भावार्थ रामायण/बालकाण्ड/अध्याय ७
॥ श्रीएकनाथमहाराजकृत ॥
॥ श्रीभावार्थरामायण ॥
बालकाण्ड
॥ अध्याय सातवा ॥
श्रीरामांची तीर्थयात्रा
॥ श्रीसद्गुरुरामचंद्राय नमः ॥
धन्य रामायण सृष्टीं । धन्य वाल्मीकाचे वाग्वृष्टी ।
अक्षरीं अक्षरपरिपाटी । दोष कोट्यनुकोटी नासती ॥ १ ॥
नासती महापातकें । नासती द्वंद्वेदुःखे ।
रामकथा ऐकतां हरिखें । सुख महासुखें थोरावे ॥ २ ॥
येथोनि श्रीरामचरित्र । अपवित्रा करी अति पवित्र ।
कथाकौतुक अति विचित्र । श्रोतीं सादर परिसावें ॥ ३ ॥
श्रीरामजन्माने लंकेत घडलेल्या अशुभसूचक घटना :
श्रीराम जन्मला अयोध्यापुरीं । तंव वीज पडे लंकेवरी ।
भूस्फोटन नगरद्वारीं । भूकंप नगरीं त्रिकेटेंसीं ॥ ४ ॥
रावण जंव भद्रीं चढे । तंव मुकुट पायरीवरी पडे ।
वायुघातें छत्र मोडे । सभेचे हुडे खचोनि पडती ॥ ५ ॥
कुंभकर्णाच्या घरावरी । दिवाभीत घूं घूं करी ।
इंद्रजित आरशाभीतरीं । देखे आशिर शरीर ॥ ६ ॥
मंदोदरीची गळसरी । तुटोनि पडे अग्निभीतरीं ।
तीतें काढी जंव सुंदरी । तंव भस्म करी हुताशन ॥ ७ ॥
ऐसा विघ्नांचा आवर्त । तेणें राणिवसां आकांत ।
येणें राक्षसकुळा घात । हाहाभूत निशाचर ॥ ८ ॥
रावण सांगें भयेंकरीं । दृढपणें असा रे नगरीं ।
येथोनिकोणीं न जावें दूरी । अहोरात्रीं सावधान ॥ ९ ॥
प्रधानादिक सभानायक । तिहीं थोर घेतला धाक ।
रावणा लागली धुकधुक । अरिष्ट आत्यंतिक देखोनि ॥ १० ॥
कुमारांचे व्रतबंधादि संस्कार व अध्ययन :
येरीकडे अयोध्येंसी जाण । श्रीवसिष्ठ आपण ।
चौघां कुमारांचे विधान । संस्कारपूर्व करवता झाला ॥ ११ ॥
जातकर्म नामाभिधान । कटिसूत्र अन्नप्राशन ।
चौलकर्म वायनदान । केले संपूर्ण विधियुक्त ॥ १२ ॥
ऐश्वर्याचे आविष्करें । व्रतबंधाचेनि गजरें ।
दानें सन्मानें सत्पात्रें । सुखी नृपवरें यापरी केले ॥ १३ ॥
रामाचा व्रतबंध । सुखी केले विप्रवृंद ।
स्वानंदे निघालें दोंद । डोलत परमानंद पावले ॥ १४ ॥
श्रीरामाचें व्रतबंधन । सुखी केले अकिंचन ।
वणवण निमाली पूर्ण । मागतेपण मुक्त जाले ॥ १५ ॥
जालिया व्रतबंधन । वसिष्ठापासीं चौघे जण ।
आरंभिले वेदाध्ययन । शास्त्रव्याख्यान वेदांत ॥ १६ ॥
श्रीराम वेदाचें जन्मस्थान । त्यासी संस्कारमंत्रें जाण ।
पठन जालें शास्त्र संपूर्ण । अगाधपण प्रज्ञेचें ॥ १७ ॥
यापरी रघुनाथासी जाण । जालीं षोडश वर्षें संपूर्ण ।
करावया तीर्थाभिरामन । रघुनंदन उद्यत ॥ १८ ॥
प्रार्थूनि वसिष्ठातें । त्या सद्गुरूच्या अनुमतें ।
आज्ञा मागोनि दशरथातें । श्रीराम तीर्थातें निघाला ॥ १९ ॥
मग पाहोनियां सुदिन । स्वस्तिवादु पुण्याहवाचन ।
सर्वें देवोनियां सैन्य । सुबुद्धिप्रधानसमवेत ॥ २० ॥
दिधलीं अक्षयी भांडारें । सवत्स गाईंची खिल्लारें ।
नाना प्रकारचीं वस्त्रें । तीर्थीं रघुवीरें वांटावया ॥ २१ ॥
तीर्थयात्रावर्णन :
सरें सरितां सिंधुसंगम । पुण्यभूमि पुण्याश्रम ।
केले प्रयागादि पंचग्राम । मार्ग दुर्गम हिमालया ॥ २२ ॥
बदरीमार्गीं पंचप्रयाग । वेदप्रयाग शिवप्रयाग ।
कर्णप्रयाग ब्रह्मप्रयाग । अतिगुप्तप्रयाग पांचवा ॥ २३ ॥
शरयू गंगा सुवर्णभद्रा तिन्हीं । हे पूर्व प्रयोग त्रिवेणी ।
कार्तिक मासीं कृष्णा वेणी । मुख्य त्रिवेणी माघस्नान ॥ २४ ॥
वनें तपोवनें शैलशिखरें । परम पावन जें जे उखरें ।
तीर्थादि तिन्ही पुष्करें । तीर्थक्षेत्रें विधियुक्त ॥ २५ ॥
नैमिषारण्य धर्मारण्य । चंपकारण्य ब्रह्मारण्य ।म
हापंथाचें वेदारण्य । ऋषी वेदज्ञ जेथें असती ॥ २६ ॥
मंदरादि आणि विंध्याद्रि । मूळपीठींचा सह्याद्रि ।
गंगातीरींचा ब्रह्माद्रि । लोकोत्तरीं अति श्रेष्ठ ॥ २७ ॥
प्राची सरस्वती बिंदुसर । धर्मालय कुरुक्षेत्र ।
ज्वाळामुखी ज्वाळा दुर्धर । अति पवित्र तीर्थोदकीं ॥ २९ ॥
केलें तिन्हीं गयेंचे दर्शन । धर्मस्तंभांचे स्पर्शन ।
ब्रह्मयोनीचें अवलोकन । गायत्रींचे ध्यान संध्यावटीं ॥ २९ ॥
ब्रह्मावर्त गोमतीतीर । हिरण्यासहित सागर ।
सागरावतीं शंखोद्वार । जेथें वेदोद्वार करी हरि ॥ ३० ॥
सप्तपुरी तीर्थमार्गें । केली बाराही ज्योतिर्लिंगें ।
प्रभासेंसी सोमनाथयोगें । पंचकृष्णाप्रयोगें मूळमाधव ॥ ३१ ॥
द्वारकेचा कल्याणकृष्ण । दुजा शंखनारायण ।
तिजा पिंडारकी काळकृष्ण चौथा तो जाण गडदामोदर ॥ ३२ ॥
मूळचें निज मूळस्थान । मूळमाधव पांचा कृष्ण ।
हें तंव यात्रामंडळगमन । पुण्यपावन सर्वांसी ॥ ३३ ॥
गंडकी यमुना सुरसरी । तापी नर्मदा मत्स्योदरी ।
कृष्ण भीमा गोदावरी । दरितें दुरी ज्याचेनी ॥ ३४ ॥
मत्स्यतीर्थ पक्षीतीर्थ । शिवकांची विष्णुकांचीयुक्त ।
त्रिकोण हस्ति तीर्थभूत । तीर्थ विख्यात कुंभकोण ॥ ३५ ॥
प्रतीची कावेरी ताम्रपर्णीं । कृतमाला पयस्विनी ।
या पंचनद्यांच्या स्नानीं । भगवद्भजनी दृढभाव ॥ ३६ ॥
कन्याकुमारी जनार्दन । शेषशायीं अनंत शयन ।
उभय कावेरी श्रीरंगस्थान । परम पावन अगस्त्याश्रम ॥ ३७ ॥
दर्शने मुक्ति चिदंबरीं पाहीं । जन्ममुक्ती कमलालयीं ।
मरणमुक्ति काशीच्या ठायीं । स्मरणें मुक्ति देई अरुणाचळ ॥ ३८ ॥
श्रीरामांचा लोकसंग्रह :
श्रीराम तीर्थां तीर्थभूत । मोक्षा मुक्ति श्रीरघुनाथ ।
तोही तीर्थयात्रा करित । लोकसंग्रहार्थ स्वलीला ॥ ३९ ॥
जे तीर्थीं जे विधान । जे तीर्थीं जे स्नान ।
तैसें करोनि दान सन्मान । सुखी जन श्रीरामें केले ॥ ४० ॥
श्रीरामे सुखी केले महाऋषी । रामे सुखी केले संन्यासी ।
रामें सुखी केले तीर्थवासी । सुखी वनवसी श्रीरामें केले ॥ ४१ ॥
रामे सुखी केले त्यागी । रामें सुखी केले भोगी ।
रामें सुखी केले विरागी । सुख संभोगी श्रीराम ॥ ४२ ॥
रामे सुखी केले ब्रह्मचारी । रामें सुखी केले व्रतधारी ।
रामें सुखी केल्या नरनारी । राम सुखकारी सर्वांसी ॥ ४३ ॥
रामें सुखी केले तपी । रामे< सुखी केले जपी ।
रामें सुखी केले निर्विकल्पी । सुखरूप श्रीराम ॥ ४४ ॥
रामें सुखी केले दिगंबर । रामें सुखी केले वल्कलधर ।
रामें सुखी केले सदाचार । सुख साचार श्रीराम ॥ ४५ ॥
रामें सुखी केले अयाचित । रामें सुखी केले अति विरक्त ।
रामें सुखी केले धर्मासक्त । राम समस्तां सुखकारी ॥ ४६ ॥
रामें सुखी केले अकिंचन । रामें सुखी केले अति दीन ।
रामें सुखी केले अज्ञान । राम सकळसुजनसुखकारी ॥ ४७ ॥
रामें सुखी केले कापडी । रामें सुखी केली बापुडीं ।
रामें सुखी केली साबडीं । सुखाची कुळवाडी श्रीराम ॥ ४८ ॥
रामें सुखी केले सेवक । रामें सुखी केले केवळ रंक ।
रामें सुखी केले लोक । जे भावें सन्मुख भेटों आले ॥ ४९ ॥
रामें सुखी केले विवेकी । रामें सुखी केले एकाकी ।
रामें सुखी केले त्रैलोक्यी । यात्रानुलोकीं स्वलीला ॥ ५० ॥
यात्रा विधियुक्तप्रकारें । स्वलीला रघुवीरें ।
नाना जनां दानप्रकारें । चहू समुद्रीं सुखी केले ॥ ५१ ॥
द्वारका पश्चिम समुद्र । जगन्नाथ पूर्वसमुद्र ।
मानससरोवर उत्तर समुद्र । दक्षिणसमुद्र श्रीसेतुबंध ॥ ५२ ॥
यापरि समुद्र वलयांकित । तीर्थें करोनियां समस्त ।
अयोध्ये आला रघुनाथ । सुमुहूर्तें स्वानंदें ॥ ५३ ॥
नगर शृंगारिले नृपवरें । गुढिया तोरणें मखरें ।
गगन गर्जें जयजयकारें । आणिला गजरें रघुनाथ ॥ ५४ ॥
भाट गर्जती गहिरावचनीं । पुढें नाचती नाचणी ।
कीर्ति वर्णिजे बंदिजनीं । अयोध्याभुवनीं उल्लास ॥ ५५ ॥
पदोपदीं ओंवाळणी । पदोंपदी सुवासिनी ।
पदोंपदी अक्षयवाणी । मंत्रध्वनी स्वरयुक्त ॥ ५६ ॥
वसिष्ठासी घातलें लोटांगण । दशरथा साष्टांग नमन ।
चौघांसी दिधले आलिंगन । परम समाधान रायासी ॥ ५७ ॥
अभिवंदिल्या तिघी माता । हर्ष दशरथाचे चित्ता ।
उत्संगी बैसविले रघुनाथा । सुख समस्तां अपार ॥ ५८ ॥
चौघां करविले मंगळस्नान । दिव्यांबरे परिधान ।
दिव्यालंकार चंदन । सुमनीं सुमन शृंगारिले ॥ ५९ ॥
वसिष्ठवचन प्रमाण । केले व्रतविसर्जन ।
द्विजां दिधले भोजन । दानसन्मानसमारंभें ॥ ६० ॥
यापरी तीर्थाभिगमन । करूनि आला रघुनंदन ।
येथोनि वैराग्य पूर्ण । श्रीराम आपण विन्यासें दावी ॥ ६१ ॥
येथोनि कथा मनोहर । गुह्य ज्ञानें ज्ञानगंभीर ।
स्वयें निरूपील रघुवीर । वैराग्यविचार मुमुक्षुहेतु ॥ ६२ ॥
मुमुक्षु तारावया संसार । दावी वैराग्य निजसार ।
धर्मलक्षणीं अवतार । सत्य साचार श्रीराम ॥ ६३ ॥
एका जनार्दनीं एक । कवीश्वराचें अति रंक ।
त्या मूर्खाचेनि मुखें देख । कथा अलोलिक श्रीराम वदवी ॥ ६४ ॥
स्वस्ति श्रीभावार्थरामायणे बालकांडे एकाकारटीकायां
श्रीरामतीर्थयात्रागमनं नाम सप्तमोऽध्यायः ॥ ७ ॥
॥ ओंव्या ६४ ॥
