भावार्थ रामायण/बालकाण्ड/अध्याय २३
॥ श्रीएकनाथमहाराजकृत ॥
॥ श्रीभावार्थरामायण ॥
बालकाण्ड
॥ अध्याय तेविसावा ॥
॥ श्रीसद्गुरुरामचंद्राय नमः ॥
सीमान्तपूजन - भोजनसमारंभ
सूर्यवंशींचे भूपती । असंख्य आणि अगाधकीर्ती ।
तेर् म्यां सांगितले संकळिती । क्षमा श्रोती करावी ॥ १ ॥
एवमुक्तोऽथ जनकः तमुवाच कृतांजलेः ।
श्रोतुमर्हसि धर्मज्ञ मत्कुलं श्रृण्वतां वर ॥ १ ॥
प्रधानेश्वर वक्तव्यं कुलं निरवशेषतः ।
वक्तव्यं कुलजातेन तन्निबोध नरेश्वर ॥ २ ॥
वसिष्ठें सूर्यवंशावळी । वर्णिली अति प्रांजळी ।
जनक उठोन तये वेळीं । कृतांजळी विनवीत ॥ २ ॥
जनकाचें कुलवर्णन :
माझिये कुळींचे भूपाळ । खातिवंत अति प्रबळ ।
राउळें परिसावे सकळ । सकळकुळपर्यावो ॥ ३ ॥
कन्यादानीं सकळ कुळ । सांगावें लागे स्वयें समूळ ।
पहिले कुळीं निमी भूपाळ । त्याची कीर्ति प्रबळ तिहीं लोकीं ॥ ४ ॥
वसिष्ठाचे शापस्थितीं । जगाचें देखणें ज्याची वस्ती ।
ज्याचेनि डोळे देखणे होती । यालागे म्हणती निमी त्यातें ॥ ५ ॥
निमिषानिमिषाची गती । ज्याचेनि चाले अहोरातीं ।
यालागी त्यातें निमी म्हणती । जाण निश्चितीं नरनाथा ॥ ६ ॥
निमीचा सुत मिथी सोज्ज्वळा । नगरी वसविली स्वलीळा ।
यालागी ईतें म्हणती मिथिला । स्वनामें सोहळा निजनगरीं ॥ ७ ॥
मिथिपुत्र प्रथम जनक । जो कां अत्यंत सात्विक ।
पुत्रप्राय पाळिले लोक । यालागी नांव जनक त्यासी ॥ ८ ॥
त्याचा पुत्र धृष्टकेतु । जनकवंशी अतिविख्यातु ।
दळें बळें प्रतापवंतु । धर्मसेते निजधर्मा ॥ ९ ॥
त्यापासोनि अनेक । जनक नामाचे नृप देख ।
ते सांगतां असती असंख्य । कथा आत्यंतिक वाढेल ॥ १० ॥
बहुलाश्वजनक स्वकीर्तिजनक । स्वदेहजनक विदेहजनक ।
त्यांमाजि मीही एक जनक । निजसेवक तुमचा ॥ ११ ॥
वंशावळी वाढवितां । अपार वाढेल ही कथा ।
लग्नीं साधावें रघुनाथा । हे परमावस्था जनकासी ॥ १२ ॥
घ्यावया आमुच्या निजराज्यासी । हिरोन न्यावया सीतेसी ।
सुधन्वा आला अति क्रोधेसीं । तेणें मिथिलेसी वेढिलें ॥ १३ ॥
मग मी युद्ध केलें त्यासीं । रणी वधिलें सुधन्व्यासी ।
मग त्याचिया राज्यासीं । कुशध्वजासी म्यां स्थापिलें ॥ १४ ॥
कुशध्वज माझा धाकटा बंधू । राजाप्रतापें प्रतापसिंधू ।
त्याच्या कन्या दोघी वधू । वरसम्बंधू करूं इच्छीं ॥ १५ ॥
दशरथाच्या चार पुत्रांना आपल्या चार कन्या देण्याचा संकल्प :
सीता दिधली श्रीरामासी । ऊर्मिला दिधली लक्ष्मणासी ।
मांडवी दिधली भरतासी । शत्रुघ्नासी श्रुतकीर्ती ॥ १६ ॥
चौघे बंधू चारी वधू । ऋषी म्हणती श्लाघ्य संबंधू ।
अवघीं केला निश्चय शब्दू । लग्नविधि अवधारा ॥ १७ ॥
कुलगुरू व विश्वामित्रांचे अनुमोदन, दशरथाची संमती :
वसिष्ठ विश्वामित्र वामदेव । अवघे म्हणती अति अपूर्व ।
श्लाघ्यसंबंधगौरव । भाववैभव समसाम्य ॥ १८ ॥
आजिचे तिसरे दिवशी । उत्तराफाल्गुनी सुदिनेंसी ।
अभिजित साधून मध्यान्हेंसीं । लग्न चौघांसी लावावें ॥ १९ ॥
ससिष्ठविश्वामित्राचे वचन । दशरथें मस्तकीं वंदून ।
तुमचें वाक्य परम प्रमाण । करणें लग्न चौघांचे ॥ २० ॥
जनक कुशध्वज नृपती । दोघेही व्याही परमार्थी ।
विजयी जाला रघुपती । ते अति कीर्ति तुमचेनि ॥ २१ ॥
लग्न करणें हे प्रमाण । भेरी त्राहाटिलें निशाण ।
दोहीं रायां हर्श पूर्ण । सुहृज्जन आल्हादी ॥ २२ ॥
देवस्थापना :
दशरथें पुसोनि जनकासी । सवें घेवोनि महाऋषी ।
वेगें आला जानवशासी । देवकासी आरंभ ॥ २३ ॥
जनक बोळवीत ये सर्वांसी । हात जोडोनि ऋषिरायांसी ।
शिष्य सेवक मी तुम्हांसी । बांधवांसी ससैन्य ॥ २४ ॥
श्रीरामलग्नाचा महोत्साह । दोहीं मांडवीं उत्साह ।
मिनल ऋषिसमुदाव । नवल नव्लाव लग्नाचा ॥ २५ ॥
लग्नमंडपाचे वर्णन :
रामविवाहा मंडपस्तंभ । चारी वेद जाले स्वयंभ ।
आडवळे धैर्याचे सलंब ।वासे निकोंभ विवेकाचे ॥ २६ ॥
त्यावरी शाकार स्मृतिपुराणें । चारी पुरुषार्थ तोरनें ।
धर्मद्वारें शोभती तेणें । सलंबपनें मुक्तघोंसी ॥ २७ ॥
धर्मद्वार मित्यमुक्त । द्वारनिरोध नाहीं तेथ ।
दीनें वरापासीं पावत । सुखी होत तत्काळें ॥ २८ ॥
वसिष्ठ पुरोहित सुबुद्धी । मंडप कालडिला उपनिषदीं ।
शोभा शोभे त्रिशुद्धी । चिदानंदी मंडप ॥ २९ ॥
मंडपशोभा शोभे कैसी । पताका शोभती चिदाकाशीं ।
देखतां सुख होय दृष्टीसी । मंडपवासियां आल्हाद ॥ ३० ॥
कन्यामंडपीं स्तंभ भावाचे । आडवळे शुद्ध सत्त्वाचे ।
वरी शाकार विधीचे । सद्बुद्धीचे दारवंटे ॥ ३१ ॥
कन्या मंडपीं चांदवा धर्म । वरमंडपीं वितान ब्रह्म ।
कन्यागृहीं दाटुगें कर्म । कर्म निष्कर्म वरगृहीं ॥ ३२ ॥
कन्यागृहीं साधन पंक्तीं । वरगृहीं साधन शाण्ती ।
कन्यागृहीं रत्न्यंज्योती । । निजदीप्ती वरगृहीं ॥ ३३ ॥
कन्यागृहीं नवरसप्रीती । वरगृही नवविधा भक्ती ।
कन्यागृहीं विधि सर्वार्थीं । विधिनिर्मुक्ती वरगृहीं ॥ ३४ ॥
कन्यागृहीं नित्यचाचरी । वरगृहीं कीर्तनगजरी ।
कन्यागृहीं भाट कैवारी । वेदनागरी वरगृहीं ॥ ३५ ॥
कन्यागृहीं नोवर्याच चारी । वरमंडपीं मिथ्या नरनारी ।
दोहीं मंडपांमाझारी । अगाध थोरी सामर्थ्य ॥ ३६ ॥
वसिष्ठें दशरथासी बैसवोन । देवकविधि पुण्याहवाचन ।
नांदीश्राद्ध करवोन । बहु हरिण्य वांटिले ॥ ३७ ॥
स गत्वा निलयं राजा श्राद्धं कृत्वा च पुष्कलम् ।
पुत्रार्थी प्रियपुत्रस्थ चक्रे गोदानमुत्तमम् ॥ ४ ॥
सुवर्णशृंगीः सुच्छन्नाः सवत्साः कांस्यदोहनाः ।
वित्तमन्यत् बहुवलु द्विजेभ्यों रघुनंदनः ॥ ५ ॥
मंडपसंरक्षणासाठी देवता-क्षेत्रपालांचे आगमन :
श्रीवसिष्ठें आव्हानितां । नलिनी नंदिनी उमादि समस्ता ।
मंडपी समस्त मंडपदेवता । मूर्तिमंता पैं आल्या ॥ ३८ ॥
नवग्रहादि ग्रह समस्त । मंडळें सोडोनियां त्वरित ।
अवघे आले मंडपांत । श्रीरघुनाथलग्नार्थीं ॥ ३९ ॥
मंडपदेवता प्रहपरवडी । श्रीरामा वंदिती आवडीं ।
आमुदी तोडील हा बेडी । सोडवील बांधवडी लंकेची ॥ ४० ॥
क्षेत्रपाळ अहोरातीं । मंडपद्वारीं नित्य जागती ।
रावणें हरिल्या क्षेत्रवृत्ती । त्या रघुपती सोडवील ॥ ४१ ॥
देवकप्रतिष्ठा ऐसिया रीतीं । श्रीवसिष्ठें विधानोक्तीं ।
कवरिली रायाहातीं । आल्हाद चित्तीं दशरथा ॥ ४२ ॥
दशरथहस्ते गोदाने :
पाचारोनियां ब्राह्मन । शतानुशतें करी गोदान ।
श्रीरामें लक्षोनियां दान । दानविधान अवधारा ॥ ४३ ॥
नेदीच लातरिया डिवरिया । नेदीच अत्यंत बुजरिया ।
चोरपान्हा खावरिया । मरळा कुचरिया नेदीच ॥ ४४ ॥
ऐसिया गाई दान देतां । अवचटे घडे ब्रह्महत्या ।
दानीं दुभाळुवा अतिशांता । होय देता नृपनाथ ॥ ४५ ॥
नेदीच फळवटा प्रथमविताच्या । नेदीच वृद्धा बहुवितांच्या ।
तरुण सुदोही सुस्तनांच्या । बहुमोलाच्या उत्तमा ॥ ४६ ॥
सुवर्णश्रृंगी रौप्यखुरी । कांस्यदोही क्षौमांबरी ।
रत्न पुच्छा सुकुमारी । सालंकारी शोभत ॥ ४७ ॥
जैशा गाई तैशी आभरणें । तैसीच दक्षिणा संपूर्ण ।
पुत्रोद्वाहीं देतसे दान । सुखी ब्राह्मण तेणें केले ॥ ४८ ॥
तिळपात्रें घृतपात्रें । क्षीरसहित भोजनपात्रें ।
द्विजांसी दिधलीं नृपवरे । श्रीरामचम्द्रे उत्साहो ॥ ४९ ॥
श्रीरामभावना भावून । सकळ लोक करिती दान ।
प्रत्यक्ष श्रीरामें निजदान । भाग्यसंपन्न दशरथा ॥ ५० ॥
भरताचा मामा युधाजित याचे आगमन :
देवकप्रतिष्ठा अति गजर । हर्षे दान दे नृपवर ।
तेचि समयीं युधाजित शूर । आला ज्येष्ठ सहोदर कैकयीचा ॥ ५१ ॥
तो भरताचा निजमातुळ । सुहृतसंबंधी अति कुशळ ।
स्वसापुत्र स्नेहाळ । रायें तत्काळ आलिंगिला ॥ ५२ ॥
श्यालक बोले दशरथासी । भेटावया दोहीं पुत्रांसी ।
प्रीति कैकयरायासी । मज तुम्हांसी पाठविलें ॥ ५३ ॥
मी जंव आलों अयोध्येसीं । तंव तुम्हीं आलेती लग्नासी ।
ऐकोनि लग्नोत्साहासी । अति त्वरेंसीं मी आलो ॥ ५४ ॥
अवधीं केलें अभ्युत्थान । रायें दिधला अति सन्मान ।
दिधलें सुमनचंदन । वरासन बैसावया ॥ ५५ ॥
अभ्यंग करितां वरासी । मंगळतुरध्वनि आकाशीं ।
अलंकारीं दासदासी । महाऋषि पूजियेले ॥ ५६ ॥
वस्त्रें भूषणें विचित्रलीला । गंधाक्षता सुमनमाळा ।
देती परिमळतांबूला । दानलीला शोभत ॥ ५७ ॥
चार जावयांचा सत्कार :
केळवला रघुनंदन । कोणी नाहीं हीन दीन ।
अवघेची दिसती प्रसन्नवदन । सुप्रसन्न दशरथ ॥ ५८ ॥
वस्त्रें अलंकार अति चोखट । सभा बैसली घनदाट ।
रायें रचिलें वैकुंठ । अति उद्भ ट निजशोभा ॥ ५९ ॥
श्रीरामाच्या निजतेजेंसी । शोभा आली मंडपासी ।
रमेहूनि वरिष्ठ दासी । श्रीरामापासीं शोभत ॥ ६० ॥
हातीं धरोनि वसिष्ठा । रायें केली यागप्रतिष्ठा ।
होम दिधला हव्यवाटा । ज्येष्ठश्रेष्ठां पूजिले ॥ ६१ ॥
जनकें अत्यंत गजरेंसी । आणिलें सीमांतपूजेसी ।
सभा शोभताहे कैसी । वैकुंठवासी नरनृप ॥ ६२ ॥
वैकुंठींचें निजसामर्थ्य । येथें आणिलें समस्त ।
जनक निजभाग्यें समर्थ । श्रीरघुनाथ जांवई ॥ ६३ ॥
चारी मुक्ती ते चवाई । तीवरी बैसविला जांवाई ।
तेणेंचि सन्मानें तिघेही । ठायींच्या ठायीं बैसविले ६४ ॥॥
सत् चित् आनंद तिन्ही जाण । गुनातीत शोभायमान ।
तैसेचि हे तिघे जण । श्रीरामे पूर्ण शोभती ॥ ६५ ॥
मुकुट कुंडले रत्न मेखळा । करीं मुद्रिका रत्न॥माळा ।
निजभावाचें पदक गळां । हृदयकमळावरी शोभे ॥ १६ ॥
जानकीजनकें विदेहेवीरें । आणिली शुद्ध चिदांबरें ।
तीं वेष्टिलीं रामचम्द्रें ।अत्यादरें करूनियां ॥ ६७ ॥
येरही वर याचि रीतीं । गौरविले अति प्रीतीं ।
देखोनि विदेहनृपतीची भक्ती । श्रीरघुपति उल्हासे ॥ ६८ ॥
ऋषिपूजन, विश्वामित्रांना अग्रपूजेचा मान :
वरिष्ठ म्हणे गा विदेहेंद्रा । आधीं पूजावें विश्वामित्रा ।
वचन मानलें राजेंद्रा । पूजी सृषीश्वरा अग्रपूजा ॥ ६९ ॥
पूजिले वसिष्ठ वामदेव । कश्यपादी ऋषिसमुदाव ।
पूजिला मतुळ महाबाहो । पूजिला राव दशरथ ॥ ७० ॥
अत्यंतश्रद्धा जानकीजनक । तेणें पूजिला श्रीरामजनक ।
सोयरे सुहृद एक एक । सेवकें सेवक बुझाविले ॥ ७१ ॥
टुष्यशृंगाची निजकांता । मुख्य करवली ते शांता ।
जनक पूजी दिव्यांबरता । नानारत्नाृलंकारीं ॥ ७२ ॥
सुविद्या अविद्या श्रद्धा पत्नीू । तैशा वरमाया तिघी जणी ।
सुमेधा लागली त्यांचे चरणीं । रत्न भूशणीं पूजियेल्या ॥ ७३ ॥
जनकाची स्त्री पतिव्रता । सुमेधा सीतेची निजमाता ।
भावे वंदिलें रघुनाथा । चरनीं माथा ठेविला ॥ ७४ ॥
वृद्धपरंपरा पूर्ण । वोहमाय उटी वराचे चरण ।
शुद्धमेधेनें पैं आपण । श्रीरामचरण पूजियेले ॥ ७५ ॥
भोजनपंक्ती, पक्वान्नवर्णन :
लाज सांडोनि रोकडी । सुमेधा विनवी अति आवडीं ।
माझीं रुखवतपरवडी । स्वामीनें गोडी चाखावी ॥ ७६ ॥
तुझेनि उद्देशें सतत । परिपाक केले बहुत ।
भावाचा भोक्ता रघुनाथ । मनोरथ पुरवावे ॥ ७७ ॥
तिचा जाणोनि मनोरथ । भावें तुष्टला रघुनाथ ।
जनकें प्राथिला दशरथ । भोजनार्थ रुखवतीं ॥ ७८ ॥
मध्ये श्रीराम केवळ । आवरणपंक्ती राजे सकळ ।
स्वप्रकाशें दीप प्रबळ । भाग्य सुफळ सुमेधेचें ॥ ७९ ॥
चैतन्यतेजें अति चोखटें । समभावें सुवर्णताटें ।
पूर्णरसें भरिली वाटे । अपूर्ण कोठें असेना ॥ ८० ॥
एकी शाखा ते खणिवा । एकी केवळ खुडिवा ।
एकी सदेंठी तोडिवा । एकी सुरेख सोलिवा सुवास ॥ ८१ ॥
एक कडुवटे खणुवाळी । एक तिखटे तोंडाळी ।
एक सलंब सरळी । एक वाटोळे गडबडिजे ॥ ८२ ॥
एक हिरवी कर्करिते । एक टणक जारसे कचकचिते ।
एक बहुबीजें बुजबुचिते । एक हसहसिते कोरडी ॥ ८३ ॥
एक अत्यंत आंबट । एक सबाह्य तिखट ।
एक सर्वांगे कडवट । एक तरट समसमिते ॥ ८४ ॥
एक वाटोळी जारठली । एक सपुष्ट सारठली ।
एक मुरडी मुरकुठली । एक तुटली अनुवाये ॥ ८५ ॥
ऐशा फळावळीफळभारें । केलें समरस सांबारें ।
अवघ्या वाघरी वोघारे । निज थावरे श्रीरामें ॥ ८६ ॥
ऐशा नाना परींच्या शाका । परवडी केली रघुनायका ।
एकचि स्वादें जेविती देखा । अति नेटका जेवणार ॥ ८७ ॥
एक परिपाकें उतटली । स्नेह्देंठींहून सुटली ।
वनिताहातून निसटली । स्वादा आली शिखरणी ॥ ८८ ॥
झाडीं पिकलीं देंठकेणें । तरीं आंबे आंबटपणें ।
सेजे मुराल्या एकांतपणें । न चाखतां घ्राणें चवी फावे ॥ ८९ ॥
रूपें दृष्टीतें बुझावी । वाएं घ्राणातें समजावी ।
वाचा श्रवनातें बरा म्हणवी । स्पर्शे निववी त्वचेतें ॥ ९० ॥
रसना सेवितां रसमात्र । गोडिया सुखवें अंतर ।
सेवितां रामचम्द्रवीर । सबाह्याभ्यंतर सुखरूप ॥ ९१ ॥
एकलें एक चूतफळ । निववी इंद्रियें सकळ ।
श्रीरामपंक्तीं अच्युतफळ । जग सकळ सुखरूप ॥ ९२ ॥
वैराग्यतापें तापलिया । त्याचि संतप्त काचरिया ।
अनु तापतैलीं तळलिया । चवी आलिया श्रीरामें ॥ ९३ ॥
एकें भोजनीं अविचारातें । सेविती निंदेचे राइतें ।
चवी चाखतां कुसमुसितें । कपाळ हातें पिटिती ॥ ९४ ॥
नाकीं तोंडी धूर उठी । तळमळूनि कपाळ पिटी ।
राम त्यातें नातळे दृष्टीं । हे परिपाटी भोजनीं ॥ ९५ ॥
लोणचीं वाढिलीं अनेकें । रंगलीं भक्तिप्रेमरंगें ।
एकें सलवनें सर्वांगें । स्वाद श्रीरंगें सेववा ॥ ९६ ॥
अहं कडुवट कुहिरी । सोहं लोणच्यांत रंगली खारीं ।
वैराग्यभोकरें खारलीं सारीं । त्याहीमाझारी मुक्त मिरवे ॥ ९७ ॥
स्वबाध आलेंसीं आंवळा । भोजनें चवी अति आगळा ।
मुळींच्या मुळेंसीं रंगला । स्वयें सेविला श्रीरामें ॥ ९८ ॥
त्रिगुणाचें निजत्रिकूट । निर्गुणें भरिलें त्याचें पोट ।
घमघमीत उद्भनट । अति स्वादिष्ठ श्रीरामें ॥ ९९ ॥
ऐसीं लोणचीं नेणों किती । मुख्य स्मरण आले नेपतीं ।
तो स्वाद जाणे रघुपती । बैसले पांती ते धन्य ॥ १०० ॥
सूक्ष्म सेवेच्या सेवया । मोडोनि देतां सगळिया ।
क्षीरसाखरेशीं आळलिया । स्वयें सेविल्या श्रीरामें ॥ १ ॥
पोकळ वलवटें सरळीं । एके वाटोळीं लांबोळीं ।
सेवेमाजी अवधीं आलीं । ठायीं पावलीं रघुनाथा ॥ २ ॥
परम स्वादाची साखर । पंचरस पंचधार ।
घृत वाढिलें सर्वसार । स्वादें रामचम्द्र डुल्लत ॥ ३ ॥
अनुतापें सद्यस्तप्त । निजसाराचें सार घृत ।
अखंडधारा स्वयें वाढित । श्रीरघुनाथ निजभोक्ता ॥ ४ ॥
शास्त्रपरिपाडें पापड । नानायुक्ती अति तडफड ।
जळजळेचे आले फोड । तेणें कडकड मोडती ॥ ५ ॥
यालागीं घातले होते मागें । ते ओढोनि भजनमार्गें ।
विरवोनियां सर्वांगें । रामभोगें स्वादिष्ठ ॥ ६ ॥
श्रीरामसीतेची प्रीती सदा । त्यामाजी सांड्या अबद्धा ।
यालागी नकरीच सुमेधा । वृद्धानुवादा जाणोनी ॥ ७ ॥
समूळ गुंतली कुरवंडी । स्वयें नुगवेचि बापुडी ।
शांतिदांती केली कुडकुडी । आली रोकडी रामसुखा ॥ ८ ॥
विषय लालसाचे पं लाडू । विवेकें वाढिले फोडफोडूं ।
तेणें पडिपाडें तिळव्याचा जोडू । स्वाद गोडू श्रीरामें ॥ ९ ॥
वैराग्यकढें कढविली कढी । तीमाजी माया भुगवडी ।
विरोनी स्वादा आली गाडी । तिची गोडी राम जाणे ॥ ११० ॥
त्यामाजी जिरें मिरें कापुरा । तेणें सुवास चढे अंबरा ।
रसज्ञ सेविती फरफरा । श्रीरामचंद्राचेनि धर्में ॥ ११ ॥
भजनभावाच्या मांडेपुरिया । क्षीरसागरींच्या क्षीरघारिया ।
सबाह्य गोड गुळंवरिया । प्य़्र्णपुरिया परिपूर्ण ॥ १२ ॥
भजनभेदें स्फेद फेणी । प्रेमशर्करा भरली भरणी ।
अमृतफळातें लाजवोनी । वाढले आयिणी आंबवडे ॥ १३ ॥
नुसंधी गोडियेची घडियेली । तैसी खांडवी वाढिली ।
चाम्द्रबिंबींची काधिली । घडी मांडिली मांडियांची ॥ १४ ॥
मांडियांची ऐका नवलपरी । चतुर्वेद घडिया चारी ।
कर्म कानवले उत्तरी । श्रीरामचंद्रीं निजस्वाद ॥ १५ ॥
विवेकसडणी अतिसोज्ज्वळे । उभय भागीं निजतेजाळे ।
तांदुळ वेहियेले आणियाळे । भावबळें अरुवार ॥ १६ ॥
सोहं ओगराळें सनाथ । अलिप्तपणें भरिला भात ।
ठायीं वाढित न फुटत । श्रीरघुनाथ निजभोक्ता ॥ १७ ॥
अन्ना वरान्नें श्रेष्ठता । सबाह्य कोंडा सांदिला परता ।
चढलें मध्यनायकाचे माथां । प्रिय रघुनाथा यालागीं ॥ १८ ॥
सर्व स्वादीचें कारण । स्वयें श्रीराम आपण ।
यालागीं वाढिलें वरी लवण । अपूर्ण ते पूर्ण करील ॥ १९ ॥
श्रीरामपंक्ती रस पीयूष । ज्यासी श्रद्धेची अति भूक ।
ग्रासोग्रासीं चढते सुख । हे परवडी देख त्यालागीं ॥ १२० ॥
न्यून नाहीं श्रीरामपंक्तीं । जेवितां जेविते चवी जाणती ।
रुचलेपणें जाणे वाढती । जनक नृपति सावध ॥ २१ ॥
सुमेधा सदा सावधान । जाणे तृषिताचें लक्षण ।
सबाह्य निववीतसे पूर्ण । जीवा जीवन देतसे ॥ २२ ॥
सुमेधा स्वयें खुणावितीं । चारी मुक्ति स्वयें राबती ।
जें जें ज्याचे मनोगतीं । तें तें देती त्या ठायीं ॥ २३ ॥
पहिल्या नवजणी वाधत्या । चवघी जणी पूर्ण कर्त्या ।
जे पंक्तीस श्रीराम भोक्ता । तेथें अतृप्तता असेना ॥ २४ ॥
एवं तृप्त अभ्यंतर । देती द्वानंद उद्गातर ।
सानंदें कोंदलें जेवणार । श्रीरामचम्द्र निजभोक्ता ॥ २५ ॥
सुमेधा सावधान वाढी । राजे धाले निजपरवडी ।
ब्राह्मणतृप्ति जाली गाढी । धोत्रें बुडीं ढिलावती ॥ २६ ॥
तृप्ति जाली सकळिकां । उष्टावनी रघुकुळटिळका ।
रामनामी निजमुद्रिका । ठायीं देखा ठेविली ॥ २७ ॥
श्रीराम नाम मुद्रा देखतां । उल्लास सुमेधेच्या चित्ता ।
चरणी लागली रघुनाथा । लाज सर्वथा विसरली ॥ २८ ॥
संतोषोनि रघुपती । सुमनमाळा तिसी देती ।
हर्ष न समाये त्रिजगतीं । सीता सती सभाग्य ॥ २९ ॥
तांबूलवर्णन व दान :
जे जे जेविले श्रीरामपंक्तीं । ते ते संसारा आंचवती ।
श्रीरामनामें सुखीं रंगती । विडे शोभती सुरंग ॥ १३० ॥
फोडफोडूनि फळाशा । शांतिपक्वपानाची दशा ।
वासना शिरा काढोनि निःशेषा । तांबूल परेशा श्रीरामा ॥ ३१ ॥
अहं जाळोनियां कठिणपणा । सोहं गाळींव काढिला शुद्ध चुना ।
लागोनि शांति परिपक्व पाना । श्रीरामवदना सुस्वाद ॥ ३२ ॥
सर्वसाराचें निजसार । तोचि सेविती खदिरसार ।
श्रीराममुखीं रंगाकार । अधरीं सधर शोभत ॥ ३३ ॥
श्रीरामप्रसाद हाता येतां । सुमेधा लाहे उल्लासता ।
स्वयें सीतेचे हातीं देतां । तिनेंही माथां वंदिली ॥ ३४ ॥
वंदूनियां श्रीरामचम्द्रा । हृदयीं धरिली राममुद्रा ।
प्रसाद सेवितां ते भद्रा । नरा नरेंद्रा विपुलांगें ॥ ३५ ॥
श्रीरामाच्या निजदीप्तीं । उदय अस्त नाठवती ।
उपाध्ये रायातें सांगती । उदया गभस्ति येऊं पाहे ॥ ३६ ॥
मांडवा चाला लवडसवडीं । आधीं प्रतिष्ठाची घडी ।
दशरथें निजनिरवडीं । फळ तांतडीं आणावें ॥ ३७ ॥
एकाजनार्दना शरण । जालें रुखवत संपूर्ण ।
पुढें सीतापाणिग्रहण । सावधान अवधारा ॥ ३८ ॥
स्वस्ति श्रीभावार्थरामायणे बालकांडे एकाकारटीकायां
सीमान्तपूजनरुखवतभोजनं नाम त्रयोविंशतितमोऽध्यायः ॥ २३ ॥
॥ श्लोक ५ ॥ ओंव्या १३८ ॥ एवं १४३ ॥
