श्रीगुरुचरित्र - अध्याय बावन्न
अवतरणिका - अध्याय बावन्नावा
श्रीगणेशाय नमः ॥ श्रीसरस्वत्यै नमः ॥ श्रीगुरुदेवदत्तात्रेयचरणारविंदाभ्यां नमः ॥
गुरुर्ब्रह्मा गुरुर्विष्णू गुरुर्देवो महेश्वरः । गुरुरेव परं ब्रह्म तस्मै श्रीगुरवे नमः ॥ ॐ ॥
श्रोते व्हावें सावधान । श्रीगुरुचरित्राध्याय एकावन्न । ऐकोनि नामधारकाचें मन । ब्रह्मानंदीं निमग्न पैं ॥१॥
सेवूनि गुरुचरित्रामृत । नामधारक तटस्थ होत । अंगीं धर्म-पुलकांकित । रोमांचही उठती ॥२॥
कंठ झाला सद्गदित । गात्रें झालीं सकंपित । विवर्ण भासे लोकांत । नेत्रीं वहाती प्रेमधारा ॥३॥
समाधिसुखें न बोले । देह अणुमात्र न हाले । सात्त्विक अष्टभाव उदेले । नामधारक-शिष्याचे ॥४॥
देखोनि सिद्ध सुखावती । समाधि लागली यासी म्हणती । सावध करावा मागुती । लोकोपकाराकारणें ॥५॥
म्हणोनि हस्तें कुरवाळिती । प्रेमभावें आलिंगिती । देहावरी ये ये म्हणती । ऐक बाळा शिष्योत्तमा ॥६॥
तूं तरलासि भवसागरीं । रहासि ऐसा समाधिस्थ जरी । ज्ञान राहील तुझ्या उदरीं । लोक तरती कैसे मग ॥७॥
याकारणें अंतःकरणीं । दृढता असावी श्रीगुरुचरणीं । बाह्य देहाची रहाटणी । शास्त्राधारें करावी ॥८॥
तुवां विचारिलें म्हणोनि । आम्हा आठवली अमृताची वाणी । तापत्रयातें करी हानि । ऐशी अनुपम्या प्रगटली ॥९॥
तुजमुळें आम्हां आठवलें । तुवां आम्हां बरवें केलें । त्वांही एकाग्रत्वें ऐकिलें । आता हेंच विस्तारीं ॥१०॥
नामधारका ऐशियापरी । सिद्ध सांगती परोपरी । मग तो नेत्रोन्मीलन करी । कर जोडोनि उभा ठाके ॥११॥
म्हणे कृपेचें तारूं । तूंचि या विश्वास आधारु ॥ भवसागर पैलपारु । तूंचि करीसी श्रीगुरुराया ॥१२॥
ऐसें नामधारक विनवीत । सिद्धाचे चरणीं लागत । म्हणे श्रीगुरुचरित्रामृत । अवतरणिका मज सांगा ॥१३॥
या श्रीगुरुचरित्रामृतीं । अमृताहुनि परमामृतीं । भक्तजनांची मनोवृत्ति । बुडी देवोनि स्थिरावली ॥१४॥
मी अतृप्त आहें अजूनि । हेचि कथा पुनः सुचवोनि । अक्षयामृत पाजूनि । आनंदसागरीं मज ठेवा ॥१५॥
बहु औषधींचें सार काढोन । 'त्रैलोक्यचिंतामणी' - रसायण । संग्रह करिती विचक्षण । तैसें सार मज सांगा ॥१६॥
ऐकोनि शिष्याची प्रार्थना । आनंद सिद्धाचिया मना । म्हणती बाळका तुझी वासना । अखंड राहो श्रीगुरुचरित्रीं ॥१७॥
श्रीगुरुचरित्राची ऐका । सांगेन आतां अवतरणिका । प्रथमापासूनि सारांश निका । एकावन्नाध्यायपर्यंत ॥१८॥
प्रथमाध्यायीं मंगलाचरण । मुख्य देवतांचें असे स्मरण । श्रीगुरुमूर्तींचें दर्शन । भक्तांप्रती जाहलें ॥१९॥
द्वितीयाध्यायीं ब्रह्मोत्पत्ती । चारी युगांचे भाव कथिती । श्रीगुरुसेवा दीपकाप्रती । घडली ऐसें कथियेलें ॥२०॥
नामधारका अमरजासंगमा । श्रीगुरु नेती आपुले धामा । अंबरीष दुर्वास यांचा महिमा । तृतीयाध्यायीं कथियेला ॥२१॥
चतुर्थाध्यायीं अनसूयेप्रती । छळावया त्रैमूर्ती येती । परी तियेचे पुत्र होती । स्तनपान करिती आनंदें ॥२२॥
पंचमीं श्रीदत्तात्रेय धरी । स्वयें अवतार पीठापुरीं । 'श्रीपाद-श्रीवल्लभ' नामधारी । तीर्थयात्रेसी निघाले ॥२३॥
सहाव्यांत लिंग घेऊनि । रावण जातां गोकर्णी । विघ्नेश्वरें विघ्न करूनि । स्थापना केली तयाची ॥२४॥
गोकर्णमहिमा असंख्यात । रायाप्रती गौतम सांगत । चांडाळी उद्धरिलि अकस्मात । सातव्या अध्यायीं वर्णिती ॥२५॥
माता पुत्र जीव देत होतीं । तयांप्रति गुरु कथा सांगती । शनिप्रदोष व्रत देती । ज्ञानी करिती अष्टमीं ॥२६॥
नवमाध्यायीं रजकाप्रती । कृपाळू गुरु राज्य देती । दर्शन देऊं म्हणती पुढती । गुप्त झाले मग तेथें ॥२७॥
तस्करिं मारिला भक्त ब्राह्मण । तस्करां वधिती श्रीगुरु येऊन । ब्राह्मणाला प्राणदान । देती दशमाध्यायांत ॥२८॥
'माधव' ब्राह्मण करंजपुरीं । 'अंबा' नामें त्याची नारी । 'नरसिंह-सरस्वती' तिचे उदरीं । एकादशीं अवतरले ॥२९॥
द्वादशाध्यायीं मातेप्रती । ज्ञान कथूनि पुत्र देती । काशीक्षेत्रीं संन्यास घेती । यात्रा करिती उत्तरेची ॥३०॥
माता-पित्यांते करंजपुरीं । भेटोनि येती गोदातीरीं । कुक्षिव्यथेच्या विप्रावरी । कृपा करिती त्रयोदशीं ॥३१॥
क्रूर यवनाचें करूनि शासन । सायंदेवास वरदान । देती श्रीगुरु कृपा करून । चौदाविया अध्यायीं ॥३२॥
पंचदशीं श्रीगुरुमूर्ती । तीर्थे सांगती शिष्यांप्रती । यात्रे दवडूनि गुप्त होती । वैजनाथीं श्रीगुरु ॥३३॥
षोडशीं ब्राह्मणा गुरुभक्ति । कथूनि दिधली ज्ञानशक्ति । श्रीगुरु आले भिल्लवडीप्रती ॥ भुवनेश्वरी-संनिध ॥३४॥
भुवनेश्वरीला मूर्ख ब्राह्मण । जिव्हा छेदोनि करी अर्पण । त्यास श्रीगुरुंनीं विद्या देऊन । धन्य केला सप्तदशीं ॥३५॥
घेवडा उपटूनि दरिद्रियाचा । कुंभ दिधला हेमाचा । वर्णिला प्रताप श्रीगुरुचा । अष्टादशाध्यायांत ॥३६॥
औदुंबराचें करूनि वर्णन । योगिनींस देऊनि वरदान । गाणगापुरास आपण । एकुणविंशी श्रीगुरु गेले ॥३७॥
स्त्रियेचा समंध दवडून । पुत्र दिधले तिजला दोन । एक मरतां कथिती ज्ञान । सिद्धरूपें विसाव्यांत ॥३८॥
तेचि कथा एकविंशीं । प्रेत आणिलें औदुंबरापाशीं । श्रीगुरु येऊनि तेथें निशीं । पुत्र उठविती कृपाळू ॥३९॥
भिक्षा दरिद्रया घरीं घेती ॥ त्याची वंध्या महिषी होती । तीस करून दुग्धवती । बेविसाव्यांत वर दिधला ॥४०॥
तेविसाव्यांत श्रीगुरुस । राजा नेई गाणगापुरास । तेथें उद्धरती राक्षस । त्रिविक्रम करी गुरुनिंदा ॥४१॥
भेटों जाती त्रिविक्रमा । दाविती विश्वरूपमहिमा । विप्र लागे गुरुपादपद्मा । चोविसाव्यांत वर देती ॥४२॥
म्लेंछापुढें वेद म्हणती । विप्र ते त्रिविक्रमा छळती । त्याला घेऊनि सांगातीं । गुरुपाशीं आला पंचविशीं ॥४३॥
सव्विसाव्यांत तया ब्राह्मणा । श्रीगुरु सांगती वेदरचना । त्यागा म्हणती वादकल्पना । परी ते उन्मत्त नायकती ॥४४॥
सत्ताविंशी आणूनि पतिता । विप्रांसीं वेदवाद करितां । कुंठित करोनि शापग्रस्ता । ब्रह्मराक्षस त्यां केलें ॥४५॥
अष्टाविंशी तया पतिता । धर्माधर्म सांगोनि कथा । पुनरपि देऊनि पतितावस्था । गृहाप्रती दवडिला ॥४६॥
एकोनत्रिंशीं भस्मप्रभाव । त्रिविक्रमा कथिती गुरुराव । राक्षसा उद्धरी वामदेव । हा इतिहास तयांतचि ॥४७॥
त्रिंशाध्यायीं पति मरतां । तयाची स्त्री करी बहु आकांता । तीस श्रीगुरु नाना कथा । कथूनि शांतवूं पहाती ॥४८॥
एकतिसाव्यांत तेचि कथा । पतिव्रतेचे धर्म सांगतां । सहगमनप्रकार बोधिता । ते स्त्रियेतें जगद्गुरु ॥४९॥
सहगमनीं निघतां सती । श्रीगुरुस झाली नमस्कारिती । आशीर्वाद देवोनि तिचा पति । बत्तिसाव्यांत उठविला ॥५०॥
तेत्तिसाव्यांत रुद्राक्षधारण । कथा कुक्कुट-मर्कट दोघेजण । वैश्य-वेश्येचें कथन । करिती रायातें पराशर ॥५१॥
रुद्राध्यायमहिमा वर्णन । चौतिसाव्यांत निरुपण । राजपुत्र केला संजीवन । नारद भेटले रायातें ॥५२॥
पंचत्रिंशत्प्रसंगांत । कचदेवयानी कथा वर्तत । आणिक सोमवारव्रत । सीमंतिनीच्या प्रसंगें ॥५३॥
छत्तिसीं ब्रह्मनिष्ठ ब्राह्मणा । स्त्रियेनें नेलें परान्नभोजना । कंटाळूनि धरिती श्रीगुरुचरणा । त्याला कर्ममार्ग सांगती ॥५४॥
सप्तत्रिंशीं नाना धर्म । विप्रा सांगोनि ब्रह्मकर्म । प्रसन्न होऊनि वर उत्तम । देती श्रीगुरु तयातें ॥५५॥
अष्टत्रिंशीं भास्कर ब्राह्मण । तिघांपुरते शिजवी अन्न । जेविले बहु ब्राह्मण । आणिक गांवचे शूद्रादि ॥५६॥
सोमनाथाची गंगा युवती । साठ वर्षाची वंध्या होती । तीस दिहली पुत्रसंतति । एकुणचाळिसावे अध्यायीं ॥५७॥
नरहरीकरवीं शुष्ककाष्ठा । अर्चवूनि दवडिलें त्याच्या कुष्ठा । शबरकथा शिष्य-वरिष्ठां । चाळिसाव्यांत सांगती ॥५८॥
एकेचाळिशीं सायंदेवा- । हस्तें घेती श्रीगुरु सेवा । ईश्वर पार्वतीसंवाद बरवा । काशीयात्रा निरुपण । पुत्रकलत्रेसीं सायंदेव । येऊनि करिती श्रीगुरुस्तव । त्याला कथिती यात्राभाव । वरही देती एकेचाळिसीं ॥५९।६०॥
बेचाळिसीं अनंतव्रत । धर्मराया कृष्ण सांगत । तेचि कथा सायंदेवाप्रत । सांगोनि व्रत करविती ॥६१॥
त्रेचाळिसीं तंतुकार भक्तासी । श्रीपर्वत दावूनि क्षणेंसीं । शिवरात्री-पुण्यकथा त्यासी । विमर्षण राजाची कथियेली ॥६२॥
चव्वेचाळिसीं कुष्ठी ब्राह्मण । आला तुळजापुराहून । त्याला करवूनि संगमी स्नान । कुष्ठ नासूनि ज्ञान देती ॥६३॥
कल्लेश्वर हिप्परगे ग्रामास । श्रीगुरु भेटती नरहरी कवीस । आपुला शिष्य करिती त्यास । पंचेचाळिसावे अध्यायीं ॥६४॥
शेचाळिसीं दिवाळी सण । गुरूसी आमंत्रिती सात जण । तितुकीं रूपें धरूनि आपण । गेले मठींही राहिले ॥६५॥
सत्तेचाळिसीं शूद्रशेतीं । त्याचा जोंधळा कापूनि टाकिती । शतगुणें पिकवूनि पुढती । आनंदविलें तयातें ॥६६॥
अठ्ठेचाळिसीं श्रीगुरुमूर्ती । अमरजासंगममाहात्म्य कथिती । स्नान करवूनि दवडिती । कुष्ठ दैवार्जितीं रत्नाबाईचें ॥६७॥
ईश्वरपार्वती - संवाद शुद्ध । मंत्रराज गुरुगीता प्रसिद्ध । नामधारका सांगे सिद्ध । एकूणपन्नासावे अध्यायीं ॥६८॥
म्लेंच्छाचा स्फोटक दवडिती । भक्तीस्तव त्याचे नगरा जाती । पुढें श्रीपर्वतीं भेटों म्हणती । पन्नासावे अध्यायीं ॥६९॥
एकावन्नांत गुरुमूर्ती । देखोनियां क्षिती पापप्रवृत्ति । उपद्रवितील नानायाती । म्हणोनि गुप्तरूपें रहावें ॥७०॥
ऐसा करूनि निर्धार । शिष्यांसी सांगती गुरुवर । आजि आम्ही जाऊं पर्वतावर । मल्लिकार्जुनयात्रेसी ॥७१॥
ऐसें ऐकूनि भक्तजन । मनीं होती अति उद्विग्न । शोक करिती आक्रंदोन ।श्रीगुरुचरणीं लोळती ॥७२॥
इतुकें पाहुनि गुरुमूर्ती । वरदहस्तें तया कुरवाळिती । मद्भजनीं धरा आसक्ति । मठधामीं राहोनियां ॥७३॥
ऐसें बोधूनि शिष्यांसी । गुरु गेले कर्दळीवनासी । नाविकमुखें सांगूनि गोष्टीसी । निजानंदीं निमग्न होती ॥७४॥
ऐसें अपार श्रीगुरुचरित्र । अनंत कथा परम पवित्र । त्यांतील एकावन्न अध्याय मात्र । प्रस्तुत कथिले तुजलागीं ॥७५॥
सिद्ध म्हणे नामधारका । तुज कथिली अवतरणिका । श्रीगुरु गेले वाटती लोकां । परी गुरु गुप्त असती गाणगापुरीं ॥७६॥
कलियुगीं अधर्म वृद्धि पावले । म्हणोनि श्रीगुरु गुप्त झाले । भक्तजनांला जैसे पहिले । तैसेच भेटती अद्यापि ॥७७॥
हे अवतरणिका सिद्ध माला । श्रीगुरु भेटती जपे त्याला । जैसा भावार्थ असे आपुला । तैसीं कार्यें संपादिती ॥७८॥
नामधारका तूं शिष्य भला । अवतरणिकेचा प्रश्न केला । म्हणोनि इतिहाससारांशाला । पुनः वदलों सत्शिष्या ॥७९॥
पूर्वी ऐकिलें असेल कानीं । त्यांतें तात्काळ येईल ध्यानीं । इतरां इच्छा होईल मनीं ॥ श्रीगुरुचरित्रश्रवणाची ॥८०॥
ऐसी अवतरणिका जाण । तुज कथिली कथांची खूण । इचें सतत करितां स्मरण । कथा अनुक्रमें स्मरतसे ॥८१॥
ऐसें वदे सिद्धमुनि । नामधारक लागे चरणीं । विनवीतसे कर जोडोनि । तुझे वचनें सर्वसिद्धि ॥८२॥
आतां असे विनवणी । श्रीगुरु-सप्ताहपारायणीं । किती वाचावे प्रतिदिनीं । हें मज सांगा श्रीगुरुराया ॥८३॥
सिद्ध म्हणती नामधारका । तुवां प्रश्न केला निका । परोपकार होईल लोकां । तुझ्या प्रश्नेंकरोनियां ॥८४॥
अंतःकरण असतां पवित्र । सदाकाळ वाचावें गुरुचरित्र । सौख्य होय इहपरत्र । दुसरा प्रकार सांगेन ॥८५॥
सप्ताह वाचावयाची पद्धती । तुज सांगों यथास्थिति । शुचिर्भूत होवोनि शास्त्ररीतीं । सप्ताह करितां बहु पुण्य ॥८६॥
दिनशुद्धि बरवी पाहून । आवश्यक स्नानसंध्या करून । पुस्तक वाचावयाचें स्थान । रंगवल्लादि शोभा करावी ॥८७॥
देशकालादि संकल्प करून । पुस्तकरूपी श्रीगुरुचें पूजन । यथोपचारेंकरून । ब्राह्मणासही पूजावें ॥८८॥
प्रथम दिवसापासोन । बसावया असावें एक स्थान । अतत्वार्थ भाषणीं धरावें मौन । कामादि नियम राखावे ॥८९॥
दीप असावे शोभायमान । देव-ब्राह्मण-वडिलां वंदून । पूर्वोत्तर मुख करून । वाचनीं आरंभ करावा ॥९०॥
सप्त संख्या अध्याय प्रथम दिनीं । अष्टादश द्वितीय दिनीं । अष्टाविंशति तृतीय दिनीं । चतुर्थ दिवशीं चौतीस पैं ॥९१॥
सदतीसपर्यंत पांचवे दिनीं । त्रेचाळिसवरी सहावे दिनीं । सप्तमीं एकावन्न वाचोनि । अवतरणिका वाचावी ॥९२॥
नित्य पाठ होतां पूर्ण । करावें उत्तरांग-पूजन । श्रीगुरुतें नमस्कारून । उपाहार कांही करावा ॥९३॥
याप्रकारें करावें सप्त दिन । रात्रीं करावें भूमिशयन । सारांश शास्त्राधारेंकरून । शुचिर्भूत असावें ॥९४॥
एवं होतां सप्त दिन । ब्राह्मणसुवासिनी-भोजन । यथाशक्त्या दक्षिणा देऊन । सर्व संतुष्ट करावे ॥९५॥
ऐसें सप्ताह-अनुष्ठान । करितां होय श्रीगुरुदर्शन । भूतप्रेतादि-बाधा निरसन । होवोनि, सौख्य होतसे ॥९६॥
ऐसें सिद्धाचें वचन ऐकोनि । नामधारक लागे चरणीं । म्हणे बाळाची आळी पुरवोनि । कृतकृत्य केलें गुरुराया ॥९७॥
श्रोते म्हणती वंदूनि पायीं । श्रीगुरु केली बहु नवलाई । बाळका अमृत पाजी आई । तैसें आम्हां पाजिलें ॥९८॥
प्रति अध्याय एक ओंवी । ओंविली रत्नमाळा बरवी । मनाचे कंठीं घालितां, पदवी । सर्वार्थाची पाववीत ॥९९॥
सिद्धाचें वचन रत्नखाणी । त्यांतूनि नामधारक रत्नें आणी । एकावन्न भरोनि रांजणीं । भक्त-याचकां तोषविलें ॥१००॥
किंवा सिद्ध हा कल्पतरु । नामधारकें पसरिला करू । याञ्चा करोनि परोपकारु । भक्तांकरितां बहु केला ॥१०१॥
किंवा सिद्धमुनि बलाहक । नामधारक शिष्य चातक । मुख पसरोनि, बिंदु एक । मागतां, अपार वर्षला ॥१०२॥
तेणें भक्तां अभक्तां फुकाचा । सकळां लाभ झाला अमृताचा । ह्रदयकोश खळजनांचा । पाषाणसमही पाझरे ॥१०३॥
श्रीगुरुरायाचे धरूं चरण । सिद्धमुनीतें करूं वंदन । नामधारका करूं नमन । ऐसें करीं नारायणा ॥१०४॥
श्रीगुरुरूपी नारायणा । विश्वंभरा दीनोद्धारणा । आपण आपली दावूनि खुणा । गुरुशिषरूपें क्रीडसी ॥१०५॥
॥ इति श्रीगुरुचरित्रामृते, परमकथाकल्पतरौ, श्रीनृसिंहसरस्वत्युपाख्याने सिद्ध-नामधारकसंवादे एकपंचाशदध्यायसारे अवतरणिकानाम द्विपंचाशत्तमोऽध्यायः ॥५२॥
॥ श्रीगुरुदत्तात्रेयार्पणमस्तु ॥ श्रीगुरुदेवदत्त ॥
