भावार्थ रामायण/बालकाण्ड/अध्याय ११

॥ श्रीएकनाथमहाराजकृत ॥ 

॥ श्रीभावार्थरामायण ॥

बालकाण्ड

॥ अध्याय अकरावा ॥

श्रीवसिष्ठरामसंवाद

॥ श्रीसद्‌गुरुरामचंद्राय नमः ॥

विश्वामित्र उवाच –
तस्य व्यासतनूजस्य मलमूत्रापमार्जन् ।
यथापयुक्तं तद्‌ राम तावदेवोपयुज्यते ॥१॥

श्रीव्यासाच विरक्त पुत्र । सांगितले शुकाचे चरित्र ।
जनकें त्याचा विकल्पमात्र । केला निरहंकार द्वारपाळद्वारें ॥१॥
सज्ञानाचें कृपावचन । द्वारपाळाद्वारें जाण ।
करोनि विकल्पाचें दहन । पूर्ण समाधान श्रीशुकासी ॥२॥
जैसी विरक्ती शुकासी । तैसी विरक्ती श्रीरामासी ।
राज्यवैभव नावडे त्यासी ।
त्वांही करावा शिगुरू साचार । विश्रांतीचें घर विवेकापासीं ॥४॥

वासनासंक्षयो नाम मोक्ष इत्युच्यते बुधैः ।
पदार्थवासनासक्तिर्बंध इत्याभिधीयते ॥२॥

सकळ वासनेची शांती । या नांव मुख्य मुक्ती ।
विषयवासनाउत्पती । बद्धता निश्चितीं या नांव ॥५॥
देही असोनि विदेहस्थिती । ज्यासीं नाहीं विषयासक्ती ।
त्यासी बोलिजे जीवन्मुक्ती । जाण निश्चितीं रघुनाथा ॥६॥

विश्वामित्र श्रीरामांना स्वकुलगुरुकडूनच उपदेश घेण्यास सुचवितात :

यावरी श्रीरामाचें मनोज्ञान । शुकाच्या ऐसें संपूर्ण ।
विश्वामित्रें सांगावे ज्ञान । तें जाणोनि चिन्ह ऋषि बोले ॥७॥

रघूणामेष सर्वेषां प्रभुः कुलगुरूं सदा ।
सर्वज्ञः सर्वसाक्षी च त्रिकालमलदर्शनः ॥३॥

रामा तुज द्यावया समाधान । उपदेशावया ब्रह्म ज्ञान ।
वसिष्ठ कुळगुरू सज्ञान । सदा संपन्न षड्गुणैश्चर्यैं ॥८॥
भूत भविष्य वर्तमान । त्रिकाळ ज्ञाता सर्वज्ञ ।
अंतर्यामी साक्षी पूर्ण । गुरुत्वें गहन श्रीवसिष्ठ ॥९॥
सूर्यवंशी जे जे उत्पन्न । त्यांसी वसिष्ठ सांगे ज्ञान ।
श्रीवसिष्ठाचें ज्ञानमहिमान । हरि हर आपण वंदिती स्वयें ॥१०॥
तुजऐसा कुळगुरू असतां । मी उपदेशूं नये रघुनाथा ।
तरी वसिष्ठासी अनन्यता । ज्ञानप्रात्यर्थ शरण रिघें ॥११॥
पुढिलाचा शिष्य अति वरिष्ठ । त्यासी चाळवी तो गुरू भ्रष्ट ।
उपदेशी तो ज्ञाननष्ट । अति पापिष्ठ प्रलोभें ॥१२॥
कुळीं असतां सज्ञान गुरु । त्यासी त्यागी तो पापिष्ठ नरू ।
स्वयें उपदेशी तो पापाचारू । हा निजनिर्धारू ज्ञानोपदेशीं ॥१३॥
वसिष्ठ ज्ञानगुरू सूर्यवंशी । त्याच्या शिष्यासी जो उपदेशी ।
तेणें जोडिल्या पापराशी । गुरुत्वें शिष्यासी उपदेशतां ॥१४॥
यालागीं गा रघुपती । पावावया ब्रह्मप्राप्ती ।
वसिष्ठ ज्ञानगुरुसी प्रार्थीं । तेणें तूं विश्रांति पावसी सुखें ॥१५॥
ऐसें सांगोनि श्रीरामासी । विश्वामित्र बोले वसिष्ठासी ।
पूर्णाधिकार रघुनाथासी । तूं कां उपदेशीं उदास ॥१६॥
वसिष्ठा तूं काहीं स्मरतोसी । पूर्वीं वैर आम्हां तुम्हांसी ।
तें वैर शांत करावयासी । ब्रह्मा उपदेशी निजगुह्यज्ञान ॥१७॥
या गुह्यज्ञानाच्या पोटीं । मीतूंपणाची मावळे गोष्टी ।
वैर निमाले उठाउठीं । स्वानंदपुष्टी आम्हां दोघां ॥१८॥
ज्या स्वानंदाचिये स्थिती । आम्हां तुम्हां जाली अति प्रीती ।
विकल्प नुपजे कल्पांती । तेंचि श्रीरामाप्रती उपदेशीं ॥१९॥
तें ज्ञान विसरलों म्हणसी । आठव विसरातें स्वयें ग्रासी ।
नाठवतां आठव अहर्निशीं । विसरू त्यापासीं असेना ॥२०॥

गुरुशिष्यांचा अन्योन्य संबंध :

ज्ञानाची ज्ञानगंभीरी । विरक्त शिष्याचे सुक्षेत्रीं ।
उततिष्ठे निजनिर्धारीं । ते गुरुची खरी गुरुगरिमा ॥२१॥
कामक्रोधादि महाज्वाळें । ज्याचे शिष्याचें ज्ञान न पोळे ।
तेणें गुरुत्वें अति प्रांजळें । अद्ग्ध सोज्वळें तें ज्ञान ॥२२॥
शिष्याचे विकल्प समस्त । खंडोनि निर्विकल्प् करीत ।
तेंचि ज्ञान अखंडित । शुद्ध शास्त्रार्थ या नांव ॥२३॥
शुद्ध शास्त्रार्थ प्रतिपादिती । तेचि सद्‌गुरू उपदेशिती ।
ज्या शिष्यासी होय प्रतीती । त्या गुरुत्वाची ख्याती हरिहरा वंद्य ॥२४॥
शिष्यासी नाहीं ब्रह्मप्रचीती । शब्दज्ञानें सतेज युक्ती ।
मनीं विषयांची आसक्ती । ते जाण निश्चिती अशिष्य ॥२५॥

अशिष्यायाविरक्ताय यत्किंचिदुपदिश्यते ।
तत्प्रयात्यपवित्रत्वं गोक्षीरं श्वदृतावित ॥४॥

अशिष्य कोण ?

मनुष्यदेहांचिया प्राप्तीं । संसार तरावया गुरुभक्ती ।
ऐसा भाव नाहीं ज्याचे चित्तीं । तो जाण निश्चितीं अशिष्य ॥२६॥
ज्यासी विषयवासना चित्तीं । ज्यासी संसारावर आसक्ती ।
लौकैषणेची अति प्रीती । तो जाण निश्चितीं अविरक्ता ॥२७॥

परिशिष्याला उपदेश करणे निंद्य :

ऐशियातें जे उपदेशिती । ते अपवित्र उपदेशस्थिती ।
जेवीं श्वानचर्मपात्राप्रती । गोक्षीर भरीती धारोष्ण ॥२८॥
परशिष्यासी उपदेशन । तें गुरुत्वासी अति दूषण ।
अशिष्यासी सांगावे ज्ञान । तें निंद्य पूर्ण सर्वार्थें ॥२९॥
सच्छिष्यासी सद्‌गुण । देखोनि सांगावे गुह्य ज्ञान ।
त्या गुरुचें गुरुत्व धन्य । परम पावन परमार्थीं ॥३०॥

वसिष्ठ ऋषींची योग्यता :

हें विश्वामित्रांचें वचन । ऐकोनियां अति गहन ।
सिद्ध साधक ऋषिजन । करिती स्तवन धन्य धन्य ॥३१॥
व्यास नारद याज्ञवल्की । शुकप्रमुख शौनकीं ।
विश्वामित्रातें निजमुखीं । सकळिकीं पुनः पुनः स्तविजे ॥३२॥
जो ब्रह्मज्ञानाचा महामेरू । जो स्वानंदाचा सुखसागरू ।
तो बोले वसिष्ठ ऋषीश्वरू । चित्तचमत्कारू वचन ज्याचें ॥३३॥
ब्रह्म्नयापासोनि ब्रह्मप्राप्ती । परी ब्रह्मयासमान ज्ञानशक्ती ।
वचनमात्रें ब्रह्मप्राप्ती । सच्छिष्य पावती स्वानंदे ॥३४॥
ज्ञान वैराग्य औदार्य ख्याती । यश श्री ऐस्वर्यस्थिती ।
हे साही गुण वसिष्ठासी असती । भगवंत म्हणती तेणें त्यासी ॥३५॥
सूर्यवंशी निजसन्मानीं । गुरुत्वें जे मुकुटमणी ।
रायें पूजिला अनुदिनीं । जो वरासनीं उपविष्ट ॥३६॥
वसिष्ठे करितां उपदेश । शिष्य तत्काळ होय निरास ।
त्या निरासतेची काय । जेणें सावकाश धरिली असे ॥३७॥
श्रीराम अधिकारिशिरोरत्न । परी न पुसतां ब्रह्मज्ञान ।
सांगो नये गा आपण । हें मुख्य लक्षण उपदेशीं ॥३८॥

शिष्याच्या विनंतीशिवाय त्याला उपदेश करणे व्यर्थ :

वसिष्ठाची महाख्याती । सूर्य जिंतिला दंडशक्ती ।
तो विश्वामित्राप्रती । उपदेशस्थिती सांगत ॥३९॥
सद्‌गुरूतें न प्रार्थितां । शिष्य आदरें न पुसतां ।
ज्ञान सांगो नये गा सर्वथा । सांगे तो तत्वतां गुरू मुर्ख ॥४०॥
गुरू स्वयें म्हणे शिष्यास । तूं घे माझा उपदेश ।
तेव्हांच गुरुत्व पडिलें सोस । वाढला असोसे गुरुत्व लोभें ॥४१॥
यालागीं शिष्यें न पुसतां जाण । आपण साम्गो नये ब्रह्मज्ञान ।
जरी राम अधिकारिरत्न । तरी अप्रश्नी ज्ञान सांगो नये ॥४२॥
शिष्य उपदेशी उदासभूते । गुरू साक्षेपी उपदेशार्थ ।
तेणें गुरुत्वा जाला घात । अविवेकें लोलुप शिष्यार्थीं ॥४३॥

वसिष्ठांनी विश्वामित्राची केलेली स्तुती :

विश्वामित्रा तुझी आज्ञा । माझेनि न करवे अवज्ञा ।
आतां सांगेन ब्रह्मज्ञाना । साधूची आज्ञा मज वंद्य ॥४४॥
विश्वामित्रा तूं साधुरत्न । सुरवरां वंद्य महिमान ।
क्षत्रिय होत्साता ब्राह्मण । स्वयें ज्ञानें संपूर्ण वश्य केलें ॥४५॥
त्या तुज साधूची निजाज्ञा । हरिहरां न क्अवे अवज्ञा ।
यालागीं मी रघुनंदना । गुह्यज्ञाना सांगेन ॥४६॥
माझे तुझे वैरा शांती । जें उपदेशिलें प्रजाप्रतीं ।
ते अखंड स्मरे स्फूर्ती । संसारप्रवृत्तिनिवर्तक ॥४७॥
तेणें ज्ञानें मी आपण । उपदेशीन रघुनंदन ।
ज्या उपदेशासी विघ्न । कल्पांती जाण बाधेना ॥४८॥
विघ्नचि होय निर्विघ्न । प्रपंच होय चैतन्यघन ।
शिष्य होय ब्रह्मा पूर्ण । अज्ञान तें ज्ञान होवोनि ठाके ॥४९॥
ऐसा हे गुह्य स्थिती । उपदेशीन श्रीरामाप्रती ।
हे वसिष्ठाची वचनोक्ती । ऐकोनि निश्चितीं सुखावे राम ॥५०॥
मग वसिष्ठासी श्रीराम आपण । सद्‌भावें घाली लोटांगण ।
अनन्यभावें तुज शरण । मी शिष्य पूर्ण गुरुवर्या ॥५१॥
ऐसा सद्रदित कृपावचन । करुणा भाकी दीनवदन ।
स्वामीनी कृपा करावी आपण । मज दीना उद्‌भरावें ॥५२॥
जेवी दीपें गवाक्षांसी दीप्ती । तीं गवाक्षें दीपासी नेणती ।
तेंवी तुझेनि सूर्यवंशा ज्ञानप्राप्ती । ते तुझी ज्ञानस्थिती मी नेणें ॥५३॥
तुझें अगाध ब्रह्मज्ञान । तें मी नेणेंचि अज्ञान ।
तूं कुलगुरूं सनातन । म्हणोनि चरण दृढ धरिले ॥५४॥

श्रीरामांची योग्यता :

श्रीराम स्वयें चैतन्यघन । देवकार्यार्थ अवतार पूर्ण ।
करावया धर्मसंरक्षण । मनुष्यपण नटनाट्य ॥५५॥
तेणे पैं म्हणविता अज्ञान । ब्रह्मीं ब्रह्मत्व न्यून ।
अथवा म्हणवितां सज्ञान । ब्रह्मीं ब्रह्मत्व पूर्ण अधिक नव्हे ॥५६॥
एवं ज्ञानाज्ञानातीत । श्रीराम स्वयें सदोदित ।
तोही लोकसंग्रहार्थ । गुरुत्वें वंदित वसिष्ठतें ॥५७॥
देवोनि सद्‌गुरुसी सन्मान । श्रीराम न पुसता ब्रह्मज्ञान ।
तैं ज्ञानमार्ग विच्छिन्न । स्वयें आपण केलासें होय ॥५८॥
करावया दीनोद्धारा । गुरुशिष्यपरंपरा ।
स्थापावया रघुवीरा । कळवळा पुरा ज्ञानमार्गीं ॥५९॥

श्रीरामांची वसिष्ठांना विनम्र विनंती :

यालागीं श्रीराम आपण । केवळ होवोनि अज्ञान
गुरुत्वें वसिष्ठासी सन्मान । देवोनि ब्रह्मज्ञान विनीतत्वें पुसे ॥६०॥
घेवोनि अज्ञानत्वाची बुंथी । केवळ अज्ञानप्रश्नोक्ती ।
स्वयें पुसताहे रघुपती । तेही उपपत्ती अवधारा ॥६१॥

श्रीराम उवाच -
प्राक्तनं वासनाजालं नियोजयति मायया ।
मुने तथैव तिष्ठामि कृपण: किं करोम्यहम् ॥५॥

ऐकें मुनि सावधान । जैसे माझें पूर्व प्राक्तन ।
मी त्या प्रारब्धाधीन । स्वयें कर्तेपण मज नाहीं ॥६२॥
पाहतां प्रारब्धाकडे । मी तंव केवळ बापुडें ।
म्यां काय करावें पुढें । हे धडपुढें लक्षेना ॥६३॥
देह असतां प्रारब्धाधीन । जेणें होय ब्रह्मज्ञान ।
तैसी कृपा करावी परिपूर्ण । ज्ञानविज्ञानपरिपाकें ॥६४॥

वसिष्ठ उवाच -
अंते वयसि हे राम श्रेयः प्राप्तोति शाश्वतम् ।
स्वप्रयत्नोपनीतेन पौरुषेणैव नान्यथा ॥६॥

मनुष्याने देहाचा उपयोग ब्रह्मज्ञान व ब्रह्मप्राप्तीकडेच करावा :

मनुष्यदेहीं ब्रह्मप्राप्ती । तो देहभाव नसावा चित्तीं ।
विदेहत्वें परमार्थागती । विवेकसद्युक्ति निज पुरुषार्थ ॥६५॥
नरदेहाऐसें गोमटें । शोधितां त्रैलोक्यीं न भेटे ।
आणि देहाऐसें वोखटें । अत्यंत खोटे आन नाहीं ॥६६॥
वोखटें म्हणोनि त्यागावें । तरी मोक्षसुखा नागवावें ।
गोमटें म्हणोनि भोगावें । तें अवश्य जावें अधःपाता ॥६७॥
हें भोगावे ना त्यागावे । निजपुरुषार्थलाघवें ।
भगवन्मार्गीं लावावें ।
तरीच पावावें परमार्था । उपाव अन्यथा असेना ॥६९॥

शुभाशुभाभ्यां मार्गाभ्यां वहंती वासनासरित् ।
सा मनः पुरुषार्थेन योजनीयेति मे मतिः ॥७॥

प्रथम मनोजय व तो होण्यासाठी वासनानियंत्रण :

मनोरथ नानावृत्ती । या नांव वासनासरिता म्हणती ।
इयेमाजी बुडाले नेणों किती । बळी ते तरती निज पुरुषार्थें ॥७०॥
शुभाशुभ वासना ओघ । सबळ बळें वाहती अनेक ।
ते विवेकें मोडोनि सांग । परमार्थीं चांग पुरुषार्थ कीजे ॥७१॥
त्या पुरुषार्थाचें लक्षण । अशुभ वासना त्यागून ।
परमार्थीं दृढ राखावें मन । हे मुख्य लक्षण परमार्थाचें ॥७२॥
बाळक लाविजे अभ्यासीं । शनैः शनैः योग्यता होय त्यासी ।
तेवीं आत्मानुसंधानें चितासी । सावकासीं राखावें ॥७३॥
अनुसंधान सांडिता । चित्ता वळवून लावावें परमार्था ।
येविषयीं करावें पुरुषार्था । चित्तजयार्था साटोप ॥७४॥
दांत खावोनियां नेहटीं । लागावें मनोजयाच्या पाठीं ।
हात चुरीनियां उठाउठीं । मनोजय दृष्टीं लक्षावा ॥७५॥
अंगे आवरोनियां अंग । मनोजय करावा सांग ।
हाचि परमार्थाचा मार्ग । अति अव्यंग रघुनाथा ॥७६॥
सावधान अहोरात्र । चित्तें लक्षावें चिन्मात्र ।
हेंचि परमार्थाचें सूत्र । अति पवित्र निजनिष्ठा ॥७७॥
मनें मना सावधान । मनें मना निर्दाळणा ।
मने मना अनुसंधान । या नांव पूर्ण पुरुषार्थ ॥७८॥
सकळाच्या वित्पत्ती । अनभ्यासें शांत होती ।
तैसी नव्हे ज्ञानस्थिती । क्षणार्धें प्राप्ती प्रबळे स्वयें ॥७९॥

वेदशास्त्राध्ययनाने ज्ञानार्जन साधना :

वेदशास्त्र श्रुति पुराण । नाना कळा अति विंदान ।
अनभ्यासें होय क्षीण । ज्ञानाचें लक्षण ऐसें नव्हे ॥८०॥
प्राप्तकाळीं जाण । अभ्यासेंवीण वाढे पूर्ण ।
जन्ममरण करी क्षीण । तंव तंव प्रबळपण ज्ञानाचे ॥८१॥
साधक ज्ञान सांडूं पाहे । सांडूं जातां अधिक होय ।
ऐसी ज्ञानकळेची सोय । सुलभत्वें आहे सुखरूप ॥८२॥
ज्ञानसुलभत्वें सुखप्राप्ती । तरी कां साधक सदा शिणती ।
त्यांसी अनुताप नाहीं चित्तीं । अवैराग्यें प्राप्ती ज्ञानाची नव्हे ॥८३॥
यालागीं आपण । महत्व सांडोनिया पूर्ण ।
रंकाचे रंक होउनि जाण । ज्ञानगवेषण करावे ॥८४॥
भूक नाहीं ज्याचें पोटीं । तो पंचामृत पायें लोटी ।
तेवीं अवैराग्यें करंटी । शुद्ध ज्ञानेंसीं भेटी शिणता नोहे ॥८५॥

वरं शरावहस्तस्य चांडालगारवीथिषु ।
भिक्षार्थमटनं रामं न मौर्ख्यं हंत जीवितम् ॥८॥

हातीं घेवोनि खापर । ज्ञानार्थ चांडाळाचे घरोघर ।
भीक मागणें श्रेष्ठ साधर । परि मूर्ख शरीर त्याहूनि निंद्य ॥८६॥
मूर्खत्वें सार्वभौम पूर्ण । तें सोलींव दुःख दारुण ।
जो ज्ञान पावोनि अकिंचन । तो वंद्य जाण ब्रह्मादि देवां ॥८७॥
तें पावावया निजज्ञान । विवेकवैराग्य संपन्न ।
सद्‌गुरुसी । रिघता शरण । तैं मूर्खपण मावळे ॥८८॥

श्रीराम उवाच -
एवंस्थिते बद्धमुक्तें कथमेतज्जने स्थिते ।
क्रमो गुरुपदेशस्य स्वात्मज्ञानस्य करणम् ॥९॥

खरं ज्ञानासाठी गुरुशिष्यांच्या आत्मैक्याची जरुरी :

ऐसिया स्थितीं आचार्या । वर्ततां जगज्जळमायां ।
कैसेनि तरिजे गुरुवर्या । सांग त्या उपाया आत्मप्राप्तीलागून ॥८९॥
गुरुवाक्यें ब्रह्मप्राप्ती । ऐसीं श्रुतिशास्त्रें गर्जती ।
ते प्राप्तीची निजसिथती । पावेन निश्चितीं गुरुराया करीं ॥९०॥

वसिष्ठ उवाच -
उपदेशक्रमो राम व्यवस्थामात्रपालनम् ।
ज्ञप्तेस्तु कारणं शुद्धा शिष्यप्रज्ञैव केवलम् ॥१०॥

गुरुपदेशाचिया गोष्टी । नाहीं ज्ञानाची भरली वाटी ।
जे शिष्याचे लावी होटीं । ब्रह्मज्ञान पाठीं पावेल ॥९१॥
गुरुपासीं नाहीं ज्ञानाचा गोळा । जो गिळवी शिष्यासी तत्काळ ।
गुरुरुपें नाहीं ज्ञानधनमोटळा । जे शिष्याजवळां स्वयें दे ॥९२॥
गुरुने देइजे आपण । शिष्यें घेइजे अंजुळीपूर्ण ।
तैसें नव्हे ब्रह्मज्ञान । अतर्क्य विंदान ज्ञानप्राप्तीचें ॥९३॥
उपदेशक्रम रघुनाथा । गुरू न सांगोनि सांगा ।
शिष्य कानेंवीण ऐकतां । प्राप्ति परमार्था तैं लाभे ॥९४॥

सावधानता व चित्तशुद्धीची आवश्यकता :

दृष्टीनें देखिजे सावधान । तेंचि कूर्मीच्या पिल्यां अमृतपान ।
दृष्टि तरळतांचि जाण । पडे लंघन तयांसी ॥९५॥
तेवीं श्रीगुरुशिष्येंसीं एकात्मता । तेणें शिष्य लाभे परमार्था ।
अणुमात्र भाव पालटतां । उपदेशरिता पडे शिष्य ॥९६॥
गुरु सांगे गुह्य ज्ञान । शिष्य तें त्यजूनी सेवी गुण वर्ण ।
वर्णावर्णदेहाभिमान । गेलिया मन ज्ञान स्वयें लाभे ॥९७॥
सच्चिदानंदनिजवार्ता । गुरू सांगे शिष्यस्वार्था ।
शिष्य स्वार्थी सांडोनि चिंता । तरीच परमार्था पाविजे ॥९८॥
ज्या शिष्याचे चित्तीं चिंता । देहेगेहादि अति ममता ।
तो गुरूपदेशीं नित्य रिता । प्राप्ति परमार्था की नव्हे ॥९९॥
विषयस्वार्थ ज्याचे पोटीं । तो आस्थेच्या सांगे दोन चार गोष्टी ।
ते प्रज्ञा अतिशये चोरटी परमार्थभेटी होवो नेदी ॥१००॥
यालागी तत्काळ । पवावया ब्रह्म प्रबळ ।
एकी शिष्यप्रज्ञाचि गा केवळ । परमार्थफळ तेणें लाभें ॥१॥
शिष्यासी नाहीं चित्तशुद्धी । त्यासी शास्त्रें नव्हें आत्मबुद्धी ।
तो शास्त्र विकूनियां विषय साधी । हित त्रिशुद्धी नव्हेचि शास्त्रें ॥२॥
शिष्या चित्ती विषयासक्ती । गुरूपदेशें नव्हे परमार्थप्राप्ती ।
तो उपदेश जाय व्यर्थ अतीं । करी विपरीत ज्ञानगर्वें ॥३॥
उपदेश स्वयें व्यर्थ गेला । सवेंचि ज्ञानगर्व घेवोनि आला ।
ज्ञातेपणें ताठा चढला । नायके बोला श्रेष्ठांच्या ॥४॥
स्वयें उपदेश केला व्यर्थ । परी वाढला अति अनर्थ ।
चित्तशुद्धी नाहीं सत्य । तेथें परमार्थ कदा न घडे ॥५॥
चित्तशुद्धि ज्याचे मनीं । तो परमार्थ पावे पाषाणीं ।
कळे चित्तशुद्धीची करणी । दावी जनीं वनी जनार्दन ॥६॥

राम उवाच-
इयतो दृश्यजातस्य ब्रह्मांडस्य जगत्स्थिते :
मुने सत्ता कथं तत्र क्क मेरूः सर्षपोदरे ॥११॥

या प्रचंड ब्रह्मांडाचे आकलन व्हावे कसे असा श्रीरामांचा प्रश्न :

साधकभावनेच्या पोटीं । दृश्य जाळॆंसी ब्रह्मांडकोटी ।
हरपती उठाउठी । राईच्या पोटीं मेरू जेवीं न मावे ॥७॥
ब्रह्मभावना सूक्ष्म सपूर । तीमाजी दिसे तें चराचर ।
केवीं हरपे जगडंबर । शमक गिरिवर गिळील कैसा ॥८॥

वसिष्ठ उवाच -
साधुसंगमसच्छास्रपरो भवसि राम चेत् ।
तीद्दनेनैव नो मासैः प्राप्तोसि परमां धियम् ॥१२॥

गुरुत्वाम्याशी तादात्म झाल्यावर कुलगुरुचे उत्तर :

साधुत्वें पाहतां साधूसी । मुख्य साधुत्व सद्‌गुरुसी ।
तो जें स्वात्मत्व उपदेशी । सच्छास्त्र त्यासी बोलती ज्ञाते ॥९॥
त्या गुरूवाक्यीं एकत्मता । शिष्य जालिया सर्वात्मता ।
तो दिवस मास न लागतां । योग्य परमार्था तत्काळ होय ॥११०॥
तत्काळ होय येग्यता । हाही विलंबू न साहे सर्वथा ।
हृदयीं सिद्धचि निजात्मता । गुरुवाक्य पाहतां नैराश्य लाभे ॥११॥
केवळ तंतु पाहतां दृष्टी । वस्त्र लोपे उठाउठी ।
सूक्ष्मब्रह्म लक्षितं दृष्टी । ब्रह्मांडकोटी मावळती ॥१२॥
मरोनियां जो मेला । तो मागुतेन जन्मा आला ।
जो जिताचि जिवें निमाला । तो सुखी जाला सत्संगे ॥१३॥
पाहातां सूक्ष्मदृष्टी सावधान । शून्यांचें हरपे शून्यपण ।
तैं जो होय ब्रह्म पूर्ण । साधुसज्जन समागमें ॥१४॥
जंव जंव नाहीं होय देहो । तंव तंव सुखाचा उत्सव ।
निःशेष होय देहाचा अभाव । परमानंद पहा हो सत्संगे ॥१५॥

सत्संगमहिमा :

सत्संगें ज्या अकिंचनता । तो ब्रह्मादिकां वंद्य सर्वथा ।
त्रैलोक्यवैभवा हाणोनि लाथा । ऐसी प्रसन्नता सत्संगें ॥१६॥
ऐसिया सत्संगापरतें । श्रेष्ठ साधन नाहीं येथें ।
त्या सत्संगमहिमेतें । ऐक निश्चितें सांगेन ॥१७॥
सत्संगें नाहीं द्रष्टेपण । पुढे दृश्य नाहीं जाण ।
देखतेवीण दर्शन । तें ब्रह्मर्पू रघुनाथा ॥१८॥

दृश्य, द्रष्टा व दर्शन ह्यांची संपुटी :

दृश्य द्रष्टा होहींतें । दर्शन प्रकाशे निश्चितें ।
तें दर्शन आकळे जयातें । ब्रह्मस्थिती त्यातें अभंग ॥१९॥
साकरकणिता भिन्न भिन्न । परी त्या कणिका साकरचि आपण ।
तेवीं चराचर दृश्यमान । तेंब्रह्म पूर्ण पूर्णत्वें ॥१२०॥
उंच नीच अलंकार । परी ते एकचि भांगार ।
तेवीं पाहतां चराचर । वस्तु परात्परा परब्रह्म ॥२१॥
म्हणती घटाकाश मठाकाश । परी ते सहजचि महदाकाश ।
तेंवी दृष्य दर्शनीं द्रष्टाभास । भासतो चिद्विलास चिन्मयत्वें ॥२२॥
या निजात्मदृष्टी पाहतां । विषयीं विषयो ब्रह्मरूपता ।
तेचि उपपत्ती तत्वतां । ऐकें रघुनाथा सांगेन ॥२३॥

पांच प्रकारच्या विषयांच्या त्यागाची आवड हाच आनंद :

मुख्य विषयो पंचविध । धब्द स्पर्श रूप रस गंध ।
यांची गोडी तो परमानंद । आत्मविद जाणती ॥२४॥
विषयांचे गोडपण । ते गोडीच ब्रह्म पूर्ण ।
ते गोडीचे जें ज्ञातेपण । ते चैतन्यघन जाणावें ॥२५॥
यस्यानंदस्य मात्रा जीवंति । विषयगोडी ते ब्रह्मस्फूर्ती ।
भोक्ता भोगी स्वयें चिच्छक्ती । जाणीव ते निश्चिती परब्रह्म ॥२६॥
यालागी गा रघुनाथा । जेणें जाणिजे विषयस्वादता ।
ते जाणीव आली ज्याच्या हाता । तो जाणा तत्वता स्वदेहीं ब्रह्म ॥२७॥

श्रीराम उवाच-
येनैव भगवन्धीरा निश्चयेन महाधिया ।
विशोकाः संस्थितास्तन्मे ब्रह्मन्प्रब्रूहि तत्वतः ॥१३॥

विशोकावस्था कशाने प्राप्त होते असा श्रीरामाचा प्रश्न :

मागील धीर वीर परमार्थीं । पावले विशोक ब्रह्मप्राप्ती ।
ते विशोकतेची स्थिती । मज का निश्चितीं प्रकटेना ॥२८॥
ऐसी उपदेशीं ज्ञानपदवी । जे धैर्यातें धैर्यचि आंगवी ।
अंग अंगातें स्वयें हरवी । विशोक सर्वभावीं जेणें मी होय ॥२९॥
ब्रह्मज्ञानाच्या उपपत्ती । सांगितल्या नाना युक्ती ।
जेणें सद्यः पावें ब्रह्मप्राप्ती । ते मज निश्चितीं सांगा स्वामी ॥१३०॥

वसिष्ठ उवाच-
श्रूयतां ज्ञानसर्वस्वं श्रुत्वा चैवावधारयेत् ।
भोगेच्छामात्रको बंधस्तत्यागो मोक्ष उच्यते ॥१४॥

कुलगुरुंचे उत्तर :

ऐकें बापा रघुवीरा । सांगेन ज्ञानाच्या सर्व सारा ।
जो श्रवणार्थीं चातक खरा । तो वाक्यसुखसारा झेलोनि घे ॥३१॥
ज्ञानकथा अवघेची ऐकती । परी ऐकिलें तें नाचरती ।
यालागीं श्रवणाची होय माती । परमार्थप्राप्ति त्यां कैची ॥३२॥

लक्षपूर्वक न ऐकण्याने नुकसान :

पावन कथा ज्ञानगर्वोक्ती । अनवधानें ते श्रवण न निवती ।
मा ते चित्तामाजी केवी पावती । त्यांची मनाची वस्ती उद्वस सदा ॥३३॥
ऐसी निजकथा ऐकती । ते ऐकतांचि नायकती ।
त्यासी परमार्थाची प्राप्ती । कदा कल्पांती घडेनां ॥३४॥
ऐकें श्रीरामा सावधान । येथें भोगेच्छा मुख्य बंधन ।
ते त्यागी तो ज्ञाता पूर्ण । तेथें मुक्तपण सहजची ॥३५॥
इच्छात्याग अति कठीण । जो त्यागी तोचि विचक्षण ।
त्याही त्यागाचें लक्षण । निर्वाण खूण अवधारीं॥३६॥

मनाचेच मानाचा निग्रह :

मनें मनातें आवरावें । मने मनातें निग्रहावें ।
मने मनातें निग्रहावें ।
मने मनातें धरावें । मनें मारावें मनातें ॥३७॥
मनें मनाचा निग्रहो ऐसा । तेथें समूळ निमे आशा ।
चैतन्याचा ओते देहठसा । प्रपंच आपैसा परब्रह्म होय ॥३८॥
ऐसिया सूक्ष्म अति युक्तीं । परब्रह्माची सद्वःप्राप्ती ।
स्वयें परब्रह्मची आहाती । प्राप्ती अप्राप्ती भावाभावें ॥३९॥
स्वयंभू हृदयीं ब्रह्मस्थिती । ब्रह्मप्रभा इंद्रियवृत्ती ।
तें अभावें ब्रह्म नव्हे म्हणती । सद्‌भावें होती परब्रह्म ॥१४०॥
या सद्‌भावाची उपपत्ती । निश्चयें सांगेन रघुपती ।
दृढ धरावी सावधानवृत्ती । हे ब्रह्मस्थिती अभंग ॥४१॥
जेथें कामक्रोधा सलोभता । निःशेष नाहीं ते ब्रह्मशांतता ।
ते शांति ब्रह्म स्वभावता । सबाह्य पूर्णता सर्व देहीं ॥४२ ॥
ज्यासी मी म्हणिजे आपण । तें मीपणेंचि वपु चैतन्य ।
इंद्रियांचे कर्माचरण । तेंही आचरण पूर्णब्रह्मत्वें ॥४३॥
काया वाचा मनसा आचरण । तें तें सहजें ब्रह्म पूर्ण ।
हे ज्यासी आकळली खूण । तों तत्काळ जाण परब्रह्म जाला ॥४४॥
तो तत्काळ जाण परब्रह्म जाला । म्हणतां लाज लागली पैं बोला ।
स्वयें ब्रह्मरूपें संचला । जाला न जाला ज्ञानाज्ञानें ॥४५॥
यालागीं गा रघुनाथा । स्वतः सिद्ध ब्रह्मरूपता ।
स्वयें स्वयंभू ये हाता । या श्लोकार्था विनटोनी ॥४६॥
इंद्रियांचे कर्माचरण । सर्व देहीं समसमान ।
तें कर्मयोगीं सावधान । ब्रह्मानुसंधान निजनिष्ठा ॥४७॥
योगी स्वधर्मकर्म करिती । कर्मीं स्फुरे ब्रह्मप्रचीती ।
तेचि परमात्म्याची निजभक्ती । नित्य मुक्ती सावधात्वें ॥४८॥
योगी जागृतीं सावधान । चित्सावधानत्वें देखती स्वप्न ।
सुषुप्तिसुखें समाधान । चिद्रूप पूर्ण भोगिती सदा ॥४९॥
ऐसा अवस्थात्रयीं सावधान । हेंचि भगवंताचे भज ।
हेंचि परमात्मयाचें पूजन । हेंचि समाधान जीवशिवांचें ॥१५०॥
ऐसा सद्‌भावें साचार । जो सावधान चिरंतर ।
त्यासी ब्रह्मरूप चराचर । विषयमात्र चिद्रूप ॥५१॥

यदिदं किंचिदाभाति जगज्जालं प्रद्दश्यते ।
तत्सर्वममलं ब्रह्म बहिरंतर्व्यवस्थितम् ॥१५॥

आपणाला जे जे दिसते ते ते सर्व ब्रह्मच होय :

जें जे दिसे दृश्य दर्शन । जें जें विषभोगायतन ।
तें तें निर्मळ ब्रह्म जाण सबाहय पूर्ण परब्रह्म ॥५२॥
मा हें एकैक सांगों किती । त्यासी ब्रह्मरूप त्रिजगती ।
सहज ठसावे रघुपती । तेही उपपत्ती अवधारीं ॥५३॥
ब्रह्म दृश्य द्रष्टा दर्शन । ब्रह्मचतुर्दश भुवन ।
भूतपरंपरा ब्रह्म पूर्ण । मी म्हणणें तें मीपण परीब्रह्मत्वें ॥५४॥
ब्रह्मरूपें भासती मित्र । ब्रह्मरूपें भासती पुत्र ।
शत्रु भासती चिन्मात्र । सुहृद समग्र सद्रूपत्वें ॥५५॥
शत्रु मित्र सखे बंधु । हा परब्रह्मी अपवादु ।
ब्रह्म केवळ स्वानंदकुंद । परमानंदु परिपूर्ण ॥५६॥
ब्रह्मीं प्रपंच नाहीं ऐकिला । ब्रह्मी प्रपंच नाहीं आथिला ।
ब्रह्मीं प्रपंच नाहीं स्पर्शला । भ्रांती भाविला निजभावना ॥५७॥
भ्रांतासी जग दुःखप्रतीती । ज्ञात्या सुखरूप विश्वमूर्ती ।
अंधा दगड पडे त्रिजगती । देखणे देखती स्वप्रकाशत्वें ॥५८॥
यालागीं ज्या परमाबुद्धी । ते तोडिती भेदाची विधी ।
भेद तोडावया त्रिशुद्धी । भगवद्वबुद्धी सर्वत्र ॥५९॥
ज्या ब्रह्मभावों सर्वभूतीं । ते स्वये परब्रह्म होती ।
ते पूर्वीच ब्रह्म आहेती । भावनाभ्रांतिच्छेदक ॥१६०॥
जो करी अमृतपान । तो अमर होय आपण ।
ज्या सर्वभूतीं भगवद्‌भजन । ते परब्रह्म पूर्ण स्वयें होती ॥६१॥
ऐकें श्रीरामा जगाची स्थिती । परब्रह्म कां परम भ्रांती ।
तिसरियाची नाहीं वस्ती । जाण निश्चितीं रघुनाथा ॥६२॥
नानाकारे जगाची प्रचीती । तेचि मुख्यत्वें सोलींव भ्रांती ।
तें भ्रांतीची निजस्थिती । ऐंक तुजप्रती सांगेन ॥६३॥

भ्रमेणाहं भ्रमेण त्वं भ्रमेणोपासका जनाः ।
भ्रमेणेश्वरभावत्वं भ्रमेणेश्वरभावत्वं भ्रममूलमिदं जगत् ॥१६॥

अहंभावना हा भ्रम असून ते भ्रांतीचे मूळ लक्षण आहे :

अहमात्मा जें मीपण । तें मुख्य भ्रमाचें निजकारण ।
तूं म्हणणे हा भ्रम दारूण । मीतूंपणा भ्रममूळ ॥६४॥
देव भक्त दोन्ही भिन्न । ऐसें जें कां उपासन ।
तें ज्ञानाचें मुख्य अज्ञानपण । सूक्ष्म भ्रम पूर्ण अतर्क्यत्वें ॥६५॥
ब्रह्म अखंडत्वें पूर्णस्थिती । तेथें देव भक्त भिन्न मानिती ।
हें ज्ञानगुह्य अति भ्रांती । अतर्क्य निश्चितीं सज्ञाना ॥६६॥
ईश्वर तो अति वरिष्ठ । येरें भूतभौतिकें अति कनिष्ठ ।
हे भ्रमाचें अति कचाट । येथें श्रेष्ठ भुलविले भ्रमे ॥६७॥
दोरीं सर्प जन्मला नाहीं । तो उपजे भ्रांतीचे ठायीं ।
तेवीं ब्रह्मी जग नाहीं । आभासे पाहीं भ्रममूळें ॥६८॥
जग देखणें हा परम भ्रम । जग न देखणें ते परब्रम्ह ।
हें जाण गृह्य निजवर्म । तूं पुरुषोत्म परमात्मा ॥६९॥
मी तुज सांगो तरी तूं परमात्मा । तुझा तूंच पाहें महिमा ।
तुझ्या स्वरूपासी नाहीं सीमा । अपार अप्रमेय रघुनाथ ॥१७०॥
तूं आत्मा आत्मत्वें परिपूर्ण । तू कर्माकर्म विहीन ।
तुज नाहीं स्थान मान । तें निजलक्षण अवधारीं ॥७१॥
तुझ्या स्वरूपाच्या निजस्थानीं । आकाश लोपें कोणे कोणीं ।
पाहतां न दिसे नयनीं । गेलें हरपोनी मिथ्यात्वें ॥७२॥
पाहतां स्वरूप शुद्धत्वें । लाजिले पैं शोधिता सत्वें ।
स्वयें सामावलें महत्वें । मायेचें सत्व असत्वा आलें ॥७३॥
राईच्या कोटीच्या अशांप्रती । वस्तु सावकाशें नांदती ।
अणुमाजी सुखस्वरूपस्थिती । वस्तुविश्रांति सावकाशें ॥७४॥
सूक्ष्महुनि सूक्ष्म सार । जें नित्यत्वें नित्याक्षर ।
तें तुझें स्वरूप साचार । जीवशिवत्वें विचार अव्ययी विरें ॥७५॥

वस्तूला माता पिता नाहीत म्हणून जन्ममरणही नाही :

वस्तूसी नाहीं माता पिता । यालागीं न घडे जन्मकथा ।
जन्मेवीण मरणवार्ता । आत्मात्वीं सर्वथा असेना ॥७६॥
एवं जन्ममरणातीता । अपार सुखें सदोदित ।
त्या स्वरुपा नांव रघुनाथ । जाण निश्चित श्रीरामा ॥७७॥
वेद वेदांग पुराण । श्रुति स्मृति शास्त्र विज्ञान ।
इतिहासाचें गुह्य ज्ञान । तें हें निरुपण रघुनाथा ॥७८॥
सर्व साराचें मुख्य सार । तो हा इतिहास साचार ।
सकळ ज्ञानाचें ज्ञानगव्हर । अति उदार मुक्तत्वें ॥७९॥
हें निरुपण जीवीं घोटे । तैं विषयांचे लाहाणें फिटे ।
जन्ममरणाचें खत फाटे । भवभय आटे मृगजखत्वें ॥१८०॥
या इतिहासाचें निजवर्म । कर्मचि होय परब्रह्म ।
साधक होय आत्माराम । नित्यत्वें परम निजमोक्ष जोडे ॥८१॥
म्यां निरुपलें जें निरुपण । तें जीविन्मुक्ताचें लक्षण ।
तूं आत्माराम आपण । पूर्णत्वें पूर्ण परमात्मा तूं ॥८२॥

श्रीरामांची पूर्णानन्दमय अवस्था :

ऐकोनि वसिष्ठाचें वचन । श्रीराम स्वयें आपण ।
आपुलें देखे पूर्णपण । स्वानंदघन सुखरूप ॥८३॥
होतां स्वरूपीं भेटीं । चित्तचैतन्या पडली मिठी ।
हर्षबाष्प दाटलें कंठीं । आनंद पोटीं न समाये ॥८४॥
आनंद हृदयीं न माये । तो नेत्रीं उलथूं पाहे ।
पूर्ण दाटला विस्मयें । देहाची सोय स्फुरेना ॥८५॥
प्राण पांगुळला जेथींचा तेथ । कंठ जाहला सद्र्दित ।
इंद्रिये उपरमलीं समस्त । पाडिलें ताटस्थ्य चिद्रुपत्वें ॥८६॥
सर्वांगीं रोममूळीं । आलीं स्वेदकणीका निर्मळी ।
मुक्तमोतियांची जाळी । पांघुरविली निजसत्वें ॥८७॥
निःशेष नाठवे मी तूपण । खुंटली वाचा पडिलें मौन ।
जीवशिवाचें पुसिलें भान । चित्त समाधान पावलें ॥८८॥
श्रीराम चैतन्यघन । जाला स्वस्वरूपीं निमग्न ।
त्यासी व्यवहारप्रवीण । श्रीवसिष्ठें केवीं आपण केलें ॥८९॥
ऐसें भरद्वाजें वाल्मीकाप्रती । स्वयें पुसिलें अति प्रीतीं ।
वाल्मीकीही तदर्थीं । कथासंगती सांगतु ॥१९०॥

वाल्मीकिरुवाच -
यदा परिणतः साधुः स स्वरूपे महात्मनः ।
विश्वामित्रस्तदोवाच वसिष्ठं ऋषिसत्तमम् ॥१७॥

तटस्थ देखोनि श्रीरामासी । विश्वामित्र जाला कासाविसी ।
तो कळवळोनि वसिष्ठासी निजकार्यायी सांगत ॥९१॥

विश्वामित्र उवाच -
हे वसिष्ठ महाभाग ब्रह्मपुत्र महामुने ।
गुरुत्वं शक्तिपातेन तत्क्षणादेव दर्शितम् ॥१८॥

श्रीरामांची समाधी उतरण्याबद्दल विश्वामित्रांची वसिष्ठांना विनंती :

स्वामी वसिष्ठां तू ब्रह्मपुत्र । तुझ्याच गुरुत्वाचें चरित्र ।
ब्रह्मप्राप्तीं तूं अति पवित्र । अति विचित्र अनुपम्य ॥९२॥
तुझ्या गुरुत्वाचें वर्म । मिथ्या देहादि इंद्रियकर्म ।
शिष्य होय पूर्ण ब्रह्म । ते समाधि परम श्रीरामीं ॥९३॥
शक्तिपातें शिष्योत्तमा । पावविलें न करितां श्रमा ।
हे तुज्या गुरुत्वाची गरिमा । अगाध महिमा तिहीं लोकीं ॥९४॥
शिष्याच्या सकळ वृत्ती । वचनें लाविसी व्रह्मास्थिती ।
शिष्य पावे ब्रह्मस्थिती । शक्तिपातु निश्चिती या नांव ॥९५॥
लव निमिष घटिका मुहुर्त । शिष्यासी बाणली हे स्थिती ।
शक्तीपातु निश्चितीं । ऐसी ख्याति गुरुवाक्ये ॥९६॥
वचनें छेदिसी संशयातें । निःशब्दें बोधिसी शब्दार्थें ।
हस्तमस्तकसामर्त्थें । शिष्य परमार्थें सुखी करिसी ॥९७॥
असो दर्शन स्पर्शन । मुख्य तुझें कृपावलोकन ।
शिष्यासी सहज समाधान । चैतन्यघन चित्सुखें ॥९८॥
चित्सुखें सुखसंपन्न । हें तुझ्या कृपेचें आयतन ।
तुझे कृतेस्तव पूर्ण । ब्रह्मसमाधान श्रीरामीं ॥९९॥
श्रीरामीं पूर्ण समाधिअवस्था । ठेली कर्मक्रियाकर्तव्यता ।
पुढील अवतारकार्यार्था । वसिष्ठा वृथा होऊं नेदी ॥२००॥
स्वामी वसिष्ठा अवधारीं । कृपा करीं आम्हांवरी ।
श्रीराम ये देहावरी । ते युक्तीं विवरीं स्वसत्ता ॥१॥
सर्व इंद्रिया सदा उब्दोध । कर्मकर्तव्या नित्य सावध ।
माझा यज्ञ होय सिद्ध । तैसा प्रबोध करीं रामा ॥२॥
समाधि आणि उत्थान । दोहीं अवस्थांचे तुज ज्ञान ।
शिष्यासी देसी समाधान । सर्वेचि प्रयोजन बोधिसी ॥३॥
करावया सुरकार्यार्थ । अवतार श्रीरघुनाथ ।
तो त्वां केला समाधिस्थ । ठेला तटस्थ निर्व्यापारें ॥४॥
श्रीराम होतां तटस्थ । खुंटला अवतारकार्यार्थ ।
माझेंही कार्य तेथ । यज्ञसिद्ध्यर्थ राहिलें ॥५॥
माझ्या कार्यांचे स्मरण । वसिष्ठा तूंच आपण ।
दशरथासी प्रार्थून । मज दिधले राम-लक्ष्मण । यज्ञरक्षण करावया ॥७॥
हें तुझें वाक्य होईल मिथ्या । देवकार्यार्थ राहील सर्वथा ।
यालागीं श्रीरघुनाथा । कृतकार्यार्था प्रबोधीं ॥८॥
अनागत भाष्य ऋषि वाल्मीकें आपण । केलें शतकोटी रामायण ।
तें मिथ्या होऊं नेदीं वचन । श्रीरघुनंदन प्रबोधी ॥९॥

सिद्धाश्रमं मया नीतो रामो राक्षसमर्दनम् ।
करिष्यते ततो॓ऽहल्यामुक्तिं च जनकात्मजाम् ॥१९॥

श्रीरामचरित्राचे श्रवणपठण करणारे सर्व उपाधीतून तरतील :

अनागत भाष्य अति पवित्र । वदलें वाल्मीकांचे वक्त्र ।
श्रीरामाचें चरित्र । अति विचित्र अवधारीं ॥२१०॥
ताटका अति विकटक । रामें निर्दाळिली आत कंटक ।
जनवन केलें निष्कंटक । सिद्धाश्रमीं लोक सुखें वसती ॥११॥
ते सिद्धश्रमीं माझें स्थान । तेथें आणिला रघुनंदन ।
करूनि राक्षसमर्दन । जयो संपूर्ण श्रीरामें ॥१२॥
करील अहल्योद्वारण । शिवचापप्रभंजन ।
जानकीचें पाणिग्रहण । चहूं बंधूचें लग्न जनकालयीं स्वानंदे ॥१३॥
जामदग्न्य श्रीराम । युद्धीं पावती सुख परम ।
परशुरामासी उपरम । जाला परम श्रीराम ॥१४॥
श्रीरामाचें वनाभिगमन । तेणें दंडकारण्य पावन ।
तीर्थां पवित्रता पूर्ण । श्रीरामचरण शिववंद्य ॥१५॥
समुद्री शिळा स्वयें तरती । बिभीषणा लंकाप्राप्ती ।
रामनामाची ख्याती । त्रिजगती उद्धरील ॥१६॥
सीताशुद्धीनेचि छळें । निर्दळील राक्षसकुळें ।
राम वंदिजे कळिकाळें । तें चरित्र प्रांजळें वसिष्ठा करीं ॥१७॥

यर्द्यष्टो यैः स्मृतो वाप्पि बोधितो यैः श्रुतोति यैः ।
सर्वावस्थागतानां तु जीवन्मुक्तिं प्रदास्यति ॥२०॥

जिहीं अत्यंत आदरेसीं । ऐकिलें श्रीरामचंद्रचरित्रासी ।
जे राम स्मरती अहर्निशी । मुक्ति त्यांसी अनयासें ॥१८॥
जो सार्थकें करी रामस्मरण । जो सार्थकें परिसे नित्य आपण ।
ते दोघे जीवन्मुक्त जाण । इंद्रियाचरण करिताही ॥१९॥
ज्यांचे मुखीं रामनामाची वस्ती । जे सदा रामनाम जपती ।
त्यासी स्वदेहेंसी नित्य मुक्ती । इंद्रियार्थीं रमतांही ॥२२०॥
जे अवस्थात्रयी नित्यमुक्त । जे सदा राम जपत ।
श्रीराम स्वयें तेथ । असे क्रीडत स्वानंदें ॥२१॥
ऐसी त्रैलोक्याची गती । श्रीरामचरित्रे तरती ।
श्रीवसिष्ठा तुझे हाती ।
आमुचिया कृपास्थिती । श्रीराममूर्ति प्रबोधीं ॥२४॥
श्रीराम सदोदित दैवहीन । परी रामापाशीं नाहीं दैन्य ।
जगाचेनि भाग्य आपण । श्रीरघुनंदन प्रबोधीं ॥२५॥
दैवेंवीण भाग्यवंत । जगीं एक श्रीरघुनाथ ।
तो वृत्ति पावोनियां येथ । चरितार्थ संपादू ॥२६॥
सर्व जगीं विजयी पूर्ण । ऐसा जो कां रघुनंदन ।
त्यासीं माझे निजमन । जो जगज्जीवन जगाचा ॥२७॥
वसिश्ठा आमुचे कृपेंवारीं । श्रीरघुनाथासी प्रबोध करीं ।
तो अवतारचरित्र करी । तो ये व्यवहारीं प्रवर्तवीं ॥२८॥

वाल्मीकिरुवाच -
इत्युपत्वा स स्थितस्तूष्णीं विश्वामित्रो महामुनिः ।
वसिष्ठस्तु महातेजा रामचंद्रमभाषत ॥२१॥

हे ऐकून वसिष्ठांकडून श्रीरामांची समाधी दूर करण्याचा प्रयत्न :

वाल्मीकि सांगे भारद्वाजासी । तटस्थ देखोनि श्रीरामासी ।
विश्वामित्र वसिष्ठासी । रामप्रबोधासी प्रयोजी ॥२९॥
तंव विश्वामित्र आपण । श्रीरामानुवाद बोलोन ।
निजकार्यार्थीं धरोनि मौन । तें वसिष्ठ सर्वज्ञ जाणोनि बोले ॥२३०॥

राम राम महाबाहो महापुरुष चिन्मय ।
नायं विश्रांतिकालो हि लोकानंदप्रदो भव ॥२२॥

समाधिलक्षण :

ऐकें बापा रघुनाथा । तुज कायसी समाधी अवस्था ।
तूं काळाचा आकळिता । चिदानंदता स्वरूपें ॥३१॥
परिसें आजानुबाहु महाभुजा । हा समाधिकाळ नव्हे तुझा ।
तूं त्रैलोक्याधिराजा । देवसमाजा समग्रा सुखीं करीं ॥३२॥
सुखी करीं साधुसंत । सुखी करीं निजभक्त ।
सुखी करीं लोक समस्त । अवतारचरित्रानुक्रमें ॥३३॥
केवळ निष्कर्म राहणें । तें जीवसमाधीचें लक्षण ।
तेहीं केवळ अपक्वपणें । परिपक्व चिन्ह तें ऐके ॥३४॥
सर्व भूतांचे गुणगुण । जगाचें दोषदर्शन ।
दिसतां न मोडे ब्रह्मपण । ते समाधि पूर्ण पूर्णत्वें ॥३५॥
भूतांचे विकर्माचरण । भासतां भासें चैतन्यघन ।
त्या नांव शुद्ध समाधान । समाधि संपूर्ण त्या नांव ॥३६॥
ऐसें न होतां समाधान । केवळ जें तटस्थपण ।
तें मुग्धावस्थेचें लक्षण । समाधि संपूर्ण ते नव्हे ॥३७॥
भूतांचे सकळ मळ । ज्याचे दृष्टीं होती निर्मळ ।
ते समाधि सुखकल्लोळ । येर समूळ भूतादिभाव ॥३८॥
आशंका- म्हणती संसार मिथ्याभूत । तुवांचि करुन दिधला येथ ।
तेथें कैंचा देव कैंचा भक्त । अवतारचरित्र तें कैचें ॥३९॥
जेथें नाहीं मींतूपण । तेथें नाही कर्मक्रियाचरण ।
समूळ लौकिक नाहीं जाण । लोकसंरक्षण म्हणसी कैंचें ॥२४०॥
अवधारीं गा रघुनाथा। ब्रह्मअवताराची निजसत्ता ।
नये जीवांचिये हाता । जरी यथार्थता मुक्त जाले ॥४१॥
जयां त्रिगुणमे जीवपण । भ्रमें भुलोनि आपण ।
ब्रह्म म्हणती कैंचे कोण । तयां उद्धरण तुझेनी ॥४२॥
अवताराचें सामर्थ्य पूर्ण । प्रपंचपरमार्थी सावधान ।
उभयतां दिसों नेदी न्यून । ते निजचिन्ही अवधारी ॥४३॥

अंतरेको बहिर्नाना अंतर्बोधो बहिर्जडः ।
अंतस्त्यागी बहिःसंगी लोके विहर राघव ॥२३॥

बाह्याभ्यन्तर स्थितीचा विचार :

अंतरीं आत्मा अद्वैत एक । तेणें मिथ्या समूळ लोह ।
बाह्य कर्म जाणोनि संपादी लौकिक । विधिर्पूक वेदोक्त ॥४४॥
अंतरीं केवळ शुद्धबुद्ध । बाह्य दिसे जैसा विषयबद्ध ।
जडत्वें भासे जैसा मुग्ध । दिसे शुद्ध विषयार्थी ॥४५॥
अंतरी निःशेष विश्यत्याग । बाहेंद्रियां विषयभोग ।
भोगितां दिसे जरी सांग । तरी विषयांचें अंग आतळेना ॥४६॥
अंतरी पूर्ण निरास । बाह्य लोलुपत्वें करी आस ।
जेंवि मस्केंमाजी आकाश । फुगक्या आभास अडकलें दिसे ॥४७॥
अंतरीं निरपेक्ष निर्मळ । बाह्य नाना अर्थीं तळमळ ।
लाघवी लोक झकवी सकळ । तैसी कळवळ मुक्तासी ॥४८॥
अंतरी काम क्रोध निमाले । शांतीचे कल्याण पाहलें ।
बाह्य क्रोधानळें खवळले । जेवीं मृगजळें मासेमारी ॥४९॥
बाह्य कार्यकारणावेशा । गुरगुर करी व्याघ्र जैसा ।
अंतरी मृदु लोणी तैसा । कोणाही सहसा खुपेना ॥२५०॥
बाह्य दिसे कार्यकरिता । परी अंतरीं अकर्ता निजात्मता ।
माशी कुलालचक्रीं भवता । दिसे परी तत्वतां हलेना ॥५१॥
प्रपंच आणि परमार्थीं । उभयंता सावधस्थिती ।
हे अवताराची अवतारशक्ती । ते तुज निजमूर्ति रघुनाथा ॥५२॥
ऐसिये गा स्थितीवरी । तूंही निजात्मचरित्रीं ।
स्वानंदे क्रींडें संसारीं । लोकाचारीं अविकळत्वें ॥५३॥
जेवीं बुद्धिबळें वाडेंकोडे । मिथ्या राजा मिथ्या प्रधान हत्ती घोडे ।
हे जाणोनि खेळ खेळी पुढें । तेवीं मुक्ताकडे भवभाव ॥५४॥
सोंकटियां जीवभावा नाहीं । तरी मारिलें म्हणती पाहीं ।
तेवीं मुक्त देहींच विदेही । भय नाहीं मरणाचें ॥५५॥
सोंकटी निमालियाही पाठीं । कोण धर्मात्मा चडे वैकुंठी ।
कोण पडिले नरकसंकटीं । तेवीं निजात्मदृष्टी भव मिथ्या ॥५६॥
ऐसिया स्थितीवरी । तूंही सुखें संसारीं ।
स्वानंदे क्रीडा करीं । भय न धरीं श्रीरामा ॥५७॥
राजा प्रधान पशु प्यादा कटक । बुद्धिबळीं अवघें काष्ठ येक ।
तरी करिती खेळाचें कौतुक । तैसे सांसरिक मुक्तासी ॥५८॥
ऐसिया योगाची वृत्ती । रघुनाथा रघुपती ।
त्वांही सुखें संसाराप्रती । स्वानंदस्थिती क्रीडावें ॥५९॥
ऐसिया योगाची वृत्ती । रघुनाथा रघुपती ।
त्वांही सुखे संसाराप्रती । स्वानंदस्थिती क्रीडावें ॥५९॥

तस्माद्‌राज्यादिविषर्यान्पर्यालोच्य विनश्वरान् ।
देवकार्यादिसंभारांस्त्यज पुत्र सुखी भव ॥२४॥

हे सर्व लक्षात आणून समाधिविसर्जन करावे :

वोडंबरीचा आंबा सफळ । रस गोड परी मिथ्या मूळ ।
तेवीं मिथ्या लौकिक सकळ । जाणोनि अविकळ लोक संरक्षीं ॥२६०॥
बहुरूपियाची राव राणी । नसोनि करिते संपादणी ।
तेवीं तूं श्रीराम राजा राजपणीं । मर्यादारक्षणीं वेदोक्त ॥६१॥
तुवांही निजावतारवृत्तीं । सुखें असावें संसाराप्रती ।
धर्ममर्यादा पुरोणोक्ती । स्वानंदस्थिती क्रीडावें ॥६२॥
तोडीं नवग्रहांची बेडी । सोडवीं देवांची बांधवडी ।
उभवी रामराज्याची गुढी । आज्ञा धडफुडी तिहीं लोकीं ॥६२॥
सांडी समाधीची भ्रांती । धनुष्य बाण घेवोनि हातीं ।
रामनामाची ख्याती । त्रिजगती उद्धरीं ॥६४॥
एसें वसिष्ठ सांगतां । रामा परमानंदीं तल्लीनता ।
त्याच्या प्रबोधाची कथा । होय सांगता वाल्मीक ॥६५॥

वाल्मीकिउवाच-
उत्युत्कोपि यदा रामः किंचिन्नोचे लयं गतः ।
तया सुष्मुम्नया सोपि प्रविष्टो हृदयं शनै ॥२५॥

श्रीराम पूर्वस्थितीप्रत येईनात म्हणून वसिष्ठांनी सुषुम्ना नाडीत प्रवेश करून त्यांचे प्रबाधन केले म्हणून सर्वांस आनंद :

यापरी श्रीरघुनाथा । वसिष्ठें स्वये प्रबोधितां ।
रामा परमानंदीं लयंगता । कार्यकार्यार्थ स्फुरेना ॥६६॥
ऐसें जाणोनियां पूर्ण । तेव्हा वसिष्ठें आपण ।
सुषुम्नां नाडीं प्रवेशोन । करी प्रबोधन श्रीरामा ॥६७॥
वसिष्ठ चैतन्यरूप आपण । तेणें चेतना चेतविली पूर्ण ।
चेतनें चेतविला प्राण । सावधान ! हृदय करणें ॥ ६८ ॥
प्राण प्रवेशे सोळा सवडी । तेणें चेतविल्या सर्वही नाडी ।
तेणें नेत्रांची झांपडी । शनैः शनैः गाढी उघडिता जाय ॥६९॥
उन्मीलित दोनी नयन । श्रवण जालें शब्दायतन ।
शरीर जालें सावधान । वसिष्ठे पूर्ण बोधिला ॥७२॥
प्रबोधोनि श्रीरघुनंदन । वसिष्ठें उन्मीलित केले लोचन ।
विश्वामित्रा आनड घन । सुरगण संतोषले ॥७३॥
सुखावले ऋषीश्वर । आनंदले मुनिवर ।
अवघे करिती जयजयकार । श्रीरामचंद्रप्रबोधें ॥७४॥
न देखे गुणोषदर्शन । न देखें विधिनिषेधनलक्षण ।
न देखे कर्माकर्मण । श्रीरघुनंदनप्रबोधीं ॥७५॥
यापरी श्रीरघुनंदन । स्वयें जाला सावधान ।
तो बोलिला विविधविधान । तेंचि कथन अवधारा ॥७६॥

श्रीराम उवाच -
न विधिर्न निषेधश्च त्वत्प्रयादादहं पुनः ।
तथापि तव वाक्यं तु करणीयं हि सर्वदा ॥२६॥
सर्वे शृणूत भद्रं वो निश्चयेन सुनिरुचितम् ।
आत्माज्ञानात्परं नास्ति गुरोरपि च तदिः ॥२७॥

ऐकें गा वसिष्ठा महामुनी । तुझें वाक्य प्रतापकरणी ।
विधी निषेध हे दोनी । मी मनीं नयनीं । देखें ना ॥७७॥
ऐके स्वामी मुनिनाथा । तुझी गुरुवाक्यसमर्थता ।
कर्म क्रिया कर्तव्यता । मज सर्वथा उरली नाहीं ॥७८॥
कर्म कार्य कर्तव्यता । मज उरलीं नाहीं तत्वता ।
तरी तुझें वाक्य गुरुनाथा । मज सर्वथा अनुल्लंघ्य ॥७९॥
तुझेनि वाक्यें जैसे तैसे । जें बोलसी अनायासें ।
ते मज सर्वथा आयासें । अति विश्वासें करणीय ॥२८०॥
सद्‌गुरूचें निजवचन । प्राणांतींही नुल्लंघी पूर्ण ।
तेंचि शिष्याचें निजलक्षण । जे परिपाळण गुरुवाक्य ॥८१॥
वेद शास्त्र स्मृति पुराण । तेथें हेंचि लक्षण ।
जें गुरुवाक्यांचे परिपालन । हेंचि विधान विधियुक्त ॥८२॥
गुरुवाक्योल्लंघन । हेंचि महापाप दारुण ।
महापापा प्रायश्चितविधान । वज्रपाप पूर्ण गुरुवाक्यावज्ञा ॥८३॥
गुरुअवज्ञापरिपाटीं । महापातकें ज्याच्या अंगुठीं ।
ऐशिया पापांच्या उठती कोटी । वज्रपापांच्या कोटी गुरुअवज्ञा ॥८४॥
गुरुअवज्ञेची मात । स्वधर्मकर्मा करी घात ।
अंगीं रोकडा वाजे अनर्थ । नरकपात अनिवार ॥८५॥
सूक्ष्म साराचा सार गुण । सकळ निश्चयां निश्चयो पूर्ण ।
अवघे ऐका सावधान । आत्मज्ञान महालाभ ॥८६॥
आत्मज्ञानेंवीण सकळा । चवदा विद्या चौसष्टी कळा ।
त्या दुःखरूपें अवधिया विकळा । सुखसोहळा आत्मज्ञानीं ॥८७॥
सकळसिद्धांतमर्यादा । मुख्यज्ञान आत्मविद्या ।
येरी अवघिया अविद्या । ज्या प्रसिद्धा चवदाही ॥८८॥
त्या आत्मज्ञानाचा निजज्ञाता । सद्‌गुरुहूनि अधिकता ।
नाहीं अधिक दैवता । मुख्य गुणातीत तो वंद्य ॥८९॥
ब्रह्मा आणि हरि हर । तेही सद्‌गुरूचे किंकर ।
सद्‌गुरूहूनि थोर । नाहीं सत्पात्र तिहीं लिकीं ॥२९०॥
ऐसें बोलता आपण । प्रेमें वोसंडला रघुनंदन ।
वसिष्ठाचे श्रीचरण । शिरीं पूर्ण वंदिलें ॥९१॥
श्रीरामापादाभिवंदन । वसिष्ठें दिधले आलिंगन ।
एका जनर्दना शरण । पूर्ण समाधान गुरुशिष्या ॥९२॥
ऐकोनि रघुनाथाच्या गोष्टी । चवदा भुवनेंसी वैकुंठी ।
टाळी पिटिली उठाउठीं । गुरुमहिमा गोमटी ऐकोनी ॥९३॥
तेणें सुखी जाले सिद्ध ऋषीश्वर । सुखी जाले सुरवर ।
अवघे करिती जयजयकार । सुमनसंभार वर्षले ॥९४॥
दिव्यसुमनांचा सडा । तो विराजे चहूंकडां ।
तेणें श्रीराम शोभला गाढा । चिन्मात्र चोखडा सामंकृत ॥९५॥

वाल्मीकिउवाच -
एतत्ते सर्वमाख्यातं रामचंद्रकथानकम् ।
अनेकक्रमयोगेन भारद्वाज सुखी भव ॥२८॥

श्रीरामकथा श्रवणाची फुलश्रुती :

वाल्मीक सांगे आपण । भारद्वाजा तूं सावधान ।
रघुनाथाचें आत्मज्ञान । प्रबोधलक्षण अवधारिलें ॥९६॥
जें जालें ज्ञानश्रवण । त्याचें धरोनि अनुसंधान ।
तुवांही आपणा आपण । सुखी संपूर्ण करावें ॥९७॥
ऐसें सांगोनि भारद्वाजासी । वाल्मीक जाला संतोषी ।
त्या वसिष्ठाव्या वचनासी । अति उल्हासीं सतवीत ॥९८॥
धन्य वसिष्ठाची लीला । वंद्य सुरनरां सकळां ।
तेणें चिद्‌रात्नांची वचनमाळा । श्रीरामाचें गळां बाणली ॥९९॥
तिव्हिया चिद्रंधासी । लाधोनियां अहर्निशीं ।
कवि भ्रमरण जाले तिसीं । रसाअमोदासी सेविती ॥३००॥
तिचिया पावोनियां योगासी । योगी पावले योग्यतेसी ।
तेणें सुखावोनि अहर्निशीं । देहभावासी विसरले ॥१॥
बाप गुरुवाक्यकटाखें । अलक्ष लक्षेंवीण लक्षे ।
वसिष्ठें निजगुरपक्षें । निजमोक्ष नांदवी ॥२॥
रामवसिष्ठकहाणी । हे मोक्षमार्गींची निशाणी ।
मोक्ष रिधे येवोनि श्रवणीं । कथा सावधानीं अवधारीं ॥३॥

य इदं श्रृणृयान्नित्यं गुह्यं रामवसिष्ठयोः ।
सर्वावस्थोपि श्रवणन्मुक्तिमार्ग निगच्छति ॥२९॥

वदांतवार्निका निजजीवन । उपनिषदांचे सार पूर्ण ।
ओंकारार्धमात्रालक्षण । तें हें गुह्यज्ञान वसिष्ठ ॥४॥
श्रीरामवसिष्ठगुह्यज्ञान । त्याचे नित्य सावधान ।
जो सादर करी श्रवण । तो मुक्तत्वें पूर्ण सर्वावस्थीं॥५॥
ज्यासीम् सार्थवसिष्ठश्रवण । ते प्रपंची वर्तता जाण ।
नभाणेंसे अलिप्त पूर्ण । त्यांसीं कर्मबंधन बाधीन ॥६॥
वसिष्ठभवणनित्यवस्ती । ज्यासी जागृति-स्वप्नसुषुतीं ।
त्यासी सर्वदा वरी मुक्ती । हे गुरुत्वें ख्याती वसिष्ठाची ॥७॥
जागृतीं वसिष्ठाचें श्रवण । तेंचि स्वप्नी मनन ।
तेणें सुषुप्तीं समाधान । हे अगाध ज्ञान वसिष्ठाचें ॥८॥
वसिष्ठग्रंथशतसहस्त्री । त्यांतील श्लोकसत्त्याहत्तरीं ।
एकजनार्दनें त्यावरी । ज्ञानार्थकारी टीका केली ॥९॥
श्लोकान्वयें सत्यार्थ । कर्ता जनार्दन समर्थ ।
तेथील जो ग्रंथार्थ । अर्थ विशद करी जनार्दनस्वामी ॥३१०॥
कथा ग्रंथार्थें अर्था आली । श्रीरामनामें पाल्हेजली ।
निजमोक्षमार्गी ठेवी झाली । ज्ञानकांडा केली समाप्ति ॥११॥
पदप्रमेय उथळखोली । हे जनार्दन चालवी चाली ।
कवीत्वाची सखोल बोली । बोलविता अविकळ जनार्दनु ॥१२॥
एका जनर्दना शरण । वसिष्ठांचे ज्ञाननिरुपण ।
त्याचे कृपेस्तव जाण । जालें संपूर्ण पूर्णत्वें ॥१३॥
स्वस्ति श्रीभावार्थरामायणें बालकांडे एकाकारटीकायां
श्रीवसिष्ठरामसंवादो नाम एकादशोऽध्याय: ॥११॥
ओंव्या ॥३१३॥ श्लोक ॥२९॥ एवं ॥३४२॥

बहूतेक या पानावरील मजकूर प्रताधिकारीत आहे, त्यामुळे हे पान हटवण्यात येईल. या पानातील मजकूराच्या प्रताधिकार स्थितीची तपासणी करून त्यानंतर तो ठेवायचा की काढून टाकायचे हे ठरवले जाईल. आपण कोणत्याही पानाच्या चर्चा पानावर त्या त्या मजकूराच्या प्रताधिकार स्थितीबद्दल चर्चा सुरु करु शकता. ती करित असताना आपण इतर सक्रिय सदस्यांना त्यात सामील करून घ्या. स्थानिक किंवा वैश्विक प्रचालक फक्त समुदायाने घेतलेल्या निर्णयाची तांत्रिक अंमलबावणी करतील. हा विकिस्त्रोत प्रकल्प आहे त्यामुळे या प्रकल्पावर फक्त आणि फक्त स्त्रोत असलेलाच मजकूर जो पूर्व प्रकाशित पुस्तकांमधून घेतलेला आहे, आणि पुरावा म्हणून त्या पूर्व प्रकाशित पुस्तकाची प्रत कॉमन्सवर अपलोड करण्यात आलेली आहे. या व्यतिरीक्त इतर सर्व मजकूर पुराव्या अभावी आणि प्रताधिकाराचा भंग होत असल्याच्या कारणाने काढून टाकण्यात येईल.