खुणा पशू, वस्तूवरील त्याच्या खुणा, चिन्हांतून होऊ लागल्या. हे त्याचं लिहिणं प्रारंभी त्याची व्यकितगत नोंद होती. त्या नोंदींचं संप्रेषण निकटस्थ, टोळी, गट, कुटुंबात विस्तारित होऊन नोंदीच्या वाचनास प्रारंभ झाला. गूढ चित्रे, कूट संकेत यातून अभिव्यक्ती विकास झाला. त्याचे ठसे घेणं, त्याच्या एकापेक्षा अनेक आवृत्त्या करणं ही माणसाच्या मुद्रणकलेचा प्रारंभ होता. भूर्जपत्र, चामडे, चिखलांचे ठोकळे यावर उठवण्याच्या कलेनं लेखन, मुद्रण, वाचन विकास घडवून आणला. अशा साधन संग्रहातून ग्रंथ उदयास आले. त्यांची संग्रहालये झाली. ती म्हणजे आमची ग्रंथालये होत.
ग्रंथालय विकास -
लेखन विकासामधुन लिपी निर्माण झाली. लिपी म्हणजे लेखन व वाचनाचं सार्वत्रिक रूप. जगातील प्राचीन लिपी इजिप्तमधील मेसेपोटेमियातील क्युनिफॉर्म ही मानली जाते. ती चित्रलिपीच होती. तिचा काळ इ. स. पूर्व ३००० मानला जातो. पण लेखनास ग्रंथरूप येऊन त्यांचे संग्रहण होण्यास सुमारे दोन हजार वर्षांचा काळ जावा लागला. सर्वांत प्राचीन ग्रंथालय म्हणून अशिरियन राजा अशुरव निपालचा राजप्रासाद मानला जातो. त्यांच्या ग्रंथालयात क्यूनिफॉर्म लिपीतील विटांवर कोरलेले विविध ग्रंथ होते. ते प्रेमकाव्य, महाकाव्य, वैद्यकशास्त्र, रसायनशास्त्र, ज्योतिषशास्त्र इत्यादी विषयांना वाहिलेले होते. त्याच्य संग्रहात २०,००० अशा विटा होत्या. त्या आज ब्रिटिश म्युझियममध्ये संग्रहित आहेत.
पुढे लेखनकलेचा विकास होऊन पॅपिरस वनस्पतीपासून तयार केलेल्या रिळांवर लिहिले जाऊ लागले. याच काळात शाई, रंग, लेखणी इत्यादी लेखन साधनांचा विकास झाला. काही काळानंतर पॅपिरस रिळांची जागा चमड्याच्या पानांनी घेतली. प्रारंभी चमड्यांची रिळेच असत. नंतर चमड्यांच्या सुट्या पानांवर लिहन त्यांची बांधणी करण्याची पद्धत रूढ़ झाली. अशा ग्रंथांना कोडेक्स म्हणत. त्या वेळी लेखन जिकिरीचे व जोखमीचे काम मानले जाई. लेखक म्हणत, 'लेखन जरी दोन बोटाने होत असले तरी सारे अंग ते मोडते.' हा काळ इ. स. पूर्व ६०० ते ७०० चा मानला जातो. यापूर्वी चीनमध्ये इ. स. पूर्व १३०० च्या दरम्यान लाकूड, बांबूवर लिहिले जाई. इ. स. ४०० पासून पॅपिरसचा प्रयोग बंद झाला.
रोमन साम्राज्याच्या पाडावानंतर पाचव्या शतकापासून ते चौदाव्या शतकापर्यंत ग्रंथांची जोपासना व विकासाचे कार्य प्रमुखतः ख्रिश्चन चर्चेसनी केले. तत्पूर्वी बाराव्या शतकात जगातील विविध विद्यापीठांनी ग्रंथ विकासास
