पान:निवडक अंतर्नाद.pdf/३६२

त्यांच्या डोक्यात का येत नाही ? मुळात समाजसेवेचा हा विंचू त्यांना डसतोच का ? गेल्या पंचवीस-तीस वर्षांत मी शेतकरी आंदोलनाच्या निमित्ताने सतत प्रवास करीत आहे. ठिकठिकाणी लोकांना भेटत आहे, चर्चा करत आहे. या सर्व प्रवासात स्वयंस्फूर्त क्षेत्रांतील असंख्य लहान-थोर नेत्यांना मी खूप जवळून पाहिले आहे एखाद- दुसरा अपवाद वगळता, त्यांतल्या बहुतेकांविषयी माझ्या मनात कौतुकाची भावना उरलेली नाही. यांतली बहुतेक मंडळी ही आपल्या शैक्षणिक, आर्थिक, व्यावसायिक जीवनात फारशी यशस्वी ठरलेली नाहीत. तरीही त्यांना असे वाटत असते, की आपण कोणीतरी खूप ग्रेट आहोत, आपली लायकी समाजाला पुरती कळलेली नाही. कसेही करून त्यांना प्रकाशात यायचे असते. (अशा प्रकारच्या सर्व विधानांना अपवाद नि:संशय असतात व या संदर्भातही असे अपवाद निश्चितच आहेत. परंतु असे अपवाद वगळता, सर्वसाधारणतः माझी निरीक्षणे बरोबर आहेत, असे मला वाटते.) अशा प्रकारचे स्वयंस्फूर्त कार्य करीत राहणे ही अशा मुळात सर्वसामान्य असलेल्या (Mediocre) काही मंडळींची गरजच असते. यामागे काही जैविक कारणेही आहेत. अशा कार्याद्वारे इतरांचे लक्ष स्वतःकडे वेधून घ्यायचा त्यांचा प्रयत्न असतो. दुबळे मूल किरकिर करून इतरांचे लक्ष स्वतःकडे वेधून घेत असते, तर गुटगुटीत मूल स्वभावतः च शांत, आत्ममग्न असते, ते स्वतःशीच खेळत असते, इतरांचे लक्ष वेधून घ्यायची त्याची फारशी धडपड नसते. अशा स्वयंसेवी कार्यकर्त्यांची नम्रता ही वरकरणी असते. आतून ही मंडळी अतिशय अहंकारी व महत्त्वाकांक्षी असतात. आपले कार्यक्षेत्र निवडतानासुद्धा स्वत:ला जास्तीत जास्त प्रसिद्धी व लोकमान्यता मिळेल असेच क्षेत्र ते निवडतात. आपल्या लौकिक जीवनात ही मंडळी फारशी यशस्वी नसतात. नोकरीधंद्यात अयशस्वी ठरलेली असतात. खूपदा आपल्या कौटुंबिक जीवनातही ती दुःखी असतात. नियतीची यांना कुठे ना कुठे जोरदार ठोकर बसलेली असते. आणि सामान्यतः अशीच मंडळी आपल्याला समाजकार्याकडे वळताना आढळतील, एके काळी कविता करणे वा कथा लिहिणे हे लोकमान्यता मिळवण्याचे सोपे माध्यम होते. आजकाल स्वयंस्फूर्त क्षेत्र हे असे माध्यम बनले आहे. कशालाच बळी पडत नाही. शेवटी सैतान त्याला म्हणतो, की पृथ्वीवर जाऊन सर्व मानवजातीच्या उद्धारासाठी बलिदान करण्याची संधी मी तुला देतो. हे प्रलोभन काही ख्रिस्ताला यळता येत नाही! दुसऱ्याचा उद्धार करण्यातली झिंग ही काही और असते. बऱ्याच स्वयंस्फूर्त कार्यकर्त्यांमध्ये मला एक आत्मकौतुकी (Narcissist) भावना आढळते. स्वतःवरच ते कमालीचे खूष असतात. वरवर जरी त्यांनी आपण हे सर्व इतरांसाठी करतो असा आव आणला, तरी प्रत्यक्षात मात्र आपल्या तेजोवलयात इतरांना सामील करून घ्यायची त्यांची अजिबात तयारी नसते. परोपकार ही एक चटकन चढणारी दारू आहे. सॉमरसेट मॉम हा माझा एक अतिशय आवडता लेखक. त्याने लिहिलेली एक छोटीशी कथा गंमतीदार आहे एकदा येशू ख्रिस्ताला सैतान भेटतो. ख्रिस्ताने मोहाला बळी पडावे यासाठी तो अनेक लोभ दाखवतो. सोने-नाणे, पैसा- अडका, जमीन- जुमला इत्यादी. पण येशू ख्रिस्त दुसऱ्याचा उद्धार करण्यातली झिंग ही काही और असते. बऱ्याच स्वयंस्फूर्त कार्यकर्त्यांमध्ये मला एक आत्मकौतुकी (Narcissist) भावना आढळते. स्वतःवरच ते कमालीचे खूष असतात. वरवर जरी त्यांनी आपण हे सर्व इतरांसाठी करतो असा आव आणला, तरी प्रत्यक्षात मात्र आपल्या तेजोवलयात इतरांना सामील करून घ्यायची त्यांची अजिबात तयारी नसते. समाजहितापेक्षा आपल्या संस्थेची महती, प्रॉपर्टी व एकूण स्थान कसे उंचावेल याच्यावरतीच त्यांचे जास्त लक्ष असते. तुम्ही यांच्या विविध संस्थांची ट्रस्ट डीड्स एकवार चाळून बघा. यातल्या बहुतेक जणांनी ट्रस्टी म्हणून आपणच तहहयात राहू याची तजवीज करून ठेवलेली असते. बाहेर यांनी लोकशाही मूल्यांचा कितीही गवगवा केला, तरी स्वत:च्या संस्था मात्र ते 'हम करे सो कायदा' याच भूमिकेतून चालवीत असतात, या मंडळींमध्ये एक गुण मात्र असतो. ही मंडळी बोलण्यात मोठी चतुर असतात. इकडली तिकडली वाचलेली दोनचार अवतरणे (quotations) फेकून विद्वत्तेचा आभास निर्माण करण्याची कला त्यांना चांगली अवगत झालेली असते. यांच्या संस्था म्हणजे यांचे व्यक्तिगत साम्राज्यच असते. यांच्या वागण्यातल्या विसंगतीला तर काही सीमाच नसते. वरवर गरिबांचा कळवळा दाखवणारी ही मंडळी स्वतः मात्र चैनीत जगत असतात. अन्य जीवनक्षेत्रांत त्यांना मिळू शकले असते, त्यापेक्षा जास्त उत्पन्न ही मंडळी या तथाकथित स्वयंस्फूर्त क्षेत्रातून स्वतःसाठी काढीत असतात. चर्चेत परकीयांना, विशेषतः अमेरिकेला, सतत दोष देणारी ही मंडळी आपल्या संस्थेला मदत मिळावी म्हणून मात्र सतत अमेरिकेपुढे झोळी पसरत असतात. वरकरणी ज्या उच्चभूंना ते नावे ठेवतात, त्यांच्यासारखेच जगायचा आतून ते प्रयत्न करत असतात, ही कार्यकर्ती मंडळी कमालीची मत्सरग्रस्त असतात. सर्व यशस्वी माणसांना 'लब्धप्रतिष्ठित म्हणून हिणवायला त्यांना आवडते. आपण तेवढे तत्त्वनिष्ठ आणि बाकीचे सारे भ्रष्ट अशी त्यांची ठाम धारणा असते. दुर्दैवाने समाजही अशा लोकांना त्यांचे वाजवीपेक्षा जास्त कौतुक करून डोक्यावर नाचवतो. अशा या कार्यकर्त्यांचा व्यासंग अजिबात नसतो. त्यांचे सगळे ज्ञान हे एक प्रकारचे पॅचवर्क असते थोडे इकडून घेतलेले, थोडे तिकडून घेतलेले. मला आश्चर्य वाटते, की समाजातील जे प्रश्न सोडवण्यासाठी ते झटत असतात, निदान त्यांचा वरकरणी तसा दावा तरी असतो, ते प्रश्न मुळात कसे निवडक अंतर्नाद ३६१