पान:अस्पृश्य -विचार.pdf/88

वतन-वेतन. ६९ भार एका मुंठींत असे. ती स्थिति पालटून अधिकारांची विभागणी झाली, आणि लष्करी, नगदी, मुलकी, मीठ, कस्टम, अवकारी, पैमाष, शेतकी, वळू घोडे, पोलीस, जंगल, आरोग्य, न्याय, नोंदणी,शिक्षण, सडका, इमा-रती, पाटबंधारे, टपाल, तारायंत्र इत्यादि खातीं अलग करून तीं स्वतंत्र अधिका-यांकडे सोंपविण्यांत आलीं आहेत. खेड्यांचा संबंध जिल्ह्यापलीकडे प्रायः जात नाहीं; आणि सर्व इलाख्या-प्रांतांतले सुमारें २५० जिल्हे हेच हिंदुस्थानांतील ब्रिटिश अंमलाचे मध्यबिंदु होत. म्हणून आपण जिल्ह्यापर्यंतची राजव्यवस्था संक्षेपानें पाहूं. जिल्ह्यांत कलेक्टर हा अधिकारी सरकारचा प्रतिनिधि असतो. नगदी, घसुली, शेती, पैमाष, पतपेढ्या, पेोलीस, जगल, अबकारी, मीठ, नोंदणी, कारखाने तपासणें इत्यादि खातीं जरी त्याजकडे मुख्यत्वें असतात तरी अमुक खात्याच्या कामांत कलेक्टरचा हात, निदान बोट नाहीं, असें एकही ख़ातें नाहीं. कलेक्टरला डिस्ट्रिक्ट मेंजिस्ट्रेट व डिस्ट्रिक्ट रजिट्रार असे हुद्दे आहेत; आणि जिल्ह्यांतील फौजदारी व दस्तऐवज नोंदणी ह्या कानांवर त्या वो डुकना चालते. फार मोठ्या गुन्ह्यांशिवाय सर्व गुन्ह्यांचा इनसाफ करण्याचा अधिकार कलेक्टरला असतो. जिल्ह्याला लागून संस्थान असलें, तर त्याचा पेलिटिकल एजंट कलेक्टरच असतो. जिल्ह्यांतील पेोलीसचा कारभार डिस्ट्रिक्ट सुपरिंटेंडंट ऑफ पोलिस, व जगल फार असलें तर जंगलावात्याचा कारभार डिव्हिजनल फॅरेस्ट अॅफिसर - कलेक्टरच्या देखरेखीखालीं पहातात; आणि मीठ, अफू,अबकारी,एक्साईज खात्याचे असिस्टंट कलेक्टर व इन्स्पेक्टर्सवर त्याचीच हुकमत असते. देणें घेणें, वांटण्या, गहाण, विक्री, करारमदार, हक व हितसंबंध वगैरे दिवाणी स्वरूपाचे दावे, आणि मोठाले फौजदारी गुन्हे ह्यांचा इनसाफ डिस्ट्रक्ट जज करती. सडका, सरकारी इमारती, पाटबंधारे, ह्या कामांवर एक्झिक्युटिव्ह एंजिनीयर असतो. पाटबंधाच्यांचीं कामें मीठालीं असल्यास त्यांवर स्वतंत्र इगेिशन एक्झिक्युटिव्ह एंजिनीयर असतो, आणि त्याकडे शेतीला पाटाचें पाणी सोडण्याचें काम असतें. शाळा