ससाण्याच्या स्वाधीन करीना. तेव्हा ससाणा म्हणाला, 'याला तू माझ्या स्वाधीन केले नाहीस तर मी भुकेने मरेन, आणि माझी बायकामुले मरतील. त्यांची हत्या तुझ्या माथी येईल व तुला अधर्म घडेल.' हे ऐकून राजालाही प्रश्न पडला. कपोत द्यावा तर शरणागताचे रक्षण करण्याचे ब्रीद नष्ट होऊन अधर्म घडेल. न द्यावा तर अनेक प्राण्यांच्या हत्येची जबाबदारी येऊन त्यामुळे अधर्म घडेल. या वेळी ससाण्याचे रूप धारण करणारा इंद्र त्याला म्हणाला-
गुरुलाघवमादाय धर्माधर्मावीनर्णये
यतो भूयांस्ततो राजन् कुरुष्व धर्मनिश्चयम् ।
-वन. १३१।१३
राजा, धर्म कोणता व अधर्म कोणता याचा निर्णय करिताना तारतम्य पाहून त्यातल्या त्यात जो जास्त महत्त्वाचा वाटेल, (जे कृत्य जास्त फलदायी वाटेल) तो धर्म होय, असे तू ठरव.
इंद्राने या ठिकाणी श्रुतिवचनांचा हवाला न देता तुझी तारतम्य बुद्धी तू वापर व तू स्वतःच धर्माधर्म ठरव असे राजाला सांगितले. आणि याचे कारणही उघड आहे. असा दर वेळी उद्भवणारा प्रसंग कल्पून त्या त्या वेळी धर्म कोणता व अधर्म कोणता हे सांगून टाकणे श्रुतीलाही शक्य नाही.
युधिष्ठिराने एके प्रसंगी भीष्मांना प्रश्न केला की, 'मोठमोठे लोक सुद्धा आम्हांला बाह्यतः जे असत्य व निंद्य वाटते असे आचरण करतात; तर हीन असे जे दस्यू त्यांचे आचरण वेगळे कसे दाखविता येईल ? या प्रश्नामुळे मला कर्तव्याची दिशा कळेनाशी झाली आहे. तरी आपण मला मार्ग दाखवा. त्यावर भीष्मांनी उत्तर देताना जे प्रास्ताविक चार शब्द सांगितले आहेत त्यातील मर्म वरीलप्रमाणेच आहे. भीष्म म्हणाले- 'शास्त्रातील तत्त्वे
