वातानें कोठा क्रूर असतो, यावर विरेचनाचा उपयोग कष्टाने होतो. पित्तानें कोठा मृदु असतो यावर सौम्य विरेचन लागू पडते.
कफानें कोठा मध्यम असतो. यावर तीव्र विरेचन योजावें लागतें.
( निदान चिकित्सेमध्यें नित्य व्यवहार्य अशा या गोष्टी चिकित्सकाचे ध्यानीं नेहमीं असाव्या लागणाऱ्या असल्याने त्यांचा उल्लेख केला आहे. याला आयुर्वेदीय ग्रंथाचे आधार मुळांतील खाली क्रमानें दिले आहेत. )
( १ ) वायुः पित्त कफश्चेति त्रयो दोषाः समासतः ॥
विकृताऽविकृता देहं धनंति ते वर्तयंति च ॥ १ ॥ सू. अ. १ले.
(२) विसर्गादानविक्षेपैः सोमसूर्यानिला यथा ॥
( ३ ) धारयंति जगद्देहं कफपित्तानिलास्तथा ॥ २ ॥ सु. अ. १९
( ४ ) तत्र 'वा, गतिगंधनयोरिति धातुः,
'तप, संतापने, 'श्लिष अलिंगने,
इत्येषां व तपित्तश्लेष्मेति रूपाणि भवंति ॥ ३ ॥
(५) ते व्यापिनोपि हृन्नाभ्योरधोमध्योर्ध्वसंश्रयाः ।। अ.सू. अ. १
(६) तत्र रूक्षो लघुः शीतः खरः सूक्ष्मश्चलोऽनिलः ॥ ४ ॥
पित्तं सस्नेहतीक्ष्णोष्णं लघुवित्रं सरं द्रवम् ॥
स्निग्धः शीतो गुरुर्मदः श्लक्ष्णोमृत्स्नः स्थिरः कफः ॥५॥
अ. ह. सू. अ. १
[ ७ । तत्रास्थानि स्थितो वायुः पित्तं तु स्वेदरक्तयोः ॥
श्लेष्मा शेषेषु ॥}}
(८) पक्काशयकटीसक्थि श्रोत्रास्थिस्पर्शनेंद्रियांस्थानं वातस्य ॥
नाभिरामाशयः स्वेदो लसीका रुधिरं रसः ॥
दृकस्पर्शनं च पितस्य । (७)
उरःकंठशिरः क्लोम पर्वाण्याशयो रसः ॥
मेदो घ्राणं च जिव्हा च कफस्य ॥
अ.हृ.सू. अ. १२ श्लोक १-३
(९) प्राणादिभेदात् पंचाला वायुःप्राणोऽत्र मूर्धगः ॥
उर. कंठचरो बुद्धिहृदयेद्वियचित्तधृक् ॥ ११ ॥ ( ९ )
ष्ठीवनश्चवधूद्वारनिश्वासान्नप्रवेशकृत् ॥
उरःस्थानमुदानस्य नासानाभिगलांश्चरेत् ॥ १ ॥ ( १० )
वाक्प्रवृत्तिप्रयत्नोज बलवर्णस्मृतिक्रियः ॥
व्यानो हृदिस्थितः कृत्स्नदेहचारी महाजवः ॥ १ ॥ ( ११ )
