एकनाथी भागवत/अध्याय अठ्ठाविसावा

<poem>

एकनाथी भागवत - आरंभ

श्रीगणेशाय नमः ॥ श्रीकृष्णाय नमः ॥

जय जय सद्गुरु परम । जय जय सद्गुरु पुरुषोत्तम । जय जय सद्गुरु परब्रह्म । ब्रह्मा ब्रह्मनाम तुझेनी ॥१॥ जय जय सद्गुरु चिदैक्यस्फूर्ती । जय जय सद्गुरु चिदात्मज्योति । जय जय सद्गुरु चिन्मूर्ती । मूर्तामूर्ती चिद्रूप ॥२॥ जय जय सद्गुरु सत्क्षेत्रा । जय जय सद्गुरु सत्पात्रा । जय जय सद्गुरु सन्मात्रा । सदैकाक्षरा सद्रूपा ॥३॥ जय जय सद्गुरु स्वानंदमान । जय जय सद्गुरु स्वानंदपूर्ण । जय जय सद्गुरु स्वानंदघन । आनंदा गोडपण तुझेनी ॥४॥ जय जय सद्गुरु देवअग्रणी । जय जय देवशिरोमणी । सकळ देव लागती चरणीं । देव चूडामणी गुरुराया ॥५॥ जय जय जीवादिजीवा । जय जय शिवादिशिवा । जय जय देवादिदेवा । जय जय अभिनवा गुरुराया ॥६॥ जय जय सद्गुरु सुखसंपन्ना । जय जय सद्गुरु सुखनिधाना । जय जय सद्गुरु सुखैकघना । सुखा सुखपणा तुझेनि ॥७॥ तुझेनि सुखा निजसुख घडे । तुझेनि बोधा निजबोध आतुडे । तूजेनि ब्रह्मा ब्रह्मत्व जोडे । तुजेनि पडिपाडें तूं एकु ॥८॥ ऐसा श्रीगुरु तूं अनंत । तुझ्या स्वरुपासी नाहीं अंत । तो तूं होऊनि कृपायुक्त । निजस्वरुप बोधित निजभक्तां ॥९॥ आपुलें निजरुप बोधून । नुरविशी देवभक्तपण । त्याहीवरी निजभजन । अद्वयें पूर्ण करविशी ॥१०॥ गंगा मिळोनि सागरीं । मीनली तळपे तयावरी । तेवीं भक्त मिळोनि तुजमाझारीं । तुझें भजन करी तुझेनि ॥११॥ अद्वय करितां तुझी भक्ती । तूं संतोषसी यथानिगुती । संतोषोनि शिष्याहातीं । निजात्मसंपत्ती अर्पिशी ॥१२॥ अर्पूनि निजात्मभरभार । शिष्य गुरुत्वें करिशी थोर । हा अतिलाघवी चमत्कार । अतर्क्य विचार तर्केना ॥१३॥ जें अतर्क्य वेदशास्त्रांसी । ज्यालागीं वेद विवादिती अहर्निशीं । तें तूं क्षणार्धें बोधिसी । सच्छिष्यासी निजबोधें ॥१४॥ तुझ्या निजबोधाची हातवटी । पढतां वेदवेदांतकोटी । तरी अलक्ष्य लक्षेना दृष्टीं । सर्वार्थीं गोष्टी अगम्य ॥१५॥ बहुत कळलें कळलें म्हणती । नानापरीच्या युक्ति चाळिती । परी ते न कळोनि वोसणती । जेवीं शुक बोलती सुभाषितें ॥१६॥ यालागीं तुझी बोधकशक्ती । अगम्य सर्वांशीं सर्वार्थीं । तुझी लाधल्या कृपायुक्ती । अगम्य अपवती सुगमत्वें ॥१७॥ जें अगम्य श्रीभागवत । त्याहीमाजीं एकादशार्थ । प्राकृत करविला यथार्थ । बाप समर्थ कृपाळू ॥१८॥ दधि मंथूनी समस्त । जेवीं माता काढी नवनीत । तें आयितें बाळकाहातीं देत । तैसें केलें येथ जनार्दनें ॥१९॥ वेदशास्त्रांचें निजमथित । व्यासें काढिलं श्रीभागवत । त्या भागवताचा मथितार्थ । जाण निश्चित एकादश ॥२०॥ त्या एकादशाचें गोडपण । सर्वथा नेणें मी आपण । तें जनार्दनें करुनि मथन । सारांश पूर्ण मज दीधला ॥२१॥ तो स्वभावें घालितां तोंडीं । लागली एकादशाची गोडी । त्या गोडपणाच्या आवडीं । टीका चढोवढीं चालिली ॥२२॥ यालागीं एकादशाची टीका । एकला कर्ता नव्हे एका । एकीं एक मिळोनि देखा । ग्रंथ नेटका निर्वाळिला ॥२३॥ मागेंपुढें एक एका । हें एकाद्शाचें रुप देखा । तेणें एकपणें चालिली टीका । साह्य निजसखा जनार्दन ॥२४॥ जनार्दनें पैं आपुलें । एकीं एकपण दृढ केलें । तेचि एकादशाचे अर्था आलें । एकीं मीनलें एकत्व ॥२५॥ जेवीं जेवणीं गोड घांस । तेवीं भागवतीं एकादश । त्याहीमाजीं अष्टाविंश । अतिसुरस साजिरा ॥२६॥ सर्वांगीं शिर प्रधान । तैसा अठ्ठाविसावा जाण । तेथील जें कां निरुपण । तो स्वानंद जाण सोलींव ॥२७॥ तो हा अठ्ठाविसावा अध्यावो । ब्रह्मसुखचा निजनिर्वाहो । उद्धवें न पुसतां पहा हो । स्वयें देवाधिदेवो सांगत ॥२८॥ उद्धवें न करितां प्रश्न । कां सांगताहे श्रीकृष्ण । येचि अर्थींचें निरुपण । सावधान परिसावें ॥२९॥ उद्धव कृष्णोक्तीं निजज्ञान । पावोनि झाला ज्ञानसंपन्न । तेणें येऊं पाहे ज्ञानाभिमान । जाणपण अनिवार ॥३०॥ जग मूर्ख मी एक ज्ञाता । ऐशी वाढती जे अहंता । ते गुणदोषांची कथा । दावील सर्वथा सर्वत्र ॥३१॥ जेथ गुणदोषांचें दर्शन । तेथ निःशेष मावळे ज्ञान । येथवरी ज्ञानाभिमान । बाधक जाण साधकां ॥३२॥ अभिमान बाधी सदाशिवा । तोही आणिला जीवभावा । तेथ मनुष्याचा कोण केवा । अहंत्वें जीवा मुक्तता कैंची ॥३३॥ गुणदोषांचें दर्शन । जैं ईश्वर देखे आपण । तोही नाडूं पाव जाण । इतरांचा कोण पडिपाडु ॥३४॥ यापरी गुणदोषदर्शन । साधकां बाधक होय पूर्ण । यालागीं त्याचें निवारण । न करितां प्रश्न हरि सांगे ॥३५॥ बाळक नेणे निजहिता । तेथ साक्षेपें प्रवर्ते माता । तेवीं उद्धवाचे निजस्वार्था । श्रीकृष्णनाथा कळवळा ॥३६॥ ज्ञानाभिमानाचें बाधकपण । सर्वथा साधकां न कळे जाण । यालागीं न करितांही प्रश्न । त्याचें निराकरण हरि सांगे ॥३७॥ उद्धव जन्मला यादववंशीं । यादव निमती ब्रह्मशापेंसीं । तेथ वांचवावया उद्धवासी । संपूर्ण ब्रह्मज्ञानासी हरि सांगे ॥३८॥ जेथ देहातीत आत्मज्ञान । तेथ न बाधी शापबंधन । हें जाणोनियां श्रीकृष्ण । पूर्ण ब्रह्मज्ञान उपदेशी ॥३९॥ जेवीं साकरेवरी माशी । तेवीं श्रीकृष्णमूर्तीपाशीं । प्रीति जडली उद्धवासी । भाव एकदेशी दृढ झाला ॥४०॥ कृष्णापासूनि दुरी जातां । उद्धव प्राण सांडील तत्त्वतां । ते मोडावया एकदेशी अवस्था । ब्रह्मसमता हरि सांगे ॥४१॥ एकदेशी झाला भावो । तो श्रीकृष्ण नावडे पहा हो । यालागीं देवाधिदेवो । ब्रह्मसमन्वयो स्वयें सांगे ॥४२॥ उद्धव असतां कृष्णाजवळी । ब्रह्मशापें होईल होळी । यालागीं त्यासी वनमाळी । सर्वब्रह्मसुकाळीं घालूं पाहे ॥४३॥ कृष्णावेगळा उद्धव जातां । वियोग बाधीना त्याचिया चित्ता । ऐशी पावाया सर्वगतता । उद्धव सर्वथा हरि बोधी ॥४४॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक १ ला

श्रीभगवानुवाच - परस्वभावकर्माणि न प्रशंसेन्न गर्हयेत् । विश्वमेकात्मकं पश्यन्प्रकृत्या पुरुषेण च ॥१॥

जो निःशब्दाचा सोलींव शब्द । ज्याचे निश्वासें जन्मले वेद । उद्धवहितार्थ गोविंद । ज्ञान विशुद्ध स्वयें सांगे ॥४५॥ संसारीं मुख्य तिन्ही गुण । त्रिगुणांस्तव त्रिविध जन । त्यांचें स्वाभाविक कर्म जाण । शांत दारुण आणि मिश्र ॥४६॥ त्या कर्मांचें निंदास्तवन । सर्वथा न करावें आपण । एकाचें वानितां भलेपण । इतरां कुडेपण तेणेंचि बोलें ॥४७॥ पांचांमाजीं भलेपण । एकाचें वानितां आपण । इतर जे चौघेजण । ते सहजें जाण निंदिले ॥४८॥ वामसव्य उभय भाग । दों नांवीं एकचि अंग । तेवीं प्रकृतिपुरुषात्मक जग । चिद्रूपें चांग एकत्वें ॥४९॥ जग ब्रह्मरुप परिपूर्ण । यालागीं निंदा आणि स्तवन । भूतमात्राचें आपण । कदाही काळीं जाण न करावें ॥५०॥ सर्व भूतांच्या ठायीं । आत्माराम असे पाहीं । यालागीं निंदास्तुति कांहीं । प्राणांतीं पाहीं न करावी ॥५१॥ उद्धवा निंदास्तुतीची कथा । सांडी सांडीं गा सर्वथा । तरीच पावशी परमार्था । निजस्वार्था निजबोधें ॥५२॥सर्वभूतीं भगवद्भाव । हा ब्रह्मस्थितीचा निज निर्वाह । यासी कदा नव्हे अपाव । ऐक तो भाव उद्धवा ॥५३॥ जेथूनि येवूं पाहे अपाव । तेथें दृढ वाढल्या भगवद्भाव । तेव्हां अपावचि होय उपाव । विघ्नासी ठाव असेना ॥५४॥ हे स्थिती सांडूनियां दूरी । मी ज्ञाता हा गर्व धरी । निंदास्तुतीच्या भरोवरी । तो अनर्थामाझारीं निमग्न ॥५५॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक २ रा

परस्वभावकर्माणि, यः प्रशंसति निन्दति । स आशु भ्रश्यते स्वार्थादसत्यभिनिवेशतः ॥२॥

मी एक सर्वज्ञाता पूर्ण । ऐसा धरोनि ज्ञानाभिमान । जगाचे देखे दोषगुण । निंदी ब्राह्मण मुख्यत्वें ॥५६॥ पराचें स्वाभाविक कर्म । स्वयें निंदणें हा अधर्म । हनुमंत ज्ञाता परम । त्यास वानरी कर्म सोडीना ॥५७॥ नारद ज्ञातेपणें मोठा । सत्य मानला श्रेष्ठश्रेष्ठां । तोही कळिलावा कळिकांटा । स्वभावचेष्टा अनिवार ॥५८॥ गरुड देवाचें वाहन । सदा तिष्ठे हात जोडून । तोही करी सर्पभक्षण । ऐसें कर्म जाण स्वाभाविक ॥५९॥ विचारतां जग त्रिगुण । गुणानुसारें कर्माचरण । तेथ पाहतां दोषगुण । दोषी जाण पाहे तो ॥६०॥ जगीं पहावी एकात्मता । हे ब्रह्मस्थिति गा सर्वथा । सांडूनि, गुणदोष पाहतां । तो निजात्मघाता प्रवर्ते ॥६१॥ स्वभावें भेटल्या सज्जन । शोधूनि पाहे दोषगुण । यापरी ज्ञानाभिमान । निंदास्तवन उपजवी ॥६२॥ अभिमानाची जाती कैशी । अधिक खवळे सज्ञानापाशीं । तो दाखवी गुणदोषांसी । निंदास्तवनासी उपजवी ॥६३॥ आपुले वृत्तीसी जो समान । त्याचें अळुमाळ करी स्तवन । न मने आपणासी ज्याचा गुण । त्यासी निंदी आपण यथेष्ट ॥६४॥ निंदास्तुति उपजे जेथ । मेद क्षोभला उठे तेथ । निःशेष निर्दाळी परमार्थ । महा अनर्थ अंगीं वाजे ॥६५॥ निंदेपाठीं अनर्थ । उधार लागों नेदी तेथ । रोकडा अंगीं आदळत । निजस्वार्थघातक ॥६६॥ भेद समूळ मिथ्या येथ । येचि अर्थींचा स्वप्नदृष्टांत । स्वयें सांगे श्रीकृष्णनाथ । दृढ परमार्थ साधावया ॥६७॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक ३ रा

तैजसे निद्रयाऽऽपन्ने, पिण्डस्थो नष्टचेतनः । मायां प्राप्नोति मृत्युं वा, तद्वन्नानार्थदृक् पुमान् ॥३॥

इंद्रियें जन्मलीं रजोगुणीं । तन्मात्रा विषयो तमोगुणीं । तीं इंद्रियें विषय सेवुनी । ठेलीं निद्रास्थानीं निश्चळ ॥६८॥ जागृतीं ’विश्व’ अभिमानी । दोनी जाती मावळोनी । तेव्हां मिथ्या प्रपंच स्वप्नीं । ’तैजस’ अभिमानी विस्तारी ॥६९॥ स्थूल देह असे निश्चळ । स्वप्नीं मनचि केवळ । विस्तारी गा भवजाळ । लोक सकळ त्रिलोकीं ॥७०॥ त्या स्वप्नामाजिले सृष्टीसी जाण । उत्पत्ति स्थिति आणि निदान । स्वयें देखतांही आपण । जन्ममरण तें मिथ्या ॥७१॥ तेवीं हे अविद्या दीर्घ स्वप्न । वृथा विस्तारी अभिमान । तेथील मिथ्या जन्ममरण । तूं ब्रह्म परिपूर्ण पूर्णत्वें ॥७२॥ तुझ्या निजस्वरुपाच्या ठायीं । भेदाची तंव वार्ताही नाहीं । तेथील शुभाशुभ कांहीं । तुज सर्वथा पाहीं स्पर्शेना ॥७३॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक ४ था

किं भद्रं किमभद्रं वा, द्वैतस्यावस्तुनः कियत् । वाचोदितं तदनृतं, मनसा ध्यातमेव च ॥४॥

जें जन्मलेंचि नाहीं । तें काळें गोरें सांगूं कायी । ग्रहणेवीण कांहीं । खग्रास पाहीं दिसेना ॥७४॥ उखरीं भासलें मृगजळ । तें खोल किंवा उथळ । मधुर कीं क्षार केवळ । सांगतां विकळ विवेक ॥७५॥ तेवीं मिथ्या प्रपंचाचें भान । तेथील दोष आणि गुण । निवडिती जे सज्ञान । ते जाण निमग्न अज्ञानामाजीं ॥७६॥ जेवीं आंवसेचिये रातीं । अंधारा जोखूं आंधळे येती । त्यांसी जोखितां दोंही हातीं । एकही रती तुकेना ॥७७॥ तेवीं प्रपंच मिथ्यापणें । तेथ कानीं जें ऐकणें । कां डोळां जें देखणें । रसना जें चाखणें, स्पर्शणें अंगें ॥७८॥ हाताचें घेणेंदेणें । पायांचें जें चालणें । वाचेचें जें बोलणें । कल्पणें मनें तें मिथ्या ॥७९॥ अहंकाराचा बडिवार । चित्ताचा चिंतनप्रकार । बुद्धीचा विवेकविचार । हा समूळ व्यवहार मिथ्या तेथ ॥८०॥ चित्रीं जळ आणि हुताशन । अत्यंज आणि ब्राह्मण । व्याघ्र आणि हरिण । भासतांही जाण भिंतीचि भासे ॥८१॥ तेवीं हा प्रपंच द्वैतयुक्त । भासतां भासे वस्तु अद्वैत । शुभाशुभ कैंचें तेथ । ब्रह्म सदोदित परिपूर्ण ॥८२॥ केळीचा दिंड उकलितां । जो जो पदर तो तो रिता । तेवीं देहादि प्रपंच विवंचितां । मिथ्या तत्त्वतां मायिक ॥८३॥ मिथ्या प्रपंचाच्या ठायीं । शुभाशुभ तें लटिकें पाहीं । सत्य वस्तु ठायींच्या ठायीं । शुभाशुभ नाहीं अणुमात्र ॥८४॥ जो शुभाशुभ म्हणे आहे । त्याची कल्पना त्यासंमुख होये । निजकल्पनामहाभयें । जन्ममरण वाहे लटिकेंचि ॥८५॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक ५ वा

छाया प्रत्याह्वयाभासा, ह्यसन्तोऽप्यर्थकारिणः । एवं देहादयो भावा, यच्छन्त्यामृत्युतो भयम् ॥५॥

जळीं प्रतिबिंब साच नसे । जो पाहे तो बिंबला दिसे । मिथ्या प्रपंचाचें रुप तैसें । निजकल्पनावशें भासत ॥८६॥ तें प्रतिबिंब पाहोनि डोळां । मी म्हणोनि लाविजे टिळा । तेवीं देहाभिमानाचा सोहळा । जीवाच्या कपाळा आदळे ॥८७॥ कां आपुलींचि उत्तरें । पडिसादें होतीं प्रत्युत्तरें । तें मिथ्याचि परी साचोकारें । श्रवणीं अक्षरें उमटती ॥८८॥ निश्चळ दोराचें निजरुप । भ्रमें भासला प्रचंड सर्प । तो मिथ्या परी भयकंप । महाखटाटोप उपजवी ॥८९॥ यापरी असंत देहादिक । देहाभिमानें जीवासी देख । जन्ममरणावर्त अनेक । आकल्प दुःख भोगवी ॥९०॥ ’आत्म्यापासोनि देहादि भेद । उपजला हें बोले वेद । वेदरुपें तूं प्रसिद्ध । मिथ्या वेदवाद घडे केवीं’ ॥९१॥ ऐसा उद्धवाचा आवांका । वेदवादाची आशंका । समूळ कळली यदुनायका । तेंचि उत्तर देखा देतसे ॥९२॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक ६ व ७ वा

आत्मैव तदिदं विश्वं, सृज्यते सृजति प्रभुः । त्रायते त्राति विश्वात्मा, ह्नियते हरतीश्वरः ॥६॥

तस्मान्नह्यात्मनोऽन्यस्मादन्यो भावो निरुपितः। निरुपितेयं त्रिविधा, निर्मूला भातिरात्मनि ॥७॥

प्रपंच प्रत्यक्ष विद्यमान । तेणें भेदयुक्त झालें मन । तेथ बोधी माझें वेदवचन । प्रपंच अभिन्न निजात्मता ॥९३॥ मूळीं ऊंसचि बीजीं विरुढे । तो ऊंस ऊंसपणें कांडा चढे । तेवीं प्रपंच वस्तुयोगें वाढे । वाडेंकोडें तद्रूप ॥९४॥ जैसें सोनियाचें झालें लेणें । तें वर्ततां वर्त्ते सोनेपणें । लेणें मोडलियाही सोनें । सोनेंपणें स्वतःसिद्ध ॥९५॥ तिळाची पुतळी केली । ते तिळावयवीं शोभे आली । ते मोडितां न मोडितां भली । असे संचली तिळरुप ॥९६॥ तेवीं उत्पत्ति स्थिति निदान । प्रपंचासी होता जाण । तेथ आदि मध्य अवसान । वस्तु परिपूर्ण संचली ॥९७॥ जें एथ भासलें चराचर । तें मी आत्माचि साचार । मजवेगळा जगासी थार । अणुमात्र असेना ॥९८॥ एवं सृज्य आणि सृजिता । पाल्य आणि प्रतिपाळिता । संहार आणि संहर्ता । मी एकात्मता भगवंत ॥९९॥ एथ उत्पत्ति स्थिति निधन । त्रिविधरुपें प्रपंच भिन्न । या सर्वांसी मी अधिष्ठान । मजवेगळें जाण असेना ॥१००॥ प्रपंच मजवरी आभासे । परी मी प्रपंचामाजीं नसें । जेवीं मृगजळाचेनि रसें । सूर्य काळवशें भिजेना ॥१॥ त्रिविध प्रपंचाचें जाळ । मजवरी दिसे हें निर्मूळ । जेवीं गगन भासे सुनीळ । परी तेथ अळुमाळ नीळिमा नाहीं ॥२॥ ’जग प्रत्यक्ष डोळां दिसे । तें तूं निर्मळ म्हणसी कैसें’ । हे आशंका मानिसी मानसें । ऐक अनायासें तो बोध ॥३॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक ७ व ८ वा

इदं गुणमयं विद्धि, त्रिविधं मायया कृतम् ॥७॥

एतद्विद्वान्मदुदितं, ज्ञानविज्ञाननैपुणम् । न निन्दति न च स्तौति, लोके चरति सूर्यवत् ॥८॥

अध्यात्म अधिदैव अधिभूत । हें त्रिविध जग मायाकृत । नसतें मजमाजीं आभासत । जाण निश्चित त्रिगुणात्मक ॥४॥ उद्धवा मिथ्या म्हणोनि तूं एथ । झणें होशी उपेक्षायुक्त । येणें मद्वाक्यें साधुसंत । ज्ञानविज्ञानार्थ पावले ॥५॥ प्रपंचाचें मिथ्या भान । तेंचि ज्ञानाचें मुख्य ज्ञान । येणें ज्ञानें जो सज्ञान । तोचि समान सर्वांभूतीं ॥६॥ यालागीं भूतांचे गुणागुण । कदा न वदे निंदास्तवन । सूर्याचे परी जाण । विचरे आपण समसाम्यें ॥७॥ बदरिकाश्रम उत्तरदेशीं । सेतुबंध दक्षिणेसी । सूर्य संमुख सर्वांसी । विमुखता त्यासी असेना ॥८॥ सूर्य संमुख पूर्वेच्यांसी । तोचि विमुख पचिमेच्यांसी । नाहीं, तेवीं मी सर्वत्र सर्वांसी । विमुखता मजसी असेना ॥९॥ सामर्थ्यें तम दवडूनि जाण । भूतांसी सूर्य भेटे आपण । तेविं जगाचे दवडूनि दोषगुण । साधुसज्जन विचरती ॥११०॥ जें हें बोलिलें ज्ञानलक्षण । तेंचि सिद्धांचें पूर्णपण । मुमुक्षीं हें अनुसंधान । सावधान साधावें ॥११॥ हेंचि पाविजे निजज्ञान । तेचि अर्थींचें साधन । उद्धवालागीं श्रीकृष्ण । स्वमुखें आपण सांगत ॥१२॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक ९ वा

प्रत्यक्षेणानुमानेन, निगमेनात्मसंविदा । आद्यन्तवदसज्ज्ञात्वा, निःसङगो विचरेदिह ॥९॥

जे जन्मोनि नाशवंत । ते सर्वही जाण असंत । आसक्ति सांडोनियां तेथ । उदास विरक्त वर्तावें ॥१३॥ सटवल्याचें बारसें । कोणी न करिती उल्हासें । नश्वर देह वाढतां तैसें । मूर्ख मानसें सुखावती ॥१४॥ उत्पत्तिविनाशलक्षण । त्याचें देव सांगतो प्रमाण । नित्य भूतांचें जन्ममरण । देखिजे आपण ’प्रत्यक्ष’ ॥१५॥ ’अनुमान’ करितां साचार । जें जें देखिजे साकार । मेरुपृथ्व्यादि आकार । होती नश्वर प्रळयांतीं ॥१६॥ येचि अर्थी वेदोक्ती । नाशवंत अष्टधा प्रकृती । जीवभाव नासे गा प्रांतीं । गर्जती श्रती येणें अर्थें ॥१७॥ एथ आपुलाही अनुभव असे । जड विकारी तें तें नासे । हें कळत असे गा आपैसें । जग अनायासें नश्वर ॥१८॥ वडील निमाले देखती । पुत्रपौत्र स्वयें संस्कारिती । तरी स्वमृत्यूची चिंता न करिती । पडली भ्रांती देहलोभें ॥१९॥ पुत्र पितरां पिंडदान देती । उत्तम गति त्यांची चिंतिती । आपुली गति न विचारिती । नश्वर आसक्ती देहलोभें ॥१२०॥ आत्मा केवल प्रकाशघन । प्रपंच जड मूढ अज्ञान । हें ऐकोनि उद्धवें आपण । देवासी प्रश्न पूसतु ॥२१॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक १० वा

उद्धव उवाच - नैवात्मनो न देहस्य संसृतिर्द्रष्ट्टदृश्ययोः । अनात्मस्वदृश्योरीश कस्य स्यादुपलभ्यते ॥१०॥

आत्मा नित्यमुक्त चिद्धन । त्यासी न घडे भवबंधन । देह जढ मूढ अज्ञान । त्यासी संसार जाण घडेना ॥२२॥ एथ भवबंधन हृषीकेशी । सांग पां बाधक कोणासी । जरी तूं संसार नाहीं म्हणसी । तो प्रत्यक्ष जगासी जडलासे ॥२३॥ आत्म्यासी विचारितां जाण । भवबंधा न दिसे स्थान । येचि अर्थीचें न घडतेपण । उद्धव आपण सांगत ॥२४॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक ११ वा

आत्माऽव्ययोऽगुणः शुद्धः, स्वयंज्योतिरनावृतः । अग्निवद्दारुवदचिद्देहः कस्येह संसृतिः ॥११॥

आत्मा चिद्रूप अविनाशी । गुण निर्गुण नातळे ज्यासी । कर्माकर्मपापपुण्यासी । ठाव त्यापाशीं असेना ॥२५॥ परादिवाचा नव्हे उच्चार । यालागीं म्हणिपें ’परात्पर’ । प्रक्रुतिगुणीं अविकार । प्रकृतिपर परमात्मा ॥२६॥ जयाच्या स्वप्रकाशदीप्तीं । रविचंद्रादि प्रकशती । प्रकाशें प्रकाशे त्रिजगती । तेजोमूर्ती परमात्मा ॥२७॥ ऐशिया आत्म्याच्या ठायीं । भवबंधन न लगे कांहीं । सूर्य बुडे मृगजळाच्या डोहीं । तैं आत्म्यासी पाहीं भवबंध ॥२८॥ खद्योततेजें सूर्य जळे । बागुलाभेणें काळ पळे । मुंगीचेनि पांखबळें । जैं उडे सगळें आकाश ॥२९॥ वारा आडखुळीला आडीं पडे । जैं थिल्लरामाजीं मेरु बुडे । तरी भवबंध आत्म्याकडे । सर्वथा न घडे गोविंदा ॥१३०॥ देहाकडे भवबंधन । मूर्खही न मानिती जाण । देह जड मूढ अज्ञान । त्यासी भवबंधन कदा न घडे ॥३१॥ जैं दगडाचें पोट दुखे । कोरडें काष्ठ चरफडि भुकें । तैं देहाकडे यथासुखें । भवबंध हरिखे लागता ॥३२॥ जैं डोंगरासी तरळ भरे । मृत्तिका नाहाणालागीं झुरे । कोळसेनि काळें होय अंधारें । तैं भवबंधभारें देह दाटे ॥३३॥ म्हणसी देहात्मसंगतीं । घडे भवबंधाची प्राप्ती । विचारितां तेही अर्थी । न घडे श्रीपति तें ऐक ॥३४॥ आत्मास्वप्रकाश महावन्ही । देह तो जड मूढ काष्ठस्थानीं । तो मिळतां आत्ममिळणीं । सांडी जाळूनि तत्काळ ॥३५॥ जैं अग्निमाजीं संवादें । कापूर आठ प्रहर नांदे । तैं देहात्मनिजसंबंधें । देह भवबंधें नांदता ॥३६॥ म्हणसी काष्ठामाजीं अग्नि असे । परी तो काष्ठचि होऊनि नसे । मथूनि काढिल्या निजप्रकाशें । जाळी अनायासें काष्ठातें ॥३७॥ तेवीं आत्मा देहामाजीं असे । परी तो देहचि होऊनि नसे । देहप्रकाशक चिदंशें । भवबंधपिसें त्या न घडे ॥३८॥ आशंका ॥ म्हणशी ’आत्म्याचे निजसंगतीं । जैं जळोनि जाय भूतव्यक्ती । तैं भूतांची वर्तती स्थिती । कैशा रीतीं’ तें ऐक ॥३९॥ छायामंडपीं दीप प्रकाशी । नाचवी कागदांच्या बाहुल्यासी । तेच लावितां दीपासी । जाळी अनायासीं त्या व्यक्ती ॥१४०॥ तेवीं आत्म्याचे स्वसत्ताशक्तीं । भूतें दैवयोगें वर्तती । स्वयंभू झाल्या आत्मस्थिती । भूतव्यक्ती उरेना ॥४१॥ करितां आत्म्याचें अनुसंधान । संसाराचें नुरे भान । तेथ भूताकृति भिन्नभिन्न । कैंच्या जाण अतिबद्ध ॥४२॥ यापरी भवबंधन । मज पाहतां मिथ्या जाण । भवबंधालागीं स्थान । नेमस्त जाण असेना ॥४३॥ आत्म्याच्या ठायीं ना देहीं । उभयसंबंधींही नाहीं । भवबंध मिथ्या पाहीं । त्यासी ठावो कोठेंही असेना ॥४४॥ कोपों नको श्रीकृष्णनाथा । माझेनि निजनिर्धारें पाहतां । भवबंध मिथ्या तत्त्वतां । निश्चयें चित्ता मानलें ॥४५॥ ऐकोनि उद्धवाचें वचन । हरिखें वोसंडला श्रीकृष्ण । माझा उद्धव झाला सज्ञान । निजात्मखूण पावला ॥४६॥ सत्य मिथ्या भवबंधन । ऐकोनि उद्धवाचें वचन । परमानंदें डोले श्रीकृष्ण । जीवें निंबलोण करुं पाहे ॥४७॥ आत्म्यास भवबंध नाहीं । शेखीं न दिसे देहाच्या ठायीं । हा विवेक नेणिजे जिंहीं । त्यासी भवबंध पाहीं हरि सांगे ॥४८॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक १२ वा

श्रीभगवानुवाच - यावद्देहेन्द्रियप्राणैरात्मनः सन्निकर्षणम् । संसारः फलवांस्तावदपार्थोऽप्यविवेकिनः ॥१२॥

जो वर्णाश्रमांहीपरता । जो बंधमोक्षां अलिप्तता । जो देहद्वंद्वा नातळता । तो उद्धवहितार्था हरि बोले ॥४९॥ मी कृश स्थूळ गौर श्याम । हे देहाचे ’देहधर्म’ । मी काणा मुका बहिरा परम । हे ’इंद्रियधर्म’ इंद्रियांचे ॥१५०॥ क्षुधातृषादि अनुक्रम । हा प्राणांचा ’प्राणधर्म’ । कामक्रोधलोभादि संभ्रम । हा ’मनोधर्म’ मनाचा ॥५१॥ सत्त्वगुणाची ’जागृती’ । रजोगुणें ’स्वप्नस्फूर्ती’ । तमोगुणें जाडय ’सुषुप्ती’ । जाण निश्चितीं देहयोगें ॥५२॥ देहासी येतां मरण । ’मी मेलों’ म्हणे तो आपण । देहासी जन्म होतां जाण । जन्मलेंपण स्वयें मानीं ॥५३॥ इंद्रियें विषयो सेविती । ते म्यां सेविले मानी निश्चितीं । स्वर्गनरकभोगप्राप्ती । सत्य मानिती देहात्मता ॥५४॥ अन्न आकांक्षी प्राण । त्यातें भक्षी हुताशन । तत्साक्षी चिदात्मा आपण । म्हणे म्यां अन्न भक्षिलें ॥५५॥ हे अवघे माझे धर्म । ऐसा आत्म्यासी जंव दृढ भ्रम । तंव मिथ्याचि अतिदुर्गम । संसार विषम भ्रमें भोगी ॥५६॥ त्या भोगाचें फळ गहन । अविश्रम जन्ममरण । स्वर्गनरक पापपुण्य । भ्रमें आपण सत्य मानी ॥५७॥ संसार मूळीं निमूळ । तोही भ्रमफळें सदाफळ । जो कां अविवेक्यां अतिप्रबळ । सर्वकाळ फळलासे ॥५८॥ जेथ सत्य अर्थ नाहीं । तो ’अनर्थ’ म्हणिजे पाहीं । त्याचा फळभोग तोही । बाळबागुलन्यायीं भोगावा ॥५९॥ ॥आशंका॥ ’गगनकमळांची माळा । जैं वंध्यापुत्र घाली गळां । तैं संसारभोगाचा सोहळा । आत्म्याच्या जवळां देखिजे ॥१६०॥ ऐसें न घडतें केवीं घडे’ । तेचि अर्थींचें वाडेंकोडें । श्रीकृष्ण उद्धवापुढें । निजनिवाडें सांगत ॥६१॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक १३ वा

अर्थे ह्याविद्यमानेऽपि संसृतिर्न निवर्तते । ध्यायतो विषयानस्य, स्वप्नेऽनर्थागमो यथा ॥१३॥

सत्यार्थ नसतांही संसार । निवर्तेना अतिदुर्धर । येचि अर्थींचा विचार । निजनिर्धार अवधारीं ॥६२॥ वंध्यापुत्राचिया ऐसें । संसारा सत्यपण नसे । सत्य म्हणों तरी हा नासे । काळवशें सहजेंचि ॥६३॥ संसार जैं सत्य होता । तैं ब्रह्मज्ञानेंही न नासता । हा संतासंत नये म्हणतां । अनिर्वाच्य कथा पैं याची ॥६४॥ अविचारितां याचें कोड । अविवेकें हा अतिगोड । विषयध्यानें वाढे रुढ । संकल्प सदृढ मूळ याचें ॥६५॥ हा नसतचि परी आभासे । निद्रिता स्वप्नीं अनर्थपिसें । तेवीं संसार मायावशें । विषय आभासें भोगवी ॥६६॥ जंव जंव विषयसेवनें भवबंधन । जीवासी झालें दृढ पूर्ण । तैं जीवन्मुक्तासी विषयभान । दैवयोगें जाण दिसताहे ॥६८॥ ’जीवन्मुक्तासी विषयप्राप्ती । तेणें बुडाली त्याची मुक्ती’ । ऐशी आशंका न धरीं चित्तीं । तेंचि श्रीपति विशद सांगे ॥६९॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक १४ वा

यथा ह्यप्रतिबुद्धस्य, प्रस्वापो बह्ननर्थभृत् । स एव प्रतिबुद्धस्य, न वै मोहाय कल्पते ॥१४॥

सज्ञान आणि अज्ञान । यांसी जें विषयसेवन । त्यांचा अनुभव भिन्नभिन्न । तेंही लक्षण अवधारीं ॥१७०॥ जेवीं स्वप्नींची विषयप्राप्ती । स्वप्नस्थ साचचि मानती । तेचि विषय जागृतीं स्फुरती । परी सत्यप्रतीति त्यां नाहीं ॥७१॥ तेवीं अज्ञानां विषयसेवन । तेणें विषयासक्त होय मन । तेंचि मुक्तांप्रति विषय जाण । मिथ्या दर्शन विषयांचें ॥७२॥ नटनाटय-लोकाचारीं । संपादी स्त्रीपुरुषव्यवहारीं । मुक्तासी तैशी परी । गृहदारीं नांदतां ॥७३॥ कां लेंकरांच्या खेळाप्रती । तुळसीदळें घेऊनि हातीं । वडे मांडे क्षीर तूप म्हणती। एकीं कल्पिती अनेकत्व ॥७४॥ तेवीं जीवन्मुक्तांसी देख। जगीं विषयो अवघा एक । त्यासी नानात्वें भाविती लोक । परी तो अनेक देखेना ॥७५॥ दृढ धरोनि देहाभिमान । ’मी माझें’ जें विषयस्फुरण । तेंच भवबंधाचें कारण । विशद श्रीकृष्ण सांगत ॥७६॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक १५ वा

शोकहर्षभयक्रोधलोभमोहस्पृहादयः । अहंकारस्य दृश्यन्ते, जन्ममृत्युश्च नात्मनः ॥१५॥

देहाभिमानाचे पोटीं । अनेक दुःखांचिया कोटी । त्यांची संकळितें गुणगोठी । कृष्ण जगजेठी सांगत ॥७७॥ देहाभिमानाचें कार्य एथ । अद्वैतीं वाढवी द्वैत । इष्टानिष्टीं समस्त । जग व्याप्त तेणें कीजे ॥७८॥ नश्वरा इष्टाचा नाश देख । तेणें देहअहंता मानी दुःख । या नांव गा ’शोक’ । सकळही लोक मानिती ॥७९॥ नश्वर विषयांची प्राप्ती । तेथें आल्हाद उपजे चित्तीं । त्या नांव ’हर्ष’ म्हणती । जाण निश्चितीं उद्धवा ॥१८०॥ बळी मिळोनि समर्थ । आप्त विषयो विभांडूं पाहात । तेणें कासावीस होय चित्त । ’भय’ निश्चित या नांव ॥८१॥ आप्तकामाचें अवरोधन । ज्याचेनि अणुमात्र होय जाण । त्याचें करुं धांवे हनन । ’क्रोध’ संपूर्ण त्या नांव ॥८२॥ गांठी झाल्याही धनकोडी । कवडी वेंचितां प्राण सोडी । या नांव ’लोभाची’ बेडी । कृपण-परवडी पुरुषाची ॥८३॥ कर्माकर्म हिताहित । इष्टानिष्ट नाठवी चित्त । विवेकशून्य स्तब्धता प्राप्त । ’मोह’ निश्चित या नांव ॥८४॥ नित्य करितां विषयसेवन । मनीं विषयइच्छा गहन । अखंड विषयांचें ध्यान । ’स्पृहा’ जाण ती नांव ॥८५॥ इत्यादि हे नाना गुण । अथवा कां जन्ममरण । आत्म्यासी संबंध नाहीं जाण । हें देहाभिमान स्वयें भोगी ॥८६॥ जागृति आणि देखिजे स्वप्न । तेथ वसे देहाभिमान । ते ठायीं हे दिसती गुण । सुषुप्तीस जाण गुण नाहीं ॥८७॥ जेथ वृत्ति निरभिमान । तेथ जन्ममरणादि हे गुण । सर्वथा नुठती जाण । गुणासी कारण अभिमान ॥८८॥ जळीं स्थळीं वायु झगटी । जळीं तरंग स्थळीं नुठी । तैं तरंगता जळाचे पोटीं । तेवीं शोकादि गुणकोटी अहंतेमाजीं ॥८९॥ बद्धता झाली अहंकारासी । म्हणसी मुक्ति व्हावी त्यासी । ते अहंता लागली जीवासी । तेंचि हृषीकेशी सांगत ॥१९०॥ अंत्यजाचा विटाळ ज्यासी । गंगास्नानें शुद्धत्व त्यासी । तें गंगास्नान अंत्यजासी । शुद्धत्वासी अनुपयोगी ॥९१॥ तेवीं अहंता जडली जीवासी । ते त्यागितां मुक्तत्व त्यासी । परी मुक्तत्व अहंकारासी । कल्पांतेंसीं घडेना ॥९२॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक १६ वा

देहेन्द्रियप्राणमनोऽभिमानो, जीवान्तरात्मा गुणकर्ममूर्तिः । सूत्रं महानित्युरुधेव गीतः ,संसार आधावति कालतन्त्रः ॥१६॥

अनंत अपार ज्ञानघन । मायातीत आत्मा पूर्ण । तोचि झाला मायेचें अधिष्ठान । ’अंतरात्मा’ जाण यालागीं म्हणिपे ॥९३॥ माया व्यापूनि अपार । यालागीं बोलिजे ’परमेश्वर’ । मायानियंता साचार । यालागीं ’ईश्वर’ म्हणिपे तो ॥९४॥ तोचि अविद्येमाजीं प्रतिबिंबला । यालागीं ’जीव’ हें नाम पावला । तोचि देहाध्यासें प्रबळला । ’अहंकार’ झाला या हेतू ॥९५॥ तो संकल्पविकल्पउपाधीनें । स्वयें होऊनि ठेला ’मन’ । त्या मनासी करावया गमन । ’दशेंद्रियें’ जाण तोचि झाला ॥९६॥ त्या इंद्रियांचा आधार । सुखदुःखभोगांचा निकर । पापपुण्याचा चमत्कार । ’देहाचा आकार’ तोचि झाला ॥९७॥ त्या देहाचें जें कारण । ’सत्व-रज- तमोगुण ’ । ते तीन्ही गुण जाण । तोचि आपण स्वयें झाला ॥९८॥ गुणक्षोभाचें निजवर्म। झाला ’पंचविषय’ परम । विषयभोगादि क्रिया कर्म । स्वयें ’स्वधर्म’ होऊनि ठेला ॥९९॥ तिनी गुणांचें जन्मकारण । झाला ’महत्तत्त्व-सूत्रप्रधान’ । एवं संसार अवघा जाण । ईश्वर आपण स्वयें झाला ॥२००॥ त्या संसाराची आधावती । गुणसाम्यें तोचि ’प्रकृती’ । तेथ उत्पत्तिस्थिति-प्रळयार्थी । क्षोभिकाशक्ति ’काळ’ तो झाला ॥१॥ तो काळ आपल्या सत्ताशक्तीं । उपजवी पाळी संहारी अंतीं । ऐशा पुनःपुनः आवृत्ती । नेणों किती करवीत ॥२॥ एवं संसार तो ब्रह्मस्फुर्ती । लीलाविग्रहें साकारस्थिती । मी विश्वेश्वर विश्वमूर्ती । बहुधा व्यक्ती मी एक ॥३॥ यालागीं जो जो पदार्थ दिसे । तेणें तेणें रुपें आत्मा भासे । मजवेगळा पदार्थ नसे । हें मानी विश्वासें तो धन्य ॥४॥ मीचि एक बहुधा व्यक्ती । वेदही साक्षी येचि अर्थी । ’विश्वतश्चक्षु ’ या वेदोक्तीं । श्रुति मज गाती सर्वदा ॥५॥ ऐसें असतां नवल कैसें । जीव भुलला कल्पनावशें । अहंता वाढवी देहाध्यासें । तो म्हणे देव न दिसे तिहीं लोकीं ॥६॥ सत्य मानूनि भेदभान । जीव झाला अतिअज्ञान । भुलला आपण्या आपण । देहाभिमान दृढ झाला ॥७॥ देहाभिमानाचें दृढपण । तेंचि ’बद्धतेचें लक्षण’ । देहाभिमानाचें निरसन । ’मुक्तता’ जाण ती नांव ॥८॥ समूळ मिथ्या देहाभिमान । मिथ्या भेदाचें भवभान । त्याचें आद्यंत निर्दळण । होतें लक्षण हरि सांगे ॥९॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक १७ वा

अमूलमेतद्वहुरुपरुपितं, मनोवचःप्राणशरीरकर्म । ज्ञानासिनोपासनया शितेन, च्छित्त्वा मुनिर्गां विचरत्यतृष्णः ॥१७॥

भेदरुपें भवभान । मनसा वाचा कर्म प्राण । देहद्वयाचें जें स्फुरण । तें निर्मूळ जाण उद्धवा ॥२१०॥ भेदें बहुरुप भवपटळ । विचारितां तें निर्मूळ । विचित्र भासावया भवजाळ । आत्म्यावेगळें स्थळ असेना ॥११॥ आत्म्याहूनि संसार भिन्न । म्हणती ते केवळ अज्ञान । त्यांसी बहुरुपें भवभान । देहाभिमान वाढवी ॥१२॥ त्या देहाभिमानाचे पोटीं । कर्माकर्मांची आटाटी । जन्ममरणांचिया कोटी । दुःख संकटीं जीव भोगी ॥१३॥ ऐसा दुःखदाता देहाभिमान । समूळ जाणोनियां आपण । त्याचें करावया निर्दळण । अनुतापी पूर्ण जो स्वयें होय ॥१४॥ तेणें आचार्यउपास्ती । लाहोनि ज्ञानखड्गाची प्राप्ती । गुरुवाक्यसाहणेप्रती । सतेजद्युती खडग केलें ॥१५॥ भववृक्षाचा समूळ कंद । देहाभिमान अतिसुबद्ध । अद्वैतसाधनें साधक शुद्ध । तेणें समूळ छेद करावा ॥१६॥ एवं छेदूनि देहाभिमान । उरलेनि आयुष्यें जाण । मही विचरती सज्जन । निरभिमान निजनिष्ठा ॥१७॥ तेथ इच्छा निंदा द्वेष तृष्णा । सर्वथा नातळे पैं जाणा । मनचि मुकलें मनपणा । इच्छादि तृष्णा तेथ कैंची ॥१८॥ आशंका समूळ संसारनिर्दळण । करी ऐसें तें ज्ञान कोण । त्या ज्ञानासी कोण साधन । साधल्या ज्ञान फल काय ॥१९॥ याचें समूळ श्रवण । उद्धवाचें वांछी मन । तें जाणोनियां श्रीकृष्ण । स्वयें निरुपण सांगत ॥२२०॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक १८ वा

ज्ञानं विवेको निगमस्तपश्च, प्रत्यक्षमैतिह्यमथानुमानम् । आद्यन्तयोरस्य यदेव केवलं, कालश्च हेतुश्च तदेव मध्ये ॥१८॥

नित्यानित्यविवेक । या नांव ’ज्ञान’ चोख । देहद्वयाचा प्रकाशक । आत्मा सम्यक जाणती ज्ञाते ॥२१॥ सेवावया स्वादरस-नव्हाळी । प्रथम उंसाचीं पानें साळी । मग ऊंस तोही बळें पिळी । तोही रस आळी तैं शर्करा लाभे॥२२॥ तेही शर्करा परिपाकबळें । तैं साखरचि केवळें । केळें आणि नारेळें । करिती नाना फळें मूळींच्या गोडया ॥२३॥ तेवीं स्थूळाचें निराकरण । लिंगदेहाचें उपमर्दन । अहंकाराचें निर्दळण । करुनि पूर्ण ब्रह्म पावती ज्ञाते ॥२४॥ तें ब्रह्म निर्गुण निराकार । तद्रूपें देखती चराचर । यापरी विवेकचतुर । वस्तूचा निर्धार जाणती ॥२५॥ यापरी गा विचक्षण । जाणती वस्तूचें लक्षण । या नांव पैं ’विवेकज्ञान’ । उद्धवा जाण निश्चित ॥२६॥ वस्तु निःशब्द निर्गुण । तेथ जें श्रुतीचें स्फुरण । इत्थंभूत शब्दज्ञान । वेद तो जाण निगम माझा ॥२७॥ तो मी वेदरुप नारायण । यालागीं वेदवचन प्रमाण । श्रुत्यर्थ शब्दज्ञान । करी पावन पाठकां ॥२८॥ जाणावया निजात्मस्वरुप । देहादि विषयांचा अनुताप । जेणें साधक होती निष्पाप । या नांव ’तप’ उद्धवा ॥२९॥ अनुतापें दमितां मन । होय पापाचें क्षालन । तेव्हां श्रुत्यर्थें आपण । कल्पी ’अनुमान’ वस्तूचें ॥२३०॥ देह जड मूढ अचेतन । तेथ चेतनात्मक नारायण । देहाचें मानूनि मिथ्यापण । अद्वैंतीं मन मुसावे ॥३१॥ तें अद्वैतप्राप्तीचें लक्षण । अनन्यभावें आपण । सद्गुरुसी रिघावें शरण । निरभिमान भावार्थें ॥३२॥ सद्भावें अनन्यशरण । तो गुरुकृपा पावे आपण । पाहोनि अधिकारलक्षण । गुरु गुह्यज्ञान उपदेशी ॥३३॥ ’सर्वहि निष्टंक परब्रह्म’ । हें श्रुतिगुह्य उत्तमोत्तम । एथ भाग्यें जो सभाग्य परम । त्यासचि सुगम ठसावे ॥३४॥ गुरुवचन पडतां कानीं । वृत्ति निजात्मसमाधानीं । विनटोनि ठेली चिद्धनीं । सुखसामाधानीं स्वानंदें ॥३५॥ तयासी पुढतीं साधन । अथवा कर्माचें कर्माचरण । तेथ बोलों शके कोण । वेदीं मौन घेतलें ॥३६॥ जेथ द्वंद्वाची निमाली स्फूर्ती । सकळ दुःखांची समाप्ती । देहीं विदेहवस्तुप्राप्ती । ’प्रत्यक्ष’ म्हणती या नांव ॥३७॥ पुसूनियां विसराचा ठावो । आठवेंवीण नित्य आठवो । अखंड स्वरुपानुभवो । ’प्रत्यक्ष’ पहा हो या नांव ॥३८॥ मी आत्मा स्वानंदकंद । ऐसा अखंडत्वें परमानंद । ’प्रत्यक्ष’ पदाचा हा निजबोध । स्वयें गोविंद बोलिला ॥३९॥ हाचि बोध सभाग्याकडे । श्रवणमात्रें त्या आतुडे । एका मननें जोडे । एका सांपडे निदिध्यासें ॥२४०॥ एकासी तो प्रत्यगावृत्तीं । हा बोध ठसावे चित्तीं । एका माझिया अद्वैतभक्तीं । मी सगळा श्रीपति आतुडें ॥४१॥ निजबोध साधावया पूर्ण । उद्धवा हें तों मुख्य साधन । एवं साधलिया निजज्ञान । फळ कोण तें ऐक ॥४२॥ जो मी सृष्टिआदि अनंतु । नित्यमुक्तत्वें अहेतु । तो मी भवमूळा मूळ हेतु । सृष्टिसृजिता अच्युतु स्वलीला ॥४३॥ तेथ रजोगुणाचिये स्थिती । स्त्रष्टृरुपें मीचि पुढतीं । अद्वैतीं दावीं अनेक व्यक्ती । सृष्टीउत्पत्तिकर्ता तो मी ॥४४॥ जैसें मूळेंविण सफळ झाड । वाढविलें निजांगीं गोड । तेवीं सृष्टिसंरक्षणीं कोड । मज निचाडा चाड प्रतिपालनीं ॥४५॥ बुद्धिबळें एका काष्ठाचे पोटीं । तेथ राजा प्रधान पशु प्यादा उठी । त्यांसी पूर्वकर्म नाहीं गांठीं । तेवीं निष्कर्में सृष्टीप्रकाशिता तो मी ॥४६॥ निष्कर्में जग समस्त । सृजिता मीमांसकमत । ठकोनि ठेलें निश्चित । जग सदोदित निष्कर्मब्रह्म ॥४७॥ जेवीं बुद्धिबळांचा खेळ । अचेतनीं युद्ध प्रबळ । तेवीं लोकरक्षणीं कळवळ । सृष्टिप्रतिपाळ मी कर्ता ॥४८॥ प्रकृतीच्या जडमूढ सारी । पुरुषाचेनि सचेतन निर्धारीं । काळफांसे घेऊनि करीं । खेळविता चराचरीं मी एक विष्णु ॥४९॥ तेथ अचेतना झुंजारीं । न मरत्या महामारीं । एका जैत एक हारी । उभयपक्षांतरीं खेळविता मी ॥२५०॥ सोंगटीं निमालियापाठीं । कवण पुण्यात्मा चढे वैकुंठीं । कोण पडे नरकसंकटीं । तैसा जाण सृष्टीं बंधमोक्ष ॥५१॥ तेवीं न मोडतां एकलेपण । त्या खेळाच्या ऐसें जाण । जगाचें करीं मी पालन । दुजेंपण नातळतां ॥५२॥ दोराचा सर्पाकार । सबळ बळें मारी वीर । तैसा सृष्टीसी संहार । मी प्रळयरुद्र पैं कर्ता ॥५३॥ स्वप्नीं भासलें जग संपूर्ण । तेथूनि जागा होतां आपण । स्वप्न निर्दळितां कष्ट कोण । तैसा मी जाण प्रळयकर्ता ॥५४॥ सृष्टीसी उत्पत्ति स्थिति निदान । आत्मा आत्मत्वें अखंड पूर्ण । तेंचि स्वरुप सज्ञान । स्वानुभावें आपण होऊनि ठेलें ॥५५॥ तें निजरुप झालों म्हणणें । हेंही बोलणें लाजिरवाणें । तें स्वयंभ असतां ब्रह्मपणें । होणें न होणें भ्रममात्र ॥५६॥ मिथ्या दोराचा सर्पाकार । भासतां तो असे दोर । निवर्तल्या सर्पभरभार । दोर तो दोर दोररुपें ॥५७॥ तेवीं सृष्टीसी उत्पत्ति होतां । आत्मा जन्मेना तत्त्वतां । सृष्टीचा प्रतिपाळकर्ता । आत्मा सर्वथा वाढेना ॥५८॥ सृष्टीसी महाप्रळय होतां । आत्मा नायके प्रळवार्ता । उत्पत्तिस्थितिनिदानता । आत्मा तत्त्वतां अविकारी ॥५९॥ एवं साधनीं साधूनि ज्ञान । साधक झाले सज्ञान । तें अबाधित ब्रह्म पूर्ण । स्वयें आपण होऊनि ठेले ॥२६०॥ अज अव्यय स्वानंदघन । साधक झाले ब्रह्म पूर्ण । हें ज्ञानाचें फळ संपूर्ण । उद्धवा जाण निश्चित ॥६१॥ हें ज्ञानफळ आलिया हाता । उत्पत्ति स्थिति प्रळय होतां । अखंड परिपूर्ण निजात्मता । ते सदृष्टांता हरि सांगे ॥६२॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक १९ वा

यथा हिरण्यं सुकृतं पुरस्तात्पश्चाच्च हिरण्मयस्य । तदेव मध्ये व्यवहार्यमाणं नानापदेशैरहमस्य तद्वत् ॥१९॥

मुकुट कुंडलें करकंकणें । न घडितां सोनें सोनेपणें । त्याचीं करितां नाना भूषणें । लेणेंपणें उणें नव्हेचि हेम ॥६३॥ ते न मोडतां अळंकारठसे । सोनें अविकार संचलें असे । तेवीं उत्पत्तिस्थितिविनाशें । माझें स्वरुप चिदंशें अविनाशी ॥६४॥ माझें स्वरुप शुद्ध परब्रह्म । तेथ नाना रुप नाना नाम । भासतांही जग विषम । ब्रह्मसम समसाम्यें ॥६५॥ जेवीं सूर्याचे किरण । सूर्यावेगळे नव्हती जाण । तेवीं जग मजशीं अभिन्न । तेंचि निरुपण हरि सांगे ॥६६॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक २० वा

विज्ञानमेतत्त्रियवस्थमङग गुणत्रयं कारणकार्यकर्तृ । समन्वयेन व्यतिरेकतश्च येनैव तुर्येण तदेव सत्यम्‌ ॥२०॥

सत्त्वगुणें जागरण । रजोगुणें दिसे स्वप्न । तमोगुणें सुषुप्ति जाण । लागे संपूर्ण गाढ मूढ ॥६७॥ ऐसें तिहीं अवस्थायुक्त मन । कार्य कर्तृत्व कारण । त्रिविध जग भासे संपूर्ण । ब्रह्म समन्वयें जाण सदोदित ॥६८॥ मृत्तिकेवेगळा घट न दिसे । तंतूवेगळा पट न प्रकाशे । तेवीं मजवेगळें जग नसे । जें जें भासे तें मद्रूप ॥६९॥ जो मी तिनी गुणांतें नातळता । अवस्थात्रयातें नाकळता । तिंही अवस्थांतें प्रकाशिता । तो मी चवथा जाण ’तुरीय’ ॥२७०॥ तिन्ही अवस्था तिन्ही गुण । दृश्य द्रष्टा आणि दर्शन । त्रिपुटीप्रकाशिता पूर्ण । ती मी चवथा जाण ’तुरीय’ ॥७१॥ जो मी तुरीय सच्चिद्धन । त्या माझ्या ठायीं अवस्थागुण । नभीं नीळिमा मिथ्या भान । तैसे नसते जाण भासती ॥७२॥ आशंका ॥ ’तिंही अवस्थांचें ज्ञान पाहीं । देखिजे समस्तांच्या ठायीं । चवथें ज्ञान ’तुरीय’ कांहीं । ऐकिलें नाहीं गोविंदा’ ॥७३॥ चौथें ज्ञान तुरीयावस्था । मिथ्या म्हणसी न विचारतां । तेचिविखीं विशदार्था । श्रीकृष्ण तत्त्वतां सांगत ॥७४॥ ’व्यतिरेकतश्च’ ॥ देहादिप्रपंचव्यतिरेकता । भूतीं भूतांचा लयो पाहतां । लीन झालिया गुणावस्था । उरे मी चवथा ’तुरीय’ ॥७५॥ तें एवंविध बोलों जातां । वेदीं मूग आरोगिले सर्वथा । हें अनुभवैकवेद्य तत्त्वतां । शब्दप्रगल्भता सरेना ॥७६॥ एथ न चले युक्तिप्रयुक्ती । न चले जाणिवेची व्युत्पत्ती । न चले लक्ष्यलक्षणस्थिति । गुरुकृपाप्राप्ती ’तुरीय’ ॥७७॥ जागृत्यादि सर्वही सत्ता । सुषुप्ति सर्वही असतां । याचा ’तुरीय’ मी प्रकाशिता । मजविण सर्वथा त्या भासती केवीं ॥७८॥ जो सुषुप्तीं साक्षित्व पावता । तो मी ’तुरीय’ जाण पां चौथा । त्या मज सत्यस्वरुपता । केला निश्चितार्था निश्चयो वेदें ॥७९॥ त्या स्वरुपावेगळें एथ । जें भासे तें मिथ्याभूत । तेचि अर्थीं श्रीकृष्णनाथ । असे सांगत निजबोधें ॥२८०॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक २१ वा

न यत्पुरस्तादुत यन्न पश्चान्मध्ये च तत्तद्व्यपदेशमात्रम् । भूतं प्रसिद्धं च परेण यद्यत्तदेव तस्यादिति मे मनीषा ॥२१॥

जागृतीमाजीं जें जें दिसे। तें तें जागृतीसवें नासे । स्वप्नीं जें जें आभासे । तें स्वप्नासरिसें मावळे ॥८१॥ जागृती स्वप्न निजकार्येंसीं । दोनी हारपती सुषुप्तीपाशीं । सुषुप्ति हारपे जागृतीसीं । यापरी प्रपंचासी सत्यत्व नाहीं ॥८२॥ प्रपंच सृष्टीपूर्वीं नाहीं । प्रळयानंतर नुरेचि कांहीं । मध्येंचि आभासे जें कांहीं । तें मिथ्या पाहीं असंत ॥८३॥ प्रपंचाचें वोडंबर । नामरुपाचे उभारी भार । तें प्रत्यक्ष देखों नश्वर । गंधर्वनगर तत्प्राय ॥८४॥ पित्यादेखतां पुत्र मरे । पुत्रादेखतां पिता झुरे । काळें काळ अवघेंचि सरे । कोणीही नुरे क्रियेसी ॥८५॥ सागरीं जे लहरी उसासे । उसासली ते स्वयेंचि नासे । तेवीं नामरुपा आलें दिसे । तें अनायासें नश्वर ॥८६॥ प्रपंच हें नाममात्र । येरवीं परमात्मा मी स्वतंत्र । एवं संसाराचें जन्मपत्र । नेणोनि दुस्तर मानिती जीव ॥८७॥ प्रपंच ज्यापासूनि झाला । जेणें सर्वार्थीं प्रकाशिला । अंतीं ज्यामाजीं सामावला । तो तद्रूप संचला निजात्मा ॥८८॥ शुक्तिकारजतन्यायें जाण । प्रपंच ब्रह्मेंसीं अभिन्न । जें प्रपंचाचें स्फुरे स्फुरण । तें ब्रह्मचि पूर्ण उद्धवा ॥८९॥ त्या माझेनि सत्य श्रुतिस्मृती । तो मी सत्यप्रतिज्ञ श्रीपती । त्रिसत्य सत्य तुजप्रती । सांगितला निश्चितीं निजभावार्थ ॥२९०॥ ऐकोन देवाचें वचन । उद्धव आशंकी आपण । एकाचेनि मतें जाण । प्रपंच भिन्न मानिती ॥९१॥ प्रपंचासी देवो कांहीं । निजांगीं आतळला नाहीं । ऐसें तूं कल्पिसी कांहीं । ऐक तेविषयीं सांगेन ॥९२॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक २२ वा

अविद्यमानोऽप्यवभासते यो, वैकारिको राजससर्ग एषः । ब्रह्म स्वयंज्योतिरतो विभाति, ब्रह्मेन्द्रियार्थात्मविकारचित्रम् ॥२२॥

मुख्यत्वें मन विकारी पूर्ण । त्यासी मिळूनि तिनी गुण । नसताचि संसार जाण । विचित्राभरण दाखवी ॥९३॥ मन बुद्धि चित्त अहंकार । आणि अधिष्ठाते सुरवर । हे सत्त्वगुणाचे विकार । जाण साचार उद्धवा ॥९४॥ रजोगुणाचीं दशेंद्रियें । पंचभूतें पंचविषये । तमोगुणिया जन्म होये । ते जनासी पाहें भुलविती ॥९५॥ जेवीं वोडंबरियाचा खेळ । नसताचि भासे प्रबळ । तेवीं त्रिगुणांचें विचित्र जाळ । मिथ्या निर्मूळ आभासे ॥९६॥ ब्रह्म स्वयें अकारण । स्वप्रकाशें प्रकाशमान । तेंचि प्रपंचाचें महाकारण । प्रकाशक जाण स्वयें झालें ॥९७॥ जेवीं छायामंडपींच्या नाना व्यक्ती । तद्रूप भासे दीपदीप्तीं । तेवीं जगदाकारें स्वयंज्योती । भासें मी चिन्मूर्ति परमात्मा ॥९८॥ एवं प्रपंचाचें जें स्फुरण । तें स्वप्रकाश ब्रह्म पूर्ण । हें हातवसूनि ब्रह्मज्ञान । विकल्पच्छेदन हरि सांगे ॥९९॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक २३ वा

एवं स्फुटं ब्रह्म विवेकहेतुभिः, परापवादेन विशारदेन । छित्त्वाऽऽत्मसन्देहमुपारमेत, स्वानन्दतुष्टोऽखिलकामुकेभ्यः ॥२३॥

पूर्वीं बोलिलों यथानिगुती । ब्रह्मज्ञान नानायुक्तीं । ते करतलामलकस्थिती । प्रकट प्रतीती प्रमाण ॥३००॥ वेद-विवेक-अनुमान । ब्रह्मउपदेशाचें लक्षण । ज्ञानाज्ञानाचें फळ पूर्ण । तुज म्यां संपूर्ण सांगितलें ॥१॥ तेथें देहेंद्रियांचें मिथ्यापण । देहात्मभावाचें निराकरण । ब्रह्म अद्वयत्वें परिपूर्ण । तेंही गुह्य ज्ञान प्रकाशिलें ॥२॥ म्यां प्रकाशिलें पूर्ण ज्ञान । जें दुर्लभ दुर्गम दुष्प्राप्य जाण । हेंचि सिद्धांचें समाधान । हेंचि साधन साधकां ॥३॥ जें म्यां सांगितलें ब्रह्मज्ञान । हेंचि उपदेशशस्त्र तीक्ष्ण । साधक साधूनियां पूर्ण । संशय जाण छेदिती ॥४॥ म्यां सांगितलें ब्रह्मज्ञान । तेथ संदेह मानी मन । तेणें संदेहेंसीं देहाभिमान । येणें शस्त्रें जाण छेदिती ॥५॥ यापरी संदेहच्छेदन । करुनि द्वैताची बोळवण । निर्दाळूनियां मीतूंपण । स्वानंदीं निमग्न साधक ॥६॥ वर्णाश्रम कुळ जाती । जीवशिवादि पदस्थिती । यांची स्फुरेना अहंकृती । या नांव ’उपरति’ उद्धवा ॥७॥ इहामूत्रादि फळें समस्तें । कोण कामी त्या कामातें । विषय विषयी विषयभोगातें । सर्वथा तेथें असेना ॥८॥ यापरी नित्य निष्काम । साधक झाले ’आत्माराम’ । परमानंदीं निमग्न परम । पावले ’उपरम’ येणें योगें ॥९॥ देहेंद्रियें असतां प्राण । कैसेनि गेला देहाभिमान । उद्धवा ऐसें कल्पील मन । तेंचि निरुपण हरि सांगे ॥३१०॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक २४ वा

नात्मा वपुः पार्थिवमिन्द्रियाणि, देवा ह्यसुर्वायुजलं हुताशः । मनोऽन्नमात्रं धिषणा च सत्त्वमहंकृतिः खं क्षितिरर्थसाम्यम् ॥२४॥

देह आत्मा नव्हे पार्थिवपणें । इंद्रियें आत्मा नव्हतीं येणें गुणें । तीं तंव देहाचीं उपकरणें । एकदेशीपणें व्यापार ॥११॥ इंद्रियअधिष्ठाते देव । तेही आत्मा नव्हती सर्व । त्यांसी इंद्रियांचा अहंभाव । आत्मपदीं ठाव त्यां कैंचा ॥१२॥ देह चाळिता जो प्राण । तोही आत्मा नव्हे जाण । प्राण केवळ अज्ञान । करी गमनागमन देहवशें ॥१३॥ प्राण जरी आत्मा होता । तरी तो देहासवें न वचता । यालागीं प्राणासी निजात्मता । जाण सर्वथा घडेना ॥१४॥ आत्मा पृथ्वी नव्हे जडपणें । जळ नव्हे द्रवत्वगुणें । अग्नि नव्हे दाहकपणें । चंचळपणें नव्हे वायु ॥१५॥ आत्मा नभ नव्हे शून्यपणें । मन नव्हे संकल्पगुणें । अंतःकरण नव्हे नश्वरलक्षणें । चित्त चिंतनें नव्हे आत्मा ॥१६॥ आत्मा नव्हे अभिमान । त्यासी सुखदुःखांचें बंधन । बुद्धि आत्मा नव्हे जाण । बोधकपण तीमाजीं ॥१७॥ आत्मा नव्हे तिनी गुण । गुणांमाजीं विकार पूर्ण । महत्तत्त्व गुणांचें कारण । तें आत्मा आपण कदा नव्हे ॥१८॥ प्रकृति जे गुणसाम्यावस्था । तेही आत्मा नव्हे तत्त्वतां । आत्मदृष्टीं प्रकृति पाहतां । मिथ्या तत्त्वतां ते होय ॥१९॥ जेथ मूळप्रकृतिच वावो । तेथ प्रकृतिकार्यां कैंचा ठावो । यापरी आत्मानुभवो । निःसंदेहो भोगिती ॥३२०॥ यापरी साधूनियां ज्ञान । साधकीं छेदिला देहाभिमान । ऐसे होऊनियां निरभिमान । सदा सुखसंपन्न साधक ॥२१॥ एवं जे नित्य निरभिमान । त्यांसी प्रारब्धें विषयसेवन । करितां न बाधी दोषगुण । तेंचि निरुपण हरि सांगे ॥२२॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक २५ वा

समाहितैः कः करणैर्गुणात्मभिर्गुणो भवेन्मत्सुविविक्तधाम्नः । विक्षिप्यमाणैरुत किं नु दूषणं, घनैरुपेतैर्विगतै रवेः किम् ॥२५॥

देहेंद्रियावेगळा पाहीं । अपरोक्ष आत्मा जाणितला जिंहीं । त्यांसी इंद्रियनेमें लाभ कायी । विक्षेपें नाहीं हानी त्यांसी ॥२३॥ दोराचा साप खिळोनि मंत्रीं । मंत्रवादी निःशंक धरी । न खिळितां जो धरी करीं । त्यासीही न करी बाधा तो ॥२४॥ जो मृगजळीं पोहोनि गेला । तो दैवाचा कडे पडिला । पोहेचिना तो नाहीं बुडाला । कोरडा आला ऐलतीरा ॥२५॥ तेवीं देहेंद्रियांचें मिथ्याभान । जाणोनि झाले ते सज्ञान । त्यांसी इंद्रियांचें बंधन । सर्वथा जाण अनुपेगी ॥२६॥ जयासी माझें अपरोक्ष ज्ञान । तेणें घालोनियां आसन । अखंड धरितां ध्यान । अधिक उपेग जाण असेना ॥२७॥ जेवीं मी लीलाविग्रहधारी । तेवीं तेही वर्ततां शरीरीं । ते इंद्रियकर्मावारीं । भवसागरीं न बुडती ॥२८॥ अथवा तो इंद्रियसंगतीं । दैवें अनेक विषयप्राप्ती । भोगितांही अहोरातीं । ब्रह्मस्थिति भंगेना ॥२९॥ स्थिति न भंगावया हेंचि कारण । माझें स्वप्रकाश स्वानंदघन । पावले निजधाम ब्रह्म पूर्ण । तेथ विषयस्फुरण बाधीना ॥३३०॥ जेवीं सूर्य उगवोनि गगनीं । लोक सोडवी निद्रेपासूनी । ते लोक कर्मीं प्रवर्तवोनी । अलिप्त दिनमणि जनकर्मा ॥३१॥ तेवीं मी परमात्मा स्वयंज्योती । प्रभा प्रकाशीं त्रिजगतीं । त्या जनकर्मांच्या क्रियाशक्ती । मी अलिप्त निश्चितीं निजात्मा ॥३२॥ मुक्तासी स्त्रीपुत्रगृहसंग । तेणें वेष्टला दिसे चांग । म्हणसी केवीं मानूं निःसंग । तें सांगे श्रीरंग रविदृष्टांतें ॥३३॥ घनैरुपेतैर्विगतै रवेः किम् ॥ उंच लक्षयोजनें रविमंडळ । बारा योजनें मेघपडळ । तेणें सूर्य झांकोळिला केवळ । लोक सकळ मानिती ॥३४॥ परी सूर्य आणि आभाळासी । भेटी नाहीं कल्पांतेंसीं । तेवीं इंद्रियकर्म सज्ञानासी । कदाकाळेंसीं स्पर्शेना ॥३५॥ अभ्र आच्छादी जगाचे डोळे । जग म्हणे सूर्य आच्छादिला आभाळें । ऐसेंचि विपरीत ज्ञान कळे । मायामेळें भ्रांतासी ॥३६॥ तें अभ्र आल्या गेल्यापाठीं । सूर्यासी न पडे आठीवेठी । तेवीं गृहदारासंगासाठीं । न पडे संकटीं सज्ञान ॥३७॥ जेवीं सूर्यातें नातळे आभाळ । तेवीं ज्ञात्यासी संग सकळ । इंद्रियकर्मांचा विटाळ । ज्ञात्यासी अळुमाळ लागेना ॥३८॥ ऐक त्या ज्ञात्याचें रुप परम । तो देहीं असोनि परब्रह्म । यालागीं त्यासी इंद्रियकर्म । समविषम बाधीना ॥३९॥ ज्ञाता सर्वार्थीं अलिप्त । तेंचि करावया सुनिश्चित । आकाश दृष्टांतें श्रीकृष्णनाथ । स्वयें सांगत साक्षेपें ॥३४०॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक २६ वा

यथा नभो वाय्वनलाम्बुभूगुणैर्गतागतैर्वर्तुगुणैर्न सज्जते ॥ तथाऽक्षरं सत्त्वरजस्तमोमलैरहंमतेः संसृतिहेतुभिः परम् ॥२६॥

पृथ्वी जळ अनळ अनिळ । त्यांसी नभ व्यापक सकळ । परी पृथ्व्यादिकांचा मळ । नभासी अळुमाळ लागेना ॥४१॥ नभ पृथ्वीरजें कदा न मैळे । धुरकटेना धूमकल्लोळें । अग्नीचेनि महाज्वाळें । कदाकाळें जळेना ॥४२॥ वायूचेनि अतिझडाडें । आकाश कदाकाळें न उडे । उदकाचेनि अतिचढें । आकाश न बुडे सर्वथा ॥४३॥ कां सूर्याचे निदाघकिरणीं । नभ घामेजेना उन्हाळेनी। अथवा हिमाचिया हिमकणीं । नभ कांकडोनी हिंवेना ॥४४॥ पर्जन्य वर्षतां प्रबळ । नभ वोलें नव्हे अळुमाळ । यापरी नभ निर्मळ । लावितांही मळ लागेना ॥४५॥ त्या आकाशासी अलिप्त । जें क्षराक्षराही अतीत । तें अक्षर परब्रह्म सदोदित । त्रिगुणातीत चिन्मात्र ॥४६॥ जें अजरामर अविनाशी । जें प्रकाशमान स्वप्रकाशीं । ऐसिये वस्तूची प्राप्ती ज्यासी । अद्वयत्वेंसीं फावली ॥४७॥ जेवीं न मोडितां लागवेगें । सोनटका सोनें झाला सर्वांगें । तेवीं करणीवीण येणें योगें । जे झाले निजांगें परब्रह्म ॥४८॥ त्यांसी गुणांची त्रिगुण मागी । लावितांही न लगे अंगीं । विषयी करितां विषयभोगीं । ते विषयसंगीं निःसंग ॥४९॥ घटीं चंद्रबिंब दिसे । तें घटासी स्पर्शेलें नसे । ओलें नव्हे जळरसें । देहीं जीव असे अलिप्त तैसा ॥३५०॥ ते घटीं कालविल्या शेण । बिंबप्रतिबिंबां नातळे जाण । तेवीं देहींचें पापाचरण । जीवशिवस्थान ठाकीना ॥५१॥ घटीं कालविल्या कस्तूरी । बिंबप्रतिबिंब सुवास न धरी । तेवीं देहींच्या पापपुण्याची थोरी । जीवशिवावरी पावेना ॥५२॥ आकाश जळावयालागीं । घृतें पेटविली महाआगी । आकाश असतां अग्निसंगीं । दाहो अंगीं लागेना ॥५३॥ आकाश असोनि अग्निमेळें । अग्निज्वाळे कदा न जळे । तेवीं ज्ञाता विषयकल्लोळें । कदा काळें विषयी नव्हे ॥५४॥ गुणांचेनि देहसंगें । योगी वर्ततां येणें योगें । ते भोगितांही विषयभोगें । अलिप्त सर्वागें सर्वदा ॥५५॥ हें कळलें ज्यां भोगवर्म । ते देहीं असोन परब्रह्म । त्यांसी बाधीना भोगभ्रम । अक्षर परम स्वयें झाले ॥५६॥ ते अक्षर झाले आतां । याही बोलासी ये लघुता । जन ज्ञानीं अज्ञानीं वर्ततां । अक्षरता अभंग ॥५७॥ ते विसरोनि ब्रह्मरुपता । मी देही म्हणवी देहअहंता । तेथें वाढली विषयावस्था । दृढ बद्धता तेणें झाली ॥५८॥ ते निवारावया बद्धता । त्यजावी विषयलोलुपता । विष्यत्यागेंवीण सर्वथा । नित्यमुक्तता घडेना ॥५९॥ न जोडतां नित्यमुक्तता । साधक जरी झाला ज्ञाता । तरी तेणें ज्ञातेपणें सर्वथा । विषयासक्तता न करावी ॥३६०॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक २७ वा

तथापि सङगः परिवर्जनीयो, गुणेषु मायारचितेषु तावत् । मद्भक्तियोगेन दृढेन यावद्रजो निरस्येत मनःकषायः ॥२७॥

स्वरवर्णयुक्त संपूर्ण । चहूं वेदीं झाला निपुण । तेणें बळें विषयाचरण । करितां दारुण बाधक ॥६१॥ सकळ शास्त्रांचें श्रवण । करतळामलक झाल्या पूर्ण । शब्दज्ञानाचें जें मुक्तपण । तेणेंही विषयाचरण बाधक ॥६२॥ प्राणापानांचिया समता । जरी काळवंचना आली हाता । तरी विषयांची विषयावस्था । जाण सर्वथा बाधक ॥६३॥ शापानुग्रहसमर्थ नर । आम्ही ज्ञाते मानूनि थोर । त्यांसही विषयसंचार । होय अपार बाधक ॥६४॥ आसन उडविती योगबळें । दाविती नाना सिद्धींचे सोहळे । त्यांसही विषयांचे भोगलळे । होती निजबळें बाधक ॥६५॥ इतरांची कोण कथा । मंत्रें मंत्रमूर्ति प्रसन्न असतां । त्यासीही विषयावस्था । जाण सर्वथा बाधक ॥६६॥ किंचित्‌ झाल्या स्वरुपप्राप्ती । ’मी मुक्त’ हे स्फुरे स्फूर्ती । तथापि विषयांची संगती । त्यासीही निश्चितीं बाधक ॥६७॥ अभिमानाचें निर्दळण । स्वयें करुनियां आपण । नित्यमुक्त नव्हतां जाण । विषयाचरण बाधक ॥६८॥ जेवीं चकमेकीची आगी । जाळूं न शके नाटेलागीं । तेवीं ब्रह्मप्राप्ती प्रथमरंगीं । प्रपंचसंगीं विनाशे ॥६९॥ विषय मिथ्या मायिक । ते भोगीं जंव भासे हरिख । तंववरी विषय बाधक । जाण निष्टंक उद्धवा ॥३७०॥ तें त्यागावया विषयसेवन । निर्दाळावा देहाभिमान । याचियालागीं माझें भजन । साक्षेपें जाण करावें ॥७१॥ व्रत तप तीर्थ दान । करितां योग याग यजन । वेदशास्त्र पुराणश्रवण । तेणें देहाभिमान ढळेना ॥७२॥ भावें करितां माझें भजन । समूळ सुटे देहाभिमान । भक्ति उत्तमोत्तम साधन । भक्तीआधीन परब्रह्म ॥७३॥ ज्ञान वैराग्य निवृत्ती । धृति शांति ब्रह्मस्थिती । यांची जननी माझी भक्ती । जाण निश्चितीं उद्धवा ॥७४॥ चहूं मुक्तींहूनि वरती । उल्हासें नांदे माझी भक्ती । माझे भक्तीची अनिवार शक्ती । तिसी मी निश्चितीं आकळलों ॥७५॥ माझें स्वरुप अनंत अपार । तो मी भक्तीनें आकळलों साचार । यालागीं निजभक्तांचें द्वार । मी निरंतर सेवितसें ॥७६॥ भक्तीनें आकळलों जाण । यालागीं मी भक्ताअधीन । माझिये भक्तीचें महिमान । मजही संपूर्ण कळेना ॥७७॥ बहुतीं करुनि माझी भक्ती । मज ते मोक्षचि मागती । उपेक्षूनि चारी मुक्ती । करी मद्भक्ती तो धन्य ॥७८॥ ऐशी जेथ माझी भक्ती । तेथ पायां लागती चारी मुक्ती । त्यासी सर्वस्वें मी श्रीपती । विकिलों निश्चितीं भावार्थें ॥७९॥ ते भक्तीच मुख्य ज्यास साधन । यालागीं मी त्या भक्ताअधीन । त्याचें कदाकाळें वचन । मी अणुप्रमाण नुल्लंघीं ॥३८०॥ ते मज म्हणती होईं सगुण । तैं मी सिंह सूकर होय आपण । त्यांलागीं मी विदेही जाण । होय संपूर्ण देहधारी ॥८१॥ एका अंबरीषाकारणें । दहा जन्म म्यां सोसणें । अजत्वाचा भंग साहणें । परी भक्तांसी उणें येऊं नेदीं ॥८२॥ द्रौपदी नग्न करितां तांतडी । तिळभरीं हों नेदींच उघडी । झालों नेसविता वस्त्रें कोडी। भक्तसांकडीं मी निवारीं ॥८३॥ तो मी भक्तसाहाकारी । अजन्मा त्यांचेनि जन्म धरीं । समही वर्तें अरिमित्रीं । भक्तकैवारी होऊनियां ॥८४॥ जो माझिया भक्तां हितकारी । तो मज परम मित्र संसारीं । जो माझ्या भक्तांसी वैर करी । तो मी नानापरी निर्दळीं ॥८५॥ ऐसा मी भक्तसाह्य श्रीकृष्ण । त्या माझें निजभजन । न करुनियां अभाग्य जन । अधःपतन पावती ॥८६॥ म्हणशी ’पाप असतां शरीरीं । तुझें भजन घडे कैशा परी ’ । सकळ पापांची बोहरी । माझें नाम करी निमेषार्धें ॥८७॥ ऐकोनि नामाचा गजर । पळे महापातकांचा संभार । नामापाशीं महापापासी थार । अणुमात्र असेना ॥८८॥ माझिया निजनामापुढें । सकळ पाप तत्काळ उडे । तें पाप नामस्मरत्याकडे । केवीं बापुडें येऊं शके ॥८९॥ अवचटें सूर्य अंधारीं बुडे । तरी पाप न ये भक्तांकडे । भक्तचरणरेणु जेथ पडे । तेथ समूळ उडे पापराशी ॥३९०॥ माझें नाम ब्रह्मास्त्र जगीं । महापाप तें बापुडें मुंगी । नामापुढें उरावयालागीं । कस त्याचे अंगीं असेना ॥९१॥ माझे नामाचा प्रताप ऐसा । मा माझे भक्तीची कोण दशा । पडलिया मद्भक्तीचा ठसा । तोनागवे सहसा कळिकाळा ॥९२॥ यालागीं माझें भजन । निर्दळी देहाभिमान । माजे निजभजनेंवीण जाण । देहाभिमान तुटेना ॥९३॥ जेणें तुटे देहाभिमान । तें कैसें म्हणशी तुझें भजन । अभेदभावें भक्ति पूर्ण । तेणें देहाभिमान निर्दळे ॥९४॥ भगवद्भाव सर्वांभूतीं । या नांव गा ’अभेदभक्ती’ । हे आकळल्या भजनस्थिती । अहंकृती उरेना ॥९५॥ माझें नाम ज्याचे वदनीं । माझी कीर्ति ज्याचे श्रवणीं । माझा भाव ज्याचे मनीं । ज्याचे करादिचरणीं क्रिया माझी ॥९६॥ जो जागृतीमाजीं पाहे मातें । जो स्वप्नीं देखे मज एकातें । जो मजवेगळें चित्त रितें । न राखे निश्चितें निजनिष्ठा ॥९७॥ यापरी भजनस्थितीं । त्रिगुण विकार मावळती । तेणें अहंकाराची निवृत्ती । विषयासक्ति निर्दळे ॥९८॥ भक्तांसी विषयसेवन । सर्वथा बाधक नव्हे जाण । तो विषय करी मदर्पण । तेणें बाधकपण नव्हे त्यासी ॥९९॥ नाना साधनें विषयो त्यागिती । त्यागितां परम दुःखी होती । भक्त विषयो भगवंतीं अर्पिती । तेणें होती नित्यमुक्त ॥४००॥ ग्रासोग्रासीं हरिस्मरण । तैं अन्नचि होय परब्रह्म पूर्ण । त्यासी नाहीं बाधकपण । ब्रह्मार्पण सहजेंचि ॥१॥ भक्तांची भजनस्थिती । विषयीं मद्रूपता भाविती । तेणें मावळे विषयस्फूर्ती । नव्हे ती या रीतीं बाधक ॥२॥ यापरी माझें भजन । करी मनोमळक्षाळण । विकारेंसीं तिन्ही गुण । करी निर्दळण देहाभिमान ॥३॥ ऐशी न करितां माझी भक्ती । न निर्दाळितां अहंकृती । करणें जे विषयासक्ती । ते जाण निश्चितीं बाधक ॥४॥ नातुडतां अकर्तात्मबोध । आदरुं नये विषयसंबंध । विषयांचा विषयउद्बोध । अतिअशुद्ध बाधक ॥५॥ जरी विषय मिथ्या मायिक । तरी साधकां अतिबाधक । येचि अर्थीं यदुनायक । विशदार्थें देख सांगत ॥६॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक २८ वा

यथामयोऽसाधुचिकित्सितो नृणां, पुनः पुनः सन्तुदति प्ररोहान् । एवं मनोऽपक्वकषायकर्म, कुयोगिनं विध्यति सर्वसङगम् ॥२८॥

वैद्य नेणे रोगाचें लक्षण । नेणे धातुपुष्ट कीं क्षीण । नेणे पथ्य ना अनुपान । नाडीज्ञान कळेना ॥७॥ त्यापासाव वोखद घेतां । पुनः पुनः वाढे व्यथा । तेवीं अवैराग्यें त्याग करितां । साधकां बाधकता अनिवार ॥८॥ हृदयीं नाहीं विषयनिवृत्ति । बाह्य त्यागें वाढवी विरक्ती । ऐशी जे बहिर्मुद्रास्थिती । ते जाण निश्चितीं ’कुयोग’ ॥९॥ सांडोनियां भगवद्भजन । वेदविधिमार्गविहीन । ऐसें जें कां त्यागलक्षण । ’कुयोग’ संपूर्ण त्या नांव ॥४१०॥ द्रव्यदाराविषयासक्ती । दृढ वासना असतां चित्तीं । बाह्य त्याग मिथ्या विरक्ती । ’कुयोग’ निश्चितीं या नांव ॥११॥ आम्ही राजयोगी अतिश्रेष्ठ । म्हणोनि विषय भोगी यथेष्ट । वोस पडली वैराग्यपेंठ । ’कुयोग’ चोखट या नांव ॥१२॥ आपली चोरुनि विषयासक्ती । बाह्य मिरवी मिथ्या विरक्ती । हेचि ’कुयोगाची’ स्थिती । जाण निश्चितीं उद्धवा ॥१३॥ ऐशिया कुयोगियां जाण । पुढतीं जन्म पुढतीं मरण । दुःखावर्ती पडिले पूर्ण । सोडवी कोण तयांसी ॥१४॥ नव्हेचि इहलोकींचा विषयभोग । नव्हेचि परमार्थीं शुद्ध त्याग । अंतरला उभय प्रयोग । दुःखभाग कुयोग्या ॥१५॥ परमार्थें त्यागसाधन । करितां अंतराय आलें विघ्न । तयासी अवगती नव्हे जाण । जरी अनुताप पूर्ण स्वयें उपजे ॥१६॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक २९ वा

कुयोगिनो ये विहितान्तरायैर्मनुष्यभूतैस्त्रिदशोपसृष्टैः । ते प्राक्तनाभ्यासबलेन भूयो, युञ्जन्ति योगं न तु कर्मतन्त्रम् ॥२९॥

ब्रह्मज्ञानार्थ केला त्याग । अभ्यासही मांडिला साङ्‌ग । मध्येंचि वोढवला उपसर्ग । विघ्नें अनेक साधकां ॥१७॥ उपजे कामाचा अतिवेग । खवळे क्रोधाची लगबग । शिष्यसुहृदांचे उद्वेग । मनीं उबग स्वहिताचा ॥१८॥ दारारुपें उपसर्ग । देव देती पैं अनेग । ऐसा अंतरायीं योगभंग । होतां अनुराग उद्धरी ॥१९॥ अभ्यास करितां अतिनिगुती । दैवें अंतराय योगा येती । तेथ निर्वेद उपजल्या चित्तीं । तोचि अभ्यास पुढतीं करी योगी ॥४२०॥ निजयोग अभ्यासबळें । जाळी अंतरायदोष समूळें । परी कर्माचीं कर्मठ जाळें । योगी कदाकाळें स्पर्शेना ॥२१॥ अंतरायीं योग छळितां जाण । जरी योगी पावला मरण । तरी तो नव्हे कर्माधीन । हें श्लोकार्धें श्रीकृष्ण बोलिला स्वयें ॥२२॥ पूर्वी करितां योगसाधन । अदृष्टगतीं अंतराय जाण । योगी पावल्याही मरण । गती कोण तयासी ॥२३॥ अंतरायपरतंत्र । झाल्या योगी पावे जन्ममात्र । तेथही नादरी कर्मतंत्र । पूर्वाभ्यासें स्वतंत्र प्रवर्ते योगी ॥२४॥ मार्गस्था मार्गीं गुंती । पडोनियां लागली वस्ती । तो येरे दिवसीं तेचि पंथीं । लागे निश्चितीं निजमार्गा ॥२५॥ यापरी योगिया आपण । प्राक्तनसंस्कारें जाण । योगाभ्यास करी पूर्ण । परी कर्माधीन कदा नव्हे ॥२६॥ साधनीं असतां माझी भक्ती । तैं अणुमात्र न पडे गुंती । मी भक्त कैवारी श्रीपती । राखें अहोरातीं निजभक्ता ॥२७॥ जेथ माझे भक्तीची आवडी । तेथ विघ्नें केवीं रिघतीं बापुडीं । महाविघ्नांचिया कोडी । माझें नाम विभांडी उद्धवा ॥२८॥ भजनहीन योगीश्वर । अंतरायें पावे जन्मांतर । तरी तो कर्मीं कर्मपर । नव्हे साचार पूर्वसंस्कारें ॥२९॥ ’जे पावले जीव जीवन्मुक्ती । तेही प्रारब्धकर्में वर्तती । मा योगभ्रष्ट कर्म त्यागिती । घडे कैशा रीतीं’ म्हणशील ॥४३०॥ मुक्ताचें जें मोक्षस्थान । तेंचि साधकाचें मुख्य साधन । यालागीं त्या दोघांही जाण । कर्मबंधन बाधीना ॥३१॥ मी एक कर्मकर्ता । ऐशी ज्यास नुपजे अहंता । त्यासीही जाण सर्वथा । कर्मबंधकता स्पर्शेना ॥३२॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक ३० वा

करोति कर्म क्रियते च जन्तुः, केनाप्यसौ चोदित आनिपातात् । न तत्र विद्वान् प्रकृतौ स्थितोऽपि, निवृत्ततृष्णः स्वसुखानुभूत्या ॥३०॥

जन्मापासूनि मरणान्त । प्राणी जें जें कर्म करित । तें तें कोणी एक प्राचीन एथ । असे वर्तवीत निजसत्ता ॥३३॥ तेथ सज्ञान आणि अज्ञान । प्राचीन कर्में कर्माधीन । अज्ञानासी अहंकर्तेपण । ज्ञाते निरभिमान वर्तती कर्मीं ॥३४॥ म्हणसी देहीं असतां प्राण । केवीं नुठी देहाभिमान । ज्ञाता स्वसुखानुभवें पूर्ण । अहंकर्तेपण त्या स्फुरेना ॥३५॥ दोराचे सर्पाचा महाधाक । दोर जाणितल्या नुपजे देख । तेवीं अनुभविल्या ब्रह्मसुख । अहंता बाधक स्फुरेना ॥३६॥ ऐक योगभ्रष्टाचें लक्षण । त्याचा प्राचीनसंस्कार जाण । उपजों नेदी देहाभिमान । योग संपूर्ण सिद्धयर्थ ॥३७॥ जें देहीं नित्य निरभिमान । तेचि ब्रह्मसुखें सदा संपन्न । त्यांसी देहींचें कर्माचरण । सर्वथा जाण बाधीना ॥३८॥ ज्ञाता देहकर्मासी अलिप्त । हेंही अपूर्व नव्हे एथ । तो देही असोनि देहातीत । तेंचि श्रीकृष्णनाथ स्वयें सांगे ॥३९॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक ३१ वा

तिष्ठन्तमासीनमुत व्रजन्तं, शयानमुक्षन्तमदन्तमन्नम् । स्वभावमन्यत् किमपीहमानमात्मानमात्मस्थमतिर्न वेद ॥३१॥

देह उभें असतां जाण । ज्ञाता न देखे उभेंपण । मा बैसल्या बैसलेंपण । मानी कोण देहाचें ॥४४०॥ परिपूर्ण ब्रह्माच्या ठायीं । उठणें बैसणें दोनी नाहीं । ज्ञाता तेंचि झाला पाहीं । उठबैस कांहीं जाणेना ॥४१॥ दोराचा सर्प उपजला । भोग भोगूनि स्वयें निमाला । सत्यत्व नाहीं या बोला । तैसा देहो झाला मुक्तसी ॥४२॥ देह दैवें असे एकादशी । ज्ञाता सर्वीं देखे आपणासी । देह जातां परदेशासी । ज्ञाता गमन मानसीं देखेना ॥४३॥ वस्तु वस्तुत्वें परिपूर्णपणें । तेथ कैंचें असे येणेंजाणें । ज्ञाता सदा तद्रूपपणें । राहणेंजाणें स्पर्शेना ॥४४॥ ज्ञाता स्वयें रिघे शयनीं । परी शेजबाज न देखे अवनीं । मी निजेलों हेंही न मनी । निजीं निजरुपपणीं सर्वदा ॥४५॥ ज्ञाता जेवूं बैसे निजसुखें । परी मी भुकेलों हें न देखे । रसने नेणतां सर्व रस चाखे । जेवी येणें सुखें निजगोडीं ॥४६॥ दिसे यावृत्तृप्त जेविला । परी तो धाला ना भुकेला । तो उच्छिष्टही नाहीं झाला । शेखीं आंचवला संसारा ॥४७॥ जरी तो स्वभावें सांगे गोष्टी । तरी अबोलणें घाली शब्दापोटीं । बोलीं अतिरसाळ गोडी उठी । तरी न सुटे मिठी मौनाची ॥४८॥ मी एक चतुर बोलका । हाही नुठी त्या आवांका । बोल बोलों नेणे फिका । बोलोनि नेटका अबोलणा ॥४९॥ ज्ञाता पाहे निजात्मसुखें । माझें तुझें हेंही वोळखे । परी तो डोळांचि न देखे । देखे आपण्यासारिखें त्रैलोक्य ॥४५०॥ तो जों दृश्य पाहों बैसे । तों दृश्याचा ठावोचि पुसे । जें देखे तें आपण्याऐसें । निजात्मसौरसें जग देखे ॥५१॥ करुनि डोळ्यांचा अंत । ज्ञाता देखणेपणें पाहत । त्या देखण्याचा निजस्वार्थ । न चढे हात वेदशास्त्रां ॥५२॥ जाणे शब्दींचें शब्दज्ञान । मी श्रोता हे नुठी आठवण । उपेक्षूनियां देहींचे कान । करी श्रवण सर्वांगें ॥५३॥ यापरी स्वयें सज्ञान । होऊनियां सावधान । सोलूनियां शब्दज्ञान । करी श्रवण स्वभावें ॥५४॥ जाणे सुवास दुर्वास । भोगीं न धरी नाकाची आस । सुमना सबाह्य जो सुवास । तो भोगी सावकाश सर्वदा ॥५५॥ मृदुकठिणादि स्पर्श जाणे । परी मी जाणतों हें स्फुरों नेणे । अंगा लागे तें निजांग करणें । हा स्पर्श भोगणें सज्ञानीं ॥५६॥ ज्ञाता चालता दिसे चरणीं । परी तो चालतां स्वयें अचरणी । स्वेच्छा हिंडतांही अवनीं । तो ठायाहूनी ढळेना ॥५७॥ हस्तव्यापारीं देतां दान । मी दाता ही नुठी आठवण । देतेंघेतें दान होय आपण । यापरी सज्ञान वर्तवी करा ॥५८॥ कायिक वाचिक मानसिक । कर्म निफजतां स्वाभाविक । ज्ञाता ब्रह्मरुपें निर्दोख । देहासी देख स्पर्शेना ॥५९॥ अकर्तात्मनिजसत्ता । ज्ञाता सर्व कर्मी वर्ततां । न देखे कर्म-क्रिया-कर्तव्यता । निजीं निजात्मता निजबोधें ॥४६०॥ ज्ञाता नित्य निजात्मसुखें । देहीं असोनि देह न देखे । तो देहकर्मीं केवीं आडके । पूर्ण परमात्मसुखें संतुष्ट ॥६१॥ जगासी लागलें कर्मबंधन । तेथें खातां जेवितां सज्ञान । केवीं न पवे कर्मबंधन । तेंचि निरुपण हरि सांगे ॥६२॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक ३२ वा

यदि स्म पश्यत्यसदिन्द्रियार्थं , नानानुमानेन विरुद्धमन्यत् । न मन्यते वस्तुतया मनीषी, स्वाप्नं यथोत्थाय तिरोदधानम् ॥३२॥

हो कां लौकिकाचे परी । ज्ञाता वर्ते लोकाचारीं । तोही प्रपंचामाझारीं । कर्में करी लौकिकें ॥६३॥ परी कार्य-कर्म-कर्तव्यता । हे ज्ञात्यासी नाहीं अहंता । तेणें प्रपंचामाजीं निजात्मता । निश्चयें तत्त्वतां वश्य केली ॥६४॥ विषयादि प्रपंचभान । सत्य मानिती अज्ञान । तो प्रपंच देखती सज्ञान । ब्रह्मपूर्ण पूर्णत्वें ॥६५॥ साकरेचा इंद्रावणघडू । जाणा गोड नेणा कडू । तैसा प्रपंचाचा पडिपाडू । लाभ आणि नाडू ज्ञानाज्ञानें ॥६६॥ सुवर्णाची खोटी । मूर्ख मानिती केवळ गोटी। ज्ञाते घालूनियां मिठी । घेती ज्ञानदृष्टीं बहुमोलें ॥६७॥ तेवीं सांसारिक क्रियाकर्म । मूर्खा मूर्खपणें भासे विषम । तेंचि ज्ञात्यासी परब्रह्म । स्वानंदें आराम सर्वदा ॥६८॥ प्रपंच खाणोनि सांडावा । मग ब्रह्मभाव मांडावा । हेंही न लगे त्या सदैवा । उखिताचि आघवा परब्रह्म ॥६९॥ मिथ्या दोराचा सर्पाकार । तेथ मिळोनि अज्ञान नर । नाना अनुमानीं भयंकर । सत्य साचार मानिती ॥४७०॥ तेवीं मिथ्या प्रपंचाचें भान । बाधक मानिती अज्ञान । तेंचि स्वानुभवें सज्ञान । जाणती पूर्ण परब्रह्म ॥७१॥ जेवीं स्वप्न साच निद्रिताप्रती । तेवीं प्रपंच साच निज भ्रांतीं । तोचि निजात्मजागृताप्रती । मिथ्या निश्चितीं निजबोधें ॥७२॥ मिथ्या प्रपंचाचें भान । जाणोनि झाले जे सज्ञान । त्यांसी सर्व कर्मीं वर्ततां जाण । देहाभिमान कदा नुपजे ॥७३॥ साधकांचा साधावया स्वार्थ । पूर्वी सर्वस्वरुपें भगवंत । बोलिला, तेणें विकारवंत । झाला निश्चित म्हणशील ॥७४॥ वस्तु नव्हे विकारवंत । ते निजसाम्यें सदोदित । तेचि अर्थीं श्रीकृष्णनाथ । असे सांगत निजबोधें ॥७५॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक ३३ वा

पूर्वं गृहीतं गुणकर्मचित्रमज्ञानमात्मन्यविविक्तमङगः । निवर्तते तत्पुनरीक्षयैव, न गृह्यते नापि विसृज्य आत्मा ॥३३॥

संसार तो पूर्वदशे । अति अतर्क्य मायावशें । शुद्ध वस्तु बहुधा भासे । गुणकर्मविन्यासें बहुरुप ॥७६॥ नाम रुप व्यक्ति वर्ण । कुळ गोत्र क्रियाचरण । यापरी प्रपंच भिन्न । सत्य अज्ञान मानिती ॥७७॥ प्रपंच वस्तूच्या ठायीं अध्यस्त । यालागीं वस्तु तद्रूप भासत । स्फटिक नानारंगीं अलिप्त । परी संबंधें भासत तद्रूप ॥७८॥ जग पाहतां यापरी । भिन्न भासे अज्ञानें करीं । तेणें आत्मा म्हणती विकारी । नर अविचारी अज्ञानें ॥७९॥ त्या अज्ञानाची होय निवृत्ती । तैं साधकां माझी सुलभ प्राप्ती । यालागीं माझी निजभक्ती । म्यां यथानिगुतीं प्रकाशिली ॥४८०॥ साधकांचा निजस्वार्थ । जेणें शीघ्र होय हस्तगत । यालागीं सर्वभूतीं भगंवत । हा म्यां निजगुह्यार्थ प्रबोधिला ॥८१॥ हें धरोनियां अनुसंधान । भावें करितां माझें भजन । तेथ मावळे मीतूंपण । अविद्येसीं अज्ञान समूळ मिथ्या ॥८२॥ तेथ दृश्य-द्रष्टा-दर्शन । त्रिगुणेंसीं कार्यकारण । नुरेचि प्रपंचाचें भान । ब्रह्म परिपूर्ण पूर्णत्वें ॥८३॥ तेथ नाम रुप गुण जाती । नाहीं महाभूतें भूतव्यक्ती। चैतन्य पूर्ण सहजस्थिती । ब्रह्मीं ब्रह्मस्फूर्ती असेना ॥८४॥ तें उंच ना ठेंगणें । मोठें ना रोड होणें । उजू ना वांकुडेपणें। असों नेणे विकारी ॥८५॥ तेथ शीत ना उष्ण । मृदु ना कठिण । कडू ना गोडपण । सुखदुःखेंवीण निर्द्वंद्व ॥८६॥ तेथ भेद ना अभेद । बोलतें ना निःशब्द । शाहणें ना मुग्ध । देखणें ना अंध चिद्रूपपणें ॥८७॥ तें एथें ना तेथें । येतें ना जातें । जवळी ना परतें । सदोदित स्वतःसिद्ध ॥८८॥ तें खातें ना न खातें । तें घेतें ना देतें । जीतें ना मरतें । परादिपर तें परात्पर ॥८९॥ तें बद्ध ना मुक्त । नित्य ना अनित्य । क्षोभे ना प्रसन्न होत । वस्तु सदोदित सद्रूपत्वें ॥४९०॥ तेथ पाप ना पुण्य । आकार ना शून्य । सगुण ना निर्गुण । स्वानंदें पूर्ण सुखरुप ॥९१॥ सर्वभूतीं भगवद्भजन । करुनि माझे भक्तजन । माझें निजरुप परिपूर्ण । स्वयें आपण होऊनि ठेले ॥९२॥ त्यांसी संत म्हणोनि कांहीं घेणें । अथवा असंत म्हणोनि सांडणें । हें नुरेचि त्यांसी वेगळेपणें । ब्रह्मीं ब्रह्मपणें परिपूर्ण ॥९३॥ बद्धकाळीं बद्धता । आत्मेनि घेतली नाहीं तत्त्वतां । अथवा मुक्तकाळींची मुक्तता । आत्मा सर्वथा स्पर्शेना ॥९४॥ आत्मा अविकारी पाहीं । येणें निरुपणें पडे ठायीं । जरी म्हणशी कळलें नाहीं । ऐक तेंही सांगेन ॥९५॥ आत्मा सर्वदा नित्य पाहीं । यालागीं त्यासी उत्पत्ति नाहीं । ’उत्पत्ति’ न लगे ज्याचे ठायीं । तो गर्भासी कंहीं स्पर्शेना ॥९६॥ गर्भजन्म ज्यासी नाहीं । त्यासी देहाचा अभाव पाहीं । देहेंवीण ’वृद्धि कंहीं । त्याचे ठायीं स्पर्शेना ॥९७॥ जो सर्वदा विदेही । कर्म न रिघे त्याच्या ठायीं । कर्मेंवीण बद्धता पाहीं । आत्म्यासी कंहीं लागेना ॥९८॥ जो निरवयव साचार । त्यासी एकही न घडे संस्कार । ज्यासी नाहीं आकार । त्यासी विकार स्पर्शेना ॥९९॥ जो गर्भजन्माअतीत । मरण रिघों न शके तेथ । काळाचाही न लगे घात । क्षयातीत परमात्मा ॥५००॥ न लगे जन्म कर्म मरण । त्यासी विकारी करी कोण । वस्तु अविकारी परिपूर्ण । यापरी जाण उद्धवा ॥१॥ निबिड दाटल्या अज्ञान । आत्मा नाहीं न करवे जाण । प्रखर झालियाही ज्ञान । आत्मा नवा जाण नुपजवे ॥२॥ ज्ञानाज्ञानीं अलिप्त । आत्मा निर्विकार नित्य । येचि अर्थी सदृष्टांत । असे सांगत श्रीकृष्ण ॥३॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक ३४ वा

यथा हि भानोरुदयो नृचक्षुषां, तमो विहन्यान्न तु सद्विधत्ते । एवं समीक्षा निपुणा सती मे, हन्यात्तमिस्त्रं पुरुषस्य बुद्धेः ॥३४॥

डोळां नांदते दृष्टीसी । तम अवरोधी तियेसी । सूर्य उगवूनि तमातें निरसी । परी नवे दृष्टीसी नुपजवी ॥४॥ तेवीं अविद्या क्षोभूनि सबळ । आत्मा नाहीं न करवेच केवळ । पुरुष बुद्धीस आणोनि पडळ । मिथ्या द्वैतजाळ दाखवी ॥५॥ तेथ पावल्या शुद्ध ज्ञानासी । अविद्या मळ मात्र निरसी । परी नवें उपजवावया आत्म्यासी । सामर्थ्य ज्ञानासी असेना ॥६॥ आत्मा निजप्रकाशेंसीं । ज्ञानाज्ञानातें प्रकाशी । तें ज्ञानाज्ञान परमात्म्यासी । कदाकाळेंसीं स्पर्शेना ॥७॥ ज्ञानाज्ञानविकार । अविद्यांतःपाती साचार । आत्मा अविद्येहूनि पर । नित्य निर्विकार या हेतू ॥८॥ रात्रि नाहीं सूर्यासी । मा दिवसु काय आहे त्यासी । तेवीं ज्ञानाज्ञान आत्म्यासी । कदाकाळेंसीं स्पर्शेना ॥९॥ आत्मा निर्विकार स्वयंज्योती । अलिप्त ज्ञानाज्ञानस्थिती । त्या स्वरुपाची सहज प्राप्ती । उद्धवाप्रति हरि सांगे ॥५१०॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक ३५ वा

एष स्वयंज्योतिरजोऽप्रमेयो, महानुभूतिः सकलानुभूतिः । एकाऽद्वितीयो वचसां विरामे, येनेषिता वागसवश्चरन्ति ॥३५॥

’एष स्वयंज्योती’चें व्याख्यान । परमात्मा स्वप्रकाशघन । साधक तद्रूप आपण । अभिन्नत्वें जाण सर्वदा ॥११॥ आत्मा परिपूर्ण निजपूर्णता । त्यासी वेगलीं कैंचीं मातापिता । यालागीं आत्म्यासी जन्मकथा । जाण सर्वथा असेना ॥१२॥ त्रिगुणांचे त्रिविध मळ । हे मिथ्या मायिक समूळ । आत्म्यासी न लागती अळुमाळ । यालागीं ’निर्मळ’ निजात्मा ॥१३॥ ’अप्रमेय’ म्हणिपे तें ऐका । ऐसा तैसा इतुका तितुका । पैल तो अमका तमका । प्रमाण देखा कदा नव्हे ॥१४॥ काळा गोरा सांवळा । निळा धवला पिंवळा । एक तेथ दूरी जवळा । या प्रमाणांवेगळा परमात्मा ॥१५॥ ’महानुभूति’ पदव्याख्यान । आत्मा अखंडदंडायमान । निजीं निजरुपें समसमान । स्वानंदघन सर्वदा ॥१६॥ तेथ देश काळ वर्तमान । ध्येय ध्याता अथवा ध्यान । ज्ञेय ज्ञाता आणि ज्ञान । हेंही जाण असेना ॥१७॥ नाम-रुप-जात-गोत । क्रियाकर्मासी अलिप्त । जन्ममरण कैंचें तेथ । वस्तु सदोदित स्वानंदें ॥१८॥ तेथ वृद्धि आणि र्हा।स । आदिमध्यान्तविलास । परिपाकादि विन्यास । यांचाही प्रवेश असेना ॥१९॥ म्हणशी पूर्वोक्त धर्मस्थिती । तेथ न रिघे कैशा रितीं । ’सकळानुभूति’ या पदोक्तीं । वस्तु सर्वार्थीं अलिप्त ॥५२०॥ या रीतीं धर्म आणि अधर्म । सकळ भूतांचें क्रियाकर्म । प्रकाशक मी आत्माराम । यासी अलिप्त परम परमात्मा ॥२१॥ गंगाजळा आणि मद्यासी । आकाश व्याप्त असोनि त्यांसी । परी तें अलिप्त दोंहीसीं । तेवीं ज्ञानाज्ञानासी परमात्मा ॥२२॥ जेथ ज्ञानाज्ञानाचा अभावो । तेथ कर्माकर्मा कैंचा ठावो । ’सकळानुभूति’ या नांव पहा हो । अभेदान्वयो स्वानंदें ॥२३॥ ऐसा परमात्मा परमानंद । सजातीय-विजातीय-स्वगतभेद । नसोनियां वस्तु शुद्ध । जाण प्रसिद्ध निजबोधें ॥२४॥ ’विजातीय भेद’ मी देह म्हणणें । ’सजातीय भेद’ मी जीवपणें । ’स्वगत भेद’ मी ब्रह्म स्फुरणें । हे तिनी नेणें परमात्मा ॥२५॥ तेथ ऊणखूण लक्ष्यलक्षण । युक्तिप्रयुक्ति प्रमाण । हेंही सर्वथा न रिघे जाण । ब्रह्म परिपूर्ण एकाकी ॥२६॥ ऐसें एकाकी परब्रह्म । निजगुह्याचें गुह्य उत्तम । हें जाणे तो सभाग्य परम । त्यासी भवभ्रम न बाधी ॥२७॥ तो देहीं असतांचि जाण । त्यासी न बाधी देहगुण । कदा न बाधी कर्माचरण । जन्ममरन बाधीना ॥२८॥ ऐकोनि ऐशिया ज्ञानासी । तें स्वरुप स्पष्ट सांग म्हणसी । तरी तेथ रिगमु नाहीं वाचेसी । श्रुति शब्देंसीं परतल्या ॥२९॥ जेथ अतिविवेकसंपन्न । बुद्धि प्रवेशेना आपण । सवेगपणें न पवे मन । ते वस्तु वाचेअधीन सर्वथा नव्हे ॥५३०॥ खुंटली शास्त्रांची व्युत्पत्ती । दर्शनें अद्यापि विवादती । श्रुति परतल्या ’नेति नेति’ । तेथ वचनोक्ती विरामु ॥३१॥ धरोनि जाणिवेची हांव । शब्दज्ञानें घेतली धांव । परी वस्तूचें एकही नांव । घ्यावया जाणीव न सरेचि ॥३२॥ एवं विचारितां साचार । परादि वाचा नव्हे उच्चार । यालागीं वस्तु ’परात्पर । क्षराक्षराअतीत ॥३३॥ जे सर्वावयवीं सर्वदा शून्य । शेखीं शून्यही नव्हे आपण । शून्यप्रकाश चिद्धन । वस्तु परिपूर्ण एकत्वें ॥३४॥ तेथ रिघावया वचनोक्तीं । शब्दें साधिल्या नाना युक्ती । त्या चिदाकाशीं मावळती । जेवीं कां उगवतां गभस्ती खद्योत ॥३५॥ खद्योत सूर्यासी खेंव देता । तैं वस्तु येती वचनाचे हाता । वस्तूपाशीं शब्दाच्या कथा । जाण तत्त्वतां हारपती ॥३६॥ सूर्योदय झालिया पाहीं । खद्योत शोधितां न पडे ठायीं । तेवीं वस्तुप्राप्ति पाविजे जिंहीं । तैं मागमोस नाहीं शब्दांचा ॥३७॥ हो कां आंधारिये रातीं । ज्यांची दीपें चाले क्रियास्थिती । तेथ झालिया सूर्योदयप्राप्ती । तेचि उपेक्षिती दीपातें ॥३८॥ तेवीं शाब्दिका ज्ञानयुक्तीं । अनुतापें ब्रह्म विवंचिती । ज्यांसी झाली ब्रह्मप्राप्ती । तेचि उपेक्षिती शब्दातें ॥३९॥ जंव जंव शब्दाचा अभिमान । तंवतव दूरी ब्रह्मज्ञान । येचि अर्थींचें उपलक्षण । ऐक निजखूण उद्धवा ॥५४०॥ कन्या द्यावया वरासी । माता पिता बन्धु ज्योतिषी । मेळवूनियां सुहृदांसी । कन्या वरासी अर्पिती ॥४१॥ तेथ भर्तार संभोगसेजेपाशीं । जवळी मातापितासुहृदेंसीं । असणें हाचि अवरोध तिसी । पतिसुखासी प्रतिबंध ॥४२॥ तेवीं योग्यता चातुर्य जाण । शब्दज्ञानें ज्ञातेपण । जवळी असतां, ब्रह्मज्ञान । सर्वथा जाण हों न शके ॥४३॥ जेवीं डोळां अल्प कण न समाये । तेवीं ब्रह्मीं कल्पना न साहे । यालागीं निर्विकल्पें पाहें । ब्रह्मज्ञान होये सुटंक ॥४४॥ समस्त ज्ञानाचा उपरम । सकळ वचनांचा विराम । तैंचि पाविजे परब्रह्म । ऐसें पुरुषोत्तम बोलिला ॥४५॥ जें नाकळे बुद्धीच्या ठायीं । जें मनासी नातुडे कंहीं । जें वचनासी विषयो नव्हे पाहीं । प्रमाणाचे पायीं पावलें न वचे ॥४६॥ यापरी वस्तु न पडे ठायीं । तरी ते वस्तुचि म्हणशी नाहीं । ऐसें उद्धवा कल्पिसी कांहीं । ऐक ते विषयीं सांगेन ॥४७॥ (मूळ श्लोकींचें पद) ’येनेषिता वागसवश्चरंति ॥’ येथें देहेंद्रियप्राण । हे जड मूढ अचेतन । त्यांसी चेतवी आत्मा चिद्धन । तेंही उपलक्षण अवधारीं ॥४८॥ आत्मप्रभा ’दृष्टि’ प्रकाशे । परी आत्मा दृष्टीसी न स्पर्शे । आत्मा दृष्टीसबाह्य असे । परी दृष्टीसी न दिसे अदृश्यत्वें ॥४९॥ आत्मसत्ता ऐकती ’श्रवण’ । श्रवणांसी आत्मा नातळे जाण । श्रवणां सबाह्य असोनि पूर्ण । श्रवणविषय जाण नव्हेचि आत्मा ॥५५०॥ ’वाचा’ आत्मसत्ता उठी । आत्मा नातळे वाचिका गोठी । वस्तु शब्दाचे पाठीं पोटीं । तो शब्द शेवटीं नेणें वस्तु ॥५१॥ ’मन’ आत्मसत्तें चपळ । मना सबाह्य आत्मा केवळ । तो मनासी नातळे अळुमाळ । मनासी अकळ निजात्मा ॥५२॥ ’चित्त’ चेतवी चिद्धन । चित्सत्ता चित्तासी चिंतन । चित्ता सबाह्य चैतन्य पूर्ण । तरी चित्तासी चैतन्य कळेना ॥५३॥ आत्मसंयोगें ’अहं’ उल्हासे । अहंता आत्मा कदा न स्पर्शे । अहंतासबाह्य आत्मा असे । परी तो आत्मा न दिसे अहंकारें ॥५४॥ आत्मप्रभा ’प्राण’ चळे । परी प्राणासी आत्मा नातळे । प्राण-सबाह्य आत्ममेळें । तरी प्राणासी न कळे परमात्मा ॥५६॥ उद्धवा तूं यापरी पाहें । जड जयाचेनि वर्तताहे । तो आत्मा स्वतःसिद्ध आहे । नाहीं नोहे कल्पांतीं ॥५७॥ यापरी आत्मा स्वतःसिद्ध । भेद नांदवूनि अभेद । द्वंद्व प्रकाशोनि निर्द्वंद्व । हा निजात्मबोध दृढ केला ॥५८॥ एवं आत्मा निर्द्वंद्व अद्वैतें । तो आहे नाहीं म्हणावया येथें । कोणी नुरेचि गा म्हणतें । आत्मा निजात्मते परिपूर्ण ॥५९॥ आत्मा निजात्मता सदोदित । संसार तेथ आरोपित । येचि अर्थी श्रीकृष्णनाथ । असे सांगत श्लोकार्थें ॥५६०॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक ३६ वा

एतावानात्मसम्मोहो, यद्विकल्पस्तु केवले । आत्मन्नृते स्वमात्मानमवलम्बो न यस्य हि ॥३६॥

आत्मा केवळ नित्यमुक्त । त्रिगुण गुणांसी अतीत । नभाहूनि अतिअलिप्त । सदोदित पूर्णत्वें ॥६१॥ ब्रह्म अखंडदंडायमान । सर्वदा स्वानंदघन । ऐसें अलिप्तीं प्रपंचभान । तो मिथ्या जाण आरोपु ॥६२॥ आरोपासी अधिष्ठान । स्वयें परमात्मा आपण । यालागीं प्रपंचाचें भान । तेथेंचि जाण आभासे ॥६३॥ परमात्म्याहूनि भिन्न । प्रपंचासी नाहीं स्थान । यालागीं उत्पत्ति स्थिति निदान । तेथेंचि जाण आभासे ॥६४॥ जेवीं दोराचा सर्प पाहीं । दोरावेगळा न दिसे कंहीं । दोर सर्प झालाचि नाहीं । तरी त्याच्या ठायीं आभासे ॥६५॥ तेवीं निर्विकल्प पूर्ण ब्रह्म । नातळे रुप नाम गुण कर्म । तरी त्याच्या ठायीं मनोभ्रम । प्रपंच विषम परिकल्पी ॥६६॥ जेवीं दोरीं भासे मिथ्या सर्प । तेवीं ब्रह्मीं मिथ्या भवारोप । तेथ सुखदुःख भयकंप । तोही खटाटोप मायिक ॥६७॥ एवं प्रपंचाचें मिथ्या भान । वस्तु शुद्धत्वें स्वानंदघन । हें निर्दुष्ट केलें निरुपण । ब्रह्म परिपूर्ण अद्वय ॥६८॥ एवं नाना युक्तीं सुनिश्चित । ब्रह्म साधिलें अबाधित । हें न मानिती जे पंडित । तें मत खंडित श्रीकृष्ण ॥६९॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक ३७ वा

यन्नामाकृतिभिर्ग्राह्यं, पञ्चवर्णमबाधितम् । व्यर्थेनाप्यर्थवादोऽयं, द्वयं पण्डितमानिनाम् ॥३७॥

वेदवेदांप्रतिपाद्य एथ । सकळ शास्त्रार्थाचें निजमथित । ब्रह्म अद्वय सदोदित । म्यां सुनिश्चित नेमिलें ॥५७०॥ तें हें माझें निजमत । उपेक्षूनियां जे पंडित । ज्ञातेपणें अतिउन्मत्त । अभिमानयुक्त पांडित्यें ॥७१॥ त्या पंडितांचें पांडित्यमत । प्रपंच प्रत्यक्ष अनुभूत । तो मिथ्या मानोनियां एथ । कैंचें अद्वैत काढिलें ॥७२॥ अद्वैतासी नाहीं गावो । जेथ तेथ जरी पाहों जावों । अद्वैता नाहीं नेमस्त ठावो । यालागीं पहा हो तें मिथ्या ॥७३॥ रुप नाम गुण कर्म । पंचभूतें भौतिकें विषम । चतुर्वर्ण चारी आश्रम । सत्य परम मानिती ॥७४॥ सत्य मानावया हेंचि कारण । मनोभ्रमें भ्रमले जाण । ज्ञानाभिमानें छळिले पूर्ण । आपण्या आपण विसरले ॥७५॥ मुख्य मानिती विषयसुख । विषयार्थ पुण्य करावें चोख । स्वर्ग भोगावा आवश्यक । हें सत्य देख मानिती ॥७६॥ विषय सत्य मानिती परम । हें देहाभिमानाचें निजवर्म । तेणें सज्ञान केले अधम । मरणजन्म भोगवी ॥७७॥ पुढती स्वर्ग पुढती नरक । पुढती जननीजठर देख । यापरी पंडित लोक । केले ज्ञानमूर्ख अहंममता ॥७८॥ त्यांचें ज्ञान तें वेदबाह्य । सर्वथा नव्हे तें ग्राह्य । जैसें अत्यंजाचें अन्न अग्राह्य । तैसें तें होय अतित्याज्य ॥७९॥ ज्ञानाभिमानियाचा विचार । तें अज्ञानाचें सोलींव सार । तयाचा जो निजनिर्धार । तो जाण साचार महामोहो ॥५८०॥ तयाचा जो निजविवेक । इंद्रावणफळाऐसा देख । वरी साजिरें आंत विख । तैसा परिपाक ज्ञानाभिमानियांचा ॥८१॥ नामरुपात्मक प्रपंच । मिथ्या मायिकत्वें आहाच । ज्ञानाभिमानी मानूनि साच । वृथा कचकच वाढविती ॥८२॥ प्रपंचरचनेची कुसरी । आपण जैं मानावी खरी । तैं देहबुद्धि वाजली शिरीं । दुःखदरिद्रीं निमग्न ॥८३॥ त्यांची योग्यता पाहतां जाण । गायत्रीतुल्य वेदपठण । सकळ शास्त्रें जाणे पूर्ण । श्रुति पुराण इतिहास ॥८४॥ अतिनिःसीम वक्तेपण । समयींचे समयीं स्फुरे स्फुरण । तेणें वाढला देहाभिमान । पंडितंमन्य अतिगर्वीं ॥८५॥ नेणे अद्वैतसमाधान । तरी योग्यतागर्व गहन । निजमताचा मताभिमान । प्राणान्तें जाण सांडीना ॥८६॥ पंडितंमन्यांचें बोलणें । अवचटें नायकावें दीनें । जे नागवले देहाभिमानें । त्यांचेनि सौजन्यें अधःपात ॥८७॥ विषभक्षित्याचा पांतीकर । अत्याग्रहें झाला जो नर । त्यासी अप्रार्थितां मरणादर । अतिदुर्धर जीवीं वाजे ॥८८॥ यालागीं न धरावी ते संगती । त्यांसी न करावी वदंती । कदा नव जावें त्यांप्रति । ते त्याज्य निश्चितीं जीवेंभावें ॥८९॥ त्यांचे न लागावें बोलीं । त्यांचे न चालावें चालीं । जे ज्ञानाभिमानभुली । मुकले आपुली हितवार्ता ॥५९०॥ ते नाणावे निजमंदिरा । स्वयें न वचावें त्यांच्या द्वारा । त्यांसी न पुसावें विचारा । जे अभिमानद्वारा नाडले ॥९१॥ त्यांसी न व्हावी हाटभेटी । कदा न देखावे निजदृष्टीं । ते त्याज्य गा उठाउठीं । जेवीं धर्मिष्ठीं परनिंदा ॥९२॥ वेदशास्त्रांचा मथितार्थ । जो कां अद्वैत परमार्थ । तो ज्यांसी नावडे निजस्वार्थ । चाविरा अनर्थ त्यांपाशीं ॥९३॥ यालागीं त्यांची संगती । साक्षेपें सांडावी निश्चितीं । साधकाचे योगस्थिती । अंतरायनिवृत्ती हरि सांगे ॥९४॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक ३८ वा

योगिनोऽपक्वयोगस्य, युञ्जतः काय उत्थितैः । उपसर्गैर्विहन्येत, तत्रायं विहितो विधिः ॥३८॥

योगी प्रवर्तल्या योगाभ्यासीं । योग संपूर्ण नव्हतां त्यासी । उपसर्ग येती छळावयासी । तेंचि हृषीकेशी सांगत ॥९५॥ शरीरीं एखादा उठे रोग । कां खवळे विषयाची लगबग । अथवा सभ्रांत उपसर्ग । कां योगभंग विकल्पें ॥९६॥ ज्ञानाभिमान सबळ उठी । तेणें गुणदोषीं बैसे दिठी । परापवादाची चावटी । त्याची एकांतगोष्टी निजगुज ॥९७॥ देहीं शीतळता उभडे । कां उष्णता अत्यंत चढे । किंवा वायु अव्हाटीं पडे । कां क्षुधा वाढे अनिवार ॥९८॥ विक्षेप कषाय वोढवती । परदारापरद्रव्यासक्ती । इत्यादि उपसर्ग येती । उपाय श्रीपति तदर्थ सांगे ॥९९॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक ३९ वा

योगधारणया कांश्चिदासनैर्धारणान्वितैः । तपोमन्त्रौषधैः कांश्चिदुपसर्गान्विनिर्दहेत् ॥३९॥

देहीं शीतळता वाढल्या जाण । तीस निवारी अग्निधारण । देहीं उष्मा चढल्या पूर्ण । सोमधारण उच्छेदी ॥६००॥ वायु अव्हाटल्या अवचितां । तैं देहीं वायु भरावा पुरता । वायु मेळवुनि वायुआंतौता । आणिती निजपंथा अभ्यासबळें ॥१॥ वायु क्षोभोनि सकोप । जैं जठरावरी पडे झडप । तैं क्षुधा खवळे अमूप । तृप्तीचें रुप उठीना ॥२॥ तेथ मोकळा सांडूनि प्राण । अपान वाढवावा आपण । तो जठरा आलिया जाण । तेथ क्षोभला प्राण सहजिचि ये ॥३॥ तेथ प्राणापानऐक्यता । सहजें ये साधकांच्या हाता । मग षट्‌चक्रें भेदितां । क्षणही सर्वथा लागेना ॥४॥ तेव्हां सतरावियेचें अमृतपान । साधकांसी फावे संपूर्ण । यापरी क्षुधानिर्दळण । येणें योगें जाण साधिती ॥५॥ परदारा परद्रव्यासक्ती । हे पापकर्माची फळप्राप्ती । याची करावया निवृत्ती । तपश्चर्या निश्चितीं उद्धवा ॥६॥ भावें करितां मंत्रानुष्ठान । तेणे वैराग्य उपजे जाण । वैराग्यें विषयनिर्दळण । सहजें जाण साधकां ॥७॥ शुद्ध मंत्राचें पुरश्चरण । करी विघ्नांचें निर्दळण । तेथ पिशाचबाधासंचरण । घेऊनि प्राण स्वयें पळे ॥८॥ शरीरीं संचरल्या व्याधी । त्यातें निर्दळी दिव्य औषधी । मनाचा छेदावया आधी । योग त्रिशुद्धीं साधावा ॥९॥ तेथ साधल्या योगसिद्धी । समूळ निर्दळी आधिव्याधी । सकळ विघ्नांतेंही छेदी । जाण त्रिशुद्धी उद्धवा ॥६१०॥ हें किती सांगूं भिन्न भिन्न । भावें करितां माझें ध्यान । सकळ उपसर्गां निर्दळण । तेंचि निरुपण हरि सांगे ॥११॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक ४० वा

कांश्चिन्ममानुध्यानेन, नामसङकीर्तनादिभिः । योगेश्वरानुवृत्त्या वा, हन्यादशुभदान् शनैः ॥४०॥

आधिव्याधींसीं सकळ विघ्न । विकल्प विकर्म देहाभिमान । ज्ञानाभिमानेंसीं दहन । करी ध्यानक्षण उद्धवा ॥१२॥ माझिया ध्यानाचे परिपाठीं । उपसर्ग पळती उठाउठी । शोधितां विघ्न न पडे दृष्टी । निर्द्वंद्व सृष्टी साधकां ॥१३॥ माझा लागल्या ध्यानभावो । उपसर्गाचा नुरेचि ठावो । सकळ विघ्नांचा अभावो । विकल्प वावो स्वयें होती ॥१४॥ म्हणशी ’घालोनि आसन । एकाग्र करोनियां मन । कैं ठसावेल तुझें ध्यान । तैं साधकां विघ्न बाधीना’ ॥१५॥ असो न टके माझें ध्यान । तैं सोपा उपाव आहे आन । माझें करितां नामकीर्तन । विघ्ननिर्दळण हरिनामें ॥१६॥ जेथ नामाचा घडघडाट । तेथ उपसर्गा न चले वाट । महाविघ्नांचा कडकडाट । करी सपाट हरिनामें ॥१७॥ अखंड माझी नामकीर्ती । ज्याच्या मुखास आली वस्ती । त्या देखोनि विघ्नें पळती । उपसर्गां शांती निःशेष ॥१८॥ माझ्या नामाचा निजगजर । पळवी महापापसंभार । उपसर्गां नुरवी थार । नाम सधर हरीचें ॥१९॥ अवचटें घेतां माझें नाम । सकळ पातकां करी भस्म । जेथ अखंड माझें गुणनामकर्म । तेथ विघ्नसंभ्रम स्पर्शेना ॥६२०॥ माझे नामकीर्तीचे पवाडे । ज्याची वाचा अखंड पढे । विघ्नें न येती तयाकडे । जेवीं सूर्यापुढें आंधार ॥२१॥ माझे नामकीर्तीवीण येथें । ज्याचें तोंड न राहे रितें । तो नागवे महाविघ्नांतें । जेवीं पतंगातें हुताशु ॥२२॥ नामकीर्ती दाटुगी होये । हें विश्वासें मानलें आहे । तें नाम मुखीं केवीं राहे । करावें काये म्हणशील ॥२३॥ मुखीं नामनिर्वाह व्हावा । यालागीं करावी साधुसेवा । संतसेवनीं सद्भावो जीवा । तेथ नव्हे रिघावा विघ्नांसी ॥२४॥ सद्भावें धरिल्या सत्संगती । त्या संगाचिये निजस्थिती । मुखीं ठसावे नामकीर्ती । विकल्प चित्तीं स्फुरेना ॥२५॥ मुखीं हरिनामाची गोडी । संतसेवेची अतिआवडी । तयाची गा प्रतापप्रौढी । उपसर्गकोडी निर्दळी ॥२६॥ साधकांसी पाठिराखा । संत झालिया निजसखा । तैं महाविघ्नांचिया मुखा । विभांडी देखा क्षणार्धें ॥२७॥ सेवितां साधूचें चरणोदक । अतिशुद्ध होती साधक । तेणें शुद्धत्वें महादोख । समूळ देख निर्दळी ॥२८॥ साधूंच्या चरणतीर्थापाशीं । सकल तीर्थें येती शुद्धत्वासी । भावें सेविती त्या तीर्थासी । ते उपसर्गांसी नागवती ॥२९॥ वंदितां साधुचरणरज । साधकांचें सिद्ध होय काज । निर्दळूनि विघ्नांएं बीज । स्वानंद निज स्वयें भोगिती ॥६३०॥ निजभाग्यगतीं अवचितां । संतचरणरेणु पडल्या माथां । तो कळिकाळातें हाणे लाथा । तेथ विघ्नांची कथा ते कोण ॥३१॥ निधडा शूर निजबळेंसीं । धुरां निजशस्त्र देऊनि त्यासी । युद्धीं थापटिलिया पाठीसी । तो विभांडी परांसी तेणें उल्हासें ॥३२॥ तेवीं सद्भावें सत्संगती । मुखीं अखंड नामकीर्ती । भावें करितां संतांची भक्ती । महाबाधा निर्दळिती साधक ॥३३॥ कीर्ति भक्ति सत्संगती । हे त्रिवेणी लाभे ज्याप्रती । त्यासी उपसर्ग नातळती । पावन त्रिजगती त्याचेनी ॥३४॥ माझी भक्ति आणि नामकीर्ती । यांची जननी सत्संगती । तो सत्संग जोडल्या हातीं । विघ्नें न बाधिती साधकां ॥३५॥ योग याग आसन ध्यान । तप मंत्र औषधी जाण । साधितां न तुटे देहाभिमान । तो सत्संग जाण निर्दळी ॥३६॥ योगादि सर्व उपायीं जाण । निवारिती अल्पविघ्न । विघ्नांचा राजा देहाभिमान । तो त्यांचेनि जाण ढळेना ॥३७॥ तो दुर्धर देहाभिमान । ज्ञातेपणीं अतिदारुण । याचें समूळ निर्दळण । सत्संग जाण स्वयें करी ॥३८॥ नेणपणाचा अभिमान । तत्काळ जाय निघोन । तैसा नव्हे ज्ञानाभिमान । चाविरा जाण जाणिवा ॥३९॥ त्याही अभिमानाचें निर्दळण । सत्संग निजांगें करी आपण । यालागीं सत्संगासमान । आन साधन असेना ॥६४०॥ एकाचेनि निजमतें । अजरामर करावें देहातें। तेही योगादि साधनांतें । मूर्खमतें साधिती ॥४१॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक ४१ वा

केचिद्देहमिमं धीराः, सुकल्पं वयसि स्थिरम् । विधाय विविधोपायैरथ युञ्जन्ति सिद्धये ॥४१॥

देहो तितुका प्रारब्धाधीन । त्यासी प्रारब्धें जन्ममरण । त्या देहासी अजरामरपण । पामर जन करुं पाहती ॥४२॥ त्या प्रारब्धाचें सूत्र पूर्ण । सर्वदा असे काळधीन । यालागीं काळकृत जन्ममरण । सर्वांसी जाण सर्वदा ॥४३॥ चौदा कल्प आयुष्य जोडी । त्या मार्कंडेयासी काळ झोडी । युगांतीं लोम झडे परवडी । त्या लोमहर्षाची नरदी मुरडिजे काळें ॥४४॥ चतुर्युगसहस्त्र संख्येसी । तो दिवस गणिजे ब्रह्मयासी । जो स्त्रजिता सकळ सृष्टीसी । त्यासी काळ ग्रासी स्वबळें ॥४५॥ स्त्रजित्या ब्रह्मयासी काळ पिळी । पाळित्या विष्णूतें काळ गिळी । प्रलयरुद्राचीही होळी । काळ महाबळी स्वयें करी ॥४६॥ यापरी काळ अति दुर्धर । नेणोनि अविवेकी नर । वांछिती काळजयो पामर । देह अजरामर करावया ॥४७॥ जें जें दिसे तें तें नासे । हे काळ सत्ता जगासी भासे । तरी अजरामरत्वाचें पिसें । मूर्ख अतिप्रयासें वांछिती ॥४८॥ थिल्लरींचा तरंग जाण । वांच्छी अजरामरपण । तंव थिल्लरासचि ये मरण । तेथ वांचवी कोण तरंगा ॥४९॥ तेवीं संसारचि नश्वर । त्यांतील देह अजरामर । करुं वांछिती पामर । उपायीं अपार शिणोनी ॥६५०॥ देह जाईल तरी जावो । परी जीव हा चिरंजीव राहो । तदर्थ कीजे उपावो । तैसें अमरत्व पहा हो नरदेहा ॥५१॥ देह केवळ नश्वर । त्यातें अविवेकी महाधीर । करुं म्हणती अजरामर । उपायीं अपार शिणोनी ॥५२॥ केवळ काळाचें खाजें देहो । तो अमर करावया पहा हो । जो जो कीजे उपावो । तो तो अपावो साधकां ॥५३॥ एवं मूढतेचे भागीं । देहाच्या अमरत्वालागीं । शिणोनि उपायीं अनेगीं । हठयोगी नागवले ॥५४॥ परकायाप्रवेशार्थ जाण । शिणले साधितां प्राणधारण । एवं धरितां देहाभिमान । योगीजन नाडले ॥५५॥ देहाचें नश्वरपण । जाणोनियां जे सज्ञान। ते न धरिती देहाभिमान । तेंचि निरुपण हरि सांगे ॥५६॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक ४२ वा

न हि तत्कुशलादृत्यं, तदासायो ह्यपार्थकः । अन्तवत्त्वाच्छरीरस्य, फलस्येव वनस्पतेः ॥४२॥

विचारितां हा संसार । समूळ अवघा नश्वर । तेथ देहाचा अजरामर । ज्ञाते आदर न करिती ॥५७॥ देहअजरामरविधीं । ज्ञाता सर्वथा न घाली बुद्धी । देहीं साधिल्या ज्या सिद्धी । त्याही त्रिशुद्धी बाधिका ॥५८॥ देह तापल्या ज्वरादि तापें । तदर्थ मरणभयें कांपे । तेथ शीतळ आणिल्याही साक्षेपें । तेणेंही रुपें मरणचि ॥५९॥ मिथ्या देहींचा देहाभिमान । सदा भोगवी जन्ममरण । तो अजरामर करितां जाण । देहबंधन दृढ झालें ॥६६०॥ साधोनियां योगसाधन । दृढ केलें देहबंधन । देहींच्या सिद्धी भोगितां जाण । अधःपतन चुकेना ॥६१॥ हो कां ज्ञानार्थ योग साधितां । प्रसंगें सिद्धी आलिया हाता । त्याही त्यागाव्या तत्त्वतां । निजस्वार्थालागूनी ॥६२॥ ज्याची चाल रायापाशीं । लांच हाता ये तयासी । तेणेंचि पावे अपमानासी । तेवीं साधकासी घातका सिद्धी ॥६३॥ वृक्षासी मोडूनि आलिया फळें । त्या फळासी वृक्ष नातळे । तेवीं आलिया सिद्धीचे सोहळे । वैराग्यबळें त्यागावे ॥६४॥ कोरडेनि वैराग्यबळें । त्याग कीजे तो आडखळे । त्याग विवेकवैराग्यमेळें । तैं सिद्धीचे सोहळे तृणप्राय ॥६५॥ आंधळें हातिरुं मातलें । पतन न देखे आपुलें । तेवीं अविवेकें त्याग केले । ते ते गेले अधःपाता ॥६६॥ मूळीं देहचि नश्वर एथ । तेथींच्या सिद्धी काय शाश्वत । ऐसे विवेकवैराग्ययुक्त । होती अलिप्त देहभोगा ॥६७॥ एथ देह तितुका अनित्य। आत्मा एक नित्य सत्य । हें जाणोनि विवेकयुक्त । जडले निश्चित आत्माभ्यासीं ॥६८॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक ४३ वा

योगं निषेवतो नित्यं, कायश्चेत्कल्पतामियात् । तच्छ्रद्दध्यान्न मतिमान्योगमुत्सृज्य मत्परः ॥४३॥

योग साधितां परमार्था । सिद्धी वश्य झालिया हाता । त्या त्यागाव्या तत्त्वतां । निजहितार्था लागूनी ॥६९॥ सिद्धी त्यागितां न वचती । भोगबळें गळां पडती । तरी ते सांडूनि योगस्थिती । माझे भजनपंथीं लागावें ॥६७०॥ माझिये भक्तीच्या निजमार्गीं । रिगमु नाहीं विघ्नांलागीं । मी भक्तांच्या प्रेमभागीं । रंगलों रंगीं श्रीरंग ॥७१॥ सद्भावें करितां माझी भक्ती । भक्तांसी नव्हे विघ्नप्राप्ती । भक्त-सबाह्य मी श्रीपती । अहोरातीं संरक्षीं ॥७२॥ करितां भगवद्भजन । भक्तांसी बाधीना विघ्न । ते भक्तीचें महिमान । स्वयें श्रीकृष्ण सांगत ॥७३॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक ४४ वा योगचर्यामिमां योगी विचरन् मद्वयपाश्रयः । नान्तरायैर्विहन्येत निस्पृहः स्वसुखानुभूः ॥४४॥

इति श्रीमद्भागवते महापुराणे एकादशस्कन्धे श्रीकृष्णोद्धवसंवादे अष्टाविंशोऽध्यायः ॥२८॥

अनन्यप्रीतीं मज शरण । सर्वभूतीं मद्भावन । अभेदबुद्धीं माझें भजन । त्यासी सर्वथा विघ्न बाधीना ॥७४॥ माझ्या भक्ताचे उपसर्ग । सकळ निर्दळीं मी श्रीरंग । ज्यासी अनन्य भजनयोग । त्यासी माझें निजांग वस्तीसी ॥७५॥ जेथ विघ्न धांवे भक्तांकडे । तेथ तत्काळ माझी उडी पडे । निवारीं निजभक्तांचें सांकडें । तीं लळिवाडें पैं माझीं ॥७६॥ तीं लळिवाडें म्हणशी कैसीं । त्यांचें सांकडें मी सदा सोशीं । राजा दंडितां प्रल्हादासी । म्यां सर्वथा त्यासी रक्षिलें ॥७७॥ संकट मांडिलें अंबरीषासी । तैं म्यां अपमानिलें दुर्वासासीं । दाही गर्भवास मी स्वयें सोशीं । उणें भक्तांसी येऊं नेदीं ॥७८॥ बाधा होतां गजेंद्रासी । म्यां हातीं वसवूनि सुदर्शनासी । उडी घालूनि त्यापाशीं । निमिषार्धेंसीं सोडविला ॥७९॥ द्रौपदीचिये अतिसांकडीं । सभेसी करितां ते उघडी । म्यां निजांगें घालूनि उडी । वस्त्रांच्या कोडी पुरविल्या ॥६८०॥ द्रौपदीचिया हातीं देतां घडी । नेसतां नेसतां दिसेल ते उघडी । यालागीं मी लवडसवडीं । नेसतीं लुगडीं स्वयें झालों ॥८१॥ दावाग्नीं पीडितां गोपाळ । निजमुखीं म्यां गिळिली ज्वाळ । एथवरी भक्तांची कळवळ। मज सर्वकाळ उद्धवा ॥८२॥ द्रौण्यस्त्राचे बाधेहातीं । म्यां गर्भीं रक्षिला परीक्षिती । गोकुळ पीडितां सुरपती । म्यां धरिला हातीं गोवर्धन ॥८३॥ वांचवावया अर्जुनासी । दिवसा लपविलें सूर्यासी । हारी पतकरुनि रणभूमीसी । सत्य भीष्मासी म्यां केलें ॥८४॥ ऐसा मी भक्तसहाकारी । नित्य असतां शिरावरी । भक्तांसी विघ्न कोण करी । मी श्रीहरि रक्षिता ॥८५॥ जे अनुसरले मद्भक्तीसी । मी विघ्न लागों नेदीं त्या भक्तांसी । निजांग अर्पोनियां त्यांसी । निजीं निजसुखेंसीं नांदवीं ॥८६॥ भावें करितां माझी भक्ती । साधकां स्वसुखाची प्राप्ती । तेथें इच्छेंसीं कामलोभ जाती । माझी सुखस्थिति मद्भक्तां ॥८७॥ म्हणसी भक्तांसी देहांतीं । होईल निजसुखाची प्राप्ती । तैशी नव्हे चौथी भक्ती । देहीं वर्तती स्थिति सुखरुप ॥८८॥ देह राहो अथवा जावो । परी सुखासी नाहीं अभावो । यापरी मद्भक्त पहा हो । सुखें सुखनिर्वाहो भोगिती ॥८९॥ भक्त वर्ततां दिसती दही । परी ते वर्तती माझ्या ठायीं । मी अवघाचि त्यांच्या हृदयीं । सर्वदा पाहीं नांदत ॥६९०॥ भक्त निजबोधें मजभीतरी । मी निजांगें त्यां आंतबाहेरी । एवं निजसुखाच्या माजघरीं । परस्परीं नांदत ॥९१॥ मी देव तो एक भक्त । हेही बाहेरसवडी मात । विचारितां आंतवुटा अर्थ । मी आणि भक्त एकचि ॥९२॥ तूप थिजलें विघुरलें देख । तेवीं मी आणि भक्त दोनी एक । मज भक्तासी वेगळिक । कल्पांतीं देख असेना ॥९३॥ मी तो एकचि एथें । हेंही म्हणावया नाहीं म्हणतें । यापरी मिळोनि मातें । भक्त निजसुखातें पावले ॥९४॥ तो हा ब्रह्मज्ञानाचा कळसु । अध्याय जाण अठ्ठाविसु । बाप विंदानी हृषीकेशु । तेणें देउळासी कळसु मेळविला ॥९५॥ जेवीं अळंकारीं मुकुटमणी । तेवीं अठ्ठाविसावा ब्रह्मज्ञानीं । श्रीकृष्ण भक्तांची निजजननी । तो उद्धवालागोनी शृंगारी ॥९६॥ माता उत्तम अलंकारकोडीं । अपत्य शृंगारी अतिआवडीं । तेवीं उत्तमोत्तम ज्ञाननिरवडीं । उद्धव कडोविकडीं शृंगारिला ॥९७॥ मातेसी आवडे निपटणें । तेवीं उद्धव वृद्धपणींचें तानें । श्रीकृष्ण त्याकारणें । गुहज्ञानें शृंगारी ॥९८॥ माता बाळकातें शृंगारी । तें लेणें मागुतें उतरी । उद्धव शृंगारिला श्रीहरी । तें अंगाबाहेरी निघेना ॥९९॥ अंगीं लेणें जडलें अलोलिक । तेणें उद्धव झाला अमोलिक । पायां लागती तिनी लोक । ब्रह्मादिक पूजिती ॥७००॥ निजात्मअळंकारें श्रीपती । उद्धव शृंगारिला ब्रह्मस्थितीं । तेणें वंद्य झाला त्रिजगतीं । त्यातें पुराणीं पढती महाकवी ॥१॥ गोडीमाजीं श्रेष्ठ अमृत । तेंही फिकें करुनि एथ । उद्धवालागीं परमामृत । श्रीकृष्णें निश्चित पाजिलें ॥२॥ अमर अमृतपान करिती । तेही मरणार्णवीं बुडती । उद्धव अक्षयी केला श्रीपती । कथामृतीं निववूनि ॥३॥ तेणें तो सर्वांगीं निवाला । परमानंदीं तृप्त झाला । तेणें उद्धवत्वा विसरला । डोलों लागला स्वानंदें ॥४॥ तेव्हां स्वानंदउन्मत्तता । दुजें निर्दळी देखतां । संसार हाणोनि लाता । चढे माथा देवांच्या ॥५॥ चढोनि देवांचिया माथां । शेखीं गिळी देवभक्तता । मम सच्चिदानंदस्वानंदता । निजात्मता स्वयें झाला ॥६॥ तेथ सत्‌-चित्‌-आनंद । हाही नाहीं त्रिविध भेद । सदोदित परमानंद । स्वानंद शुद्ध कोंदला ॥७॥ नश्वर त्यागाचिये स्थिती । अनश्वरातें ’संत’ म्हणती । जडाचि करितां निवृत्ति । ’चिद्रूप’ म्हणती वस्तूतें ॥८॥ जेथ दुःखाचा नाहीं बाधु । त्यातें म्हणती ’आनंदु’ । एवं सच्चिदानंद शब्दु । ज्ञानसंबंधु मायिक ॥९॥ वस्तु संत ना असंत । चित्‌ नव्हे अचित्‌ । ते सुखदुःखातीत । जाण निश्चित सन्मात्र ॥७१०॥ हा अठ्ठाविशींचा निजबोध । उद्धवासी तुष्टोनि गोविंद । देता झाला स्वानंदकंद । भाग्यें अगाध तो एक ॥११॥ सांडोनि निजधामा जाणें । स्वयें श्रीकृष्ण ज्याकारणें । देता झाला निजगुह्य ठेवणें । त्याचें भाग्य वानणें तें किती ॥१२॥ जें नेदीच पित्या वसुदेवासी । जें नेदीच बंधु बळभद्रासी । जें नेदीच पुत्रा प्रद्युम्नासी । तें उद्धवासी दीधलें ॥१३॥ जें नेदीच देवकीमातेसी । जें नेदीच कुंती आतेसी । शेखीं नेदीच यशोदेसी । तें उद्धवासी दीधलें ॥१४॥ म्हणाल सांगितलें अर्जुनासी । तोही अत्यंत पढियंता त्यासी । त्याहातीं उतरावया धराभारासी । युद्धीं त्वरेंसीं उपदेशिला ॥१५॥ तैसें नव्हे उद्धवाकडे । सावकाश निजनिवाडें । गुप्त ठेवणें फाडोवाडें । अवघें त्यापुढें अर्पिलें ॥१६॥ पित्याचिया निजधनासी । स्वामित्व लाभे निजपुत्रासी । तेवीं श्रीकृष्णाचिया गुह्यज्ञानासी । झाला मिराशी उद्धव ॥१७॥ पांडवांमाजीं धन्य अर्जुन । यादवांमाजीं उद्धव धन्य । या दोघांच्या भाग्यासमान । न दिसे आन त्रिजगतीं ॥१८॥ सकळ साराचा निजसारांश । तो हा एकादशीं अठ्ठावीस । जेवीं यतींमाजीं परमहंस । तेवीं अष्टाविंश भागवतीं ॥१९॥ जेवीं क्षीराब्धीमाजीं शेषशयन । त्यावरी जैसा नारायण । तेवीं भागवतामाजीं जाण । ब्रह्मपरिपूर्ण अष्टाविंश ॥७२०॥ जेवीं वैकुंठ परम पावन । त्यावरी विराजे श्रीभगवना । तेवीं भागवतामाजीं जाण । विराजमान अष्टाविंश ॥२१॥ एवढया महत्त्वाचें वैभव । कृष्णकृपेनें पावला उद्धव । बाप निजभाग्याची धांव । ब्रह्म स्वयमेव स्वयें झाला ॥२२॥ उद्धव झाला ब्रह्मपूर्ण । त्यासी कृष्णकृपा प्रमाण । तें मी वाखाणीं अज्ञान । देशभाषेनें प्राकृत ॥२३॥ अंधासी सूर्य प्रसन्न । झालिया देखे तो निधान । तेवीं प्रकटोनि जनार्दन । हें गुह्यज्ञान बोलवी ॥२४॥ जनार्दन प्रकटला आतां । हें बोलणें माझी मूर्खता । तो स्वतःसिद्ध सदा असतां । हेंही झालों मी जाणता त्याचिया कृपा ॥२५॥ त्याचिया कृपें ऐसें केलें । माझें मीपण निःशेष नेलें । नेलेंपण देखों नाहीं दीधलें । जेवीं सूर्यें केलें अंधारा ॥२६॥ मज कृपा करील जनार्दन । हेंही नेणें मी अज्ञान । तेणें दयाळुवें कृपा करुन । हें गुह्यज्ञान बोलविलें ॥२७॥ निकट असतां जनार्दन । मी नेणें त्याचें महिमान । तेणें आपला महिमा आपण । मज मुखें जाण बोलविला ॥२८॥ मी जें म्हणे माझें मुख । तेंही जनार्दन झाला देख । तेणें मुखें निजात्मसुख । बोलवी निष्टंक निजात्मसत्ता ॥२९॥ एवं माझेनि नांवें कविता । परी जनार्दनचि झाला वक्ता । तेणें वक्तेपणें तत्त्वतां । रसाळ कथा चालविली ॥७३०॥ ब्रह्मरसें रसाळ कथा । निरुपिलें श्रीभागवता । त्यामाजीं ब्रह्मतल्लीनता । जाण तत्त्वतां अष्टाविंश ॥३१॥ अठ्ठाविसाव्याचें निरुपण । तें तत्त्वतां ब्रह्म परिपूर्ण । श्रद्धेनें करितां श्रवण । उद्धव संपूर्ण निवाला ॥३२॥ उद्धव निवोनियां आपण । स्वयें विचारिता झाला जाण । म्हणे हें शुद्ध आत्मज्ञान । परी प्राप्ति कठिण अबळांसी ॥३३॥ या चित्स्वरुपाची प्राप्ती । सुगम होय साधकांप्रती । पुढील अध्यायीं येचि अर्थीं । उद्धव विनंती करील ॥३४॥ कडा फोडोनि मार्ग कीजे । कां उंचीं फरस बांधिजे । तेवीं सुगमें निर्गुण पाविजे । तो उपाव पुसिजे उद्धवें ॥३५॥ ब्रह्मप्राप्तीचा सुगम उपावो । स्वयें सांगेल देवाधिदेवो । तो सुरस पुढील अध्यावो । साधकां पहा हो परमार्थसिद्धि ॥३६॥ पव्हणियापरिस पायउतारा । अबळीं उतरिजे भवसागरा । तैसा साधकांलागीं सोपारा । उपाव पुढारा हरि सांगे ॥३७॥ सीतेचेनि कृपा पडिभारें । सेतु बांधिजे रामचंद्रें । तेथ समुद्र तरतीं वानरें । जीं वनचरें अतिमंदें ॥३८॥ तेवीं उद्धवप्रश्नप्रीतीसीं । भवाब्धिसेतु हृषीकेशीं । बांधिला निजभक्तिउपायेंसीं । तेथ तरती आपैसीं भाविकें अबळें ॥३९॥ कृष्णभक्तिसेतुद्वारें । तरलीं जड मूढ पामरें । ते भक्ती सांगिजेल यादवेंद्रें । श्रोतां सादरें परिसावी ॥७४०॥ एका जनार्दना शरण । तेणें श्रोते सुप्रसन्न । पुढील अध्यायाचें कथन । तेणें साधक जन तरतील ॥४१॥ सांडूनियां एकपण । एका जनार्दना शरण । सुगम साधे आत्मज्ञान । तें भक्तिसाधन हरि सांगे ॥७४२॥

इति श्रीमद्भागवते महापुराणे एकादशस्कंधे भगवदुद्धवसंवादे परमहंससंहितायां एकाकारटीकायां ’परमार्थनिर्णयो’ नाम अष्टाविंशतितमोऽध्यायः ॥२८॥

श्रीकृष्णार्पणमस्तु॥ ॐ तत्सत्-श्रीकृष्णार्पणमस्तु

हे साहित्य भारतात तयार झालेले असून ते आता प्रताधिकार मुक्त झाले आहे. भारतीय प्रताधिकार कायदा १९५७ नुसार भारतीय साहित्यिकाच्या मृत्युनंतर ६० वर्षांनी त्याचे साहित्य प्रताधिकारमुक्त होते. त्यानुसार १ जानेवारी १९५६ पूर्वीचे अशा लेखकांचे सर्व साहित्य प्रताधिकारमुक्त होते.