श्री. आवडे यांचं जीवन आयुष्यभर त्या दोन्हींचा ऊन-पावसाचा खेळ होऊन जातं. अशाच धर्मांतरित दलित महिलेशी त्यांचं लग्न होतं. गुलाबराव मोठी तोशीस सहन करून आपल्या अल्पशिक्षित पत्नीस शिकवून शिक्षिका करतात. स्वतःही वीज मंडळात कामगार शिक्षक होतात. माणसाचं शिक्षक होणं त्यातही दलित समाजातील माणसाचं शिक्षक होणं यात सामाजिक स्थित्यंतर आहे. सुरवंटाचं फुलपाखरू होणं ज्यांना माहीत आहे त्यांनाच आवडेंच्या जीवनातील सामाजिक कायाकल्प कळेल. मग लेखन, वाचन, भाषण, शिक्षण, प्रशिक्षण, पुरोगामी व्यक्ती व विचाराच्या वारशांनी ते एका जन्मात सात जन्मांची चढण चढून आज उच्चभ्रू म्हणून जगताना, मिरवताना मी पाहतो तेव्हा महात्मा फुले, राजर्षी शाहू महाराज, डॉ. आंबेडकरांच्या विचार, व्यवहाराचं मोल पुन्हा अधोरेखित होतं.
मी त्यांच्या कुटुंबाचा निकटवर्ती असल्याने कागदोपत्री दलित असलेलं हे कुटुंब संस्काराने ख्रिश्चन असलं तरी बौद्ध धर्माचे व्यवहार समाजरूढी म्हणून परंपरा म्हणून पाळताना जेव्हा मी पाहतो तेव्हा ती त्या काळच्या अनेक कुटुंबांची, एका मोठ्या संख्येच्या समाजवर्गाची घालमेल म्हणून माझ्या पुढे येते. कदाचित जात नि धर्मयुक्त केवळ 'माणूस जिणं' या कुटुंबाच्या वाट्यास येतं, तर आजच्यापेक्षा अधिक मोठी भरारी, झळाळी या कुटुंबास लाभती. दोन मुलं इंजीनिअर, एक डॉक्टर, एक सून डॉक्टर तर दुसरी उपजिल्हाधिकारी (तिचे जिल्हाधिकारी होणं आता केवळ कालगत औपचारिकताच) - मला आवडे यांची कथा स्वातंत्र्योत्तर दलित वर्ग विकासाची कथा म्हणून प्रातिनिधिक वाटते तशीच ती आगळी-वेगळी ही।
फिलिप लेज्यून यांनी आपल्या 'अॅटो-बायोग्राफिकल पॅक्ट' या समीक्षा ग्रंथात आत्मकथेचं साहित्यिक स्वरूप स्पष्ट केलं आहे. ते म्हणतात, ‘आत्मकथा ही गद्यात शब्दबद्ध झालेली प्रतिसादात्मक घटनांची एक शृंखला असते. अशा कथेत कथानायक आपला जीवनसंघर्ष वास्तव नि। वस्तुनिष्ठपणे प्रस्तुत करतो. त्यातून त्या व्यक्तीच्या विकासाचा एक आलेख आपसूकच तयार होतो. श्री. आवडे यांचं ‘ठिगळ' या व्याख्येचं मूर्त रूप. त्यात त्यांनी आपण, कुटुंबीय, परिजन सा-यांचं चित्र नि चारित्र्य रेखाटलंय. ते अधिक वस्तुनिष्ठपणे त्यांना मांडता आलं असतं. पण समाज आक्षेप पेलण्याचं बळ सर्वांच्यात असतं असं नाही. या कथेत आत्मविवरण । आहे, पण आत्मसमर्थन नाही. दुषण द्यायचे आहे, पण उपकृताच्या ओझ्याखाली दबलेलं जीवन त्यांना मोकळा श्वास घेण्याचं बळ वानप्रस्थातही
