पान:आरोग्याचा शोध (वेध - विकार मुक्तीचे).pdf/२५८

योग्य रीतीने केल्यास जसा उत्तम फायदा होतो, तसा अयोग्य रीतीने केल्यास तोटाही होऊ शकतो, ते अनारोग्याला आमंत्रण ठरते, हे विसरता कामा नये.
 "प्राणायामेन युक्तेन सर्व रोगक्षयो भवेत् ।
 अयुक्ताभ्यास योगेन सर्व रोगो समुद्भवः ॥२-१६॥"
 ही पतंजलींनी दिलेली सूचना गांभीर्यानेच घेतली पाहिजे. प्राणायामावर अनेक लेखकांनी पुस्तके लिहून त्याचे निरनिराळे पैलू दाखवले आहेत. माझा विश्वास व थोडाफार अभ्यास लोणावळ्याच्या 'कैवल्यधाम' या संस्थेने स्वीकारलेल्या पद्धतीचा आहे. पंचवीस-तीस वर्षांपूर्वी नागपूर येथे असताना जनार्दन स्वामी यांच्याकडूनही अनेक गोष्टी शिकलो. जनार्दन स्वामी हे संन्यासी व स्वामी विवेकानंदांचे अनुयायी व त्यांना मिळालेल्या आज्ञेप्रमाणे ते हेच कार्य करत असत. घेरंड संहिता, हठयोग प्रदीपिका व योगोनिषद यामध्ये दहा प्राणांची माहिती सांगितली आहे. ती फार महत्त्वाची आहे.

२५७