________________
२६ / गंगाजल त्याचे एक कारण, तसेच त्या दोघांचा स्वभाव हेही दुसरे कारण. सईताई सुरेख होत्या, प्रेमळ होत्या, त्यांना काव्याची गोडी होती, पण त्याचे मन लहान मुलाचे, अविकसित असे राहिले. संसारातील अनुभवांनी त्यात जा खोली यायची, ती आलीच नाही. इतकेच नाही, तर मानसिक विकृताला बळी पडून त्यांची सगळीच मानसिक वाढ एक प्रकारे खुंटली होती. शकू त्यांची पहिली मुलगी. तिच्या पाठोपाठच दीड वर्षात त्यांना मुलगा झाला आणि तो वर्षाच्या आतच गेलाही. त्या दु:खाने त्यांच्या मनावर कार विलक्षण परिणाम झाला असला पाहिजे. माझ्या लहानपणी मला ह्या कळत नसत, पण आता मात्र त्यांची संगती लागते. आपल्याभोवता का तरी लहान मूल असल्याखेरीज त्यांना जेवणच जात नसे. आम्ही सगळा जेवून शाळेत गेलो, म्हणजे त्या शेजारच्या लिमयांच्या घरचा मुल " आणीत, नाही तर गुण्यांच्या मधूला तरी घेऊन येत व आपल्या समार का जेवत. सईताईंच्या बरोबर बाजारात जायला मोठी गंमत असे. त्या । मला आणि शकूला काही तरी खाण्याची, खेळण्याची किंवा लेण्याचा घेऊन देत. स्वतः इतके जिन्नस खरेदी करीत की, त्यांची मागाहून बिले भागवता-भागवता बिचाऱ्या अप्पांच्या अगदी नाकी नऊ यात. खेळायच्या वस्तू विकत घ्यायचा फार नाद. हटकून एखादी तरा बार दर महिन्याला विकत आणीत असत. मी लहान असताना सर्वच गा त्यांचे ऊतू जाणारे औत्सुक्य व आनंद एवढ्यापुरतीच ही विकृता । मात्र रोग फारच बळावला. तो थेट त्यांच्या मत्यपर्यंत. त्याच वजा महिने पहाटेपासून रात्रीपर्यंत अतिशय धांदल, समारंभ, हालचाल है व काही महिने अगदी स्वस्थ बसून, नाही जेवण, नाही खाणे, नाही केवळ उदासीनता- असे जात. त्यांच्या प्रेमळपणाने मी त्य आकर्षित झाले खरी, पण पुढे ह्या आकर्षणाचे रूपांतर करुणेत झा अप्पांच्याबद्दल मात्र पहिल्याने भिऊन वागणारा मा. त्याच्याकडे ओढली गेले. त्यांचे मोठ्याने हसणे किंवा बोलण, त्याच्या वागण्यातील खडबडीतपणा हाांच्या मागचे वात्सल्य मला लागले. इंग्रजी वाङमयाची गोडी त्यांनीच मला लाविला मुलाच्या अदभुत-कथांपासून सुरुवात झाली. हळूहळू प्रार कादबऱ्या वाचून झाल्या. त्यामागून स्पेन्सर, मोर्ले, मिल वगर त्याच्याजवळ वाचले. ग्रंथ वाचताना मोठेपणी अधूनमधून त्यावर | मागाहून येणारी किा नऊ येत. त्यांना सताना सर्वच गोष्टींबद्दल व ही विकृती होती. पुढे पयत. त्यांचे वर्षाचे काही ' हालचाल ह्यांत जात; वाणे, नाही आंघोळ, गाने मी त्यांच्याकडे गणारी मी हळूहळू कवा बोलणे, किंवा वात्सल्य मला जाणवू लाविली. पहिल्यांदा हळू प्रसिद्ध-प्रसिद्ध ' मिल वगैरेंचे ग्रंथ मी पून त्यावर संभाषणही
