वनस्पतिविचार/पचन, वाढ व परिस्थिति
वनस्पतिशरीरांत उत्पन्न होणाऱ्या सेंद्रिय पदार्थांवर पाचकतत्त्वाचा परिणाम होऊन त्यांची 'ने-आण' चांगली होते. न विरघळलेल्या स्थितीत पदार्थ पेशीपासून दुसऱ्या पेशीत जाणे मुष्कलीचे असते. त्यास अवश्य द्रवस्थिति पाहिजे तेव्हां कोठे पेशीभित्तिकेंतून रस्ता मिळतो. जेथे सेंद्रिय द्रव्ये सांठविली जातात, तेथून ती दुसरीकडे न्यावयाची असली तर त्यांवर प्रथम सजीवतत्त्व पाचकशक्तीचा उपयोग करून त्यास विरघळविते, व द्रव्यस्थितीत दुसरीकडे पाठविते. सजीवतत्त्वास ही जरी शक्ति असते, तथापि वनस्पतिशरीरांत निराळे पाचकरस ( Enzimes ) तयार असतात. सजीवतत्वामुळे कांहीं विशिष्टपिंडांस असे, रस उत्पन्न करण्याची शक्ति असते. जेथे जेथे व जेव्हा जेव्हां जरूरी असते, त्यावेळेस त्या ठिकाणी हा पाचकरस उत्पन्न होऊन पचनकार्य घडत असते. जेव्हां सजीवतत्वास हा पाचकरस स्वतः उत्पन्न करावयाचा असतो, त्यावेळेस त्यास कणीदार आकार येतो. कणीदार भागाचे पुष्कळ फरक होत होत पाचकरस उत्पन्न होतो. ज्याप्रमाणें पेशीभित्तिका सजीवतत्त्वाच्या घटकद्रव्यांतून बनते, व ती बनतांना जसे जसे जीवनकणांत फरक होत जातात, तद्वत्च हा पाचकरस उत्पन्न होतांना जीवनकणांमध्यें फरक होत असतात.
पाचकरस अथवा आंबणे ह्या दोन्ही गोष्टींचा मुख्य उद्देश सेंद्रिय पदार्थाचा उपयोग होऊन सजीव तत्त्वाच्या घटकायवास भर घालणे अथवा नवीन जीवनकण तयार करणे होय. ह्या सेंद्रिय पदार्थाचे कसे जीवनकण होतात, ह्याविषयी अज्ञान असल्याचे पूर्वी सांगितलेच आहे. परिमाणांवरून कारण शोधणे या तत्त्वानुसार सजीव तत्त्वाच्या घटक द्रव्यांवरून ती द्रव्ये कशी होत गेली, यांचे अनुमान करणे तूर्तच्या प्रसंगी योग्य असते. शिवाय जीवंत स्थितींत व मृत स्थितीत घटकद्रव्यांत फरक होतो व तो समजणे दुर्बोध आहे. सजीव तत्त्वाच्या घटक द्रव्यांचे पृथक्करण करू लागले असतां तें मरून जाते. मेल्याबरोबर त्या द्रव्यांत रासायनिक फरक होत जातात म्हणून मृतस्थितीत जी द्रव्ये आढळतात, ते खरे पृथक्करण नव्हें.
जी द्रव्ये पेशी घटकावयवांमध्ये आढळतात, ती सर्व सेंद्रिय पदार्थापासून सजीव तत्त्वाच्या चांचल्यशक्तीमुळे उत्पन्न झाली आहेत. खरोखर सेंद्रियअन्नापासुन जीवनकण तयार होतात, व त्या कणांत पुनः घडामोड होऊन पेशीद्रव्यें किंवा पेशीवाढ होत असते. वनस्पतिशरीरसंवर्धनांत सजीव तत्त्वाचे घटकावयव खर्च होत असतात, पण त्याबरोबरच अनादिरसापासून ते घटकावयव नवीन तयार होतात. जोपर्यंत सजीव तत्त्व जिवंतस्थितींत असते, तोपर्यंत त्यामध्ये सारखे फरक होत राहतात, तसेच इतर श्वासोच्छ्वासादि क्रियेमुळे रासायनिक फरक सेंद्रियपदार्थात होत असतात. ह्या फरकांचा परिणाम जीवनकणवर्धनांत होऊन वनस्पतिघटकद्रव्ये उत्पन्न होतात.
पेशीघटना: —प्रथम ज्या पेशींत ही द्रव्ये तयार व्हावयाची असतात, त्यांत सजीव तत्त्वे व मधून मधून जडस्थाने आढळतात. सेंद्रिय अन्नापासून
सत्वाचे कण हें सेल्युलोज व ग्रॅॅन्युलोज ह्या दोन द्रव्याच्या अभेद्य मिश्रणाने बनले असतात. पेशी द्रव्यांत सुद्धा सत्त्वाचे कण पुष्कळ असतात. हरित अगर शुभ्र शरीरांकडून हे कण तयार होतात. ज्याप्रमाणे पेशी-घटक-द्रव्य (Cellulose ) जीवन कणांच्या विघटीकरणापासून तयार होते, तद्वतच सत्त्व ( Starch ) सुद्धा उत्पन्न होते.
पेशींतील निरनिराळया घटक द्रव्यापैकी महत्त्वाची द्रव्ये म्हणजे अल्ब्युमेन ( Albumen ) व सेल्युलोज (Cellulose ) ही होत. अल्ब्युमेन द्रव्याशिवाय जीवनकण तयार होत नाहींत. नायट्रोजन साररूपांत शोषिला जाऊन त्याचा सात्विक सेंद्रिय पदार्थांशी संबंध येतो. रासायनिक संयोग होऊन अल्ब्यूमेन द्रव्ये तयार होतात. त्यापासून जीवनकण तयार होत असतांना ह्या अल्ब्युमेन-द्रव्यांत कसे कसे स्थित्यंतर होत असते, ह्याविषयी आपलें अज्ञान आहे.
सेल्युलोज सात्विक सेंद्रियद्रव्यांपैकी आहे. त्याचे घटकप्रमाण सत्त्वासारखेच असते. त्याच्या घटकावयवामध्ये नायट्रोजन नसतो. नायट्रोजनचा अभाव हा फरक अब्ल्यूमेन व सेल्युलोज द्रव्यामध्ये आहे. पेशी भित्तिका ह्याच द्रव्याची बनली असते.
घटणेस अप्रत्यक्ष मदत-अल्ब्युमेन व सेल्युलोज ह्या दोन मुख्य द्रव्याव्यतिरिक्त वनस्पती-घटणेकडे दुसरी अनेक द्रव्ये अप्रत्यक्ष मदत करतात. पानांतील
उष्णता कमी झाली असता त्याचा परिणाम त्यावर लगेच होतो. वसंत ऋतूचे सुरुवातीस झाडांची पानें तांबूस असतात, पण अधिक उष्णता मिळू लागली म्हणजे ती आपोआप हिरवीं होतात.
शुद्ध ऑक्सिजन वायू वनस्पतीस न मिळाला तर पाने रोगट अगर फिकट होतात, पण उलट तो वायु चांगला मिळाला असतां पूर्वीची स्थिती येते.
जमिनीत लोहाचा अंश नसेल तर हरिद्वर्ण ( Chlorfyll) कणच उत्पन्न होणार नाहींत.
फुलामध्ये सुद्धा निरनिराळे रंग आढळतात. केवळ पुंकेसर (Staminate) अगर केवल स्त्रीकेसर (Pistillate) फुलांत अशाच चमत्कारिक रंगांचा उपयोग होतो. रंगास भुलून निरनिराळे कीटक त्यावर बसतात व त्याचा परिणाम पराग ने आण करण्यांत होऊन गर्भधारणेस मदत होते.
फुलांमध्ये मधुररस आढळतो. ह्याचा उपयोगही पुष्कळ वेळां गर्भसंस्थापनक्रियेस होतो. रंगाचा अथवा मधुररसाचा वनस्पतिकार्यास अप्रत्यक्ष उपयोग असतो.
मेण, निरनिराळी तेलें, रेझिन, टॅनिन् वगैरे पदार्थ सजीव कणांच्या प्रत्यक्ष निघटीकरणामुळे जरी नाहीं, तथापि त्यांपासून तयार झालेल्या पदार्थांतून हे पदार्थ शेवटीं उत्पन्न होतात. आता ह्या पदार्थांपैकी काही ठिकाणी तेल हें प्रत्यक्ष त्यांच्या विघटीकरणापासून उत्पन्न होते. म्हणजे जसे कांहीं विशिष्ट-पिंडापासून विशिष्टरस उत्पन्न होतो, तद्वतच जीवनकणांपासून तेल उत्पन्न होते. अलीकडील शोधांती रेझिन ही वस्तु पेशीभित्तिकेच्या विघटीकरणामुळे उत्पन्न होते, असे सिद्ध झाले आहे.
वाढ म्हणजे नव्या जीवन कणाची उत्पत्ति होऊन त्यापासून वनस्पतिघटनात्मक कार्य बनत असते. त्याचा परिणाम शरीराचा आकार वाढून त्याचे वजनही अधिक होते. वाढीस चार पांच गोष्टींची अवश्य जरूरी असते.
ह्या गोष्टी योग्य प्रमाणात मिळत गेल्या म्हणजे वाढीचे काम सुरळीतपणे चालते. जेथे वाढ होण्याची असते त्याठिकाणी पोषक द्रव्याचा भरपूर सांठा पाहिजे. ह्या सांठ्यापासून पेशी-घटक-द्रव्ये तसेच जीवनकण घटकावयव उत्पन्न होतात. नेहमी वाढत्या कोंबांत पुष्कळ पोषक द्रव्ये खर्च होतात. ह्याचे कारण असे आहे की, तेथे नवीन पेशी उत्पन्न होऊन पूर्वीच्या पेशीस कायमस्वरूप प्राप्त होते.
पोषक अन्नाप्रमाणे पाण्याची ही जरूरी असते. पोषक अन्न द्रवस्थितीत जात असते. याकरितां पाणी अवश्य पाहिजे. तसेच पेशी तणाणण्यास पाण्याची जरूरी असते. अधिक पाणी पेशींत न शिरेल तर पेशी तणाणणे बंद होईल. तणाणण्याची कायम स्थिति राखण्यास पाण्याचा भरपूर पुरवठा पाहिजे. म्हणून जितकें पोषक अन्न महत्त्वाचे असते, तितकेच पाणी महत्त्वाचे आहे, ह्यांत संशय नाहीं.
तिसरी अवश्य स्थिती म्हणजे एक प्रकारची विशिष्ट उष्णता होय. उष्णतेशिवाय वाढ होणार नाही. ऑस्मॉसिस क्रिया किंवा बाष्पीभवन ह्यास उष्णतेची जरूरी असून ह्या क्रियेशिवाय निरिंद्रिय द्रव्ये व पाणी वर चढणार नाहींत. तेव्हां पाणी व सेंद्रिय अन्न वगैरे जी वाढीची साधने ती तयार होण्यास उष्णतेची जरूरी असते. ह्या साधनांशिवाय वाढ होणार नाही. तसेच उष्णतेमुळेच द्रवात्मक सेंद्रिय पदार्थांवर कांहीं विशिष्ट कार्य घडून जीवनकणाची घटना होते. जीवन-पदार्थ-घटना म्हणजे खुल्या उष्णतेची मोट एकेजागी बांधून गुप्त स्वरूपांत ठेवणे होय. ह्या दृष्टीने वाढ म्हणजे खुली उष्णता नाहीशी करून एकत्र व्यवस्थित स्वरूपांत ठेवणे असे होते. जीवनकण-घटना झाल्यावर
चवथी महत्त्वाची गोष्ट म्हणजे मोकळी हवा अथवा हवेतील शुद्ध ऑक्सिजन वायू वाढत्या कोंबास मिळणें जरूर असते. ऑक्सिजन वायूचा परिणाम पोषक सेंद्रिय पदार्थांवर होऊन त्यापासून उत्तेजितशक्ति पेशी-घटनात्मक कार्यास मिळते. ह्याच वायूमुळे पेशी-घटक-द्रव्ये जीवनकण-घटकावयवांतून तयार होतात. ह्या दृष्टीने ऑक्सिजन वायूचीं वनस्पति किंवा प्राणी, ह्या दोन्हींच्या जीवन-क्रमांत अत्यंत जरूरी असते. हा वायु म्हणजे प्राणवायु होय,
ह्या चारही गोष्टींची अनुकूल स्थिति असली म्हणजे अधिक जीवनकण तयार होऊन अधिक पेशी उत्पन्न होतात. मुळांची, खोडांची अथवा पानांची वाढ ह्याच रीतीने होते. जीवनकण अधिक होऊन पेशी द्विधा होतात व पुढे त्यास दीर्घ कायम स्वरूप मिळून मुख्य अवयव वाढतो. मुळाची वाढ खोडापेक्षा साधी असते. खोडाची वाढ म्हणजे त्याच्या वाढत्या कोंबाची तसेच अंतरकांड्याची वाढ असते. मुळे किंवा खोड जाड व रुंद होणे त्याच्या अंतरसंवर्धक पदावर अवलंबून असते. संवर्धक पदराची जशी कमी अधिक तीव्रता त्यामाणे कमी अधिक वाढ होत जाते. पानाची वाढ नेह्मीं अग्राकडे तसेच बाजूकडे सारखी असते, असें नाहीं. पुष्कळ वेळां बाजूकडील वाढ प्रथम होऊन नंतर अग्रांकडील बाजू वाढू लागते, फर्न वनस्पतीचे पान अग्रांकडे गुंडाळलेलें असते. प्रथम बाजू वाढून नंतर अग्र वाढते. ह्याचे कारण पानाच्या कोवळ्या स्थितीत पेशीचे तणाणणे व त्यामुळे होणारी वाढ ही दोन्ही पोटांकडील बाजूपेक्षां पाठीकडील बाजूंत जास्त आढळतात, नाही तर दोन्ही बाजूकडील वाढ सारखी झाली असती, म्हणून अग्र दीर्घ होऊन गुंडाळते.
कोवळ्या स्थितींत वाढीवर फारच लवकर परिस्थितींचा परिणाम होतो, व परिस्थितीप्रमाणे उत्तेजन व प्रत्युत्तर दिले जाते. वाढत्या प्रदेशांत पेशीच्या निरनिराळ्या तणाणण्याप्रमाणे पेशीच्या वाढीवर फरक होतो. तणाणण्याचा जोर उभा व आडवा असतो. तसेच वाढ सुद्धा उभी व आडवी असते. परिस्थिती भिन्न असल्यामुळे वनस्पतींच्या अंतर अथवा बाह्य रचनेत सुद्धां फरक डोतो, पाणवनस्पति व जमिनीवरील वनस्पती ह्यांत पुष्कळ फरक असतो.
ही पाण-वनस्पतींची स्थिति त्यांना योग्य असते. त्यांची जीवनकार्ये ह्या रचनेमुळे न बिघडतां उलट त्या कार्याना साजेशी ती रचना असते. मुळ्यांचे रचना अथवा वाढ चांगली होत नाहीं. शोषक अवयवांची जरूरी असत नाहीं. त्यामुळे केस वगैरे मुळ्यावर पाण-वनस्पतीमध्ये येत नाहींत. निरिंद्रिय द्रव्यें सभोवतालच्या पाण्यातून केवळ मुळ्यांतूनच नव्हे तर पाण्यात बुडालेल्या सर्व भागांतून शोषिली जातात. बाष्पीभवनप्रवाह येथे सुरू असण्याची जरूरी नसते, म्हणून बाष्पीभवनसंबंधी रचना पूर्णावस्थेस पोहोचलेली नसते. पाणवनस्पतीमध्ये पेशीमध्यपोकळ्या मोठमोठ्या असून त्यांत हवा पूर्ण भरली असते. ह्यामुळे वनस्पतीचे शरीर हलकें होऊन तरंगण्यास योग्य होते. हवेनें भरलेल्या पेशीमध्यपोकळ्या असल्या वनस्पतीमध्ये हवेचे साठेच असतात. ह्या हवेचा उपयोग अंतरजीवन पदार्थासही होत असतो. पाण्यातूनच ऑक्सिजन वायू शोषिला जातो.
जमिनीवर उगवणाऱ्या वनस्पतीस जर पाण्याचा भरपूर साठा मिळाला तर त्यांची पाने चांगली पूर्ण वाढतात. उलट पाण्याचा थोडासाच पुरवठा असला तर त्या मानाने पानांचा आकार कमी होतो. वालुकामय प्रदेशांत जमिनीत पाणी कमी असल्यामुळे वनस्पतीची पाने मुळीच वाढत नाहीत. आल्यासहवेचे निरनिराळे फरक व जमीनिची मगदूर ह्यांचा परिणाम वनस्पतिवर्धनांवर होत असतो. अतिथंडी किंवा उष्णता असली तर त्यापासून संरक्षण करणारी अंगे वनस्पतीस प्राप्त होतात. त्यांची रचना त्या परिस्थितीस योग्य अशी बनते. जमिनींत अन्नसामुग्री असेल तर वनस्पति चांगली पोसते. तसेच वनस्पतीस जेव्हां कीटकादि शत्रूपासून पुष्कळ त्रास होतो, तेव्हा त्यांचे निवारण करण्याकरिता वेळोवेळी त्यास निरनिराळी व्यवस्था करावी लागते. कधी कधी विषारी केंस शरीरांवर येतात. कीटक त्रास देऊ लागले तर, ते केंस किड्यास बोचतात. बोचल्यावर केसांतून विषारी रस किड्याचे शरीरांत शिरतो. त्यामुळे त्यास वेदना होऊन त्यापासून पुनः त्रास होण्याची भीति नसते. अशाच प्रकारे कांटे उपयोगी पडतात. अतिथंडीपासून संरक्षण व्हावे म्हणून पानावर मखमली सारखें केंस येतात. एकंदरीत वनस्पती आपल्या परिस्थिति प्रमाणे आपली व्यवस्था करिते. परिस्थति प्रतिकूल असली तर, तीस अनुकूल करण्याची तजवीज करून जीवनक्रम आक्रमू लागते. प्रसंगाप्रमाणे ' पाठ देऊन वेळ काढणे ' हे तत्त्व वनस्पति–आयुष्य-चरित्रांतही दिसते. एकच वनस्पति निरनिराळ्या परिस्थितीत राहिली तर परिस्थितीप्रमाणे तिजमध्ये स्थित्यंतर होत असते.