सन १९९० मध्ये मी फ्रान्समध्ये असताना तेथील लूर (Louvre) म्युझियम, इत्यादी तीन दिवस पाहिले होते. व्हिडिओ कॉमेंट्री, गाईड घेण्याइतके पैसे माझ्याकडे नव्हते. नाही म्हणायला माहितीपत्रक काय ते हाती. मला आठवते माझ्या पुढे फ्रान्समधील शाळेची सहल होती. शाळा चक्क प्राथमिक, एक वर्ग होता. शिक्षिका होत्या तीन. एक इतिहासाची, एक चित्रकलेची, एक भाषेची. प्रत्येक दालनात तीनही शिक्षिका तीन अंगांनी मुलांना माहिती देत होत्या. शाळा इंग्रजी माध्यमाची असणे माझ्या पथ्यावर पडले. मी शिक्षिकांशी संपर्क, मैत्री करून तीनही दिवस सवलतीच्या दरात ते संग्रहालय पाहत जगाचा चित्रकलेचा, चित्रकारांचा इतिहास समजून घेतला. शिल्पकला कळली. स्थापत्य समजले. मोनालिसा भेटली. विंची आकळला.
मुले, शिक्षक सहलीला जाऊन आली व त्यांनी परिपाठाच्या वेळी सहलीची माहिती शाळेला दिली असे घडत नाही. सहलीमुळे विद्यार्थ्यांच्या ज्ञान, निरीक्षण, संकल्पनवृत्ती, कल्पनाविस्तार, प्रयोगक्षमता, इत्यादींचा विकास होईल असे जाणीवपूर्वक प्रयत्न व्हायला हवेत. जिज्ञासावर्धनार्थ सहलीसारखे दुसरे साधन आणि माध्यम नाही. सहल म्हणजे आविष्कार, नेतृत्वसंधीच होय. सहलीत विद्यार्थ्यांमध्ये जो आपलेपणा, नाते निर्माण होते, ते अधिक महत्त्वाचे असते. नाच, गाणी, भेंड्या, सहकार्य, स्वावलंबनाचा गोफ म्हणजे सहल. अनौपचारिक शिक्षण सहलीतून जितके होते, त्याची भरपाई बंद वर्गातील औपचारिक शिक्षण कधीच करू शकत नाही. निसर्गसान्निध्य, गिर्यारोहण, भटकंती, शिबिर, शेकोटी, राहुटीतील राहणे, जेवण करणे, स्वतःचे स्वतः सर्च करणे यात केवढा मोठा सामाजिक सहजीवनानंद! यात विरंगुळा, मनोरंजनाचा मेळ माणूसघडणीशी हवा.
सहलीला उद्दिष्ट हवे. उद्दिष्टानुसार नियोजन हवे. सहलीत सर्व विद्यार्थी सहभागी होतील असे पाहायला हवे. पालकांना विश्वासात घेऊन सहल आयोजन व्हावे. सहल बसने जाणार असेल तर तिचा परवाना आहे की नाही, ड्रायव्हरकडे लायसेन्स आहे की नाही, तो शिकाऊ की तरबेज हे पाहायला हवे. सहलकाळचा शिक्षक व विद्याथ्र्यांचा विमा उतरविता येतो, हे किती शाळा आणि शिक्षक जाणतात? माहीत असेल तर विमा उतरवतात का? शाळा खात्याची परवानगी घेतात का? पूर्वभेट, पूर्वाध्यास, पूर्वनियोजन, पूर्वपरवानगी, वेळेचे व्यवस्थापन, आपत्कालीन व्यवस्थापन, प्रथमोपचार पेटी किती तरी व्यवधाने शिक्षकाला सांभाळावी लागतात. सहलीनंतर शिक्षकांना सक्तीची पर्यायी सुट्टी, विश्रांती हवी. अधिक कार्य वेतन (ओव्हरटाइम) हवे.
