पान:भूमी आणि स्त्री.pdf/८५

नक्षत्रपूजा नसून ती पावसाची, पर्यायाने इंद्राची पूजा असावी.
 'हस्त आणि शेतकरी झाला मस्त' अशी एक म्हण आहे. शेतीच्या दृष्टीने हस्त नक्षत्र अत्यन्त महत्त्वाचे मानले जाते. ते पहिल्या १४ देव नक्षत्रांपैकी एक आहे. खरिपाची पिके हाताशी आलेली असतात. त्या काळात पेरलेल्या धान्याची कणसे पक्व होत असतात. तर, रबीच्या पेरणीची तयारी सुरू झालेली असते. हस्ताचा पाऊस आणि ऊन भूमीला सुफलित करीत असतात. 'हादगा' ही सांकेतिक पूजा असून, ती हत्ती या मेघाचे प्रतीक असलेल्या चिन्हाभोवती गुंफलेली असावी. महाराष्ट्रात मेघपूजेची परंपरा फार जुनी आहे. 'ढगोमेघो' हा पाणदेवाची पूजा करणारा संप्रदाय महाराष्ट्रात आहे. पुरुषाच्या ठिकाणी असणारे वीर्य हे जलतत्त्व मानले जाते. हादग्यातील 'गज' हे जलतत्त्वाचे प्रतीक आहे. लक्ष्मी वा गौरी ही धरणीचे प्रतीक असून पावसाशिवाय मातीची कूस उजवत नाही. मेघाला हत्ती कल्पून केलेली ही पूजा 'पुरुषतत्त्वाची' असून भविष्यात फलित होणाऱ्या कुमारिका ही पूजा करतात असे श्री. वाकोडे नोंदवितात. त्यांच्या मते हादगा हा सुफलीकरणाची विधी आहे. गज-हत्ती हे जलतत्त्वाचे प्रतीक आहे. हत्तीच्या नावासाठी अमरकोशात चार पर्यायी नावाने जलतत्त्वाचा संकेत आहे. इरा म्हणजे जल. इराचा भरपूर साठा असलेला 'इरावान्'. 'इरावान्' मध्ये जन्मतो तो ऐरावत - हत्ती. अभ्रतांग, अभ्रवल्लभ ही दोन्ही नामे मेघसूचक आहेत. मेघाला मातंग, ऐरावत, हत्ती या संज्ञा दिलेल्या आढळतात. हादगा ही जलतत्त्वाची हत्तीच्या प्रतीकाद्वारे केलेली पूजा असून तो वीर्योत्पादक मेघ वा जलतत्त्वाचा सन्मान आहे. 'मेघदूत' या महाकाव्यात कालिदासने मेघाला 'कामतत्त्वा'चे प्रतीक मानले आहे. पुरुषाच्या ठिकाणी असलेले 'वीर्य' हे जलतत्त्व पौरुषाची खूण मानली जाते. हत्ती इंद्राला प्रिय असतो. हत्तीला जलक्रीडा अत्यन्त आवडते.
 गणपती, शिव आणि पार्वती या तीनही देवता अतिप्राचीन असून कालौघात वैदिकांनी त्यांचा नव्या स्वरूपात स्वीकार केला. गणपतीचे तोंड हत्तीसारखे असते. हस्ताच्या कृपेने लक्ष्मी.... धनसमृद्धी प्राप्त होते. म्हणजेच लक्ष्मी प्राप्त होते या जाणीवेतून 'गजलक्ष्मी' ची कल्पना निर्माण झाली असावी उदा. वेरूळच्या गजलक्ष्मीच्या चित्रशिल्पात हत्ती सोंडने पाण्याचा वर्षाव करीत आहे.
 भुलाबाई ही धरणीची, 'सर्जना'ची पूजा आहे. ती 'वर्षनाचे' प्रतीक असलेल्या

८०

भूमी आणि स्त्री