भावार्थ रामायण/बालकाण्ड/अध्याय २५
॥ श्रीएकनाथमहाराजकृत ॥
॥ श्रीभावार्थरामायण ॥
बालकाण्ड
॥ अध्याय पंचविसावा ॥
जानकीचे पाणिग्रहण
॥ श्रीसद्गुरुरामचंद्राय नमः ॥
जानकीचे पाणिग्रहण -
श्रीराममंडपाआंत । आला चहूं वरांसमवेत ।
जनकासी आल्हाद बहुत । आला दशरथ ऋषियुक्त ॥ १ ॥
जनकें दिधला सन्मान । गाद्या पडगद्या वरासन ।
मृदुलिया लोटांगण । ऋषिससंपन्न सभेसीं ॥ २ ॥
मधुपर्क :
मधुपराचें विधिविधान । चारी पुरुषार्थ चवाई पूर्ण ।
त्यावरी समाधि सुखासन । वरासन चौघांसी ॥ ३ ॥
सदोदिता आवाहन । अधिष्ठानासी आसन ।
कर्मरहितासी आचमन । चरणक्षाळण अचरणा ॥ ४ ॥
श्रीराम भूषणां भूषण । त्यासी अलंकार आभरण ।
निरावरनासी प्रावरण । सर्वगता आगमना वाहनादिक ॥ ५ ॥
सहजासी पाठीपोट । अखंडासी वस्तिपीठ ।
निःशब्दा शब्द स्पष्ट । निरंतरा अंतःपट लग्नार्थ धरिती ॥ ६ ॥
श्रीराम परब्रह्म स्वतंत्र । तोही धरी ब्रह्मसूत्र ।
वेदविधान आचार । श्रीरामचम्द्र प्रतिपाळी ॥ ७ ॥
असो हा अगाध परमार्थ । जनक आला मधुपर्कार्थ ।
त्याचा जाणोनि भावार्थ । श्रीरघुनाथ अंगीकारी ॥ ८ ॥
सर्व समता समसमान । तेंचि श्रीरामासी आसन ।
आशानैराश्यासी अर्घ्यदान । तेणें श्रीचरण समर्घ्य जाले ॥ ९ ॥
पाद्यार्घ्यालागीं तीर्थ । त्रिगुणत्रिवेणी गुणातीत ।
चैतन्यप्रवाहें पुनीत । यथोचित चिद्गंगा ॥ १० ॥
स्वयें सुमेधा घाली उदक । चरण प्रक्षाळी विदेह जनक ।
तळीं तीर्थें सकळिक । आलीं आवश्यक चरणतीर्था ॥ ११ ॥
श्रीरामाचें चरणतीर्थ । सेवितां तीर्थे होती पुनीत ।
सुर नर सिद्ध आले तेथ । लग्नीं रघुनाथ पहावया ॥ १२ ॥
सुमेधा शुद्ध निजजीवन । घाली श्रीरामासी आचमन ।
चोविसां नामांसीं संपूर्ण । सर्वापोषण कर्माचें ॥ १३ ॥
परब्रह्मींचा अधिष्ठात्रा । त्यासीही देती ब्रह्मसूत्रा ।
मान देतो वृद्धाचारा । श्रुतिव्यवहारा संरक्षी ॥ १४ ॥
टिळे माळा शुद्ध सुमनें । चिद्रत्ना्दि दिव्यभूषणें ।
भावें पूजिलें चौघांकारणें । परिधानें पीतांबरें ॥ १५ ॥
उदक घालितां मूळांत । शाखा पल्लव टवटवित ।
तेंवी पूजिल्या रघुनाथ । सालंकृत बधु चारी ॥ १६ ॥
रसस्वाद रसना घोटी । तेणेण् इंद्रियां पुष्टितुष्टि ।
राम पूजियेल्या जगजेठी । बंधुत्रिपुटी संपूज्य ॥ १७ ॥
मुख्य स्थानी अग्नौकरण । तेणें सुखी देवब्राह्मण ।
तेंवी पूजिल्या रघुनंदन । चौघे जण संपूज्य ॥ १८ ॥
एका मनासी संबोधन । तेणें इंद्रियां समाधान ।
तैसें अधिष्ठान रघुनंदन । तेणें बंधु आपण संतुष्ट ॥ १९ ॥
दधिमधु एकत्रता । घातलें चौघांचिया हातां ।
वेहाच्या निजभावार्था । श्रीरघुनाथा आते प्रीती ॥ २० ॥
विपरीत वेदविधान । दधि मधु प्राशी रघुनंदन ।
निष्कर्मासी कर्मबंधन । विस्मित जन सुरसिद्ध ॥ २१ ॥
जनक म्हणे प्रतिगृह्यतां । प्रतिगृह्णामि म्हणविती रघुनाथा ।
विदेहें सोडिलिया अहंता । प्रतिग्राह्यता सर्वांची ॥ २२ ॥
संकल्प सांडितां नरेंद्र । दधि मधु सेवितां रामचम्द्र ।
सुमेधा घालीतसे पैं नीर । प्रक्षाळी कर श्रीराम ॥ २३ ॥
सवेंचि केलें शुद्धाचमन । सद्गुरू म्हणती सावधान ।
नाहीं विलंब व्यवधान । वेगीं सुलग्न साधावें ॥ २४ ॥
श्रीरामपद रितें न पडे । पूर्णता पायीं पायीं मांडे ।
दोन्ही सद्गुरू दोहींकडे । वरू वाडेंकोडें चालविले ॥ २५ ॥
सीतेसह चारही कन्यांचे गौरिहरपूजन :
गौरीहरीं सीता सती । गौरीहरातें शिंपिती ।
शिवासी श्रीरामाची प्रीती । आला लग्नार्थीं भवानीसीं ॥ २६ ॥
मुख्य माया अंतःपट । तिसी श्रीरामें शेवट ।
मनक निजभाग्यें वरिष्ठ । सोयरा श्रेष्ठ श्रीराम ॥ २७ ॥
श्रीरामनामाचें नित्य स्मरण । अंतःपटनिवारण ।
त्यासीही अंतःपट जाण । धरिती ब्राह्मण वेदार्थी ॥ २८ ॥
सुटावया देवांचे बंधन । मुख्य सीताचि कारण ।
तिचें साधावया सुलग्न । रवि सावधान घडी राखे ॥ २९ ॥
लग्नघटका भरताच "सावधान" म्हणून उच्चार :
घडी भरतांची न लगे क्षण । म्हणती नित्यसावधान ।
सत्य सवेंगे चाढे जीवन । नाहीं व्यवधान शब्दाचें ॥ ३० ॥
सांडाचौघींची उठाउठीं । राहा निजदृष्टीं सावधान ॥ ३१ ॥
अंतःपट आहे ज्यासी । आधीआं सावध करा त्यासी ।
अक्षर निमिष श्वासोच्छ्वासीं । भडी वेगेंसीं भरताहे ॥ ३२ ॥
यालागीं नित्यसावधान । सद्गुसरु म्हणताहे आपण ।व
चना न द्यावें प्रतिवचन । सावधान निजरूपीं ॥ ३३ ॥
शब्दार्थें महामौन । धरी तो नित्य सावधान ।
ज्यासी शब्दार्थीं अभिमान । असावधान तो सदा ॥ ३४ ॥
अंगि जाणिवेचे जाणपण । वचना न देती प्रतिवचन ।
तेणें वचनें त्यांसी दूषण । सावधानपण त्यां नाहीं ॥ ३५ ॥
अति समयो सन्निध लग्न । उभय भागीं सावधान ।
अच्युतचिंतनें राखावें मन । अति सुलग्न स्वानंदें ॥ ३६ ॥
ॐपुण्याहं वचन । पूर्णतेचें पूर्णपण ।
त्यापूर्णता रघुनंदन । निजात्मलग्न स्वयें साधी ॥ ३७ ॥
अंतरपात काढल्यानंतर वधूवर परस्परांना वरतात :
ॐपुण्याहं मुळींची गोष्टी । तेणें शब्द विरे प्रणवाच्या पोटीं ।
अंतःपट फिटला उठाउठीं । सीता गोरटी वरी राम ॥ ३८ ॥
नयनीं नयन संलग्न । एकचि जालें देखणेंपण ।
प्रानपती वरितां पूर्ण । प्रानें प्राण एक जालें ॥ ३९ ॥
वसिष्ठाच्या लग्नाक्षता । एकात्मता पंचभूता ।
श्रीरामे वरिली सीता । एकात्मता निजलग्नीं ॥ ४० ॥
एक अवयवी एक अवयव । एक जाले सीताराघव ।
एक जाले जीवभाव । लग्न अपूर्व श्रीवसिष्ठे ॥ ४१ ॥
सीतेचिये निजमाथां । श्रीराम घाली लग्नाक्षता ।
तोचि हस्त पावे सीता । सुखरूपता स्वानंदे ॥ ४२ ॥
श्रीरामाचें निजमाथां । अक्षतां घालूं जाता सीता ।
सर्वाभूतीं देखे रघुनाथा । कर्तव्यता सलज्ज ॥ ४३ ॥
पाणिग्रहणीं रघुनाथा । पावोनियां जी सर्वथा ।
क्रिया पौरुषल्या समस्ता । निष्कर्मता श्रीरामें ॥ ४४ ॥
अर्धनारीनटेश्वरी । जो पुरुष तोचि नारी ।
श्रीरामही तैशाच परी । सीता वरी निजात्मता ॥ ४५ ॥
श्रीराम स्वयें चैतन्यमूर्ती । सीता तंव चिच्छक्ती ।
लग्न लागलें एकात्मप्रीतीं । चतुरोक्ती चहूं ठायीं ॥ ४६ ॥
सीतेने वरिला श्रीरामचंद्र । ऊर्मिलेने वरिला सौमित्र ।
मांडवीनें वरिला भरत वीर । शत्रुघ्न शूर श्रुतकीर्तीने ॥ ४७ ॥
चौघी कन्या चौघे वर । लगन लागलें सविस्तर ।
वोहरें शोभती मनोहर । जयजयकार प्रवतला ॥ ४८ ॥
जयजयकार, मंगलवाद्यवादन, संगितनृत्यादि सोहळा :
ऋषी करिती जयजयकार । सुमने वर्षती सुरवर ।
मंगळतुरांचा गजर । नादें अंबर कोंदलें ॥ ४९ ॥
सुरीं दुंदुभित्राहाटी । भीरीमृदुंग किंकाटी।
नाद न समाये नभाचे पोटीं । निधा वैकुंठी उठत ॥ ५० ॥
रंभा उर्वशी नाचणी । नाचती जनकाच्या रंगणीं ।
गंधर्व मधुर गाती गाणीं । ओंवाळणी दोहीं भागीं ॥ ५१ ॥
पाणिग्रहण, कंकणबंधन :
असो हें जालें पाणिग्रहण । वोहरां बांधावया कंकण ।
वसिष्ठ येवोनि आपण । सूत्र परिधान सूतवी ॥ ५२ ॥
गगनगभींचा सूक्ष्म तंतु । तोचि अष्टधा वेढितु ।
स्थूळाभिमानें दृश्य होतु । मग तोडितु दों ठायीं ॥ ५३ ॥
अखंड खंड केलें जाण । घालोनि त्रिगुणांए वळण ।
अर्ध स्थ्रीनामें कांकण । अर्ध परिपूर्ण पुरुषत्वें ॥ ५४ ॥
फेडिली मायेची वधूवस्त्रें । श्रीराम मेचूनि अच्छिद्रें ।
अष्टपुत्र्या पीतांबरे । नेसलीं वोहरें स्वानंदें ॥ ५५ ॥
मायामळिण वधूवस्त्रासी । न घे शतानंद उदासी ।
वसिष्ठ न घे वरवस्त्रासी । दोघे उदासी पुरोहित ॥ ५६ ॥
घ्यावया मायामळिण वासासी । कलहो सलोभ सगोत्रजांसी ।
विसरोनियां निजात्मत्वेंसीं । देह लोभासीं भांडती ॥ ५७ ॥
कोट्यानुकोटी निजधना । जनकें दिधली वरदक्षिणा ।
सौभाग्यद्रव्यें देतां वाणा । निंबलोणा उतरिती ॥ ५८ ॥
जीवीं जीवा पडली मिठी । बाह्य पालवा बांधिली गांठी ।
राम देखोनियां दृष्टीं । उल्लास पोटीं जानकीच्या ॥ ५९ ॥
विवाहहोम वगैरे :
विवाहहोम निजनिर्धारीं । वोहरें आणावीं तुम्हीं घ्यावी ॥ ६० ॥
हांसे आले रघुनाथासी । विपरीत विधि लौकिकासी ।
वसिष्ठ म्हणे श्रीरामासी । वृद्धाचारासी प्रतिपाळी ॥ ६१ ॥
स्वयें श्रीराम विचारी । माझी प्रकृति मजमाझारी ।
न घेतां बैसली कडेवरी । मजहूनि दुरी होऊं नेणे ॥ ६२ ॥
न बैसवितां बैसली कडिये । जीवें भावें मज हे पढिये ।
नांवरूपाचे मज मढिये । उभवोनि गुढिये हे नांदे ॥ ६३ ॥
हे माझेनि शोभे रूपवंती । माझेनि इसी नित्यस्थिती ।
माझेनि इसी गमनगती । लाजूं किती लौकिका ॥ ६४ ॥
तिसी न लावितां हात । नोवरी उचली रघुनाथ ।
अलिप्तपणें घेवोनि येत । तेणें विस्मित ऋषिसमूह ॥ ६५ ॥
चहूं पुरुषार्थां चारी मुक्ती । तैसी चारी वोहरें शोभती ।
कडे घेतल्या कवण्या रीतीं । तेही स्थिती अवधारा ॥ ६६ ॥
सायुज्यता सीता सती । तीसी उचली रघुपती ।
उर्मिला स्वरूपता शोभती । उचलिली प्रीतीं सौमित्रें ॥ ६७ ॥
मांडवी स्वयें समीपता । भरतें उचलिली तत्वतां ।
श्तकीर्ति सलोकता । होय उचलिता शत्रुघ्न ॥ ६८ ॥
एवं बोहरें आलीं वेदिकेप्रती । शतानंदें विधिवेदोक्तीं ।
केली विवाहहोमसमाप्ती । द्विजां देती धनधान्य ॥ ६९ ॥
जनकें केला अनुक्रम । येथें करावा चतुर्थ होम ।
चारी दिवस संभ्रम । सोहळा परम करावा ॥ ७० ॥
धेंडा नाचविणे :
धेंडा नाचवावा येथे । तें पहावया जन आर्तभूत ।
वचन न मानीच रघुनाथ । भविष्यार्थ जाणोनी ॥ ७१ ॥
धनुर्भंगाचा अनुक्रम । क्रोध पावेल परशुराम ।
दारुण होईल संग्राम । अति दुर्गम दुर्धर ॥ ७२ ॥
जमदग्नीचा क्रोधानळ । परशुरामाचा क्रोध तुंबळ ।
उभय क्रोधें गर्वप्रबळ । नगरी तत्काळ जाळील ॥ ७३ ॥
प्रजा पीडती समस्त । हें श्रीरामाचें मनोगत ।
वसिष्ठ जाणे इत्थंभूत । आणि हृद्गत रामाचें ॥ ७४ ॥
वर्हाठडाहूनि अधिक । पुढें कार्य आहे अधिक ।
आणि अयोध्येसी जातां आवश्यक । जाणें एकाएक वनवासा ॥ ७५ ॥
येथें जालें पाणिग्रहण । लंकेसी मारिल्या रावण ।
तैं सीतेचें माझें होईल लग्न । सोहळा संपूर्ण युद्धाचा ॥ ७६ ॥
तेथें नाचेल रणधेंडा । ओवाळनी राक्षमुंडा ।
पडतील अति उदंडा । बाणप्रचंडासमवेत ॥ ७७ ॥
जानकीविवाह अल्प सोहळा । सोडणें आतां देवांची बंदिशाळा ।
तोडणे आहे ग्रहांची शृंखला । तो आगळा उत्साह ॥ ७८ ॥
श्रीरामाच्या निजभावासी । वसिष्ठें जाणोनि सावकाशी ।
तेणें सांगितलें जनकासी । वेगीं वोहरांसी बोळवीं ॥ ७९ ॥
श्रीराम नव्हे गा प्राकृत । वाचे वचन ब्रह्मलिहित ।
जनकें मानोनि निश्चित । हर्षयुक्त बोळवी ॥ ८० ॥
वधूवरांना वस्त्रालंकारादि आंदण देणे :
वधूवरांसी आंदनें । दिव्यालंकारभूषणें ।
नानापरींचीं आभरणें । बहु सुवर्ण गजपृष्ठीं ॥ ८१ ॥
अतिसूक्ष्में रोमांबरें । पट्टकूलें पीतांबरें ।
अति मोलाची नानाकारें । वस्त्रें विचित्रें दिधलीं ॥ ८२ ॥
मुक्ताफळांच्या झालरी । दिधल्या रथांच्या हारी ।
गज गर्जती दळभारीं । अलंकारीं डुल्लती ॥ ८३ ॥
रत्नाालंकारीं मनोहर । अमित दिधले असिवार ।
पदक कंठ्या दासी अपार । नवरस हार शोभती ॥ ८४ ॥
जनकासी अति उल्लास । सेवा करावया श्रीरामास ।
मुकुटकुंडलांचे घोंस । दिधले बहुवस विश्वासीं ॥ ८५ ॥
सुमेधा बोले भाववचन । अनन्यभावें आम्ही शरण ।
जीव श्रीरामासी दिधला आंदण । बाह्य आभरणां कोण पाड ॥ ८६ ॥
जनक बोले हर्षयुक्त । देह गेह वित्त जीवित ।
केलें रामार्पण समस्त । जाण निश्चित सुमेधे ॥ ८७ ॥
ऐसीं दोघे अति उल्लासीं । आंदनें देवोनि वोहरांसीं ।
जनक बोळवीत रामासी । बहु मार्गासी स्वयें आला ॥ ८८ ॥
प्रयाणासमयी रामांचे अभिवादन, आशीर्वादग्रहण :
विश्वामित्रें तरी आपण । करूनियां वसिष्ठासी नमन ।
दोहीं रायांसी पुसोनि जाण । करी गमन स्वाश्रमा ॥ ८९ ॥
राम लक्ष्मण दोघे जण । करिती साष्टांग नमन ।
ऋषीनें देवोनि आशीर्वचन । करी गमन स्वाश्रमा ॥ ९० ॥
श्रीराम म्हणे मिथिलानाथा । येवोनि आपण राहवें आतां ।
येरें वसिष्ठचरणीं ठेविला माथा । होय पुसता व्याह्यासी ॥ ९१ ॥
दशरथें अति सन्मान । करूनि दिधलें आलिंगन ।
जनक श्रीरामासी आपण । घाली लोटांगण सद्भावें ॥ ९२ ॥
कुशध्वजासमवेत । आलिंगूनी चारी जामात ।
जनक अत्यंत हर्षयुक्त । निघे त्वरित निजनगरा ॥ ९३ ॥
सर्वाम्चे अयोध्येकडे गमन :
करितां अयोध्यागमन । परशुरामाचें आगमन ।
ज्याचेनि विश्व कोपायमान । अति दारुण भयानक ॥ ९४ ॥
रामें श्रीरामा पडिपाडु । रामा श्रीरामा युद्ध दृढु ।
रामें श्रीरामा प्रेम गोडु । कथाकैवाडु अवधारा ॥ ९५ ॥
एकाजनार्दना शरण । जालें जानकीपाणिग्रहण ।
श्रीरामें रामा समाधान । कथा गहन अति गोड ॥ ९६ ॥
स्वस्ति श्रीबावार्थरामायने बालकांडे एकाकारटीकायां
जानकीपाणिग्रहणं नाम पंचविंशतितोध्यायः ॥ २५ ॥
॥ ओंव्या ९६ ॥
