमूर्तुही मूर्ति आवगे ।
पूर्णाहि परी लागे । अवस्था जयाची ॥ १३१॥
तंव श्रोते म्हणती दैव । कैसी बोलाची हवाव ।
काय नादातें हन बरव । जिणोनी आली ॥१३२॥
हां हो नवल नोहे देशी । मऱ्हाटी बोलिजे तरी ऐसी ।
वाणें उमटताहे आकाशीं । साहित्यरंगाचें ॥१३३॥
कैसें उन्मेखचांदिणें तार । आणि भावार्था पडे गार ।
हेचि श्लोकार्थकुमुदी तरी फार । साविया होती ॥१३४॥
चाडचि निचाडां करी । ऐसी मनोरथीं ये थोरी ।
तेणें विवळले अंतरी । तेथ डोलु आला ॥१३५॥
तें निवृत्तिदासें जाणितलें । मग अवधान द्या म्हणितलें ॥
नवल पांडवकुळीं पाहलें । कृष्णदिवसें ॥१३६॥
देवकीया उदरीं वाहिला। यशोदा सायासें पाळिला ॥
कीं शेखीं उपेगा गेला । पांडवासी ॥१३७॥
म्हणऊनि बहु दिवस वोगळावा । कां अवसरु पाहोनि विनवावा ।
हाही सोसु तया सदैवा । पडेचिना ॥१३८॥
हें असो कथा सांगें वेगीं । मग अर्जुन म्हणे सलगी ।
देवा इयें संतचिन्हें हन आंगीं । न ठकती माझां ॥१३९॥
एऱ्हवीं या लक्षणांचिया निजसारा । मी अपाडें कीर अपुरा ।
परि तुमचेनि बोलें अवधारा । थोरावें जरी ॥१४०॥
जी तुम्ही चित्त देयाल । तरी ब्रह्म मियां होईजेल ।
काय जाहलें अभ्यासिजेल । सांगाल जे ॥ १४१ ॥
हां हो नेणों कवणाची काहाणी । आइकोनि श्लाघत असों अंतःकरणीं ।
ऐसी जाहलेपणाची शिरयाणी । कायसी देवा ॥ १४२ ॥
हें आंगे म्या होइजो का । येतुलें गोसावी आपुलेपणें कीजो कां ।
तंव हांसोनि श्रीकृष्ण हो कां । करुं म्हणती ॥ १४३ ॥
देखा संतोषु एक न जोडे । तंवचि सुखाचें सैंघ सांकडें ।
मग जोडलिया कवणीकडे । अपुरें असे ।। १४४ ॥
तैसा सर्वेश्वरु बळिया सेवकें । म्हणोनि ब्रह्मही होय तो कौतुकें ।
परि कैंसा भारें आतला पिके । दैवाचेनि ॥ १४५ ॥
जो जन्मसहस्रांचियासाठीं । इंद्रादिकांही महागु भेटी ।
तो आधीनु केतुला किरीटी । जे बोलुहि न साहे ॥ १४६ ॥
मग ऐका जें पांडवें । म्हणितले ब्रह्म म्यां होआवें ।
तें अशेषही देवें । अवधारिलें ॥ १४७ ॥
तेथ ऐसेंचि एक विचारिलें । जे या ब्रह्मत्वाचे डोहळे जाहले ।
परि उदरा वैराग्य आहे आलें । बुध्दीचिया ॥ १४८ ॥
एऱ्हवीं दिवस तरी अपुरे । परि वैराग्यवसंताचेनि भरें ।
जे सोंहभाव महुरें । मोडोनि आला ॥ १४९ ॥
म्हणोनि प्राप्तिफळीं फळतां । यासि वेळु न लागेल आतां ।
हो विरक्तु ऐसा अंनता । भरंवसा जाहला ॥ १५० ॥
म्हणे जें जें हा अधिष्ठील। तें आरंभींच यया फळेल ।
म्हणौनि सांगितला न वचेल । अभ्यासु वायां ॥ १५१ ॥
ऐसें विवरोनियां श्रीहरी । म्हणितलें तिये अवसरीं ।
अर्जुना हा अवधारीं । पंथराजु ॥ १५२ ॥
तेथ प्रवृत्तितरुच्या बुडीं । दिसती निवृत्तिफळाचिया कोडी ।
जिये मार्गीचा कापडी । महेशु आझुनि ॥ १५३ ॥
पैं योगवृंदे वहिलीं । आडवीं आकाशीं निघालीं ।
कीं तेथ अनुभवाच्या पाउलीं । धोरणु पडिला ॥ १५४ ॥
तिहीं आत्मबोधाचेनि उजुकारें । धांव घेतली एकसरें ।
कीं येर सकळ मार्ग निदसुरे । सांडुनियां ॥ १५५ ॥
पाठीं महर्षी येणें आले । साधकांचे सिध्द जाहाले ।
आत्मविद थोरावले । येणेंचि पंथें ॥ १५६ ॥
हा मार्गु जैं देखिजे । तैं तहान भूक विसरिजे ।
रात्रिदिवसु नेणिजे । वाटे इये ॥ १५७ ॥
चालतां पाऊल जेथ पडे । तेथ अपवर्गाची खाणी उघडे ।
आव्हांटलिया तरी जोडे । स्वर्गसुख ॥ १५८ ॥
निगिजे पूर्वींलिया मोहरा । कीं येइजे पश्चिमेचिया घरा ।
निश्चळपणें धनुर्धरा । चालणें येथिंचें ॥ १५९ ॥
येणें मार्गें जया ठाया जाइजे । तो गांवो आपणचि होइजे ।
हें सांगो काय सहजें । जाणसी तूं ॥ १६० ॥
तेथ म्हणितलें देवा । तरी तेंचि मग केव्हां ।
कां आर्तीसमुद्रौनि न काढावा । बुडतु जी मी ॥ १६१ ॥
तवं श्रीकृष्ण म्हणती ऐसें । हें उत्संखळ बोलणें कायसें ।
आम्हीं सांगतसों आपैसें । वरि पुशिले तुवां ॥ १६२ ॥
शुचौ देशे प्रतिष्ठाप्य स्थिरमासनमात्मनः ।
नात्युच्छ्रितं नातिनीचं चैलाजिनकुशोत्तरम् ॥ ११ ॥
तरी विशेषे आतांचि बोलिजेल । परि तें अनुभवें उपेगा जाईल ।
म्हणौनि तैसें एक लागेल । स्थान पहावें ॥ १६३ ॥
जेथ आराणुकेचेनि कोडें । बैसलिया उठों नावडे ।
वैराग्यासी दुणीव चढे । देखलिया जें ॥ १६४ ॥
जो संती वसविला ठावो । संतोषासि सावावो ।
मना होय उत्सावो । धैर्याचा ॥ १६५ ॥
अभ्यासुचि आपणयातें करी । हृदयातें अनुभव वरि ।
ऐसी रम्यपणाची थोरी । अखंड जेथ ॥ १६६ ॥
जया आड जातां पार्था । तपश्चर्या मनोरथा ।
पाखांडियाही आस्था । समूळ होय ॥ १६७ ॥
स्वभावें वाटे येतां । जरी वरपडा जाहला अवचितां ।
तरी सकामुही परि माघौता । निघों विसरे ॥ १६८ ॥
ऐसेनि न राहतयातें राहावी । भ्रमतयातें बैसवी ।
थापटुनि चेववी । विरक्तीतें ॥ १६९ ॥
हें राज्य वर सांडिजे । मग निवांता एथेंचि असिजे ।
ऐसे शृंगारियांहि उपजे । देखतखेंवो ॥ १७० ॥
जें येणें मानें बरवंट । आणि तैसेच अतिचोखट ।
जेथ अधिष्ठान प्रगट । डोळां दिसे ॥ १७१ ॥
आणिकही एक पहावें । साधकीं वसतें होआवें ।
आणि जनाचेनि पायरवें । रुळेचिना ॥ १७२ ॥
जेथ अमृताचेनि पाडें । मुळेहीसकट गोडें ।
जोडती दाटें झाडें । सदा फळतीं ॥ १७३ ॥
पाउला पाउला उदकें । वर्षाकाळेंही अतिचोखें ।
निर्झरें का विशेखें । सुलभें जेथ ॥ १७४ ॥
हा आतपुही अळुमाळु । जाणिजे तरी शीतळु ।
पवन अति निश्चळु । मंद झुळके ॥ १७५ ॥
बहुत करुनि निःशद्ब । दाट न रिगे श्वापद ।
शुक हन षट्पद । तेउतें नाहीं ॥ १७६ ॥
पाणिलगें हंसें । दोनी चारी सारसें ।
कवणें एके वेळे बैसे । तरी कोकिळही हो ॥ १७७ ॥
निरंतर नाही । तरी आलीं गेलीं कांहीं ।
होतु कां मयुरेंही । आम्ही ना न म्हणों ॥ १७८ ॥
परि आवश्यक पांडवा । ऐसा ठावो जोडावा ।
तेथ निगूढ मठ होआवा । कां शिवालय ॥ १७९ ॥
दोहींमाजी आवडे तें । जें मानलें होय चित्तें ।
बहुतकरुनि एकांते । बैसिजे गा ॥ १८० ॥
म्हणोनि तैसें ते जाणावें । मन राहातें पाहावें ।
राहेल तेथ रचावें । आसन ऐसें ।। १८१ ॥
वरि चोखट मृगसेवडी । माजी धूतवस्त्राची घडी ।
तळवटीं अमोडी । कुशांकुर ॥ १८२ ॥
सकोमळ सरिसे । सुबध्द राहती आपैसे ।
एकें पाडें तैसें । वोजा घाली ॥ १८३ ॥
परि सावियाचि उंच होईल । तरी आंग हन डोलेल ।
नीच तरी पावेल । भूमिदोषु ॥ १८४ ॥
म्हणौनि तैसें न करावें । समभावें धरावें ।
हें बहु असो होआवें । आसन ऐसें ॥ १८५ ॥
तत्रैकाग्नं मनः कृत्वा यतचित्तेद्रियक्रियः ।
उपविश्यासने युञ्ज्याद योगमात्मविशुध्दये ॥ १२ ॥
मग तेथ आपण । एकाग्र अंतःकरण ।
करुनि सद्गुरुस्मरण । अनुभविजे ॥ १८६ ॥
तैसें स्मरतेनि आदरें । सबाह्य सात्विकें भरे ।
जंव काठिणपण विरे । अहंभावाचे ॥ १८७ ॥
विषयांचा विसरु पडे । इंद्रियांची कसमस मोडे ।
मनाची घडी घडे । हृदयामाजीं ॥ १८८ ॥
ऐसें ऐक्य हें सहजें । फावें तंव राहिजे ।
मग तेणेंचि बोधें बैसिजे । आसनावरी ॥ १८९ ॥
आतां आंगाते आंग करी । पवनातें पवनु धरी ।
ऐसी अनुभवाची उजरी । होंचि लागे ॥ १९० ॥
प्रवृत्ती माघौति मोहरे । समाधि ऐलाडि उतरे ।
आघवें अभ्यासु सरे । बैसतखेंवो ॥ १९१ ॥
मुद्रेची प्रौढी ऐशी । तेचि सांगिजेल आतां परियेसीं ।
तरी उरु या जघनासी । जडोनि घालीं ॥ १९२ ॥
चरणतळें देव्हडी । आधारद्रुमाचा बुडीं ।
सुघटितें गाढीं । संचरीं पां ॥ १९३ ॥
सव्य तो तळीं ठेविजे । तेणें सिवणीमध्यु पीडिजे ।
वरी बैसे तो सहजें । वामचरणु ॥ १९४ ॥
गुद मेंढ्राआंतौति । चारी अंगुळें निगुतीं ।
तेथ सार्ध सार्ध प्रांती । सांडुनियां ॥ १९५ ॥
माजि अंगुळ एक निगे । तेथ टांचेचेनि उत्तराभागें ।
नेहेटिजे वरि आंगें । पेललेनि ॥ १९६ ॥
उचलिले कां नेणिजे । तैसें पृष्ठांत उचलिजे ।
गुल्फद्वय धरिजे । तेणेंचि मानें ॥ १९७ ॥
मग शरीर संचु पार्था । अशेषुही सर्वथा ।
पार्ष्णीचा माथा । स्वयंभु होय ॥ १९८ ॥
अर्जुना हें जाण । मूळबंधाचें लक्षण ।
वज्रासन गौण । नाम यासी ॥ १९९ ॥
ऐसी आधारीं मुद्रा पडे । आणि आधींचा मार्गु मोडे ।
तेथ अपानु आंतलीकडे । वोहोंटो लागे ॥ २००॥
समं कायशिरोग्रीवं धारयन्नचलं स्थिरः ।
संप्रेक्ष्य नासिकाग्रं स्वं दिशश्चानवलोकयन् ॥ १३ ॥
तंव करसंपुट आपैसें । वाम चरणीं बैसे ।
तंव बाहुमुळीं दिसे । थोरवी आली ॥ २०१ ॥
माजी उभारलेनि दंडें । शिरकमळ होय गाढें ।
नेत्रद्वारीची कवाडें । लागूं पहाती ॥ २०२ ॥
वरचिलें पाती ढळती । तळींची तळीं पुंजाळती ।
तेथ अर्धोन्मीलित स्थिती | उपजे तया ॥ २०३ ॥
दिठी राहोनि आंतुलीकडे । बाहेर पाऊल घाली कोडें ।
ते ठायीं ठावो पडे । नासाग्रपीठीं ॥ २०४ ॥
ऐसें आंतुच्या आंतुचि रचे । बाहेरी मागुतें न वचे ।
म्हणौनि राहणें आधिये दिठीचें । तेथेंचि होय ॥ २०५ ॥
आतां दिशांचि भेटी घ्यावी । कां रुपाची वाट पहावी ।
हे चाड सरे आघवी । आपैसया ॥ २०६ ॥
मग कंठनाळ आटे । हनुवटी हे हडौति दाटे ।
ते गाढी होऊनि नेहटे । वक्षःस्थळीं ॥ २०७ ॥
माजीं घंटिका लोपे । वरी बंधु जो आरोपे ।
तो जालंधरु म्हणिपे । पंडुकुमरा ॥ २०८ ॥
नाभीवरी पोखे । उदर हें थोके ।
अंतरीं फांके । हृदयकोशु ॥ २०९ ॥
स्वाधिष्ठानावरिचिले कांठीं । नाभीस्थानातळवटीं ।
बंधु पडे किरीटी । वोढियाणा तो ॥ २१० ॥
प्रशान्तात्मा विगतभीर्ब्रह्मचारिव्रते स्थितः ।
मनः संयम्य मच्चित्तो युक्त आसीत मत्परः ॥ १४ ॥
ऐसी शरीराबाहेरलीकडे । अभ्यासाची पांखर पडे ।
तंव आंतु त्राय मोडे । मनोधर्माची ॥ २११ ॥
कल्पना निमे । प्रवृत्ती शमे ।
आंग मन विरमे । सावियाचि ॥ २१२॥
क्षुधा काय जाहाली । निद्रा केउती गेली ।
हे आठवणही हारपली । न दिसे वेगां । २१३ ॥
जो मुळबंधे कोंडला । अपानु माघौता मुरडला ।
तो सवेंचि वरी सांकडला । फुगु धरी ॥ २१४ ॥
क्षोभलेपणें माजे । उवाइला ठायी गाजे ।
मणिपुरेंसी झुंजे । राहोनियां ॥ २१५ ॥
मग थांवली ते वाहटुळी । सैंघ घेऊनि घर डहुळी ।
बाळपणींची कुहीटुळी । बाहेर घाली ॥ २१६ ॥
भीतरीं वळी न धरे । कोठ्यामाजीं संचरे ।
कफपित्ताचे थारे । उरों नेदी॥ २१७ ।।
धांतुचे समुद्र उलंडी । मेदाचे पर्वत फोडी ।
आंतली मज्जा काढी । अस्थिगत ॥ २१८ ॥
नाडीतें सोडवी । गात्रांतें विघडवी ।
साधकांते भेडसावी । परि बिहावें ना ॥ २१९ ॥
व्याधीतें दावी । सवेंचि हरवी ।
आप पृथ्वी कालवी । एकवाट ॥ २२० ॥
तंव येरीकडे धनुर्धरा । आसनाचा उबारा ।
शक्ती करी उजगरा । कुंडलिनीते ॥ २२१ ॥
नागाचें पिलें । कुंकुमें नाहलें ।
वळण घेऊनि आलें । सेजे जैसें ॥ २२२ ।।
तैशी ते कुंडलिनी । मोटकी औट वळणी ।
अधोमुख सर्पिणी । निजैली असे ॥ २२३ ॥
विद्युलतेची विडी । वन्हिज्वाळांची घडी ।
पंधरेयाची चोखडी । घोंटीव जैशी ॥ २२४ ॥
तैसी सुबध्द आटली । पुटीं होती दाटली ।
तें वज्रासनें चिमुटली । सावधु होय ॥ २२५ ॥
तेथ नक्षत्र जैसें उलंडलें । कीं सुर्याचें आसन मोडलें ।
तेजाचे बीज विरुढलें । अंकुरेशीं ॥ २२६ ॥
तैशी वेढियातें सोडती । कवतिकें आंग मोडिती ।
कंदावरी शक्ती । उठली दिसे ॥ २२७ ॥
सहजें बहुतां दिवसांची भूक । वरी चेवविलीं तें होय मिष ।
मग आवेशें पसरी मुख । ऊर्ध्वा उजू ॥ २२८ ॥
तेथ हृदयकोशातळवटीं । जो पवनु भरे किरीटी ।
तया सगळेयाचि मिठी । देऊनि घाली ॥ २२९ ॥
मुखींच्या ज्वाळीं । तळीं वरी कवळी ।
मांसाची वडवाळी ।आरोगुं लागे ॥ २३० ॥
जे जे ठाय समांस । तेथ आहाच जोडे घाउस ।
पाठी एकदोनी घांस । हियाही भरी ॥ २३१ ॥
मग तळवे तळहात शोधी । उर्ध्वीचे खंड भेदी ।
झाडा घे संधी । प्रत्यंगाचा ॥ २३२ ॥
आधार तरी न संडी । परि नखींचेंही सत्त्व काढी ।
त्वचा धुवूनि जडी । पांजरेशीं ॥ २३३ ॥
अस्थींचे नळे निरपे । शिरांचे हीर वोरपे ।
तंव बाहेरी विरुढी करपे । रोमबीजांची ॥ २३४ ॥
मग सप्तधांतूच्या सागरीं । ताहानेली घोंट भरी ।
आणि सवेंचि उन्हाळा करी । खडखडीत ॥ २३५ ॥
नासापुटौनि वारा । जो जातसे अंगुळे बारा ।
तो गचिये धरुनि माघारा । आंतु घाली ॥ २३६ ॥
तेथ अध वरौतें आकुंचे । ऊर्ध्व तळौतें खांचे ।
तया खेंवामाजि चक्राचे । पदर उरती ॥ २३७ ॥
एऱ्हवीं तरी दोन्ही तेव्हांचि मिळती । परि कुंडलिनी नावेकु दुश्चित्त होती ।
ते तयांतें म्हणे परौती । तुम्हीचि कायसीं एथें ॥ २३८ ॥
आइकें पार्थिव धातु आघवी । आरोगितां काहीं नुरवी ।
आणि आपातें तंव ठेवी । पुसोनियां ॥ २३९ ॥
ऐसी दोनी भुतें खाये । ते वेळी संपूर्ण धाये ।
मग सौम्य होऊनि राहे । सुषुम्नेपाशीं ॥ २४० ॥
तेथ तृप्तीचेनि संतोषें । गरळ जें वमी मुखें ।
तेणें तियेचेनि पीयूषे । प्राणु जिये ॥ २४१ ॥
तो अग्नि आंतूनि निघे । परि सबाह्य निववूंचि लागे ।
ते वेळी कसु बांधिती आंगे । सांडिला पुढती ॥ २४२ ॥
मार्ग मोडिती नाडीचे । नवविधपण वायुचें ।
जाय म्हणऊनि शरीराचे । धर्मु नाहीं ॥ २४३ ॥
इडा पिंगळा एकवटती । गांठी तिन्ही सुटती ।
साही पदर फुटती । चक्रांचे हे ॥ २४४॥
मग शशी आणि भानु । ऐसा कल्पिजे जो अनुमानु ।
तो वातीवरी पवनु । गिवसितां न दिसे ॥ २४५ ॥
बुध्दीची पुळिका विरे । परिमळु घ्राणी उरे ।
तोही शक्तिसवें संचरे । मध्यमेमाजी ॥ २४६ ॥
तंव वरिलेकडोनि ढाळें । चंद्रामृताचें तळें ।
कानवडोनि मिळे । शक्तिमुखीं ॥ २४७ ॥
तेणें नातकें रस भरे । तो सर्वांगामाजीं संचरे ।
जेथिंचा तेथ मुरे । प्राणपवनु ॥ २४८ ॥
तातलिये मुसें । मेण निघोनि जाय जैसें ।
कोंदली राहे रसें । वोतलेनि ॥ २४९ ॥
तैसे पिंडाचेनि आकारें । ते कळाचि कां अवतरे ।
वरी त्वचेचेनि पदरें । पांगुरली असे ॥ २५० ॥
जैसी आभाळाची बुंथी । करुनि राहे गभस्ती ।
मग फिटलिया दीप्ति । धरूं नये ॥ २५१ ॥
तैसा आहाचवरि कोरडा । त्वचेचा असे पातवडा ।
तो झडोनि जाय कोंडा । जैसा होय ॥ २५२ ॥
मग काश्मीराचे स्वयंभ । कां रत्नबीजा निघाले कोंभ ।
अवयवकांतीचि भांब | तैसी दिसे ॥ २५३ ॥
नातरि संध्यारागींचे रंग । काढूनि वळिलें तें आंग ।
की अंतर्जोतीचें लिंग । निर्वाळिलें ॥ २५४ ॥
कुंकुमाचे भरींव । सिध्दरसांचे वोतींव ।
मज पाहतां सावेव । शांतिचि ते ॥ २५५ ॥
तें आनंदचित्रींचें लेप । नातरी महासुखाचें रूप ।
कीं संतोषतरूचें रोप । थांवलें जैसें ॥ २५६ ॥
तो कनकचंपकाचा कळा । कीं अमृताचा पुतळा ।
नाना सासिंनला मळा । कोंवळिकेचा ॥ २५७ ॥
हो कां जे शारदियेचे वोलें । चंद्रबिंब पाल्हेलें ।
कां तेजचि मूर्त बैसलें । आसनावरी ॥ २५८ ॥
तैसें शरीर होये । जे वेळीं कुंडलिनी चंद्र पिये ।
मग देहाकृति बिहे । कृतांतु गा ॥ २५९ ॥
वृध्दाप्य तरी बहुडे । तारुण्याची गांठी विघडे ।
लोपली उघडे । बाळदशा ॥ २६० ॥
वयसा तरी येतुलेवरी । एऱ्हवी बळाचा बळार्थु करी ।
धैर्याची थोरी । निरुपम ॥ २६१ ॥
कनकद्रुमाचां पालवीं । रत्नकळिका नित्य नवी ।
नखें तैसीं बरवीं । नवीं निघती ॥ २६२ ॥
दांतही आन होती । परि अपाडें सानेजती ।
जैसी दुबाहीं बैसे पांती । हिरेयांची ॥ २६३ ॥
माणिकुलियांचिया कणिया । सावियाची अणुमानिया ।
तैसिया सर्वांगीं उधवती अणिया । रोमांचियां ॥ २६४ ॥
करचरणतळें । जैसीं कां रातोत्पळें ।
पाखाळीं होती डोळे । काय सांगो ॥ २६५ ॥
निडाराचेनि कोंदाटें । मोतियें नावरती संपुटें ।
मग शिवणी जैशी उतटे । शुक्तिपल्लवांची ॥ २६६ ॥
तैशीं पातिचिये कवळिये न समाये । दिठी जाकळोनि निघों पाहे ।
आधिलीची परि होये । गगना कळिती ॥ २६७ ॥
आइके देह होय सोनियाचें । परि लाघव ये वायूचें ।
जे आपा आणि पृथ्वीचे । अंशु नाहीं ॥ २६८ ॥
मग समुद्रपैलाडी देखे । स्वर्गींचा आलोचु आइके ।
मनोगत ओळखे । मुंगियेचे ।। २६९ ॥
पवनाचा वारिका वळघे । चाले तरी उदकीं पाऊल न लागे ।
येणें येणें प्रसंगे । येती बहुता सिध्दी ॥ २७० ॥
आइकें प्राणाचा हातु धरुनि । गगनाची पाउटी करुनी ।
मध्यमेचेनि दादराहुनी । हृदया आली ॥ २७१ ॥
ते कुंडलिनी जगदंबा । जे चैतन्यचक्रवर्तीची शोभा ।
जया विश्वबीजाचिया कोंभा । साउली केली ॥ २७२ ॥
जे शून्यलिंगाची पिंडी । जे परमात्मया शिवाची कंरडी ।
जे प्राणाची उघडी । जन्मभूमी ॥ २७३ ॥
हें असो ते कुंडलिनी बाळी । हृदयाआंतु आली ।
तंव अनाहताचां बोलीं । चावळे ते ॥ २७४ ॥
शक्तीचिया आंगा लागलें । बुद्धीचें चैतन्य होतें जाहलें ।
तें तेणें आइकिलें । अळुमाळु ॥ २७५ ॥
घोषाच्या कुंडी । नादचित्रांची रुपडीं ।
प्रणवाचिया मोडी । रेखिलीं ऐसीं ॥ २७६ ॥
हेंचि कल्पावें तरी जाणिजे । परि कल्पितें कैचें आणिजे ।
तरी नेणों काय गाजे । तिये ठायीं ॥ २७७ ॥
विसरोनि गेलों अर्जुना । जंव नाशु नाही पवना ।
तंव वाचा आथी गगना । म्हणोनि घुमे ॥ २७८ ॥
तया अनाहताचेनि मेघें । आकाश दुमदुमों लागे ।
तंव ब्रह्मस्थानींचें बेगें । फिटलें सहजें ॥ २७९ ॥
आइकें कमळगर्भाकारें । जें महदाकाश दुसरें ।
जेथ चैतन्य आधातुरें । करुनि असिजे ॥ २८० ॥
तया हृदयाच्या परिवरीं । कुंडलिनियां परमेश्वरी ।
तेजाची शिदोरी । विनियोगिली ।। २८१ ॥
बुध्दीचेनि शाकें । हातबोनें निकें ।
द्वैत जेथ न देखे । तैसें केलें ॥ २८२ ॥
ऐसी निजकांती हारविली । मग प्राणुचि केवळ जाहली ।
ते वेळी कैसी गमली । म्हणावी पां ॥ २८३ ॥
हो कां जे पवनाची पुतळी । पांघुरली होती सोनेसळी ।
ते फेडुनियां वेगळी । ठेवली तिया ॥ २८४ ॥
नातरी वारयाचेनि आंगें झगटली । दीपाची दिठी निमटली ।
कां लखलखोनि हारपली । वीजु गगनीं ॥ २८५ ॥
तैशी हृदयकमळवेऱ्हीं । दिसे सोनियाची जैशी सरी ।
नातरी प्रकाशजळाची झरी । वाहत आली ॥ २८६ ॥
मग ते हृदयभूमी पोकळे । जिराली कां एके वेळे ।
तैसें शक्तीचे रुप मावळे । शक्तीचिमाजीं ।। २८७ ॥
तेव्हां तरी शक्तीचि म्हणिजे । एऱ्हवी तो प्राणु केवळ जाणिजे ।
आतां नाद बिंदु नेणिजे । कला ज्योती ॥ २८८ ॥
मनाचा हन मारु । कां पवनाचा धरु ।
ध्यानाचा आदरु । नाहीं परी ॥ २८९ ॥
हे कल्पना घे सांडी । तें नाहीं इये परवडी ।
हे महाभूतांची फुडी । आटणी देखां ॥ २९० ॥
पिंडे पिंडाचा ग्रासु । तो हा नाथसंकेतीचा दंशु ।
परि दाऊनि गेला उद्देशु । महाविष्णु ॥ २९१ ॥
तया ध्वनिताचें केणें सोडुनी । यथार्थाची घडी झाडुनी ।
उपलविली म्यां जाणुनि । ग्राहीक श्रोते ॥ २९२ ॥
युञ्जन्नेनं सदाऽत्मानं योगी नियतमानसः ।
शान्ति निर्वाणपरमां मत्संस्थामधिगच्छति ॥ १५ ॥
ऐकें शक्तीचें तेज लोपे । तेथ देहींचे रुप हारपे ।
मग तो डोळ्यांमाजी लपे । जगाचिया ॥ २९३ ॥
एऱ्हवीं आधिलाची ऐसें । सावयव तरी दिसे ।
परी वायूचें कां जैसें । वळिलें होय ॥ २९४ ॥
नातरी कर्दळीचा गाभा । बुंथी सांडोनि उभा ।
कां अवयवचि नभा । निवडला तो ॥ २९५ ॥
तैसें होय शरीर । तैं तें म्हणिजे खेचर ।
हें पद होतां चमत्कार । पिंडजनी ॥ २९६ ॥
देखें साधकु निघोनि जाय । मागां पाउलांची वोळ राहे ।
तेथ ठायी ठायी होये । हे अणिमादिक ॥ २९७ ॥
परि तेणें काय काज आपणयां । अवधारी ऐसा धनंजया ।
लोप आथी भूतत्रया । देहींचा देहीं ॥ २९८ ॥
पृथ्वीतें आप विरवी । आपातें तेज जिरवी ।
तेजातें पवनु हरवी । हृदयामाजीं ।। २९९ ॥
पाठीं आपण एकला उरे । परि शरीराचेनि अनुकारें ।
मग तोही निगे अंतरें । गगना मिळे ॥ ३०० ॥
ते वेळी कुंडलिनी हे भाष जाये । मारुत ऐसें नाम होये ।
परि शक्तीपण तें आहे । जंव न मिळे शिवीं ॥ ३०१ ॥
मग जालंधर सांडी । ककारांत फोडी ।
गगनाचिये पाहाडीं । पैठी होय ॥ ३०२ ॥
ते ॐकाराचिये पाठी । पाय देत उठाउठी ।
पश्यंतीचिये पाउटी । मागां घाली ॥ ३०३ ॥
पुढां तन्मात्रा अर्धवेरी । आकाशाचां अंतरी ।
भरती गमे सागरीं । सरिता जेवीं ॥ ३०४ ॥
मग ब्रह्मरंध्री स्थिरावोनी । सोहंभावाच्या बाह्या पसरुनी ।
परमात्मलिंगा धांवोनि । आंगा घडे ॥ ३०५ ॥
तंव महाभूतांची जवनिका फिटे । मग दोहींसि होय झटें ।
तेथ गगनासकट आटे । समरसीं तिये ॥ ३०६ ॥
पैं मेघाचेनि मुखीं निवडिला । समुद्र कां वोघीं पडिला ।
तो मागुता जैसा आला । आपणपेयां ॥ ३०७ ॥
तेवीं पिंडाचेनि मिषें । पदीं पद प्रवेशे ।
तें एकत्व होय तैसें । पंडुकुमरा ॥ ३०८ ॥
आतां दुजें हन होतें । कीं एकचि हें आइतें ।
ऐशिये विवंचनपुरतें । उरेचिना ।। ३०९ ॥
गगनीं गगन लया जाये । ऐसें जे कांहीं आहे ।
तें अनुभवें जो होये । तो होऊनि ठाके ॥ ३१० ॥
म्हणोनि तेथिंची मातु । न चढेचि बोलाचा हातु ।
जेणें संवादाचिया गांवाआंतु । पैठी कीजे ॥ ३११ ॥
अर्जुना एऱ्हवीं तरी । इया अभिप्रायाचा गर्वु धरी ।
ते पाहें पां वैखरी । दुरी ठेली ॥ ३१२ ॥
भ्रूलता मागिलीकडे । तेथ मकाराचेंचि आंग न मांडे ।
सडेया प्राणा सांकडें । गगना येतां ॥ ३१३ ॥
पाठीं तेथेंचि तो भासळला । तंव शब्दाचा दिवो मावळला ।
मग तयाहि वरी आटु भविन्नला । आकाशाचा ॥ ३१४ ॥
आतां महाशून्याचिया डोहीं । जेथ गगनसीचि ठावो नाहीं ।
तेथ तागा लागेल काई । बोलाचा इया ॥ ३१५ ॥
म्हणोनि आखरामाजीं सांपडे । कीं कानावरी जोडे ।
हे तैसें नव्हे फुडें । त्रिशुध्दी गा ॥ ३१६ ॥
जैं कही दैवें । अनुभविलें फावे ।
तैं आपणचि हें ठाकावें । होऊनिया ॥ ३१७ ॥
पुढती जाणणें तें नाहींचि । म्हणोनि असो किती हेंचि ।
बोलावें आतां वायांचि । धनुर्धरा ॥ ३१८ ॥
ऐसें शब्दजात माघौतें सरे । तेथ संकल्पाचें आयुष्य पुरे ।
वाराही जेथ न शिरे । विचाराचा ॥ ३१९ ॥
जें उन्मनियेचें लावण्य । जें तुर्येचें तारुण्य ।
अनादि जें अगण्य । परमतत्व ॥ ३२० ॥
जें आकाराचा प्रांतु । जें मोक्षाचा एकांतु ।
जेथ आदि आणि अंतु । विरोनि गेले ॥ ३२१ ॥
जें विश्वाचें मूळ । जें योगद्रुमाचें फळ ।
जें आनंदाचें केवळ । चैतन्य गा ॥ ३२२ ॥
जें महाभूतांचें बीज । जें महातेजाचें तेज ।
एवं पार्था जें निज । स्वरुप माझें ॥ ३२३ ॥
ते हे चर्तुभुज कोंभेली । जयाची शोभा रुपा आली ।
देखोनि नास्तिकीं नोकिली । भक्तवृंदें ॥ ३२४ ॥
तें अनिर्वाच्य महासुख । पैं आपणचि जाहले जे पुरुष ।
जयांचे कां निष्कर्ष । प्राप्तीवेरीं ॥ ३२५ ॥
आम्ही साधन हें जें सांगितलें । तेंचि शरीरीं जिहीं केलें ।
ते आमुचेनि पाडें आले । निर्वाळलेया ॥ ३२६ ॥
परब्रह्माचेनि रसें । देहाकृतीचिये मुसें ।
वोतींव जाहले तैसे । दिसती आंगें ॥ ३२७ ॥
कां जें आपण आतां देवो । हा बोलिलो जो उपावो ।
तो प्राप्तीचा ठावो । म्हणोनि घडे ॥ ३२९ ॥
इये अभ्यासीं जे दृढ होती । ते भरंवसेनि ब्रह्मत्वा येती ।
हें सांगतियाची रीती । कळलें मज ॥ ३३० ॥
देवा गोठीचि हे ऐकतां । बोधु उपजतसे चित्ता ।
मा अनुभवें तल्लीनता । नव्हेल केंवी ॥ ३३१ ॥
म्हणऊनि एथ कांही । अनारिसें नाहीं ।
परि नावभरी चित्त देई । बोला एका ॥ ३३२ ॥
आतां कृष्णा तुवां सांगितला योगु । तो मना तरी आला चांगु ।
परि न शकें करुं पांगु । योग्यतेचा ॥ ३३३ ॥
सहजें आंगिक जेतुली आहे । तेतुलियाची जरी सिध्दि जाये ।
तरी हाचि मार्ग सुखोपायें । अभ्यासीन ॥ ३३४ ॥
नातरी देवो जैसें सांगतील । तैसें आपणपां जरी न ठकेल ।
तरी योग्यतेवीण होईल । तेचिं पुसों ॥ ३३५ ॥
जीवींचिये ऐसी धारण । म्हणोनि पुसावया जाहलें कारण ।
मग म्हणे तरी आपण । चित्त देइजो ॥ ३३६ ॥
हां हो जी अवधारिलें । जें हें साधन तुम्हीं निरुपिलें ।
तें आवडतयाहि अभ्यासिलें । फावों शके ॥ ३३७ ॥
कीं योग्यतेवीण नाहीं । ऐसें हन आहे कांही ।
तेथ कृष्णा म्हणती तरी काई । धनुर्धरा ।। ३३८ ॥
हें काज कीर निर्वाण । परि आणिकही जें कांही साधारण ।
तेंही अधिकाराचे वोडवेविण । काय सिध्दि जाय ॥ ३३९ ॥
पैं योग्यता जे म्हणिजे । ते प्राप्तीची आधीन जाणिजे ।
कां जे योग्य होऊनि कीजे । तें आरंभी फळें ॥ ३४० ॥
तरी तैसी एथ कांही । सावियाचि केणी नाहीं ।
आणि योग्यांची काई । खाणी असे ॥ ३४१ ॥
नावेक विरक्तु । जाहला देहधर्मी नियतु ।
तरि तोचि नव्हे व्यवस्थितु । अधिकारिया ॥ ३४२ ॥
येतुलालिये आयणीमाजि येवढें । योग्यपण तूतेंही जोडे ।
ऐसें प्रसंगे सांकडें । फेडिलें तयाचें ॥ ३४३ ॥
मग म्हणे पार्था । ते हे ऐसी व्यवस्था ।
अनियतासि सर्वथा । योग्यता नाहीं ॥ ३४४ ॥
नात्यश्नतस्तु योगोऽस्ति न चैकान्तमनश्नतः ।
न चाति स्वप्नशीलस्य जाग्रतो नैव चार्जुन ॥ १६ ॥
जो रसनेद्रियाचा अंकिला । कां निद्रेसी जीवें विकला ।
तो नाहीं एथ म्हणितला । अधिकारिया ॥ ३४५ ॥
अथवा आग्रहाचिये बांदोडी । क्षुधा तृषा कोंडी ।
आहारातें तोडी । मारुनियां ॥ ३४६ ॥
निद्रेचिया वाटा न वचे । ऐसा दृढिवेचेनि अवतरणें नाचे ।
तें शरीरचि नव्हे तयाचें । मा योगु कवणाचा ॥ ३४७ ॥
म्हणोनि अतिशयें विषयो सेवावा । तैसा विरोधु नव्हावा ।
कां सर्वथा निरोधु करावा । हेंही नको ॥ ३४८ ॥
युक्ताहारविहारस्य युक्तचेष्टस्य कर्मसु ।
युक्तस्वप्नावबोधस्य योगो भवति दुःखहा ॥ १७ ॥
आहार तरी सेविजे । परि युक्तीचेनि मापें मविजे ।
क्रियाजात आचरिजे । तयाचि स्थिती ॥ ३४९ ॥
मपितलां बोलिजे । मितलिया पाउलीं चालिजे ।
निद्रेही मानु दीजे । अवसरें एकें ॥ ३५० ॥
जागणें जरी जाहलें । तरी व्हावे तें मितलें ।
येतुलेनि धातुसाम्य संचले । असेल सुखें ॥ ३५१ ॥
ऐसें युक्तीचेनि हातें । जें इंद्रियां वोपिजे भातें ।
तै संतोषासी वाढतें । मनचि करी ॥ ३५२ ॥
यदा विनियतं चित्तमात्मन्येवावतिष्ठते ।
निःस्पृहः सर्वकामेभ्यो युक्त इत्युच्यते तदा ॥ १८ ॥
बाहेर युक्तीची मुद्रा पडे । तंव आंत सुख वाढे ।
तेथें सहजचि योगु घडे । नाभ्यासितां ॥ ३५३ ॥
जैसें भाग्याचिये भडसें । उद्यमाचेनि मिसें ।
मग समृध्दीजात आपैसें । घर रिघे ॥ ३५४ ॥
तैसा युक्तीमंतु कौतुकें । अभ्यासाचिया मोहरा ठाके ।
आणि आत्मसिद्धीची पिके । अनुभवु तयाचा ॥ ३५५ ॥
म्हणोनि युक्ती हे पांडवा । घडे जया सदैवा ।
तो अपवर्गाचिये राणिवा । अळंकरिजे ॥ ३५६ ॥
यथा दीपो निवातस्थो नेङ्गते सोपमा स्मृता ।
योगिनो यतचित्तस्य युञ्जतो योगमात्मनः ॥ १९ ॥
युक्ती योगाचे आंग पावे । ऐसें प्रयाग जें होय बरवें ।
तेथ क्षेत्रसंन्यासें स्थिरावें । मानस जयाचें ॥ ३५७ ॥
तयातें योगायुक्त म्हण । हेंही प्रसंगे जाण ।
तें दीपांचे उपलक्षण । निर्वातींचिया ॥ ३५८ ॥
आतां तुझें मनोगत जाणोनि । कांही एक आम्ही म्हणोनि ।
तें निकें चित्त देउनी । परिसावें गा ॥ ३५९ ॥
तूं प्राप्तीची चाड वाहसी । परि अभ्यासीं दक्ष नव्हसी ।
तें सांग पा काय बिहसी । दुवाडपणा ॥ ३६० ॥
तरी पार्था हें झणें । सायास घेशीं हो मनें ।
वायां बागूल इये दुर्जनें । इंद्रिये करिती ॥ ३६१ ॥
पाहें पां आयुष्याचा अढळ करी । जें सरतें जीवित वारी ।
तया औषधातें वैरी । काय जिव्हा न म्हणे ॥ ३६२ ॥
ऐसें हितासि जें जें निकें । तें सदाचि या इद्रिंयां दुःखे ।
एऱ्हवी सोपें योगासारिखें । कांही आहे ॥ ३६३ ॥
यत्रोपरमते चित्तं निरुध्दं योगसेवया ।
यत्र चैवात्मनात्मानं पश्यन्नात्मनि तुष्यति ॥ २० ॥
सुखमात्यन्तिकं यत् तद् बुध्दीग्राह्यमतीद्रिंय ।
वेत्ति यत्र न चैवायं स्थितश्चलति तत्त्वतः ॥ २१ ॥
म्हणोनि आसनाचिया गाढीका । जो आम्ही अभ्यासु सांगितला निका ।
तेणे होईल तरी हो कां । निरोधु यया ॥ ३६४ ॥
एऱ्हवी तरी येणें योगें । जै इद्रिंया विंदाण लागे ।
तै चित्त भेटों रिगे । आपणपेयां ॥ ३६५ ॥
परतोनि पाठिमोरें ठाके । आणि आपणियांते आपण देखे ।
देखतखेवों वोळखे । म्हणे तत्त्व हें मी ॥ ३६६ ॥
तिये ओळखीचिसरिसें । सुखाचिया साम्राज्यीं बैसे ।
मग चित्तपण समरसें । विरोनि जाय ॥ ३६७ ॥
जयापरतें आणिक नाहीं । जयातें इद्रिंयें नेणती कहीं ।
तें आपणचि आपुलिया ठायीं । होऊनि ठाके ॥ ३६८ ॥
यं लब्धा चापरं लाभं मन्यते नाधिकं ततः ।
यस्मिन स्थितो न दुःखेन गुरुणापि विचाल्यते ॥ २२ ॥
मग मेरुपासूनि थोरें । देह दुःखाचेनि डोंगरे ।
दाटिजो पां परि भरें । चित्त न दटे ॥ ३६९ ॥
कां शस्त्रें वरी तोडिलिया । देह अग्निमाजीं पडलिया ।
चित्त महासुखीं पहुडलिया । चेवोचि नये ॥ ३७० ॥
ऐसें आपणपां रिगोनि ठाये । मग देहाची वास न पाहे ।
आणिकचि सुख होऊनि जाये । म्हणूनि विसरे ॥ ३७१ ॥
तं विद्यात् दुःखसंयोगवियोगं योगसंज्ञितम् ।
स् निश्चयेन योक्तव्यो योगोऽनिर्विण्णचेतसा ॥ २३ ॥
जया सुखाचिया गोडी । मग आर्तीची सेचि सोडी ।
संसाराचिया तोंडीं । गुंतलें जें ॥ ३७२ ॥
जे योगाची बरव । संतोषाची राणीव ।
ज्ञानाची जाणीव । जयालागीं ॥ ३७३ ॥
तें अभ्यासिलेनि योगें । सावयव देखावें लागें ।
देखिलें तरी आंगें । होईजेल गा ॥ ३७४ ॥
संकल्पप्रभवान् कामांस्त्यक्त्वा सर्वानशेषतः ।
मनसैवेद्रियग्रामं विनियम्य समन्ततः ॥ २४ ॥
तरि तोचि योगु बापा । एके परि आहे सोपा ।
जरी पुत्रशोकु संकल्पा । दाखविजे ॥ ३७५ ॥
हा विषयातें निमालिया आइके । इंद्रियें नेमाचिया धारणीं देखे ।
तरी हियें घालूनि मुके । जीवितांसी ॥ ३७६ ॥
ऐसें वैराग्य हें करी । तरी संकल्पाची सरे वारी ।
सुखें धृतीचिया धवळारीं । बुद्धी नांदे ॥ ३७७ ॥
शनैः शनैरुपरमेत् बुध्या धृतिगृहीतया ।
आत्मसंस्थं मनः कृत्वा न किचिंदपि चिन्तयेत् ॥ २५ ॥
यतो यतो निश्चरति मनश्चञ्चलमस्थिरम् ।
ततस्ततो नियम्यैतदात्मन्येव वशं नयेत् ॥ २६ ॥
बुद्धी धैया होय वसौटा । तरी मनातें अनुभवाचिया वाटा ।
हळु हळु करी प्रतिष्ठा । आत्मभुवनीं ॥ ३७८ ॥
याही एके परी । प्राप्ती आहे विचारीं ।
हें न ठके तरी सोपारी । आणिक ऐकें ॥ ३७९ ॥
आतां नियमुचि हा एकला । जीवें करावा आपुला ।
जैसा कृतनिश्चयाचिया बोला । बाहेरा नोहे ॥ ३८० ॥
जरी येतुलेनि चित्त स्थिरावें । तरी काजा आलें स्वभावें ।
नाही तरी घालावें । मोकलुनी ॥ ३८१ ॥
मग मोकलिलें जेथ जाईल । तेथूनि नियमूचि घेऊनि येईल ।
ऐसेनि स्थैर्याची होईल । सवे ययां ॥ ३८२ ॥
प्रशान्तमनसं ह्येनं योगिनं सुखमुत्तमम् ।
उपैति शान्तरजसं ब्रह्मभूतकल्मषम् ॥ २७ ॥
पाठीं केतुलेनि एके वेळी । तया स्थैर्याचेनि मेळें ।
आत्मस्वरुपाजवळें । येईल सहजें ॥ ३८३ ॥
तयातें देखोनि आंगा घडेल । तेथ अद्वैतीं द्वैत बुडेल ।
आणि ऐक्यतेजें उघडेल । त्रैलोक्य हें ॥ ३८४ ॥
आकाशीं दिसे दुसरें । ते अभ्र जैं विरे ।
तै गगनचि कां भरे । विश्व जैसें ॥ ३८५ ॥
तैसे चित्त लया जाये । आणि चैतन्यचि आघवें होये ।
ऐसी प्राप्ति सुखोपायें । आहे येणें ॥ ३८६ ॥
युञ्जन्नेवं सदात्मनं योगी विगतकल्मषः ।
सुखेन ब्रह्मसंस्पर्शमत्यन्तं सुखमश्नुते ॥ २८ ॥
या सोपिया योगस्थिती । उकलु देखिला गा बहुतीं ।
संकल्पाचिया संपत्ती । रुसोनियां ॥ ३८७ ॥
तें सुखाचेनि सांगातें । आलें परब्रह्मा आंतौतें ।
तेथ लवण जैसें जळातें । सांडु नेणे ॥ ३८८ ॥
तैसें होय तिये मेळीं । मग साम्यरसाचिया राऊळीं ।
महासुखाची दिवाळी । जगेंसि दिसे ॥ ३८९ ॥
ऐसें आपुले पायवरी । चालिजे आपुले पाठीवरी ।
हें पार्था नागवे तरी । आन ऐकें ॥ ३९० ॥
सर्वभूस्थमात्मानं सर्वभूतानि चात्मनि ।
इक्षते योगयुक्तात्मा सर्वत्र समदर्शनः ॥ २९ ॥
यो मां पश्यति सर्वत्र सर्वं च मयि पश्यति ।
तस्याहं न प्रणश्यामि स च मे न प्रणश्यति ॥ ३० ॥
तरी मी तंव सकळ देहीं । असे एथ विचारु नाहीं ।
आणि तैसेंति माझ्या ठायीं । सकळ असे ॥ ३९१ ॥
हें ऐसेंचि संचलें । परस्परें मिसळलें ।
बुद्धी घेपे एतुलें । होआवें गा ॥ ३९२ ॥
एऱ्हवीं तरी अर्जुना । जो एकवटलिया भावना ।
सर्वभूतीं अभिन्ना । मातें भजे ॥ ३९३ ॥
भूतांचेनि अनेकपणें । अनेक नोहे अंतःकरणें ।
केवळ एकत्वचि माझें जाणें । सर्वत्र जो ॥ ३९४ ॥
मग तो एक हा मियां । बोलता दिसतसे वायां ।
एऱ्हवीं न बोलिजे तरी धनंजया । तो मीचि आहें ॥ ३९५ ॥
दीपा आणि प्रकाशा । एकवंकीचा पाडु जैसा ।
तो माझ्या ठायी तैसा । मी तयामाजीं ॥ ३९६ ॥
जैसा उदकाचेनि आयुष्यें रसु । कां गगनाचेनि माने अवकाशु ।
तैसा माझेनि रुपें रुपसु । पुरुष तो गा ॥ ३९७ ॥
सर्वभूतस्थितं यो मां भजत्येकत्वमास्थितः ।
सर्वथा वर्तमानोऽपि स योगी मयि वर्तते ॥ ३१ ॥
जेणें ऐक्याचिये दिठी । सर्वत्र मातेचि किरीटी ।
देखिला जैसा पटीं । तंतु एकु ॥ ३९८ ॥
कां स्वरुपें तरी बहुतें आहाती । परि तैसी सोनीं बहुवें न होती ।
ऐसी ऐक्याचळाची स्थिती । केली जेणें ॥ ३९९ ॥
ना तरी वृक्षांचीं पानें जेतुलीं । तेतुलीं रोपे नाहीं लाविलीं ।
ऐसी अद्वैतदिवसें पाहली । रात्री जया ॥ ४०० ॥
तो पंचात्मकीं सांपडे । तरी मग सांग पा कैसेनि अडे ।
जो प्रतीतीचेनि पाडें । मजसी तुके ॥ ४०१ ॥
माझें व्यापकपण आघवें । गवसलें तयाचेनि अनुभवें ।
तरी न म्हणतां स्वभावें । व्यापकु जाहला ॥ ४०२ ॥
आतां शरीरीं तरी आहे । परि शरीराचा तो नोहे ।
ऐसें बोलवरी होये । तें करु ये काइ ॥ ४०३ ॥
आत्मौपम्येन सर्वत्र समं पश्यति योऽर्जुन ।
सुखं वा यदि वा दुःखं स योगी परमो मतः ॥ ३२ ॥
म्हणोनि असो तें विशेषें । आपणपेयांसारिखें ।
जो चराचर देखे । अखंडित ॥ ४०४ ॥
सुखदुःखादि वर्मे । कां शुभाशुभे कर्में ।
दोनी ऐसी मनोधर्में । नेणेचि जो ॥ ४०५ ॥
जें समविषम भाव । आणिकही विचित्र जें सर्व ।
तें मानी जैसे अवयव । आपुले होती ॥ ४०६ ॥
हें एकैक काय सांगावें । जया त्रैलोक्यचि आघवें ।
मी ऐसें स्वभावें । बोधा आलें ॥ ४०७ ॥
तयाही देह एकु कीर आथी । लौकिकीं सुखदुःखी तयातें म्हणती ।
परि आम्हांतें ऐसीचि प्रतीती । परब्रह्मचि हा ॥ ४०८ ॥
म्हणोनि आपणपां विश्व देखिजे । आणि आपण विश्व होईजे ।
ऐसे साम्यचि एक उपासिजे । पांडवा गा ॥ ४०९ ॥
हें तूतें बहुतीं प्रसंगीं । आम्ही म्हणों याचिलागीं ।
जे साम्यापरौति जगीं प्राप्ति नाहीं ।। ४१० ।।
अर्जुन उवाच - योऽयं योगस्त्वया प्रोक्तः साम्येन मधुसूदन ।
एतस्याहं न पश्यामि चञ्चलत्वात् स्थित्तिं स्थिराम् ॥ ३३ ॥
चञ्चलं हि मनः कृष्ण प्रमाथि बलवद् दृढम् ।
तस्याहं निग्रहं मन्ये वायोरिव सुदुष्करम् ॥ ३४ ॥
अर्जुन म्हणे देवा । तुम्ही सांगा कीर आमुचिया कणवा ।
परी न पुरों जी स्वभावा । मनाचिया ॥ ४११ ॥
हें मन कैसें केवढें । ऐसें पाहों म्हणों तरी न सांपडें ।
एऱ्हवी राहाटावया थोडें । त्रैलोक्य यया ॥ ४१२ ॥
म्हणोनि ऐसें कैसें घडेल । जे मर्कट समाधी येईल ।
कां राहा म्हणितलिया राहेल । महावातु ॥ ४१३ ॥
जें बुध्दीतें सळी । निश्चयाते टाळी ।
धैर्येसी हातफळी । मिळऊनि जाय ॥ ४१४ ॥
जें विवेकातें भुलवी । संतोषासी चाड लावी ।
बैसिजे तरी हिंडवी । दाही दिशा ॥ ४१५ ॥
जें निरोधलें घे उवावो । जया संयमुचि होय सावावो ।
तें मन आपुला स्वभावो । सांडील काई ॥ ४१६ ॥
म्हणोनि मन एक निश्चळ राहेल । मग आम्हांसी साम्य होईल ।
हें विशेषेंही न घडेल । तयालागीं ॥ ४१७ ॥
श्रीभगवानुवाच - असंशयं महाबाहो मनो दुर्निग्रहं चलम् ।
अभ्यासेन तु कौन्तेय वैराग्येण च गृह्यते ॥ ३५ ॥
तंव कृष्ण म्हणती साचचि । बोलत आहासि तें तैसेंचि ।
यया मनाचा कीर चपळचि । स्वभावो गा ॥ ४१८ ॥
परि वैराग्यचेनि आधारें । जरि लाविलें अभ्यासाचिये मोहरें ।
तरि केतुलेनि एके अवसरें । स्थिरावेल ॥ ४१९ ॥
कां जें यया मनाचें एक निकें । जें देखिले गोडीचिया ठाया सोके ।
म्हणोनि अनुभवसुखचि कवतिकें । दावीत जाइजे ॥ ४२० ॥
असंयतात्मना योगो दुष्पाप इति मे मतिः ।
वश्यात्मना तु यतता शक्योऽवाप्तुमुपायतः ॥ ३६ ॥
एऱ्हवीं विरक्ती जयांसि नाही । जे अभ्यासीं न रिघती कहीं ।
तयां नाकळे हें आम्हीही । न मनू कायी ॥ ४२१ ॥
परी यमनियमांचिया वाटा न वचिजे । कहीं वैराग्याची से न करिजे ।
केवळ विषयजळीं ठाकिजे । बुडी देऊनी ॥ ४२२ ॥
या जालिया मानसा कहीं । युक्तीची कांबी लागली नाहीं ।
तरी निश्चळ होईल काई । कैसेनि सांगे ॥ ४२३ ॥
म्हणोनि मनाचा निग्रह होये । ऐसा उपाय जो आहे ।
तो आरंभीं मग नोहे । कैसा पाहों ॥ ४२४ ॥
तरी योगसाधन जितुकें । कें अवघेचि काय लटिकें ।
परि आपणयां अभ्यास न ठाके । हेंचि म्हण ॥ ४२५ ॥
आंगी योगाचें होय बळ । तरी मन केतुलें चपळ ।
काय महदादि हें सकळ । आपु नोहे ॥ ४२६ ॥
तेथ अर्जुन म्हणे निकें । देवो बोलती तें न चुके ।
साचचि योगबळेंसीं न तुके । मनोबळ ॥ ४२७ ॥
तरी तोचि योगु कैसा केवीं जाणों । आम्ही येतुले दिया याची मातुही नेणों ।
म्हणोनि मनातें जी म्हणों । अनावर ॥ ४२८ ॥
हा आतां आघवेया जन्मा । तुझेनि प्रसादें पुरुषोत्तमा ।
योगपरिचयो आम्हां । जाहला आजी ॥ ४२९ ॥
अर्जन उवाच -अयतिः श्रध्दयोपेतो योगात् चलितमानसः ।
अप्राप्य योगसंसिध्दि कां गतिं कृष्ण गच्छति ॥ ३७ ॥
कच्चित् नोभयविभ्रष्टश्छिन्नाभ्रमिव नश्यति ।
अप्रतिष्ठो महाबाहो विमूढो ब्राह्मणः पथि ॥ ३८ ॥
एतत् मे संशयं कृष्ण छेत्तुमर्हस्यशेषतः ।
त्वदन्यः संशयस्यास्य छेत्ता न ह्युपपद्दते ॥ ३९ ॥
परि आणिक एक गोसांविया । मज संशयो असे साविया ।
तो तूंवांचूनि फेडावया । समर्थु नाहीं ॥ ४३० ॥
म्हणोनि सांगे गोविंदा । कवण एकु मोक्षपदा ।
झोंबत होता श्रध्दा । उपायेंविण ॥ ४३१ ॥
इद्रिंयग्रामोनि निघाला । आस्थेचिया वाटा लागला ।
आत्मसिद्धीचिया पुढिला । नगरा यावया ॥ ४३२ ॥
तंव आत्मसिद्धी न ठकेचि । आणि मागुतें न येववेचि ।
ऐसा अस्तु गेला माझारींचि । आयुष्यभानु ॥ ४३३ ॥
जैसें अकाळीं आभाळ । अळुमाळु सपातळ ।
विपायें आलें केवळ । वसे ना वर्से ॥ ४३४ ॥
तैसी दोन्ही दुरावलीं । जे प्राप्ती तंव अलग ठेली ।
आणि अप्राप्तीही सांडवली । श्रध्दा तया ॥ ४३५ ॥
ऐसा वोलांतरला काजीं । जो श्रध्देचांचि समाजीं ।
बुडाला तया हो जी । कवण गति ॥ ४३६ ॥
श्रीभगवानुवाच-पार्थ नैवेह नामुत्र विनाशस्तस्य विद्यते ।
न हि कल्याणकृत् कश्चित् दुर्गतिं तात गच्छति ॥ ४० ॥
तंव कृष्ण म्हणती पार्था । जया मोक्षसुखीं आस्था ।
तया मोक्षावांचुनि अन्यथा । गती आहे गा ॥ ४३७ ॥
परि एतुलेंचि एक घडे । जें माझारी विसवावें पडे ।
तेंही परि ऐसेनि सुरवाडें । जो देवां नाहीं ॥ ४३८ ॥
एऱ्हवी अभ्यासाचा उचलतां । पाउलीं जरी चालतां ।
तरी दिवसाआधीं ठाकिता । सोऽहंसिध्दीतें ॥ ४३९ ॥
परि तेतुला वेगु नव्हेचि । म्हणऊनि विसांवा तरी निकाचि ।
पाठीं मोक्षु तंव तैसाचि । ठेविला असे ॥ ४४० ॥
प्राप्य पुण्यकृतां लोकानुषित्वा शाश्वतीः समाः ।
शुचीनां श्रीमतां गेहे योगभ्रष्टोऽभिजायते ॥ ४१ ॥
ऐसें कवतिक हें कैसें । जें शतमखा लोक सायासें ।
ते तो पावे अनायासें । कैवल्यकामु ॥ ४४१ ॥
मग तेथिंचे जे अमोघ । अलौकिक भोग ।
भोगितांही सांग । कांटाळे मन ॥ ४४२ ॥
हा अंतरायो अवचितां । कां वोढवला भगवंता ।
ऐसा दिविभोग भोगितां । अनुतापी नित्य ॥ ४४३ ॥
पाठीं जन्मे संसारी । परि सकळ धर्माचिया माहेरीं ।
लांबा उगवे आगरीं । विभवश्रियेचा ॥ ४४४ ॥
जयातें नीतिपंथे चालिजे । सत्यधूत बोलिजे ।
देखावें तें देखिजे । शास्त्रदृष्टी ॥ ४४५ ॥
वेद तो जागेश्वरु । जया व्यवसाय निजाचारु ।
सारासारविचारु । मंत्री जयाते ॥ ४४६ ॥
जयाचा कुळीं चिंता । जाली ईश्वराची पतिव्रता ।
जयातें गृहदेवता । आदि ऋध्दि ॥ ४४७ ॥
ऐसी निजपुण्याची जोडी । वाढिन्नली सर्वसुखाची कुळवाडी ।
तिये जन्मे तो सुरवाडी । योगच्युतु ॥ ४४८ ॥
अथवा योगिनामेव कुले भवति धीमताम् ।
एतद्धि दुर्लभतरं लोके जन्म यदिदृश्यम् ।। ४२ ॥
तत्र तं बुद्धिसंयोगं लभते पौर्वदेहिकम् ।
यतते च ततो भूयः संसिद्धौ कुरुनन्दन ॥ ४३ ॥
अथवा ज्ञानाग्निहोत्री । जे परब्रह्मण्य श्रोत्री ।
महासुखक्षेत्रीं । आदिवंत ॥ ४४९ ॥
जे सिद्धांताचिया सिंहासनीं । राज्य करिती त्रिभुवनीं ।
जे कूंजते कोकिल वनीं । संतोषाचां ॥ ४५० ॥
जे विवेकग्रामींचां मुळीं । बैसले आहाति नित्य फळीं ।
तया योगियांचिया कुळीं । जन्म पावे ॥ ४५१ ॥
मोटकी देहाकृती उमटे । आणि निजज्ञानाची पाहांट फुटे ।
सूर्यापुढें प्रगटे । प्रकाशु जैसा ॥ ४५२ ॥
तैसी दशेची वाट न पहातां । वयसेचिया गांवा न येतां ।
बाळपणींच सर्वज्ञता । वरी तयातें ॥ ४५३ ॥
तिये सिद्धप्रज्ञेचेनि लाभें । मनचि सारस्वतें दुभे ।
मग सकळ शास्त्रे स्वयंभें । निघती मुखें ॥ ४५४ ॥
ऐसें जे जन्म । जयालागीं देव सकाम ।
स्वर्गीं ठेले जप होम । करिती सदा ॥ ४५५ ॥
अमरीं भाट होईजे । मग मृत्युलोकातें वानिजे ।
ऐसें जन्म पार्था गा जे । तें तो पावे ॥ ४५६ ॥
पूर्वाभ्यासेन तेनैव ह्रियते ह्यवशोऽपि सः ।
जिज्ञासुरपि योगस्य शब्दब्रह्मातिवर्तते ॥ ४४ ॥
आणि मागील जे सद्बुद्धि । जेथ जीवित्वा जाहाली होती अवधि ।
मग तेचि पुढती निरवधि । नवी लाहे ॥ ४५७ ॥
तेथ सदैवा आणि पायाळा । वरि दिव्यांजन होय डोळां ।
मग देखे जैसीं अवलीळा । पाताळधनें ॥ ४५८ ॥
तैसें दुर्भेद जे अभिप्राय । कां गुरुगम्य हन ठाय ।
तेथ सौरसेंवीण जाय । बुद्धी तयाची ॥ ४५९ ॥
बळियें इंद्रियें येती मना । मन एकवटे पवना ।
पवन सहजें गगना । मिळोंचि लागे ॥ ४६० ॥
ऐसें नेणों काय आपैसें । तयातेंचि कीजे अभ्यासें ।
समाधी घर पुसे । मानसाचें ।। ४६१ ॥
जाणिजे योगपीठीचा भैरवु । काय आरंभरंभेचा गौरवु ।
की वैराग्यसिद्धीचा अनुभवु । रुपा आला ॥ ४६२ ॥
हा संसारु उमाणितें माप । का अष्टांगसामग्रीचें द्वीप ।
जैसे परिमळेंचि धरिजे रुप । चंदनाचें ॥ ४६३ ॥
तैसा संतोषाचा काय घडिला । कीं सिद्धिभांडारीहूनि काढिला ।
दिसे तेणें मानें रुढला । साधकदशे ॥ ४६४ ॥
प्रयत्नाद् यतमानस्तु योगी संशुद्धकिल्बिषः ।
अनेकजन्मसंसिद्धस्ततो याति परां गतिम् ॥ ४५ ॥
जे वर्षशतांचिया कोडी । जन्मसहस्त्रांचिया आडी ।
लंघितां पातला थडी । आत्मसिद्धीची ॥ ४६५ ॥
म्हणोनि साधनजात आघवें । अनुसरे तया स्वभावें ।
मग आयतिये बैसे राणिवे । विवेकाचिये ॥ ४६६ ॥
पाठीं विचारितया वेगां । तो विवेकुही ठाके मागां ।
मग अविचारणीय तें आंगा । घडोनि जाय ॥ ४६७ ॥
तेथ मनाचें मेहुडें विरे । पवनाचे पवनपण सरे ।
आपणपां आपण मुरे । आकाशही ॥ ४६८ ॥
प्रणवाचा माथा बुडे । येतुलेनि अनिर्वाच्य सुख जोडे ।
म्हणोनि आधींचि बोलु बहुडे । तयालागीं ॥ ४६९ ॥
ऐसी ब्रह्माची स्थिती । जे सकळां गतींसी गती ।
तया अमूर्ताची मूर्ती । होऊनि ठाके ॥ ४७० ॥
तेणें बहुतीं जन्मीं मागिलीं । विक्षेपांची पाणिवळें झाडिलीं ।
म्हणोनि उपजतखेंवो बुडाली । लग्नघटिका ॥ ४७१ ॥
आणि तद्रूपतेसीं लग्न । लागोनि ठेलें अभिन्न ।
जैसे लोपलें अभ्र गगन । होऊनि ठाके ॥ ४७२ ॥
तैसें विश्व जेथ होये । मागौतें जेथ लया जाये ।
तें विद्यमानेंचि देहें । जाहला तो गा ॥ ४७३ ॥
तपस्विभ्योऽधिको योगी ज्ञानिभ्योऽपि मतोऽधिकः ।
कर्मिभ्यश्चाधिको योगी तस्मात् योगी भवार्जुन ॥ ४६ ॥
जया लाभाचिया आशा । करुनि धैर्यबाहूंचा भंरवसा ।
घालीत षट्कर्माचा धारसा । कर्मनिष्ठ ॥ ४७४ ॥
कां जिये एकी वस्तुलांगी । बाणोनि ज्ञानाची व्रजांगी ।
झुंजत प्रपंचेंशीं समरंगीं । ज्ञानिये गा ॥ ४७५ ॥
अथवा निलागें निसरडा । तपोदुर्गाचा आडकडा ।
झोंबती तपिये चाडा । जयाचिया ॥ ४७६ ॥
जें भजतियांसी भज्य । याज्ञिकांचे याज्य ।
एवं जें पूज्य । सकळां सदा ॥ ४७७ ॥
तेंचि तो आपण । स्वयं जाहला निर्वाण ।
जें साधकांचें कारण । सिद्ध तत्व ॥ ४७८ ॥
म्हणोनि कर्मनिष्ठां वंद्यु । तो ज्ञानियांसि वेद्यु ।
तापसांचा आद्यु । तपोनाथु ॥ ४७९ ॥
पैं जीवपरमात्मसंगमा । जयाचें येणें जाहले मनोधर्मा ।
तो शरीरीचि परि महिमा । ऐसी पावे ॥ ४८० ॥
म्हणोनि याकारणें । तूंतें मी सदा म्हणें ।
योगी होई अंतःकरणें । पंडुकुमरा ॥ ४८१ ॥
योगिनामपि सर्वेषां मद्गतेनान्तरात्मना ।
श्रद्धावान् भजते यो मां स मे युक्ततमो मतः ॥ ४७ ॥
अगा योगी जो म्हणिजे । तो देवांचा देव जाणिजे ।
आणि सुखसर्वस्व माझें । चैतन्य तो ॥ ४८२ ॥
जया भजता भजन भजावें । हे भक्तिसाधन जें आघवें ।
ते मीचि जाहलों अनुभवें । अखंडीत ॥ ४८३ ॥
मग तया आम्हां प्रीतीचें । स्वरुप बोली निर्वचे ।
ऐसें नव्हे गा तो साचें । सुभद्रापती ॥ ४८४ ॥
तया एकवटलिया प्रेमा । जरी पाडें पाहिजे उपमा ।
तरी मी देह तो आत्मा । हेचि होय ॥ ४८५ ॥
ऐसे भक्तचकोरचंद्रें । त्रिभुवनैकनरेंद्रे ।
बोलिलें गुणसमुद्रें । संजयो म्हणे ॥ ४८६ ॥
तेथ आदिलापासोनि पार्था । ऐकिजे ऐसीचि आस्था ।
दुणावली हें यदुनाथा । पावों सरले ॥ ४८७ ॥
कीं सावियाचि मनीं तोषला । जे बोला आरिसा जोडला ।
तेणें हरिखें आतां उपलवला । निरुपील ॥ ४८८ ॥
तो प्रसंगु आहे पुढां । जेथ शांतु दिसे उघडा ।
तो पालविजेल मुडा । प्रमेयबीजांचा ॥ ४८९ ॥
जें सात्विकाचेनि वडपें । गेलें आध्यात्मिक खरपें ।
सहजें निरोळले वाफे । चतुरचित्ताचे ॥ ४९० ॥
वरी अवधानाचा वाफसा । लाधला सोनयाऐसा ।
म्हणोनि पेरावया धिंवसा । निवृतीसी ॥ ४९१ ॥
ज्ञानदेव म्हणे मी चाडें । सद्गुरुंनी केलें कोडें ।
माथां हात ठेविला तें फुडें । बीजचि वाइलें ॥ ४९२ ॥
म्हणऊनि येणे मुखें जें जें निगे । तें संतांच्या हृदयीं साचचि लागे ।
हें असो सांगों श्रीरंगे । बोलिले जें ॥ ४९३ ॥
परी ते मनाचा कानी ऐकावें । बोल बुद्धीचां डोळां देखावें ।
हे सांटोवाटीं घ्यावें । चित्ताचिया ॥ ४९४ ॥
अवधानाचेनि हातें । नेयावें हृदयाआंतौते ।
हे रिझवितील आयणीतें । सज्जनांचिये ॥ ४९५ ॥
हे स्वहितातें निवविती । परिणामातें जीवविती ।
सुखाची वाहविती । लाखोली जीवां ॥ ४९६ ॥
आतां अर्जुनेंसीं श्रीमुकुंदे । नागर बोलिजेल विनोदें ।
तें वोंवियेचेनि प्रबंधें । सांगेन मी ॥ ४९७ ॥
इति श्रीमद्भगवदगीतासुपनिषत्सु ब्रम्हविद्यायां योगशास्त्रे श्रीकृष्णार्जुन संवादे आत्मसंयम योगो नाम षष्ठोऽध्यायः
॥ ॐ श्रीसच्चिनन्दार्पणमस्तु ॥
|
हे साहित्य भारतात तयार झालेले असून ते आता प्रताधिकार मुक्त झाले आहे. भारतीय प्रताधिकार कायदा १९५७ नुसार भारतीय साहित्यिकाच्या मृत्युनंतर ६० वर्षांनी त्याचे साहित्य प्रताधिकारमुक्त होते. त्यानुसार १ जानेवारी १९५६ पूर्वीचे अशा लेखकांचे सर्व साहित्य प्रताधिकारमुक्त होते. | 
|