लोकांची वैचारिकता (त्यात धर्म आलाच) यातूनच संस्कृती साकार होते हे वेगळे सांगायला नको. हे सर्व देशमुखांच्या कांदबरीतून आपोआप उलगडत जातं हे विशेष.
विशिष्ट भूमीतील विशिष्ट स्वभावाचे आणि धर्माचे हे लोक बऱ्याचदा इराणी साम्राज्याच्या तर क्वचित हिंदुस्थानातील राजसत्तेचा हिस्सा असत. त्यांना राजकीय अस्मिता देऊन त्यांचे स्वतंत्र राष्ट्र निर्माण करण्याचे श्रेय अहमदशहा अबदाली याचे. इराणचा बादशहा नादिरशहा याच्या सैन्यातील या सेनानीने नादिरशहाच्या खुनानंतर इराणी सत्तेविरुद्ध बंड पुकारून अफगाणांचे स्वतंत्र राज्य स्थापिले हेच अफगाणिस्तान. अबदाली या कृत्यामुळे त्याची तुलना राष्ट्रनिर्मात्या शिवाजी महाराजांशी करण्याचा मोह शेजवलकरांसारख्या साक्षेपी इतिहासकाराला आवरता आला नाही. अहमदनशहाच्या काळात पूर्वेकडे हिंदुस्थानमध्ये मोगलांची सत्ता असली तरी व्यवहारात ती मराठ्यांच्या हाती गेली होती. त्यामुळे अफगाण व मराठे यांचा संघर्ष अटळ होता. हिंदुस्थानातील तेव्हाचा म्हणजे अठराव्या शतकाच्या उत्तरार्धातील सत्तासंघर्ष हा मराठे आणि इंग्रज यांच्यातील होता असे वरकरणी दिसत असेल तरी त्या संघर्षाचा अफगाण हा आणखी एक भिडू असण्याची जाणीव मराठे आणि इंग्रज या दोघांनाही होती. हा त्यांच्या कल्पनाविलास नसून हिंदुस्थानातील मोगलांच्या राज्यमधील लढवयाच्या अफगाण्यांची लक्षणीय संख्या या वस्तुस्थितीवर आधारित जाणीव होती. त्याच्या अगोदर शेरशहा सूरीसारख्या अफगाणाने हिंदुस्थानात राज्य करून आपण मोगलांना पर्याय ठरू शकतो हे दाखवून दिले होतेच. त्यानंतर नशीब काढण्यासाठी हिंदुस्थानात येत राहिलेल्या अफगाणांनी उत्तर हिंदुस्थानात विशेषत: गंगायमुनेच्या दुआबात पठाणांनी चांगलेच बस्तान बसवले होते. त्यांच्यातलाच एक नजीबखान रोहिला हा मराठ्यांच्या पानिपतास निमित्त ठरला होता. आधी मराठ्यांनी आणि नंतर शिखांनी अफगाण्यांना आपल्या अंगावर घेऊन थोपवल्यामुळे इंग्रजांचे काम सोपे झाले. हिंदुस्थानच्या सत्तास्पर्धेत व संघर्षात अफगाणांना तोंड देण्याच्या प्रसंग त्यांच्यावर कधीच ओढवला नाही. मराठ्यांनी मात्र एकीकडे अफगाण आणि दुसरीकडे इंग्रज यांना टक्कर देत हिंदुस्थानचे पारतंत्र्य किमान पन्नास वर्षे तरी पुढे ढकलले.
मराठ्यांवर मात करीत इंग्रजांनी हिंदुस्थान घशात घातला तरी त्यांचा आणि अफगाणांचा संघर्ष मात्र वेगळ्या स्वरूपात चालूच राहिला. विशेष म्हणजे अफगाणिस्थानच्या विशिष्ट भूराजकीय स्थापनामुळे त्याला आंतरराष्ट्रीय राजकारणाचे वेगळे परिमाण लाभले.
युरोपमधील आपला क्रमांक एकचा शत्रू असलेल्या फ्रान्सला त्याची जागा
