सारांश, २ नेटिव्ह शिपायांस १ इंग्लिश शिपाई हें प्रमाण हल्लीं आहे. १८९७च्या बंडापूर्वी हें प्रमाण ३:१होतें; व कंपनीच्या अमलाच्या प्रारंभीं तर कधीं कधीं ५:१ होतें.
इतकें मोठें लष्करी सैन्य व शिवाय पोलीस सैन्य ठेवणें मोठ्या खर्चाचें काम आहे, हें उघड आहे. तथापि हा एकंदर खर्च हिंदुस्थानच्या तिजोरींतून चालला आहे. वसूल गोळा करणें हें काम हिंदुस्थानांत फारच सोपें
येथील जमेच्या आहे. फक्त बंगाल्यांत मात्र मोठ मोठे पुष्कळ जमीनदार आहेत. ते इंग्लंदांतल्याप्रमाणें
बाबी. आपल्या जमिनी शेतक-यांस लागवडीस देतात. ह्याशिवाय इतर सर्व ठिकाणच्या जमिनींवर सरकारचें पूर्ण स्वामित्व आहे; व लागवड करणा-यापासून भाडयादाखल सरकार धारा घेतें; आणि हिंदुस्थानांतील जमाबंदीची मुख्य बाब हीच आहे. जमिनीच्या धा-याशिवाय मिठावर कर आहे. दरसाल दर माणशीं सुमारें ७ पेन्स ह्या प्रमाणानें हा कर आहे. बाकीच्या जमेच्या बाबी म्हटल्या म्हणजे अफूवरील कर, कष्टमचे कर, वगैरे होत. इन्कम्×टॅक्स [प्राप्तीवरील कर] हिंदुस्थानांत
×अलीकडे ५०० रुपयांपेक्षां ज्यांचें सालीना उत्पन्न जास्त आहे, असे सर्व व्यापारी, शेट सावकार, सरकारी कामगार, वगैरे ह्वयांजवर दरसाल दर रुपयास ४पै प्रमाणें इन्कम टॅक्स बसविला आहे. मात्र २०० रुपयांहून अधिक टॅक्स कोणावर नसतो.
