सोळा शुक्रवारची व्रतकथा

<poem>


॥ सोळा शुक्रवारची व्रतकथा ॥

श्रीगणेशाय नमः ॥ श्रीसरस्वत्यै नमः ॥

श्रीकुलदेवताय नमः ॥ श्रीकुलस्वामिन्यै नमः ॥

श्रीसद्‌गुरवे नमः ॥ श्रीरुक्मिणीपांडुरंगाभ्यां नमः ॥

श्रीसद्‌गुरवे नमः ॥ श्रीरुक्मिणीपांडुरंगाभ्यां नमः ॥

जयजयाजी गणनाथा । आद्यपूजित शिवसुता ।

तुझिया चरणी ठेवुनी माथा । वंदितो कार्यारंभी या ॥१॥

तू सकल विद्यांचा अधिपति । कलानिपुण ऐसी ख्याति ।

तव कृपेने शुभकार्ये ती । होती संपन्न निर्विघ्न ॥२॥

म्हणुनी प्रथम तुजसी प्रार्थना । देई मजसी आशीर्वचना ।

ही सात्विक ग्रंथरचना । स्फूर्ती देऊनी करवावी ॥३॥

आता नमितो वाग्भवानी । माता सरस्वती ब्रह्मनंदिनी ।

आदिशक्ती चित्स्वरूपिणी । प्रेरणा सकल विश्वाची ॥४॥

श्रीगजानन सद्‌गुरुनाथ । आणि श्रीकृष्ण भगवंत ।

श्रेष्ठ कवीश्वरांसहित । वंदितो संतसज्जनांते ॥५॥

आपली कृपादृष्टी वळता । सकल कार्यीं सफलता ।

नच वर्णवे आपुली श्रेष्ठता । थोरवी अगम्य अगणित ॥६॥

आता जिच्या स्नेहाने जगता । आली विलक्षण प्रसन्नता ।

ती प्रेममूर्ती संतोषी माता । नम्रभावे वंदितो ॥७॥

हे माते जगत्‌जननी । तू साक्षात लक्ष्मीस्वरूपिणी ।

गणपतीची कन्या म्हणूनी । मान विशेष तुजलागी ॥८॥

तू सकल ऐश्वर्यदायिनी । भवदुःख दारिद्र्यहारिणी ।

अनंत ममतायुक्त भवानी भक्तिगम्य सर्वथा ॥९॥

भक्तवत्सल भक्ताभिमानी । महाचातुर्यकलास्वामिनी ।

उदंड कीर्ती चतुर्दश भुवानी । नच वर्णवे श्रेष्ठता ॥१०॥

तव कृपेने सद्‌भक्तांप्रत । थोर सौभाग्य होय प्राप्त ।

पुरवुनी तयांचे इष्ट मनोरथ । देसी दान तू सौख्याचे ॥११॥

आयुरारोग्य संतती संपत्ती । यश वैभव प्रतिष्ठा कीर्ती ।

सद्‌बुद्धी आणि श्रद्धा भक्ति । होते प्राप्त तव भक्ता ॥१२॥

त्वत्कृपेने सद्‌विद्या लाभती । महाभयंकर संकटे टळती ।

समस्त शत्रू निष्प्रभ होती । नुरते न्यून जीवनी ॥१३॥

त्वत्कृपे चारी पुरुषार्थ साधती । भाविक भवसागरी तरती ।

व्यथा चिंता दिगंतरी पळती । ऐसे माहात्म्य अनिर्वच ॥१४॥

म्हणूनी विधिहर आणि श्रीपती । समस्त निर्जर मुनिश्रेष्ठी ।

अत्यादरे भावयुक्त गाती । तव महिम्न निरंतर ॥१५॥

तू भोळ्या भाविकांसी । आणि संतसज्जनांसी ।

जागृत राहूनी अहर्निशी । सांभाळीसी सर्वत्र ॥१६॥

तुझिया चरणी जे नतमस्तक । त्या सर्वांचे दुःख विदारक ।

वारूनी देसी सर्वही सुख । जे अलभ्य देवादिकां ॥१७॥

समाधान शांती प्रसन्नता । हे तुझेच वरदान माता ।

तुझ्या प्रसादे सर्व पूर्तता । होती सुखरूपा भाविक ते ॥१८॥

तू निर्गुण निराकार । स्थूलीं सूक्ष्मीं राहसी निरंतर ।

विश्वव्यापक कार्य थोर । नाकळते जडमूढांते ॥१९॥

तरी जाणूनी भक्तमनोगत । प्रकटसी साकार रूपात ।

तव वात्सल्य त्रिजगतात । आहे ज्ञात सकलांसी ॥२०॥

तव साकार स्वरूपाते । काय वर्णन करू माते ।

तुझ्या दर्शने कोटी मदन ते । लीन होती चरणांसी ॥२१॥

मस्तकी दिव्य रत्‍नमुकुट । त्याची प्रभा वर्णनातीत ।

लक्ष भानूंचे तेज समस्त । जणू एकवटले त्या ठायी ॥२२॥

कुरळ कुंतल त्यामधुनी । हळूच डोकावती जननी ।

दिसताहे तो शोभूनी । भालप्रदेश विस्तीर्ण ॥२३॥

त्यावरी कुंकुमतिलक सुंदर । बालरविसम तो खरोखर ।

कर्णभूषणे दिव्य मनोहर । तुझिया श्रवणी डोलती ॥२४॥

पद्मदलासम विशाल नयन । भृकुटी मोहक कृष्णवर्ण ।

सरळ नासिका, स्मितानन । असे तेजस्वी प्रभायुक्त ॥२५॥

अधरद्वय आरक्तवर्ण । दंतपंक्ती मौक्तिकासमान ।

कपोल हनुवटी ग्रीवाही छान । अति सुकोमल सर्वार्थे ॥२६॥

कंठी दिव्य रत्‍नहार रुळती । पदके निजतेजें झळकती ।

सुगंधीत पुष्पमाला शोभती । वक्षस्थानी तव जगदंबे ॥२७॥

सिंहकटीवरी स्वर्ण मेखला । तिच्यावरी क्षुद्रघंटिका-मेळा ।

त्या रुणझुणती वेळोवेळा । करिती मुग्ध श्रवणांते ॥२८॥

अंगी कंचुकी दिव्य वसन । पादयुग्मी नाजूक पैंजण ।

चरणद्वय ते कमलवर्ण । आश्रयस्थान भक्तांचे ॥२९॥

चतुर्भुजा आभूषणमंडित । बाजुबंद शोभती तयांत ।

रत्‍नकंकणे मनगटांत । अंगुलींमाजी मुद्रिका ॥३०॥

पार्श्व वाम सव्य हाती । त्रिशुल खङ्ग आयुधे शोभती ।

अन्य हाती शोभून दिसती । पायसपात्र वरमुद्रा ॥३१॥

पद्मासनस्थ संतोषी माता । तिचे सौंदर्य सुखावते चित्ता ।

दर्शने भक्तांसी संतुष्टता । धन्यता उभय नेत्रांसी ॥३२॥

तेणे अष्टभाव दाटती । नयनी सद्‌भावे अश्रू तरळती ।

चत्वारि वाणी जय शब्द बोलती । उधळिती स्तुती सुमनांसी ॥३३॥

ऐसी माता जगत्‌जननी । तिच्या भक्तिने पूर्णत्व जीवनी ।

तिची प्रसन्नता लाभावी म्हणुनी । जन आचरिती व्रताते ॥३४॥

देवी उपासना मार्गात । व्रताचरणे अंतर्भूत ।

त्यामाजी सोळा शुक्रवार व्रत । असे सुलभ फलदायी ॥३५॥

विधिसुत नारदांनी । हे व्रत प्रकट केले या भुवनी ।

असंख्यात भाविकांनी । श्रद्धाभावे आचरिले ॥३६॥

त्याविषयीची एक कथा । तुम्हा सर्वांसी सांगतो आता ।

तेणे श्रवणांसी धन्यता । भावभक्तीही वाढेल ॥३७॥

हे भगवती संतोषीमाता । तूही ऐकावी तुझी कथा ।

भक्तमुखीचे स्तवन ऐकता । होसी प्रसन्न तत्काळ ॥३८॥

तुझे व्रतमाहात्म्य विशेष । ते सांगतो भाविकांस ।

देई स्फूर्ती आणि सुयश । हीच प्रार्थना चरणांसी ॥३९॥

एक वृद्धा एका नगरात । मुलाबाळांसह होती राहत ।

सात पुत्र-सुना तिजप्रत । होती नातवंडेही ॥४०॥

त्यांपैकी सहा पुत्र ज्येष्ठ । उद्यमशील द्रव्य कमवीत ।

सातवा पुत्र तो कनिष्ठ । करीत नसे काहीही ॥४१॥

तो बेकार होता म्हणून । कोणी नच देती त्याते मान ।

आळशी ऐतखाऊ बोलून । अवमानिती सर्वही ॥४२॥

म्हातारीही कमावत्या पुत्रांप्रत । खाऊ घालितसे उत्तम पदार्थ ।

उरले सुरले उष्टे समस्त । वाढीतसे सातव्या पुत्राते ॥४३॥

तो गरीब आणि भोळसट । विचार नच करी किंचित ।

जे अन्न पडेल ताटात । आनंदाने खात असे ॥४४॥

एके दिनी तो कनिष्ठ सुत । काय म्हणतसे पत्‍नीप्रत ।

मातेचे मजवर प्रेम अत्यंत । असे लाडका मी तिचा ॥४५॥

त्यावर भार्या ती फणकारुन । वदली तयाते तत्क्षण ।

सांगू नका आईचे भूषण । मी ओळखते तिजलागी ॥४६॥

ती वरवरचे प्रेम दाविते । परी अंतरी दातओठ खाते ।

तुम्ही बसून खाता आयते । ते नावडते कोणासी ॥४७॥

जेवता तुमचे बंधुराज ते । म्हातारी त्यांचे उष्टे खरकटे ।

गोळा करूनी तुम्हा वाढते । देते शिळे अन्नही ॥४८॥

हे तिचे प्रेम पाहून । मम हृदय येते भरून ।

तुमच्या मातेचे हे थोरपण । केले विदित तुम्हांसी ॥४९॥

तधी ऐकूनी तिचे वचन । तो तियेसी झिडकारूनी ।

वदला ऐसे दूषित बोलून । खीळ घालिसी प्रेमाते ॥५०॥

मी प्रत्यक्ष डोळ्यांनी पाहीन । तेव्हाच तुझे खरे मानीन ।

त्या यापरी कलुषित वचन । बोलू नको यापुढती ॥५१॥

पुढती दीपावली आली म्हणूनी । वृद्धेसह सर्व सुनांनी मिळूनी ।

विविध पक्कान्ने केली सदनी । लाडू करंज्या कडबोळ्या ॥५२॥

तधी धाकट्याने विचार केला । माता उष्टे देते खायला ।

त्यातील सत्यता पाहू या वेळा । घेऊ परिक्षा अवचित ॥५३॥

मग डोके दुखते सांगून । एक पातळ धोतर पांघरून ।

पाकगृहामाजी जाऊन । पडून राहिला गुपचूप ॥५४॥

काही वेळाने बंधू समस्त । आले भोजनास्तव सदनात ।

मातेने तयांते चांगले पाट । सुंदर ताटे मांडली ॥५५॥

आणि सर्वांना मोठ्या प्रेमाने । खाऊ घातले आग्रहाने ।

लाडू आणि विविध पक्कान्ने । भरभरून वाढली ॥५६॥

भोजनोत्तर बंधू निघून गेले । तै मातेने काय केले ।

त्यांच्या पात्रांत जे काही उरले । तेच वाढले धाकट्याते ॥५७॥

तदनंतर त्याच्यापाशी जाऊन । वदली ऊठ तू घेई जेवून ।

तै सुत तो पांघरूण फेकून । उठून बैसला तत्काळ ॥५८॥

वदला माता नच तू वैरिणी । उष्टे खाऊ घालते निशिदिनी ।

तव खोटेपण या डोळ्यांनी । पाहिले मी प्रत्यक्ष ॥५९॥

मी कमावत नाही म्हणून । बंधू बोलती करिती अवमान ।

आता हे उष्टे अन्न देऊन । तूही लाजविले मजलागी ॥६०॥

तरी यापुढे या सदनात । नाही राहणे शक्य मजप्रत ।

मातृमनीचा दुजाभाव निश्चित । कैसा साहवेल पुत्राते ॥६१॥

मी गृहत्याग करून । जातो अन्य देशी निघून ।

कष्ट करीन पोट भरीन । वा राहीन उपवासी ॥६२॥

ते ऐकून त्या वृद्धेला । अतिशय संताप आला ।

वदली मिजास हवी कशाला । जा हो चालता येथून ॥६३॥

तेव्हा तो सुत कनिष्ठ । आला पत्‍नीपाशी त्वरित ।

वदला तव वचनांची मजप्रत । आली प्रचिती आज दिनी ॥६४॥

माता उष्टे देते म्हणून । तिचे माझे झाले भांडण ।

मी चाललो गृह सोडून । द्रव्य मिळविण्या अन्यत्र ॥६५॥

मी उत्तम कमाई करुन । येईन लवकर परतून ।

तोवरी तू येथेच राहून । करावी कालक्रमणा ती ॥६६॥

ते ऐकूनी त्याच्या पत्‍नीसी । वाईट वाटले त्या समयासी ।

अश्रू दाटले नयनांसी । काय बोलावे नच कळे ॥६७॥

तरीही स्वतःते सावरून । वदली सुयोग्य करता आपण ।

तो भगवंत करील रक्षण । आता निघावे आनंदे ॥६८॥

जाताना तुमची आठवण म्हणून । काही तरी जावे देऊन ।

त्यावरी मी करीन सहन । विरह तुमचा पतिराया ॥६९॥

तधी पत्‍नीचे मनोगत जाणून । तयाने अंगठी दिधली काढून ।

आणि तियेचा हात धरुन । वदला काय ते ऐकावे ॥७०॥

म्हणाला प्रिये या समयास । तू ही अंगठी घेतलीस ।

तशीच एखादी वस्तू खास । देई तुझी मजलागी ॥७१॥

त्यासमयी ती गोठ्यानिकट । गोवर्‍यांसी होती थापित ।

सहजगत्या बोलली तयाप्रत । काय देऊ मी तुम्हांसी ॥७२॥

मग गोमयलिप्त सव्य कर । उमटवूनी तयाच्या पाठीवर ।

वदली हीच खूण खरोखर । ठेवा तुम्ही ध्यानात ॥७३॥

तदनंतर भार्येचा निरोप घेऊन । तो निघाला ग्राम सोडून ।

शतकोसांचे अंतर चालून । गेला एका नगरीत ॥७४॥

तेथील मोठ्या बाजारपेठेत । धनाढ्य शेठजी होते राहत ।

तयाने त्यांची घेऊनी भेट । नाव गाव ते सांगितले ॥७५॥

आणि वदला जोडून हात । आपण नोकरी द्यावी मजप्रत ।

करीन इमानाने कष्ट । कृपा करावी मजवरती ॥७६॥

तधी तयाते अवलोकून । वदले शेठजी घेतो ठेवून ।

त्वा मम पेढीवरती राहून । कार्यभाग तो सांभाळी ॥७७॥

तेणे तयासी आनंद झाला । अखंड कार्यतत्पर राहिला ।

त्याची चाकरी पाहुनी त्या वेळा । शेठही संतुष्ट होत असे ॥७८॥

त्याच्यावरती लोभ जडला । म्हणूनी तयाते मुनीम केला ।

कालांतरे भागिदार केला । विश्वास ठेवूनी सर्वार्थ ॥७९॥

ऐसी त्याची प्रगती झाली । हाती लक्ष्मी खेळू लागली ।

पेढीलाही बरकत आली । होय लौकिक सर्वत्र ॥८०॥

त्याच मालकाने पुढती । सर्व सूत्रे त्याच्या हाती ।

देऊनी काशीयात्रेसाठी । केले गमन निश्चिंत ॥८१॥

धंद्याची जबाबदारी वाढली । तेणे व्यवहारी मति गुंतली ।

निजभार्येची नाही राहिली । यत्किंचितही आठवण ॥८२॥

ऐसी बारा वर्षे लोटली । त्याच्या पत्‍नीची दुर्दशा झाली ।

हाल‍अपेष्टा सोसत राहिली । श्वशुरगृही ती भार्या ॥८३॥

अहोरात्र काबाडकष्ट । पुरेसे अन्नही नसे मिळत ।

चिंध्या लेऊनी अंग झाकीत । जणू दासीच झाली ती ॥८४॥

घरकामांसह दळण सरपण । शेणगोवर्‍या येई थापून ।

करीत आधिव्याधी सहन । दिन कंठीत राहिली ॥८५॥

त्यावरी जावा, दीर सहा जण । बोलती तिजला घालून पाडून ।

सरता सरेनात ते दुर्दिन । नुरले स्वारस्य जीवनी ॥८६॥

कधी पतीची येता आठवण । पाही मुद्रिका डोळे भरून ।

स्वतःचे करुणी सांत्वन । अश्रू ढाळीतसे एकान्ती ॥८७॥

एके दिनी ती सासुरवाशीण । गेली रानात आणण्या सरपण ।

तेथे एक देवालय पाहून । विश्रांतीस्तव थांबली ॥८८॥

त्या संतोषी माताराउळी । होत्या काही स्त्रिया त्या वेळी ।

त्यांते व्रतरत पाहुनी ती वदली । कवण व्रत हे सांगावे ॥८९॥

काय याचे विधिविधान । काय फलश्रुति सांगा आपण ।

व्रतदेवतेचे महिम्न । तेही सांगा मजलागी ॥९०॥

तधी तियेची जिज्ञासा पाहून । स्त्रियांनी तिजसी केले कथन ।

सोळा शुक्रवारचे पावन । व्रत संतोषी मातेचे ॥९१॥

व्रत-नियम व पूजन अर्चन । आचरण व उद्यापन ।

संतोषी मातेचे श्रेष्ठ महिम्न । केले विदित सप्रेमे ॥९२॥

तेणे प्रसन्न ती जाहली । व्रतनिश्चय करीतसे त्या वेळी ।

मातेसी वंदूनी रानात गेली । काष्ठे गोळा करावया ॥९३॥

ती काष्ठे शहरात विकून । सव्वा आण्याचे गूळ-चणे घेऊन ।

वृद्धेची ती कनिष्ठ सून । आली देवीच्या राउळी ॥९४॥

तेथ संतोषी मातेला । अत्यादरे प्रणिपात केला ।

वदली माते मी अबला । असे अज्ञानी सांभाळी ॥९५॥

मी नच जाणत पूजाविधान । तव अर्चन व्रताचरण ।

तरी मजसी पदरी घेऊन । निवारी मम दुःखाते ॥९६॥

माझे पती दूरदेशी गेले । त्याला एक तप लोंटले ।

वाट पाहुनी शिणले डोळे । घडवी भेट पुनरपि ॥९७॥

मी तव चरणी शरणागत । तरी पुरवावे मनोरथ ।

करीन सद्भावे तुझे व्रत । करीते संकल्प भक्तीने ॥९८॥

त्या दिनी शुक्रवार होता । म्हणूनी आचरिले व्रता ।

ऐसे तीन आठवडे लोटता । झाली प्रसन्न भगवती ॥९९॥

तिने तियेच्या पतीसी त्या वेळी । निजभार्येची आठवन दिधली ।

तेणे तया उपरती झाली । धाडिले पत्र खुशालीचे ॥१००॥

पत्रासमवेत पैसेही आले । तेणे तिचे मन आनंदले ।

त्याचे दीरांना कौतुक कोठले । करिती हेटाळणी सदा ॥१०१॥

ते पैसे सासूने घेतले । वदली तुजसी फुकट पोसले ।

त्याचे मोल द्यावे भले । तोडून बोलली त्या समयी ॥१०२॥

मत्सरी जावाही टोचून बोलती । खाण्यापिण्याचे हाल करिती ।

ते असह्य झाले तिजप्रती । धावली मातेच्या चरणांत ॥१०३॥

नयनी अश्रू आणूनी तेथ । वदली किती पाहसी अंत ।

दया-माया तव हृदयात । आहे की नाही जननिये ॥१०४॥

पतिभेटीची आस मनात । त्यांची सेवा करावी वाटत ।

त्वा त्यांची घडवावी भेट । नको द्रव्य मजलागी ॥१०५॥

तेव्हा प्रसन्न संतोषी माता । वदली मुली ऊठ आता ।

मी पुरवीन तव मनोरथा । भेटेल पती तुजलागी ॥१०६॥

ते वरद-वचन ऐकून । झाले तियेचे समाधान ।

माता संतोषीते वंदुन । परतली निजसदनासी ॥१०७॥

त्याच रात्री तिच्या पतीसी । स्वप्नात जाऊनी माता संतोषी ।

वदली त्वा जाऊनी गृहासी । भेटावे आपुल्या पत्‍नीते ॥१०८॥

येथील सर्व व्यवहार । जावे आटोपूनी ग्रामी सत्वर ।

करी आनंदे संसार । निजभार्येसमवेत ॥१०९॥

ही असे मम आज्ञा जाण । तिचे अविलंब करी पालन ।

त्यातच तुझे सर्व कल्याण । असे सामावले जाणावे ॥११०॥

ती आज्ञा प्रमाण मानून । तयाने व्यवहार केले पूर्ण ।

विश्वासु मनुष्य पेढीवर नेमून । केली तयारी निघण्याची ॥१११॥

पत्‍नीस्तव कपडे स्वर्ण - आभूषणे । आदी खरेदी करूनी तयाने ।

गावाकडे वाहन नेणे । सांगितले गाडीवानाते ॥११२॥

तो शुक्रवार व्रतदिन म्हणून । वृद्धेची ती कनिष्ठ सून ।

घेण्या संतोषी मातेचे दर्शन । सहज पातली राउळी ॥११३॥

तेथ मातेचे सुहास्य वदन । दिसले अधिकचि प्रसन्न ।

ती वदली आज शुभशकून । होत आहेत मजलागी ॥११४॥

तेणे प्रसंन्न अंतःकरण । होय प्रफुल्लित तन-मन ।

तधी माता वदली हासून । उत्तम दिन हा भाग्याचा ॥११५॥

मुली तुझा पति निश्चित । आज भेटणार तुजप्रत ।

तो याच अरण्यात । विश्रांतिस्तव थांबलासे ॥११६॥

आता सांगते तैसे आचरावे । मोळीचे तीन भाग करावे ।

पैकी दोन भारे ठेवावे । एक मंदिरी एक नदितीरी ॥११७॥

उर्वरीत भारा मस्तकी घेऊन । त्वा पतिसी यावा विकून ।

तो स्वयंपाक भोजन करून । जाईन ग्रामी निजसदनी ॥११८॥

तुझे रूप बदलले खरोखर । म्हणून नाही तो ओळखणार ।

तैं त्वा येथील भारा डोईवर । घेऊन जावा सदनासी ॥११९॥

ती काष्ठे अंगणी टाकून । 'सासूबाई' ऐसी हाक देऊन ।

त्वा म्हणावे हे सरपण । आणले न्यावे गृहासी ॥१२०॥

आता करवंटीत मजला । द्या हो पाणी प्यावयाला ।

शुष्क भाकर-तुकडा घाला । भूक भागविण्या मजलागी ॥१२१॥

घरी एखादी चिंधी असल्यास । द्यावी मजला ल्यावयास ।

कोण पाहुणे या समयास । आले आपुल्या सदनासी ॥१२२॥

ती देवी-आज्ञा मानून । केले तियेने तैसेच वर्तन ।

एक मोळी प्रवाशाते विकून । आली परतून राउळी ॥१२३॥

तो प्रवासी तिचा पती । नच ओळखली भार्या ती ।

भोजन आणि थोडी विश्रांती । घेतली, गेला सदनासी ॥१२४॥

तदनंतर ती कनिष्ठ सून । मंदिरातील मोळी घेऊन ।

गेली सत्वरी गाठले सदन । मोळी टाकली अंगणी ॥१२५॥

आणि 'सासूबाई' ऐसी । हाक मारुनी वृद्धेसी ।

जैसी देवी बोलली तियेसी । केले तैसेच निवेदन ॥१२६॥

तधी तिची आर्त हाक ऐकून । सासू भयभीत मनोमन ।

पुत्र चौकशी करील म्हणून । आली त्वरेने तिजपाशी ॥१२७॥

आणि किंचित लडिवाळ सुरात । वदली मुली भरल्या घरात ।

अभद्र बोलू नये किंचित । तू तर राणी राजाची ॥१२८॥

आज तुझा दूरदेशस्थ । पति परतून आलासे येथ ।

त्वा तयाची घेऊन भेट । करी साजरा आनंद ॥१२९॥

चल सत्वरी सदनात । घेई खाऊन साखरभात ।

आज स्वहस्ते मी तुजप्रत । सजवीन गे कन्यके ॥१३०॥

इतक्यात दोघींचे संभाषण । ऐकून सुताने पाहिले डोकावून ।

तो तीच मोळी-विक्रेती पाहुन । झाला अचंबित मनोमन ॥१३१॥

तिच्या हाती आपण दिलेली । मुद्रिका पाहुनी त्या वेळी ।

घरच्यांची करणी कळून आली । नच सांगता त्या पुत्रा ॥१३२॥

आपुल्या पत्‍नीची दुर्दशा पाहून । व्यथित झाले तयाचे मन ।

जन्मदात्रीसी जाब विचारून । काय वदला ते ऐकावे ॥१३३॥

म्हणाला तुझ्यामुळेच माते । मी त्यागिले सदनाते ।

त्या क्रोधाचे बरे उट्टे । काढलेस अबलेवरती या ॥१३४॥

मी तुम्हांसी भेटावे म्हणून । आलो मोठी आशा धरून ।

येथे तुमची कृत्ये पाहून । काय बोलावे नच कळे ॥१३५॥

तुम्ही माझ्या भार्येसी नाडले । अपार कष्ट करवुनी घेतले ।

ते कोणीही सांगेल भले । हिची दुर्दशा पाहुनी ॥१३६॥

काष्ठवत काया झाली । बुबुळेही खोल गेली ।

इतकी तुम्ही घरची मंडळी । कशी निर्दय झालात ॥१३७॥

तेव्हा माता वदली तयासी । तुझ्या जाण्याने ही अशी ।

झाली बाबा वेडीपिशी । हिंडते अहर्निश ग्रामात ॥१३८॥

खात नाही पीत नाही । लुगडे नीट नेसत नाही ।

कामधंदा करीत नाही । बोलते काही भलभलते ॥१३९॥

त्वा हिच्याकडे करी दुर्लक्ष । वा दाखवी श्रेष्ठ वैद्यास ।

आम्ही उपाय करुनी खास । हात टेकले सर्वार्थे ॥१४०॥

तधी मातेसी गप्प करीत । काय वदला तो कनिष्ठ सुत ।

तुझ्या वचनावरी सांप्रत । कैसा विश्वास ठेवू मी ॥१४१॥

ही किती कष्ट उपसते । चक्षुर्वैसत्य पाहिले ते ।

आता काही कारण येथे । नुरले मजसी राहण्याचे ॥१४२॥

मग तयाने स्वतंत्र सदन । घेऊन सजविले तें संपूर्ण ।

राजा-राणीसम दोघे मिळून । करू लागले संसार ॥१४३॥

राजमहालासम त्यांचे सदन । पाहूनी जळफळती बंधुजन ।

त्याच्या पत्‍नीचा थाटमाट बघून । द्वेष करिती जावाही ॥१४४॥

एके दिनी ती पतिव्रता । वदली पतीसी ऐका नाथा ।

मी संतोषी मातेच्या व्रता । सद्भावाने आचरिले ॥१४५॥

तिची कृपा झाली म्हणून । दिसले आज हे सुदिन ।

त्या व्रताचे उद्यापन । करीन म्हणते विधिवत ॥१४६॥

त्याचा होकार मिळता त्या वेळी । उद्यापनाची तयारी केली ।

पाचारिली बाळगोपाळ मंडळी । पुतण्यांसमवेत सदनासी ॥१४७॥

त्या पुतण्यांसी त्यांच्या मातांनी । आधीच पढविले होते म्हणूनी ।

भोजनसमयी हट्ट करूनी । दही ताक ते मागितले ॥१४८॥

त्यांची विपरीत मागणी ऐकून । धास्तावले तियेचे मन ।

वदली बाळांनो आहे उद्यापन । आज माझिया व्रताचे ॥१४९॥

म्हणून कृपया आज दिनी । खाऊ नका आंबट कोणी ।

तेणे माता संतोषी भवानी । करील कल्याण तुमचेही ॥१५०॥

ते ऐकून पुतणेमंडळी । तेथे मुकाट्याने जेवली ।

जाताना पैसे मागू लागली । कारण नच ते सांगितले ॥१५१॥

तिनेही त्यांचे राखण्या मन । पैसे देऊनी केली बोळवण ।

त्याच्या चिंचा विकत घेऊन । खाल्ल्या तियेच्या पुतण्यांनी ॥१५२॥

त्याने व्रत-नियम भंगला । त्याचा देवीसी क्रोध आला ।

राजदूतांनी तिच्या पतीला । नेले धरूनी अन्य दिनी ॥१५३॥

तो आघात त्या अबलेला । नाही जराही सहन झाला ।

वदली सोडावा मम पतीला । हात जोडले दिरांते ॥१५४॥

तधी तयांनी कुत्सित वचन । बोलून तियेसी दिले घालवून ।

वदली तुझ्या पतीचे धन । आहे लुबाडून आणलेले ॥१५५॥

त्या दुष्टाची पाठराखण । कशास करू आम्ही सहा जण ।

जा हो चालती येथून । नको येऊ येथ पुन्हा ॥१५६॥

ते ऐकून ती रडत । आली देवीच्या मंदिरात ।

वदली माते मी तव भक्त । सांभाळी गे जननिये ॥१५७॥

नकळे काय अपराध घडला । म्हणूनी दुःखभोग ओढवला ।

तूच तारून न्यावे मजला । शरणागत मी तव चरणी ॥१५८॥

ते ऐकूनी संतोषी माता । वदली पुतण्यांते द्रव्य देता ।

नाही विचार केला पुरता । तेणे दुःख हे ओढवले ॥१५९॥

त्यांनी त्या पैशातून । चिंचा आवळे खाल्ले म्हणून ।

व्रत-नियमाचा भंग होऊन । त्रास नशिबी आला हा ॥१६०॥

ते ऐकून त्या नारीला । झणी पश्चात्ताप वाटला ।

क्षमा मागत वदली मातेला । नको झिडकारू मजलागी ॥१६१॥

तै मातेसी दया आली । वदली नको भिऊस बाळी ।

तव पतीची सुटका केली । जावे आता सदनासी ॥१६२॥

तेव्हा मातेसी आदरे वंदूनी । ती परतली आपुल्या सदनी ।

तोच पतिदेव आले परतुनी । तेणे जाहली आनंदित ॥१६३॥

अटकेचे ते पुसता कारण । तो वदला नसे विशेष जाण ।

कर नाही भरला म्हणून । आले होते राजदूत ॥१६४॥

तो कर आलो भरून । आता चिंतेचे नाही कारण ।

बरे वाटले ते ऐकून । हात जोडले मातेसी ॥१६५॥

मग अन्य शुक्रवार दिनी । यथाविधि उद्यापन करुनी ।

विप्रमंडळी तोषवून । केली व्रताची सांगता ॥१६६॥

झीले निर्विघ्न उद्यापन । तेणे संतोषी माता प्रसन्न ।

तिच्या प्रसादे देदिप्यमान । पुत्र झाला तिजलागी ॥१६७॥

आणि उत्तम भरभराट । यश मान प्रतिष्ठा जनात ।

तरी नम्र भाव मनात । करीतसे भक्ती मातेची ॥१६८॥

प्रत्येक शुक्रवार दिनी । निजपुत्राते समवेत घेऊनी ।

माता संतोषीते वंदूनी । पूजितसे सद्भावाने ॥१६९॥

एके दिवशी देवीच्या मनी । आले जावे कन्येच्या सदनी ।

दीरा-जावांते धडा शिकवूनी । सन्मार्गावरी आणावे ॥१७०॥

तधी निजस्वरूप पालटले । आक्राळ-विक्राळ रूप घेतले ।

वृद्ध सासूचे घर गाठले । पातली अंगणामाजी ती ॥१७१॥

ते रूप पाहूनी त्या वेळी । म्हातारीने किंकाळी फोडली ।

'धावा! वाचवा!' ओरडू लागली । आली भयंकर कृत्या ही ॥१७२॥

ऐकूनिया ती आरडाओरड । दीर धावले घेऊनी दंड ।

परी घशासी पडली कोरड । उग्र रूप ते पाहूनी ॥१७३॥

जे तिजसी दंडाया आले । तेच तेथून भिउनी पळाले ।

प्राण रक्षावया भले । लपले निजसदनासी ॥१७४॥

तो वृत्तान्त कनिष्ठ सुनेसी । कळता धावली त्या समयासी ।

कृत्या नव्हे ही माता संतोषी । आली तियेने ओळखले ॥१७५॥

आणि नयनी अश्रू आणून । केले तियेने मातेसी वंदन ।

सद्‌भावाने टाळ्या पिटून । बोलाविले सकलांसी ॥१७६॥

वदली भावोजी सासुबाई । या हो बाहेर पाहा नवलाई ।

ही माझी संतोषी आई । आली तुम्हाते भेटाया ॥१७७॥

घ्या हो तुम्ही तियेचे दर्शन । तेणे कृतार्थ होईल जीवन ।

ऐसा परम भाग्याचा क्षण । नच लाभेल पुनरपि ॥१७८॥

मग तियेने हात जोडून । केली मातेसी विनंती भावपूर्ण ।

वदली आता सौम्यरूप घेऊन । द्यावे दर्शन सकलांसी ॥१७९॥

तेव्हा तियेचे जाणूनी मानस । दिव्य रूप धरिले त्या समयास ।

त्या दर्शने तिच्या आप्तांस । परम धन्यता वाटली ॥१८०॥

मग दीर जावा सासूबाईंनी । लोटांगणे घातली मातेच्या चरणी ।

अनन्यभावे हात जोडूनी । केली क्षमायाचना ॥१८१॥

वदले माते आम्ही अज्ञानी । नच जाणली तुझी करणी ।

तरी अपराध पोटी घालूनी । करी कल्याण सर्वार्थे ॥१८२॥

आम्ही पापी मूर्ख अति । छळियले तव लेकीप्रति ।

व्रतभंगादी अनिष्ट गोष्टी । केल्या जाणीवपूर्वक ॥१८३॥

त्या समस्त दोषांचे । करी मार्जन जननिये साचे ।

तुझिया कृपे आम्हा सर्वांचे । होवो जीवन सुखरूप ॥१८४॥

ती प्रार्थना ऐकून । झाली संतोषी माता प्रसन्न ।

सर्वांना शुभाशीर्वाद देऊन । अंतर्धान पावली ॥१८५॥

भाविक हो! हे माहात्म्य पावन । केले सद्भावे येथ कथन ।

संतोषी मातेची कृपा म्हणून । झाली संपूर्ण रचना ही ॥१८६॥

शब्दफुले जी येथ गुंफली । त्याची माला मातेसी अर्पिली ।

'जितेन्द्रनाथ' निमित्त या वेळी । कर्ता करविता भगवंत ॥१८७॥

शके एकोणीसशे सत्तावीस । ज्येष्ठ शुद्धा प्रतिपदेस ।

सोमवारी मध्यान्ह समयास । झाले संपन्न लेखन हे ॥१८८॥

॥ इति जितेन्द्रनाथ रचित श्रीसंतोषीमाता माहात्म्य अर्थात सोळा शुक्रवार व्रतकथा संपूर्ण ॥

<poem>

हे साहित्य भारतात तयार झालेले असून ते आता प्रताधिकार मुक्त झाले आहे. भारतीय प्रताधिकार कायदा १९५७ नुसार भारतीय साहित्यिकाच्या मृत्युनंतर ६० वर्षांनी त्याचे साहित्य प्रताधिकारमुक्त होते. त्यानुसार १ जानेवारी १९५६ पूर्वीचे अशा लेखकांचे सर्व साहित्य प्रताधिकारमुक्त होते.
बहूतेक या पानावरील मजकूर प्रताधिकारीत आहे, त्यामुळे हे पान हटवण्यात येईल. या पानातील मजकूराच्या प्रताधिकार स्थितीची तपासणी करून त्यानंतर तो ठेवायचा की काढून टाकायचे हे ठरवले जाईल. आपण कोणत्याही पानाच्या चर्चा पानावर त्या त्या मजकूराच्या प्रताधिकार स्थितीबद्दल चर्चा सुरु करु शकता. ती करित असताना आपण इतर सक्रिय सदस्यांना त्यात सामील करून घ्या. स्थानिक किंवा वैश्विक प्रचालक फक्त समुदायाने घेतलेल्या निर्णयाची तांत्रिक अंमलबावणी करतील. हा विकिस्त्रोत प्रकल्प आहे त्यामुळे या प्रकल्पावर फक्त आणि फक्त स्त्रोत असलेलाच मजकूर जो पूर्व प्रकाशित पुस्तकांमधून घेतलेला आहे, आणि पुरावा म्हणून त्या पूर्व प्रकाशित पुस्तकाची प्रत कॉमन्सवर अपलोड करण्यात आलेली आहे. या व्यतिरीक्त इतर सर्व मजकूर पुराव्या अभावी आणि प्रताधिकाराचा भंग होत असल्याच्या कारणाने काढून टाकण्यात येईल.