नाही, असे इंग्लंदांतील मजूर व त्यांच्या बायका
नेहमीं म्हणतात; परंतु ही त्यांची मोठी चूक आहे
हिंदुस्थान इंग्लिशांच्या ताब्यांत राहणे, ही गोष्ट इंग्लंदांतील
कोणत्याहि स्थितींतील मंडळीला जितकी महत्त्वाची
आहे, तितकीच ती मजुरांनाहि आहे; व हें पुढील
एकंदर हकीगतीवरून स्पष्ट होईल. तसेंच ह्या देशाशीं
इंग्लिशांचा जो संबंध आहे, त्याचे महत्त्व सांप्रत पुष्कळ
वाढले आहे, अद्यापि वाढत आहे, व पुढेंहि वाढणार
आहे. ह्या सर्व गोष्टी स्पष्ट रीतीनें कळून येण्यास
बरेच आंकडे विचारांत घ्यावे लागतील.
प्रथमतः हिंदुस्थानचा आकार केवढा आहे, व
येथील लोकसंख्या किती आहे, याचा विचार करूं.
मागें दाखविलेंच आहे कीं, रशि-
हिंदुस्थानची लोकसंख्या.
या खेरीज सर्व युरोप खंडाचा जेवढा
विस्तार आहे, तेवढा एकटचा हिंदुस्थानाचा आहे.
परंतु युरोप खंडांतील तेवढ्याच प्रदेशाची लोकसंख्या
सुमारें २४ कोटि असून हिंदुस्थानची २५॥ कोटि आहे.
( पृष्ठ १८ मधील टीप पहा.) म्हणून हिदुस्थानशीं इंग्लि-
शांचा व्यापार म्हणजे, रशियाखेरीज सगळ्या युरोप खंडां-
तील लोकसमूहांपेक्षां जास्त लोकसमूहाशीं त्यांचा व्यापार
असे स्पष्ट झालें; व अशा दृष्टीनेंच ह्या व्यापाराचा त्यांनीं
विचार केला पाहिजे. हिंदुस्थानची ही २५ कोटि प्रजा
सर्व प्रदेशांत सारखी वाटलेली नाहीं. नद्यांच्या कांठीं
