________________
२३ वें.] बीज. wwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwww द्विधा पावून झपाट्याने वाढत असते. मुख्य गर्भाच्या पुष्टतेकरितां ह्यांत पौष्टिक पेशींची तजवीज होत असते. गर्भ वाढू लागला, म्हणजे ह्यांत तयार होणा-या पेशींचे शोषण होत असते. काही बीजांत तें शोषण पूर्ण होऊन बीजदलें मोठी व मांसल होतात. काही बीजांत मगजाचे शोषण अर्धवट झाल्यामुळे त्याचे आवरण गर्भाभोवती राहते. जसें-एरंडी. एकदल-धान्यवनस्पतींत विशेषे. करून अशा प्रकारची मगजवेष्टित ( Albuminous ) बीजें पुष्कळ असतात, पण द्विदल वर्गामध्ये अन्नशोषण पूर्ण झाल्यामुळे बीजदलें पुष्ट होतात. येथे ही गोष्ट विसरता कामा नये की, मगजवेष्टित बीजें उगवू लागली म्हणजे बाहेरील मगज हळू हळू आंत शोषिला जाऊन बीजदले मोठी होतात. कसेही असो, मगजाचे अंतःशोषण झाल्याखेरीज जनन होत नसते. कधी कधी गर्भकोशासभोवती असलेला पोषक बलक ( nucellus ) सुद्धां बीजस्थितीत शिल्लक राहतो. बहुतकरून तो पोषक बलक गर्भकोश वाढत असतांना संपून जातो; पण काही वेळां अधिक असला तर, बीजस्थितीतही कायम राहतो. जसें-मिरे, मका, वगैरे. मक्यांत पिवळट कठीण मगजाचे वेष्टन असते, ते ह्या शिल्लक राहिलेल्या बलकापासूनच उगम पावतें.. सत्त्व, तेल, सात्विक अन्ने, नायट्रोजनयुक्त पोषक द्रव्ये, वगैरे निरनिराळ्या प्रकारची अन्ने बीजामध्ये असतात. ही सर्व द्रव्ये बीजास जनन होत असतां उपयोगी पडतात. गर्भधारणा झाल्यावर वनस्पतीतील सर्व विशिष्ट पोषक द्रव्ये बीजाकडे धावून त्यांत त्यांची सांठवण होते. ह्या ठिकाणी व्यवहारांतील मातृप्रेम दृष्टीस पडते, असे म्हणणे भाग आहे. झाडे आपल्या रोग्यांस उपयोगी पंडावी म्हणून कमी अधिक पौष्टिक द्रव्ये आपल्या इतर खर्चातून वगळून बीजांत सांठवितात. पण प्राणिवर्ग धडपड करून वनस्पतींची ही नैसर्गिक तजवीज नाहीशी करतो. एकानें जमवावे व दुस-याने त्याचा उपयोग करावा, अशा प्रकारची स्थिति नेहमी अनुभवास येत असते, तोच प्रकार येथेही आढळतो. शिरस, तीळ, खोबरें, भुयमूग, करडे वगैरे बीजांत तेलकट अन्नाची सांठवण असते. गहू, तांदूळ, मका, जव, जोंधळे, वगैरे बीजांत सत्त्व आढळते. तालिमखाना, भेंडी, जासवंद, वगैरेमध्यें एक प्रकारचा डिंक (Mucilage ) असतो. कॉफी, खजूर, सुपारी वगैरेमध्ये अन्न फार कठीण झाले असते. हे
