पान:मराठी रंगभुमी.djvu/२७९

२४५

भाग ३ रा.

घेणे, भक्षण, निद्रा, स्नान आणि शौचमुखमार्जनादि प्रातःक्रिया रंगभूमीवर प्रेक्षकांदेखत करणे हैं आर्यनाट्यशास्त्रकारांच्या मतें निषिद्ध आहेआणि चांगले नाटककर्ते या नियमांचे उल्लंघन सहसा करीत नाहीत. शाकुंतलाचे तिसऱ्या अंकांत दुष्यंतराजा शकुंतलेच्या ओष्ठावरील मधूचा आस्वाद घेण्याकरितां पुढे सरसावतो न सरसावतो इतक्यांत कवने मोठ्या युक्तीने हात आखडून अधिक प्रसंग टाळला आहे . वेणीसंहारांत द्रौपदीची वेणी धरून दुशासनाने तिला राजसभेत फरफरा ओढीत आण लेली दाखविली आहे आणि त्यामुळे संस्कृत नाट्यशाखाच्या नियमाचा अतिक्रम झालेला दिसतो खरा. तथापि, तसें केलें नसलो तर प्रेक्षकांच्या मनांत दुःशासनाविषयीं अपीति अथवा धिकार आणि द्रौपदीविषयीं अनुकंपा व्हावी तश उत्पन्न न होऊन नाटककत्यांचा हेतु निष्फळ झाला असता; द गून त्या ठिकाणीं झालेला नियमतिक्रम क्षम्य आहे. विद्धशालभंजिीतही निद्रा आणि विवाह असे दोन प्रसंग रंगभूमीवर घडवून आणिले आहेत. हे नाटकशाखाचे विरुद्ध आहे असे स्पष्टपणे झणण्यास कांहीं प्रत्यवाय दिसत नाही. भवभूति, कालिदास, श्रीहर्ष, शुद्रक वगैरे संस्कृत कवीन असा नियमभंग केल्याची उदाह रणे फारच क्वचित् सांपडतील. आधुनिक नाट्याचार्यांनी तरी सदहृ नियमांचा अतिक्रम कां करावा ते कळत नाहीं. हे नियम फार सूक्ष्म विचाराअंतीं आणि समाजाचें नीतिदृष्ट्या हित व्हावें व कोमल अंतःकरणाच्या संपुरुषांची मनें असभ्यपणाच्या गोष्ट पाहून दूषित होऊ नयेत अशाकरितां करून ठेविले आहेत. परंतु नाट्यकलेचा उद्धार करण्यासाठी अवतीर्ण झालेल्या आधुनिक कवींना हा सगळा पोरकटपणा वाटून त्यांनी या नियमांचा अतिक्रम करण्याचा जणू काय विडाच उचलिला आहे; फार काय, पण मुखमार्जन व वनांतर करणे व शौचास जावयास निघणें व लघुशंकेसाठी बसणे असले किळसवाणे प्रकारसुद्धां प्रेक्षकांसमोर दाखविण्यास त्यांना शरम वाटेनाश झाली आहे ! आणि प्रेक्षकांनाही असे प्रकार बघण्यांत मौज वाटते !