आतां हिंदुस्थानास ३ गोष्टींची उणीव आहे:-( १ )
येथील शेतकीची रीति अव्यवस्थित आहे; ( २ ) येथें
पाण्याचा पुरवठा कमी आहे; व ( ३ ) येथें दळण-
वळणाच्या सोई कमी आहेत. पहिल्या मुद्दयाच्या संबंधानें
ग्रेटब्रिटन व आयलंदमध्यें ज्याप्रमाणे जमिनीची लागवड
करण्यांत येते, त्यापेक्षां हिंदुस्थानांतील जमिनीच्या लाग
वडीचें पाऊल हल्लीं फार मागें आहे. उदाहरणार्थ,
इंग्लंदांत गव्हाचे पीक सरासरी एका एकरामागें १७
बुशील आहे; परंतु हिंदुस्थानांत फक्त ११ बुशील आहे;
व ह्याचें कारण उघड आहे. तें हेंच कीं, ह्या देशांतील
एकहि शेतकरी खतांचा चांगला उपयोग कारत नाहीं;
तसेंच फार प्राचीन काळापासून चालत आलेल्या लांकडी
नांगरांनीच तो जमीन नांगरतो; आणि शेतकीच्या दुसऱ्या
कृतींच्या संबंधानें यंत्रांचा उपयोग त्याला बहुधा माहि-
तच नसतो. इंग्लंदांतील जमिनीप्रमाणे ह्या देशांतील
लागवड जमिनीची जर शास्त्रीय रीतीने लागवड केली
तर ४१,००,००,००० लोकांस पुरेसें धान्यतींत सहज
उत्पन्न होईल. शेतकीच्या संबंधानें ह्या देशांत लवक-
रच सुधारणा होईल, ह्यांत शंका नाहीं; व ही सुधारणा
सुरू झाली म्हणजे वाफेनें चालणारे नांगर व शेतकी चीं
इतर हत्यारें करणाऱ्या इंग्लंदांतील कारागिरांस पुष्कळ
काम मिळून त्यांचा व्यापार वाढणार आहे.
परंतु लागवड करण्यासारखी हिंदुस्थानांत जी
