एकनाथी भागवत/अध्याय सत्ताविसावा
<poem>
एकनाथी भागवत - आरंभ
श्रीगणेशाय नमः ॥ श्रीकृष्णाय नमः ॥
ॐ नमो देव सहज निज । तूं विश्वात्मा चतुर्भुज । अष्टभुज तूंचि विश्वभुज । गुरुत्वें तुज गौरव ॥१॥ निजशिष्याचिया भावार्था । तूं गुरुनामें अभयदाता । अभय देऊनि तत्त्वतां । भवव्यथा निवारिसी ॥२॥ निवारुनि जन्ममरण । आपण्या भेटसी आपण । तेव्हां गुरुशिष्यनामीं संपूर्ण । तुझें एकपण आभासे ॥३॥ तें एकपण पाहतां दिठीं । एका जनार्दनीं पडे मिठी । गुरुत्वें कोंदे सकळ सृष्टी । स्वानंदपुष्टी जग नांदे ॥४॥ तो स्वानंदैकचिद्धन । जगद्गुरु जनार्दन । एका जनार्दना शरन। एकीं एकपण दृढ केलें ॥५॥ दृढ केलें जें एकपण । तेंही सद्गुरु झाला आपण । तेथें खुंटलें मीतूंपण । एका जनार्दन एकत्वें ॥६॥ यापरी एकाकी एकला । एका जनार्दनें कवयिता केला । तो एकादशाचा पावला । अतिसखोला एकत्वबोध ॥७॥ त्या एकत्वाची निजस्थिती । पावला पुरुरवाभूपती । दृढ अनुताप विरक्ती । भगवद्भक्ती सत्संगें ॥८॥ हें सव्विसावे अध्यायीं जाण । स्वमुखें बोलिला श्रीकृष्ण । सत्संगें भगवद्भजन । तेणें वैराग्य पुर्ण साधकां ॥९॥ न करितां भगवद्भक्ती । कदा नुपजे विरक्ती । विरक्तीवीण भगवत्प्राप्ती । नव्हे कल्पांतीं साधकां ॥१०॥ ऐसें बोलिला श्रीकृष्ण । तें उद्धवें जीवीं धरुनि पूर्ण । भगवद्भक्ति पूजाविधान । क्रियायोग जाण पुसत ॥११॥
एकनाथी भागवत - श्लोक १ ला
उद्धव उवाच - क्रियायोगं समाचक्ष्व भवदाराधनं प्रभो । यस्मात्त्वां ये यथाऽर्चन्ति सात्वताः सात्वतर्षभ ॥१॥
निजभक्त अनुग्रहार्थ । सत्त्वमूर्ति तूं श्रीअनंत । तुझे निजभक्त जे सात्वत । ते तुज पूजित कोणे विधीं ॥१२॥ तें साधूचें आराधन । तुझें क्रियायोगें निजपूजन । कृपा करोनियां आपण । मज संपूर्ण सांगावें॥१३॥ म्हणसी जरी हें आणिकांतें पुसावें । हें माझेनि जाण सर्वथा नव्हे । तुज सांडूनि दूरी जावें । हे लाजही जीवें साहवेना ॥१४॥ मी तुझा दास जीवेंभावें । तुझेनि प्रभुत्व गौरवें । मी कळिकाळा नागवें । कृपाप्रभावें तुझेनी ॥१५॥ तूं कृपाळु कृपायुक्त । कृपेनें होसी भक्तांचा भक्त । त्या तुझा मी चरणांकित । सलगीं गुह्यार्थ स्वयें पुसें ॥१६॥ इतका करुनि अत्यादर । कां पुससी पूजाप्रकार । तरी हा श्रेष्ठश्रेष्ठीं केला विचार । तो निजनिर्धार अवधारीं ॥१७॥
एकनाथी भागवत - श्लोक २ रा
एतद्वदन्ति मुनयो, मुहुर्निःश्रेयसं नृणाम् । नारदो भगवान् व्यास, आचार्योऽङिगरसः सुतः ॥२॥
पूर्वी वेदविचारनिष्ठ । सुरवर्य मुनिश्रेष्ठ । हेंचि अनुवादले स्पष्ट । अतिवरिष्ठ विवेकी ॥१८॥ पूजाविधान प्रसिद्ध । बोलिला देवर्षि ’नारद’ । अंगिराचा पुत्र अगाध । ’देवगुरु’ प्रबुद्ध हेंचि बोले ॥१९॥ जो ’व्यास’ सत्यवती सुत । जो कां नारायण मूर्तिमंत । जेणें प्रकट केला वेदार्थ । जो विख्यात महाकवि ॥२०॥ पुराणकविकर्ता तो साङग । यालागीं ’व्यासोच्छिष्टमिदं जग’ । तेणेंही भगवत्पूजामार्ग । हा क्रियायोग बोलिजे ॥२१॥ असो इतरांची चावटी । जो पितामह सकळ सृष्टी । जो जन्मला विष्णूच्या पोटीं । तेणेंही या गोष्टी दृढ केल्या ॥२२॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ३ रा
निःसृतं ते मुखाम्भोजाद्यदाह भगवानजः । पुत्रेभ्यो भृगुमुख्येभ्यो, देव्यै च भगवान भवः ॥३॥
तुवांचि कल्पाचिया आदीं । हेचि पूजाविधानविधी । उपदेशिला पुत्रबुद्धीं । स्वयें त्रिशुद्धी विधाता ॥२३॥ तेणेंही कल्पादीसीं आपण । नाभिकमळासनीं बैसोन । भृगुकश्यपादि पुत्रांसी जाण । हें पूजाविधान उपदेशी ॥२४॥ श्रीमहादेवेंही आपण । हें क्रियायोगविधिविधान । भावें भवानीसी जाण । केलें निरुपण एकांतीं ॥२५॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ४ था
एतद्वै सर्ववर्णानामाश्रमाणां च संमतम् । श्रेयसामुत्तमं मन्ये, स्त्रीशूद्राणां च मानद ॥४॥
एवं श्रेष्ठपरंपरा । तुवां प्रकट केली दीनोद्धारा । दीनदयाळु तूं खरा । याही विचारा अवधारीं ॥२६॥ आश्रमधर्मविधिविधान । तेथ अधिकारी द्विजन्मे जन । त्यांसी कर्मबाधा बाधी गहन । गुंतले ब्राह्मण कर्मठत्वें ॥२७॥ तैसें नव्हे तुझें भजन । भजनाधिकारी सर्व वर्ण । दीनोद्धारी भजन पूर्ण । स्त्रिया शूद्रजन उद्धरिले ॥२८॥ कर्मीं गुंतले उत्तमोत्तम । भजनें उद्धरिले अधमाधम । भजनें सर्वांसही सुगम । भजनें स्वधर्मसार्थक ॥२९॥ भजनमहिमा निःसीम । अधमा पदवी उत्तमोत्तम । भजनहीन जे उत्तम । ते अधमाधम स्वयें होती ॥३०॥ सर्व वर्ण आणि आश्रम । भगवद्भजनें गति उत्तम । हेंचि भक्तीचें निजवर्म । भक्त निष्काम जाणती ॥३१॥ करुनियां भगवद्भक्ती । भक्त स्वयें भगवद्रूप होती । यालागीं भक्तांतें श्रीपती । अतिप्रीतीं मानिसी ॥३२॥ तुझें भजनपूजन करितां । तूं निजभक्तांचा होसी त्राता । तूंचि भक्तांसी सन्मान-दाता । ते पूजनकथा मज सांग ॥३३॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ५ वा
एतत्कमलपत्राक्ष, कर्मबन्धविमोचनम् । भक्ताय चानुरक्ताय, ब्रूहि विश्वेश्वरेश्वर ॥५॥
कमळनाभि नारायणा । भक्तविश्राम कमळवदना । कमलालया कमलनयना । विनंती श्रीकृष्णा अवधारीं ॥३४॥ तुवां पाहिल्या कृपादृष्टीं । तत्काळ पैं उठाउठीं । सुटती कर्मबंधाच्या गांठी । स्वानंदपुष्टी निजभक्तां ॥३५॥ जेवीं घृताचें कठिणपण । क्षणें विरवी सूर्यकिरण । तेवीं कर्मबंधा निर्दळपण । तुझें कृपावलोकन करी कृष्णा ॥३६॥ कां सैंधवाचा महागिरी । जेवीं विरे सिंधूमाझारीं । तेवीं कर्मबंधा बोहरी । तुझी कृपा करी श्रीकृष्णा ॥३७॥ तुझी झालिया कृपादृष्टी । कर्माकर्मांसी पडे तुटी । जेवीं सूर्योदयासाठीं । नातुडे भेटीं खद्योता ॥३८॥ तमीं दाटती खद्योतकोडी । तेवीं अज्ञानीं कर्माची आडाडी । तुझा कृपासूर्य जोडल्या जोडी । कर्में जाती बापुडीं विरोनी ॥३९॥ ऐशिया निष्कर्म कृपायुक्त । तुझे नांदती निजभक्त । जे कां विषयीं अतिविरक्त । सदा अनुरक्त हरिचरणीं ॥४०॥ तें पूर्णकृपेचें आयतन । तुझें भजनपूजाविधान । तें मज सांग कृपा करुन । मी अतिदिन पैं तुझें ॥४१॥ म्हणसी तुज हा अधिकार नाहीं । परी मी शरण आलों तुज पाहीं । शरणागताची तुझ्या ठायीं । उपेक्षा नाहीं श्रीकृष्णा ॥४२॥ तुवां उद्धरिलें पशु-गीध-गजांसी । गणिके तारिलें कुंटणीसी । तेचि कृपा करीं आम्हांसी । हृषीकेशी कृपाळुवा ॥४३॥ म्हणसी ’ब्रह्मा शिव असतां सृष्टीं । मजचि पुसायाची श्रद्धा मोठी । कैसेनि पां वाढली पोटीं’। ऐक ते गोठी सांगेन ॥४४॥ ब्रह्मा जगाचा कर्ता होये । तोही विसरला निजात्मसोये । तो तुझ्या पोटा येऊनि पाहें । निजज्ञान लाहे तुझेनि ॥४५॥ शिव पायवणी वाहे माथां । तुझें नाम सदा जपतां । तुझे कृपेस्तव तत्त्वतां । तोही निजात्मता पावला ॥४६॥ यालागीं तूं ईश्वराचा ईश्वर । नियंत्या नियंता सवश्वर । विश्वीं विश्वात्मा विश्वंभर । विश्वेश्वर तूं कृष्णा ॥४७॥ यापरी तूं ज्ञानविधी । पूण बोधाचा उदधी । जेणें होय निजात्मसिद्धी । ते पूजाविधी मज सांग ॥४८॥ ऐसा भक्तवचनें तो संतोषला । पूर्ण निजबोधें द्रवला । निजात्मकृपा कळवळला । काय बोलिला श्रीकृष्ण ॥४९॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ६ वा
श्रीभगवानुवाच - नह्यन्तोऽनन्तपारस्य कर्मकाण्डस्य चोद्धव । संक्षिप्तं वर्णयिष्यामि यथावदनुपूर्वशः ॥६॥
ज्याचें ऐकतां वचन । वेदवाक्या पडे मौन । ज्याची करितां आठवण । मनपणा मन स्वयें मुके ॥५०॥ जो वेदार्थप्रकाशक । जो अर्काचा आदि अर्क । तो उद्धवासी यदुनायक । स्वमुखें देख बोलत ॥५१॥ आगमनिगमोक्तप्रकार । माझी पूजाविधी सविस्तर । सांगतां अनंत अपार । न कळे पार ब्रह्मादिकां ॥५२॥ उद्धवा ऐक पां तत्त्वतां । मी देवादिदेव झालों वक्ता । तरी पूजाविधानकथा । समूळ सर्वथा न सांगवे ॥५३॥ जरी झाले अतिसज्ञान । तरी पूजाविधिविधान । सांगावया समर्थपण । सर्वथा जाण असेना ॥५४॥ एवं पूर्वोक्तप्रकार । आगमनिगमनिजसार । निवडूनि संक्षेपाकार । तुज मी साचार सांगेन ॥५५॥ पूजाविधिनिजसार । त्रिविध विधान त्रिप्रकार । ऐक त्याचाही विचार । विधिउपचारविभागें ॥५६॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ७ वा
वैदिकस्तान्त्रिको मिश्र, इति मे त्रिविधो मखः । त्रयाणामीप्सितेनैव, विधिना मां समर्चयेत् ॥७॥
वेदींचे मंत्र वेदींचें अंग । वेदोक्त माझी पूजा साङग । या नांव गा ’वैदिक’ मार्ग । आगमप्रयोग तो ऐक ॥५७॥ आगममंत्र आगमचि अंग । माझी आगमोक्त पूजा साङग । या नांव गा ’तांत्रिक’ मार्ग । मिश्रप्रसंग तो ऐक ॥५८॥ वेदींचे मंत्र तंत्रींचें अंग । एवं मिश्रित उभय भाग । माझी पूजा निपजे साङग । ’मिश्र’ मार्ग या नांव ॥५९॥ हे त्रिविधविधि पूजा साङग । तो जाण माझा ’त्रिविध’ याग । येणें मी संतोषें श्रीरंग । पार्श्वदेशीं साङग सपरिवार ॥६०॥ ऐसें माझें त्रिविध भजन । जेथ ज्याची श्रद्धा पूर्ण । त्या विधीं करितां पूजन । मज तृप्ति समान भावार्थें ॥६१॥ भावार्थें जें माझें पूजन । तेणें मी संतृप्त जनार्दन । हा आगमोक्त यज्ञ संपूर्ण । त्रिविध लक्षण समसाम्यें ॥६२॥ वैदिकादि त्रिविध गती । पूजितां तृप्त मी श्रीपती । पूजाधिकाराची स्थिती । ऐक तुजप्रती सांगेन ॥६३॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ८ वा
यदा स्वनिगमेनोक्तं, द्विजत्वं प्राप्य पूरुषः । यथा यजेत मां भक्त्या , श्रद्धया तं निबोध मे ॥८॥
द्विजन्मे जे तिन्ही वर्ण । त्यांचें आधिकारलक्षण । गर्भाष्टमीं उपनयन । तैं अधिकार पूर्ण ब्राह्मणा ॥६४॥ क्षत्रियांचा अधिकार शुद्ध । बारा वर्षां व्रतबंध । सोळा वर्षां प्रसिद्ध । व्रतबंध वैश्यासी ॥६५॥ गायत्री उपदेश पावोन । दुसरें जन्म उपनयन । या लागीं ’सवित्र’ जन्म जाण । द्विजन्मे त्रिवर्ण वेदोक्तविधी ॥६६॥ वेदोक्त अधिकारलक्षण । या नांव उद्धवा जाण । आतां माझें पूजाविधिस्थान । ऐक संपूर्ण निजभक्ता ॥६७॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ९ वा
अर्चायां स्थण्डिलेऽग्नौ वा, सूर्ये वाऽप्सु हृदि द्विजे । द्रव्येण भक्तियुक्तोऽर्चेत्, स्वगुरुं माममायया ॥९॥
माझें पूजाअधिष्ठान । अष्टविध पूजास्थान । त्याचेंही निजलक्षण । ऊणखूण ते ऐक ॥६८॥ प्रिय ’प्रतिमा’ पूजास्थान । हें माझें प्रथम अधिष्ठान । कां पृथ्वीतळीं ’स्थंडिलीं’ जाण । पूजास्थान दुसरें ॥६९॥ ’अग्नीचें तेज’ स्वरुप माझें । तें पूजास्थान जाण तिजें । ’सूर्यमंडळीं’ जे पूजा कीजे । तें चवथें माझें पूजास्थान ॥७०॥ ’उदकीं’ जें माझें पूजन । तें पांचवें पूजास्थान । ’हृदयीं’ जें माझें आवाहन । तें पूजास्थान सहावें ॥७१॥ शालिग्राम केवळ अचेतन । ’ब्राह्मण’ माझें स्वरुप सचेतन । तें अखंडत्वें ब्रह्मपूर्ण । पूजासन्मान षोडशोपचारें ॥७२॥ ब्राह्मणीं ज्याचा ब्रह्मभावो । तो परम भाग्याचा स्वयमेवो । ब्रह्मादिकां पूज्य पहा हो । मी देवाधिदेवो स्वयें वंदीं ॥७३॥ सकळ पूज्यांमाजीं जाण । मुख्यत्वें पूज्य ब्राह्मण । तें सातवें पूजास्थान । उद्धवा जाण अतिश्रेष्ठ ॥७४॥ सकळ पूज्यां पूज्यत्वें पूजा । जो वरिष्ठां वरिष्ठ वोजा । जो विनटता आत्मा माझा । वंद्य ’गुरुराजा’ सर्वांसी ॥७५॥ ज्याचे सद्भावें धरितां चरण । मी सुखावें ब्रह्म पूर्ण । ज्याचें मद्रूपें करितां स्तवन । मी परमात्मा जाण उल्हासें ॥७६॥ सद्गुरुचें नामस्मरण । निर्दळी भवभय दारुण । निवारोनी जन्ममरण । निववी संपूर्ण निजबोधें ॥७७॥ तो मी परमात्मा नारायण । गुरुरुपें प्रकटोनि जाण । परब्रह्माचें पूर्णपण । शिष्यद्वारा संपूर्ण प्रकाशक ॥७८॥ ब्रह्माचें परब्रह्मपण । सद्गुरुचेनि सत्य जाण । एव्हडें अगाध महिमान । अतिगहन गुरुचें ॥७९॥ एवं ’सद्गुरु’ ज्ञानधन । जो हरिहरां वंद्य पूर्ण । तो माझें सद्रूप अधिष्ठान । हें पूजास्थान आठवें ॥८०॥ हें आठवें पूजास्थान । अखंड आठवे आठवण । तेणें आठवें साङग संपूर्ण । उद्धवा जाण मी पूजिलों ॥८१॥ एवं हीं आठही पूजास्थानें । तुज सांगितलीं सुलक्षणें । तेथलीं पूजेचीं लक्षणें । तेही भिन्नपणें सांगेन ॥८२॥ सकळ अधिष्ठानां गोडपण । जें पूजनीं होय संपूर्ण । तें पूजेचें मुख्य लक्षण । निजवर्म खूण ते ऐक ॥८३॥ सांडूनि लोकरंजव्यापार । त्यजूनि दांभिक उपचार । दवडूनि शठत्वाचा व्यवहार । भजनतत्पर सद्भावें ॥८४॥ ही अष्टौ महापूजास्थानें । येथ ’अमायिक’ जें जें भजन । तें तें अतिगोड पूजन । उद्धवा जाण निश्चित ॥८५॥ एथ निष्कपट जे जे सेवा । ते ते अतिवल्लभ देवाधिदेवा । आतां पूजाविधि आघवा । ऐक बरवा सांगेन ॥८६॥
एकनाथी भागवत - श्लोक १० वा
पूर्वं स्नानं प्रकुर्वीत, धौतदन्तोऽङगशुद्धये । उभयैरपि च स्नानं,मन्त्रैर्मृद्रहणादिभिः ॥१०॥
मळत्याग दंतधावन । यथाकाळीं करुनि जाण । देहशुद्धयर्थ करावें स्नान । मृत्तिकाग्रहण पूर्वक ॥८७॥ ऐसें झालिया मळत्यागस्नान । मग करावें मंत्रस्नान । वैदिक तांत्रिक विधान। दीक्षाग्रहण यथाविधि ॥८८॥ जैसा सद्गुरुसंप्रदावो । तैसा चालवावा आम्नावो । त्या विधीं स्नान करुनि पाहा हो । निर्मळ भावो धरावा ॥८९॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ११ वा
सन्धोपास्त्यादिकर्माणि, वेदेनाचोदितानि मे । पूजां तैः कल्पयेत्सम्यक्, सङकल्पः कर्मपावनीम् ॥११॥
वर्णाश्रमनिजविधींसीं । वेदें संध्या बोलिली जैसी । ते ते वर्णाश्रमीं संध्या तैसी । नित्य नैमित्येंसीं करावीं ॥९०॥ वेदोक्त आचरावें सत्कर्म । निःशेष त्यागावें निषिद्ध काम्य । या नांव शुद्ध स्वधर्म । उत्तमोत्तम अधिकारु ॥९१॥ वेदोक्त सांडणें स्वकर्म । हाचि मुख्यत्वें अतिअधर्म । हाता आलिया परब्रह्म । न त्यागितां कर्म स्वयें राहे ॥९२॥ स्वयें स्वधर्म जो सांडणें । तेंचि अधर्माचं मुख्य ठाणें । स्वधर्में चित्तशुद्धि साधणें । यालागीं त्यागणें अहंता ॥९३॥ तेथें स्वधर्मकर्म आचरतां । ऐसा भाव उपजे चित्ता । ’मी नव्हें एथ कर्मकर्ता । फळभोक्ता मी नव्हें’ ॥९४॥ देह जड मूढ अचेतन । त्यासी चेतवी जनीं जनार्दन । तेथ माझें मीपण कर्तेपण । सर्वथा जाण रिघेना ॥९५॥ या बुद्धीं जें कर्माचरण । तें भावार्थें भावीं ब्रह्मार्पण । यापरी निरभिमान । माझें उपासन साधकां ॥९६॥ माझी प्रतिमा पूजाविधान । तें प्रथम माझें पूजास्थान । तें प्रतिमाक्रियालक्षण । ऐक संपूर्ण उद्धवा ॥९७॥
एकनाथी भागवत - श्लोक १२ वा
शैली दारुमयी लौही, लेप्या लेख्या च सैकती । मनोमयी मणिमयी, प्रतिमाष्टविधा स्मृता ॥१२॥
अष्टधा प्रतिमास्थिती । ज्या पूजितां सद्यःश्रेय देती । ऐशिया प्रतिमांची जाती । ऐक तुजप्रती सांगेन ॥९८॥ गंडक्यादि ’शिळामूर्ती’ । कां दारु मांदार ब्रह्म ’काष्ठमूर्ती’ । अथवा सुवर्णादि ’धातुमूर्ती’ । सद्यः फळती साधकां ॥९९॥ मृत्तिकाकापडकीटणमूर्ती । या नांव ’लेप्या’ म्हणिजेती । कां स्थंडिलीं लिहिल्या अतिप्रतीं । त्या ’लेख्या’ मूर्ती पूजकां ॥१००॥ वाळुवेची जे केली मूर्ती । ती नांव ’सिकतामूर्ति’ म्हणती । तेही पूज्य गा निश्चितीं । सुवर्णमूर्तीसमान ॥१॥ मूर्ति ’रत्नतमयी’ सोज्ज्वळ । हिरा मरकत इंद्रनीळ । पद्मराम मुक्ताफळ । या मूर्ति केवळ अतिपूज्य ॥२॥ मूर्तींमाजीं अतिप्राधान्य । ’मनोमयी’ मूर्ति पावन । जिचें करितां उपासन । समाधान साधकां ॥३॥ तेंचि प्रतिमापूजाविधान । स्थावरजंगमलक्षण । तेही अर्थींचें निरुपण । विशद श्रीकृष्ण सांगत ॥४॥
एकनाथी भागवत - श्लोक १३ वा
चलाचलेति द्विविधा, प्रतिष्ठा जीवमन्दिरम् । उद्वासावाहने न स्तः, स्थिरायामुद्धवार्चने ॥१३॥
अचेतनाचेतनप्रकार । जडातें जीववी साचार । ’जीव’ शब्दें चिन्मात्र । मुख्य परमेश्वर बोलिजे ॥५॥ भक्तभावार्थें साचा । त्या जीवाचें निजमंदिर । प्रतिमा जंगम-स्थावर । आगमशास्त्रसंमतें ॥६॥ तेथें स्थावरमूर्तिपूजन । साधकें करितां आपण । न लगे आवाहनविसर्जन । तेथ अधिष्ठान स्वयंभ ॥७॥
एकनाथी भागवत - श्लोक १४ वा
अस्थिरायां विकल्पः स्यात्, स्थण्डिले तु भवेद्द्वयम् । स्नपनं त्वविलेप्यायामन्यत्र परिमार्जनम् ॥१४॥
जंगम प्रतिमांच्या ठायीं । आवाहन विसर्जन पाहीं । एकीं आहे एकीं नाहीं । ऐक तेही विभाग ॥८॥ शालग्राममूर्तीसी जाण । स्वयंभ माझें अधिष्ठान । तेथ आवाहनविसर्जन । सर्वथा जाण लागेना ॥९॥ शालग्रामाचा कुटका । ज्याचे पूजेसी आहे फुटका । तेथ परमात्मा निजसखा । सर्वदा देखा नांदत ॥११०॥ इतर मूर्ती जंगमा जाण । तेथ आवाहनविसर्जन । साक्षेपें करावें आपण । हें विधिविधान आगमोक्त ॥११॥ स्थंडिलीं मूर्तिआवाहन । सवेंचि पूजांतीं विसर्जन । हें उभय भावनाविधान । स्थंडिलीं जाण आवश्यक ॥१२॥ आपले हृदयींचा चिद्धन । मूर्तीमाजीं कीजे आवाहन । पूजांतीं करुनि विसर्जन । देव हृदयीं जाण ठेवावा ॥१३॥ एथ आपणचि ब्रह्म परिपूर्ण । हेंचि व्हावया निजस्मरण । आवाहनविसर्जनें जाण । निजात्म आठवण साधका ॥१४॥ हा आगमींचा निजात्मभावो । आपणचि आपला देवो । आपला आपण पूजक पहा हो । हा निजात्म-आठवो निजपूजे ॥१५॥ ’देव होऊनि देव पूजिजे’ । हें निजात्मता गोड खाजें । उपासनाकांड-व्याजें । उद्धवासी दीजे श्रीकृष्णें ॥१६॥ हे निजात्मता निजगोडी । प्रतिपदीं न लभतां रोकडी । उपासना-तडातोडी । कोण कोरडी सोशील ॥१७॥ हें आगमींचें निजगुह्य जाण । प्रतिपादीं सुखसंपन्न । साधक स्वयें होती चिद्धन । तें हें उपासन उद्धवा ॥१८॥ ऐसें ऐकतां कृष्णवचन । उद्धव स्वानंदें झाला पूर्ण । धांवोनि धरिले श्रीकृष्णचरण । म्हणे समूळ निरुपण मज सांग ॥१९॥ तंव देव म्हणे स्थिर राहें । जें हें आगमोक्त गुह्य आहे । तें माझे कृपेंवीण पाहें । प्राप्त नोहे साधकां ॥१२०॥ आगमोक्त गुह्य गहन । असो हें माझें गुप्तधन । तुवां पुशिलें पूजाविधान । ऐक सावधान उद्धवा ॥२१॥ लेप्या लेख्या ज्या मूर्ति जाण । त्यांसीं करावेंना स्नान । इतरां मूर्तीसी स्नपन । यथाविधान करावें ॥२२॥
एकनाथी भागवत - श्लोक १५ वा
द्रव्यैः प्रसिद्धैर्मद्यागः, प्रतिमादिष्वमायिनः । भक्तस्य च यथालब्धैर्हृदि भावेन चैव हि ॥१५॥
पूजक सकाम होय चांग । तैं पूजाद्रव्य व्हावें साङग । पूजासाधन झालिया व्यंग । फळ निर्व्यंग उपजेना ॥२३॥ भक्त निष्काम वाडेंकोडें । तैं पूजाद्रव्याचें सांकडें । सर्वथा कांहीं न पडे । भक्तभाव आवडे भगवंता ॥२४॥ तेथ अनायासें जें प्राप्त । तेणें भगवंत होय तृप्त । तोचि पूजायाग यथोक्त । जाण निश्चित उद्धवा ॥२५॥ निष्कामवृत्तीं फल मूल । दूर्वांकुर कां निर्मळ जळ । इतकेन पूजायाग सकळ । होय अविकळ मद्भावें ॥२६॥ जेथ माझा सद्भाव दृढ । तेथ उपचारांचा कोण पाड । भक्तांचा भावचि मज गोड । तेणें सुख सुरवाड मद्भक्तां ॥२७॥ बाह्य उपचार जे कांहीं । ते प्रतिमामूर्तिपूजेसी पाहीं । मानसपूजेचे तंव ठायीं । वाणी नाहीं उपचारां ॥२८॥ तेथ मनचि होय माझी मूर्ती । मनोमय उपचारसंपत्ती । निर्लोभें जें मज अर्पिती । तेणें मी श्रीपती संतुष्ट ॥२९॥ प्रतिमादि अष्टौ पूजास्थान । यथोक्त पूजेचें विधान । तुज मी साङग सांगेन । ऐक सावधान उद्धवा ॥१३०॥
एकनाथी भागवत - श्लोक १६ वा
स्नानालङकरणं प्रेष्ठमर्चायामेव तूद्धव । स्थण्डिले तत्त्वविन्यासो, वह्नावाज्यप्लुतं हविः ॥१६॥
सूर्ये चाभ्यर्हणं प्रेष्ठं, सलिले सलिलादिभिः । प्रतिमामूर्ति पूजास्थान । ते मूर्तीस जें महास्नपन । या नांव बोलिजे ’स्नान’ । साङग भूषण मुकुटादी ॥३१॥ जे लोकीं उत्तम प्रकार । कां आपणासी जे प्रियकर । जे जे अनर्घ्य अळंकार । तेणें श्रद्धा मी श्रीधर पूजावा ॥३२॥ स्नान भोजन अलंकार । साङग पूजा सपरिकर । हा प्रतिमा पूजाप्रकार । ऐक विचार स्थंडिलाचा ॥३३॥ स्थंडिलीं जें पूजास्थान । तेथ तत्त्वांचें धरोनि ध्यान । करावें तत्त्वविन्यासलेखन । पूजाविधान या हेतू ॥३४॥ आत्मतत्त्वादि तत्त्वविवंच । स्थंडिलीं विवंचूनि साच । हृदय शिर शिखा कवच । नेत्र अस्त्र दिशंच निजपूजा ॥३५॥ अग्नीचे ठायीं जें पूजन । तेथ माझें करुनि ध्यान । आज्यप्लुत हविहवन । हें पूजाविधान अग्नीचें ॥३६॥ अग्नि देवांचें वदन । येणें विश्वासें संपूर्ण । हविर्द्रव्य करितां हवन । ’अग्निपूजन’ या हेतू ॥३७॥ सूर्याच्या ठायीं प्रकाशमान । मंडळात्मा सूर्यनारायण । तेथ सौरमंत्रें उपस्थान । पूजाविधान या हेतू ॥३८॥ विचारितां श्रुतीचा अर्थ । ’आपोनारायण’ साक्षात् । येथ पूजाविधान यथोक्त । जळीं जळयुक्त तर्पण ॥३९॥ ’हृदयीं ’ जें माझें पूजास्थान । तेथें मनें मनाचें अर्चन । मनोमय मूर्ति संपूर्ण । पूजाविधान मानसिक ॥१४०॥ माझें मुख्यत्वें अधिष्ठान । ब्रह्ममुर्ति जे ’ब्राह्मण’ । तेथील जें पूजाविधान । आज्ञापालन दासत्वें ॥४१॥ ब्रह्मासी ज्याचेनि ब्रह्मपण । तो ’सद्गुरु’ माझें पूजास्थान । सर्वार्थीं श्रेष्ठ पावन । तेथील पूजन तें ऐसें ॥४२॥ जीवें सर्वस्वेंसीं आपण । त्यासी रिघावें अनन्य शरण । त्याच्या वचनासी प्राण । निश्चयें जाण विकावा ॥४३॥ गुरुची नीचसेवा सेवन । आवडीं करणें आपण । हेंचि तेथील पूजाविधान । येणें सुखसंपन्न साधक ॥४४॥ सद्गुरुसेवा करितां पाहीं । ब्रह्मसायुज्य लागे पायीं । गुरुसेवेपरतें कांहीं । श्रेष्ठ नाहीं साधन ॥४५॥ सद्गुरुस्वरुप तें जाण । अखंडत्वें ब्रह्म पूर्ण । तेथें आवाहन विसर्जन । सर्वथा आपण न करावें ॥४६॥ निष्कपटभावें संपूर्ण । सद्गुरुसी जो अनन्य शरण । त्याचे मीही वंदीं चरण । येथवरी जाण तो धन्य ॥४७॥ निर्लोभभावें सहज । पूजितां तोषे अधोक्षज । त्या भावाचें निजगुज । स्वयें यदुराज सांगत ॥४८॥
एकनाथी भागवत - श्लोक १७ व १८ वा
श्रद्धयोपाहृतं प्रेष्ठं, भक्तेन मम वार्यपि ॥१७॥
भूर्यप्यभक्तोपहृतं, न मे तोषाय कल्पते । गन्धो धूपः सुमनसो, दीपोऽन्नाद्यं च किं पुनः ॥१८॥
माझ्या ठायीं अतिप्रीतीं । श्रद्धायुक्त अनन्य भक्तीं । भक्त ’भावें’ जळ अर्पिती । तेणें मी श्रीपति सुखावें ॥४९॥ तो जळबिंदु यथासुखें । म्यां मुखीं झेलिजे आदिपुरुखें । तंव भक्तभावाचेनि हरिखें । मी सुखरुप सुखें सुखावें देख ॥१५०॥ माझें त्रैलोक्यासी सुख । ऐसा मीही सुखरुप देख । त्या मज होय परम संतोख । भाविकांचें उदक सेवितां ॥५१॥ त्या जळबिंदूचिया साठीं । रमा नावडे गोमटी । ब्रह्मा जन्मला माझे पोटीं । तोही शेवटीं नावडे ॥५२॥ भाविकांचेनि उदकलेखें । मज वैकुंठही जालें फिकें । शेषशयनींचीं निद्रासुखें । त्यांचींही तुकें उतरलीं ॥५३॥ भाविकांच्या उदकापुढें । मज आणिक कांहीं नावडे । तेथही गंधादि पूजा जोडे । नैवेद्य चोखडे रसयुक्त ॥५४॥ ते पूजेचिये सुखप्राप्ती । उपमा नाहीं त्रिजगतीं । ऐसा भाविकांचिये भक्तीं । मी श्रीपती सुखावें ॥५५॥ भावें करितां भगवद्भक्ती । ’मी कृतकृत्य झालों निश्चितीं’ । ऐशिया निश्चयें जो भावार्थी । त्याचेनि जळें संतृप्ति मज होय ॥५६॥ येर जो अभक्त दंभस्थितीं । जीवीं द्रव्याशा बाह्य विभक्ती । लौकिकप्रतिष्ठेपुरती । माझी भक्ति जो मिरवी ॥५७॥ ऐशिया अभक्ताचिया स्थितीं । छत्र चामर गजसंपत्ती । मज अर्पितांही अभक्तीं । सुखलेश चित्तीं उपजेना ॥५८॥ क्षीरसागर निवडी राजहंस । तेथ निसूं दीधला कापुस । तेवीं अभक्तभजनीं संतोष । मी हृषीकेश पावेना ॥५९॥ कागाची गायनकळा । जेवीं तोषेना किन्नर शाळा । तेवीं अभक्ताची भजनलीला । माझी चित्कळा तोषेना ॥१६०॥ जेवीं रजस्वलेचें । पक्वान्न । उत्तम परी तें अतिहीन । तेवीं अभक्तांचें भजन । कदा जनार्दन स्पर्शेना ॥६१॥ ज्या भजना नातळे नारायण । ऐसें जें अभक्तांचें भजन । तेणें भजनें जनार्दन । अणुमात्र जाण तोषेना ॥६२॥ एवं भक्ताभक्तभजनमार्ग । दावूनि अधिकाराचे भाग । आतां समूळ पूजामार्ग । साङग श्रीकृष्ण सांगत ॥६३॥
एकनाथी भागवत - श्लोक १९ वा
शुचिः सम्भृतसम्भारः, प्राग्दर्भैः कल्पितासनः । आसीनः प्रागुदग्वाऽर्चेदर्चायामथ संमुखः ॥१९॥
करुनि मलस्नान आपण । वैदिक तांत्रिक मंत्रस्नान । सारुनि नित्यविधान । ’शुचित्वपण’ या नांव ॥६४॥ मग देवपूजासंभार । शोधूनि करावे पवित्र । यथास्थानीं पूजाप्रकार । गंधादि उपचार ठेवावे ॥६५॥ श्वेतकंबल चैलाजिन । पूर्वदर्भाग्रीं आसन । पूर्वामुख बैसावें आपण । अथवा जाण उदङ्मुख ॥६६॥ स्थावरमूर्ती पूजितां देख । आसन करावें मूर्तिसंमुख । हा आसनविधि निर्दोख । पूजान्यासादिक हरि सांगे ॥६७॥
एकनाथी भागवत - श्लोक २० वा
कृतन्यासः कृतन्यासां, मदर्चां पाणिना मृजेत् । कलशं प्रोक्षणीयं च, यथावदुपसाधयेत् ॥२०॥
विधियुक्त घालूनि आसन । गुरुसी करावें नमन । परमगुरु-परमेष्ठीसी जाण । करावें अभिवंदन अतिप्रीतीं ॥६८॥ जो मंत्र प्राप्त आपणांस । त्या मंत्राचे देहीं करावे न्यास । मंत्रमूर्ति आणोनि ध्यानास । पूजा ’मानस’ करावी ॥६९॥ जे मूर्ति आली ध्यानासी । तेचि आणावया प्रतिमेसी । हातीं धरोनिया अर्चेसी । करावें न्यासासी प्रतिमाअंगीं ॥१७०॥ कलश आणि प्रोक्षणी जाण । साधावीं यथाविधान । जळें करोनिया पूर्ण । दूर्वादि चंदन द्रव्ययुक्त ॥७१॥
एकनाथी भागवत - श्लोक २१ वा
तदद्भिर्देवयजनं, द्रव्याण्यात्मानमेव च । प्रोक्ष्य पात्राणि त्रीण्यद्भिस्तैस्तैर्द्रव्यैश्च साधंयेत् ॥२१॥
तें प्रौक्षणपात्रींचें जळ । नखोदकें न करुनी निर्मळ । तेणें पूजासंभार सकळ । कुशाग्रें केवळ प्रोक्षावा ॥७२॥ तेणेंचि प्रोक्षावें देवसदन । आपणासी करावें प्रोक्षण । प्रोक्षोनि देवपूजास्थान । पूजाविधान मांडावें ॥७३॥ पाद्य-अर्घ्य-आचमनीयें । तदर्थ मांडावीं पात्रत्रयें । जळें पूर्ण करुनि पाहें । भिन्न द्रव्य आहे पात्रत्रयासी ॥७४॥ श्यामाक-दूर्वा-अब्ज-विष्णुकांता । ’पाद्यपात्रीं’ हे द्रव्यशुद्धता । गंध पुष्प फल अक्षता । एवं कुशाग्रता ’अर्घ्यपात्रीं’ ॥७५॥ एका वाला जातीफळ । लवंग कर्पूर कंकोळ । ’आचमनपात्रीं’ हा द्रव्यमेळ । शुद्ध जळ समयुक्त ॥७६॥
एकनाथी भागवत - श्लोक २२ वा
पाद्यार्घ्याचमनीयार्थं त्रीणि पात्राणि देशिकः । हृदा शीर्ष्णाऽथ शिखया, गायत्र्या चाभिमन्त्रयेत् ॥२२॥
गुरुमंत्रदीक्षा जैसी ज्यासी । तोचि निजमार्ग शिष्यासी । तेणें पाद्यादि तिहीं पात्रांसी । संप्रदायेंसी मांडावें ॥७७॥ पाद्य द्यावें हृदयमंत्रें । अर्घ्य अर्पावें शिरोमंत्रें । आचमन द्यावें शिखामंत्रें । गुरुसंस्कारें आगमोक्त ॥७८॥ तेंचि तिनी पात्रें जाण । गायत्रीमंत्रें आपण । अभिमंत्रोनियां पूर्ण । देवार्पण करावीं ॥७९॥ गुरुसंप्रदाय नेटक । यालागीं त्यातें ’देशिक’ । स्वयें बोलिला यदुनायक । दीक्षाविवेक निजद्रष्टा ॥१८०॥ आगमशास्त्रींचा निजमार्ग । भूतशुद्धि प्राणप्रतिष्ठायोग । तेणेंचि अन्वयें श्रीरंग । श्र्लोकार्थें साङग सांगत ॥८१॥
एकनाथी भागवत - श्लोक २३ वा
पिण्डे वाय्वग्निसंशुद्धे, हृत्पद्मस्थां परां मम । अण्वीं जीवकलां ध्यायेन्नादांते सिद्धभाविताम् ॥२३॥
वायुबीजें आवाहूनी । पिंगला प्राण पूरुनी । तोचि कुंभकें स्तंभूनि । मात्राधारणीं धरावा ॥८२॥ वायु जो धारणा धरावा । तो जंव फुटेना अव्हासव्हा । तंवचि वरी निरोधावा । मग रेचावा शनैःशनैः ॥८३॥ ऐसें करितां प्राणधारण । स्वयें कल्पावें शरीरशोषण । शरीर शोषलें मानूनि जाण । देहदहन मांडावें ॥८४॥ आधारस्थित जो अग्नी । तो अग्निबीजें चेतवूनी । तोचि देह लावूनि दहनीं । भस्म मानूनी निजदेह ॥८५॥ देह दहनें अतिसंतप्त । तेथ चंद्रबीजें चंद्रामृत । आणोनि निववावे समस्त । नवा देह तेथ कल्पावा ॥८६॥ देह कल्पावा जो एथ । पूर्ण पाटव्य इंद्रिययुक्त । त्याच्या हृदयपद्माआंत । अण्वी जीवकळा तेथ पहावी माझी ॥८७॥ माझी जीवकळा परम । सूक्ष्माहूनि अति सूक्ष्म । यालागीं ’अण्वी’ तिचें नाम । विश्रामधाम जगाचें ॥८८॥ अकार उकार मकारस्थिती । यांतें प्रकाशे अण्वी जीवज्योती । ते तंव शब्दाहूनि परती । योगीं नादांतीं लक्षिजे ॥८९॥ ते देहीं सबाह्य परिपूर्ण । असोनि सूक्ष्मत्वें अलक्ष्य जाण । तीतें हृत्पद्मीं योगिजन । लक्षिती आसनप्राणायामें ॥१९०॥ ते अण्वी जीवकळा अव्यक्त । तीतें करोनियां व्यक्त । योगी निजभावनायुक्त । हृदयीं चिंतित महामूर्ती ॥९१॥ ’नार’ जीवसमूह जाण । त्यांचें जें आयतनस्थान । ते महामूर्ति श्रीनारायण । हृदयीं सज्जन चिंतिती ॥९२॥
एकनाथी भागवत - श्लोक २४ वा
तयाऽऽत्मभूतया पिण्डे, व्याप्ते संपूज्य तन्मयः । आबाह्यार्चादिषु स्थाप्य, न्यस्ताङगं मां प्रपूजयेत् ॥२४॥
जेवीं गृह प्रकाशी दीपस्थिती । तेवीं देह प्रकाशी जीवज्योती । ते सांगोपांग माझी मूर्ती । हृदयीं चिंतिती साकार ॥९३॥ जेवीं तूप तूपपणें थिजलें । तेंचि अवर्ण वर्णव्यक्ती आलें । तेवीं चैतन्य माझें मुसावलें । लीलाविग्रहें झालें साकार ॥९४॥ ऐशी ते माझी सगुण मूर्ती । चिन्मात्रतेजें हृदयदीप्ती । तिनें व्यापूनि देहाची स्थिती । चित्तीं निजभक्ती उपजवी ॥९५॥ देह जड मूढ अचेतन । तेथ मूर्ति प्रकटोनि चिद्धन । अचेतना करोनि सचेतन । करवी निजभजन उल्हासें ॥९६॥ जेवीं हरणुलीचें सोंग जाण । हरिणीरुपें नाचे आपण । तेवीं भक्तभावें नारायण । भजनपूजन स्वयें कर्ता ॥९७॥ यापरी अभेदभजन । मूर्ति पूजितां चिद्धन । पूज्य पूजक हे आठवण । सहजें जाण मावळे ॥९८॥ मावळल्या हा भजनभेद । उल्हासे भक्तीचा अभेदबोध । हा गुरुमार्ग अतिशुद्ध । प्रिय प्रसिद्ध मजलागीं ॥९९॥ जेथ माझी अभेदभक्ती । तेथ मी सर्वस्वें श्रीपती । आतुडलों भक्तांच्या हातीं । स्वानंदप्रीती उल्हासें ॥२००॥ जेवीं कां अफाट मेघजळा । धरण बांधोनि घालिजे तळां । तेवीं मज अनंताचा एकवळा । अभेदभजनाला आतुडे ॥१॥ अडवीं वर्षलें सैरा जळ । तेणें नुपजेचि उत्तम फळ । तेंचि तळां भरलिया प्रबळ । तेणें पिकती केवळ राजागरें ॥२॥ तैसें माझें स्वरुप वाडेंकोडें । अभेदभक्तांमाजीं आतुडे । तैं ब्रह्मानंदें गोंधळ पडे । शीग चढे भक्तीची ॥३॥ अभेदभक्तांच्या द्वारापाशीं । तीर्थें येती पवित्र व्हावयासी । सुरनर लागती पायांसी । मी हृषीकेशी त्यांमाजीं ॥४॥ अभेदभक्तांपाशीं देख । सकळ तीर्थें होती निर्दोख । भक्तीचें माहेर तें आवश्यक । मजही सुख त्यांचेनी ॥५॥ अभेद जे क्रियास्थिती । या नांव माझी उत्तम भक्ती । ऐसा अतिउल्हासें श्रीपती । उद्धवाप्रती बोलत ॥६॥ अभेदभक्ती वाडेंकोडें । श्रीकृष्ण सांगे उद्धवापुढें । कथा राहिली येरीकडे । तेंही धडफुडें स्मरेना ॥७॥ देव विसरला निरुपण । तंव उद्धवासी बाणली खूण । तोही विसरला उद्धवपण । कृष्णा कृष्णपण नाठवे ॥८॥ अभेदभजनाचा हरिख । देव भक्त झाले एक । दोघां पडोनि ठेलें ठक । परम सुख पावले ॥९॥ उद्धव निजबोधें परिपूर्ण । तरी पूजाविधानप्रश्न । एथ करावया काय कारण । ऐशी आशंका मन कल्पील ॥२१०॥ तरी उद्धवाच्या चित्तीं । उगा राहतांचि श्रीपती । जाईल निजधामाप्रती । यालागीं प्रश्नोक्ती तो पुसे ॥११॥ उपासनाखंड गुह्यज्ञान । आगमोक्तपूजाविधान । उद्धवमिषें श्रीकृष्ण । वेदार्थ आपण स्वयें बोले ॥१२॥ सकळ वेदार्थ शास्त्रविधी । ग्रंथीं श्रीकृष्ण प्रतिपादी । जैसी श्रद्धा तैसी सिद्धी । व्हावया त्रिशुद्धी साधकां ॥१३॥ असो हे ग्रंथव्युत्पत्ती । ऐकतां अद्वैतभक्ती । उद्धव निवाला निजचित्तीं । तेणें श्रीपति सुखावला ॥१४॥ संतोषें म्हणे श्रीकृष्ण । उद्धवा होईं सावधान । पुढिल पूजाविधान । तुज मी सांगेन यथोक्त ॥१५॥ पूज्य जक एकात्मता ध्यान । करोनियां दृढ धारण । तेंचि बाह्य पूजेलागीं जाण । करावें आवाहन प्रतिमेमाजीं ॥१६॥ प्रतिमेसंमुख आपण । आवाहनमुद्रा दाखवून । माझी चित्कळा संपूर्ण । प्रतिमेसी जाण भावावी ॥१७॥ तेव्हां मूर्तीचें जडपण । निःशेष न देखावें आपण । मूर्ति भावावी चैतन्यघन । मुख्य ’आवाहन’ या नांव ॥१८॥ गुरुमुखें मंत्र निर्दोष । तेणें मंत्रें मूर्तीसी न्यास । करावे सर्वांगीं सावकाश । शास्त्रविन्यास आगमोक्त ॥१९॥ एवं आवाहन संस्थापण । सन्निधि सन्निरोधन । संमुखीकरण स्वायतन । या मुद्रा आपण दावाव्या ॥२२०॥ अवगुंठन संकलीकरण । या अष्टौ मुद्रा दावूनि जाण । मग होऊनि सावधान । पूजाविधान मांडावें ॥२१॥
एकनाथी भागवत - श्लोक २५ व २६ वा
पाद्योपस्पर्शार्हणादीनुपचारान्प्रकल्पयेत् । धर्मादिभिश्च नवभिः कल्पयित्वाऽऽसनं मम ॥२५॥
पद्ममष्टदलं तत्र, कर्णिकाकेसरोज्ज्वलम् । उभाभ्यां वेदतन्त्राभ्यां, मह्यं तूभयसिद्धये ॥२६॥
स्नानमंडप कल्पूनि जाण । तेथ आणावा देव चिद्धन । पाद्म अर्घ्य आचमन । मधुपर्क-विधान करावें ॥२२॥ अभ्यंग अंगमर्दन । पुरुषसूक्तें यथोक्त स्नान । पीतांबरपरिधान । स्नानमंडपीं जाण देवासी ॥२३॥ इतर यथोक्त पूजन । करावें सिंहासनीं संपूर्ण । तें आसन पीठावरण । स्वयें श्रीकृष्ण सांगत ॥२४॥ सिंहासनीं आवरणक्रम । आधारप्रकृति-कूर्म क्षेम । क्षीराब्धि श्वेतद्वीप कल्पद्रुम । मनोरम भावावा ॥२५॥ त्या तळीं रत्नेमंडप नेटक । त्यामाजीं विचित्र पर्यंक । त्या मंचकाचा विवेक । यदुनायक सांगत ॥२६॥ धर्म ज्ञान वैराग्य ऐश्वर्य । हेचि माचवे अतिवर्य । अधर्म अज्ञान अनैश्चर्य । अवैराग्येंसीं पाय गातें चारी ॥२७॥ ईश्वरतत्त्व निजसूत । गुणागुणीं वळोनि तेथ । मंचक विणिला अचुंबित । योगयुक्त महामुद्रा ॥२८॥ त्या मंचकावरी शेषपुटी । शोभे अतिशयेंसीं गोमटी । सहस्त्रफणीं मणितेज उठी । छत्राकार पृष्ठीं झळकत ॥२९॥ शेषपुटीमाजीं निर्मळ । विकासलें रातोत्पळ । सकर्णिक अष्टदळ । शोभे कमळ मनोहर ॥२३०॥ सत्शक्ति कमळकंदमूळ । ज्ञाननाळ त्याचें सरळ । प्रकृति अष्टधा जे सबळ । तेंचि अष्टदळ कमळाचें ॥३१॥ ऐसें कमळ अतिसुंदर । षडविकार तेचि केसर । वैराग्यकर्णिका सधर । मघमघी थोर सुवासें ॥३२॥ पूर्वादि कमळदळीं जाणा । देवता न्यासाव्या त्या त्या स्थाना । विमळा उतकर्षणी आणि ज्ञाना । क्रियाशक्ति जाणा चौथी पैं ॥३३॥ योगा प्रह्वी सत्या ईशाना । कर्णिका योजिजे मध्यस्थाना । कल्पूनि अनुपम रचना । अनुग्रहा जाणा स्थापावी ॥३४॥ आत्मा अंतरात्मा परमात्मा । हा संमुखभाग देवोत्तमा । सत्त्व रज आणि मोह तमा । पुरुषोत्तमा पृष्ठिभाग ॥३५॥ ऐशापरी पीठन्यास । आगमोक्त सावकाश । करुनियां हृषीकेश । सिंहासनास आणावा ॥३६॥ छत्र आणि युग्म चामर । नाना वाद्यें जयजयकार । दावूनि पीठ मुद्रा सधर । आसनीं श्रीधर बैसवावा ॥३७॥ मज सर्वगतासी आवाहन। मज अधिष्ठानासी आसन । मज निर्विकारासी जाण । दाविती आपण विकारमुद्रा ॥३८॥ मज चिद्रूपालागीं लोचन । निःशब्दा कल्पिती श्रवण । मज विश्वमुखासी वदन । निमासुरें जाण भाविती ॥३९॥ मी विश्वांघ्री दों पायीं चालत । मज विश्वबाहूसी चारी हात । मज सर्वगतातें एथ । स्थान भावित एकदेशी ॥२४०॥ मज निरुपचारासी उपचार । मज विदेहासी अळंकार । मज सर्वसमाना अरिमित्र । भावना विचित्र भाविती ॥४१॥ मज अकर्त्या कर्मबंधन । अजासी जन्मनिधन । नित्यतृप्तासी भोजन । निर्गुणा सगुण भाविती ॥४२॥ या अवघियांचा अभिप्रावो । उपासनाकांडनिर्वाहो । जैस जैसा भजनभावो । तैसा मी देवो तयांसी ॥४३॥ मी अवाप्तसकळकाम । परी भक्तप्रेमालागीं सकाम । जैसा भक्तांचा मनोधर्म । तैसा पुरुषोत्तम मी तयां ॥४४॥ भक्त जैसा भावी मातें । मी तैसाचि होयें त्यातें । तो जें जें अर्पी भावार्थें । तें अर्पे मातें सहजचि ॥४५॥ मी सर्वत्र भरलों असें । तेथ जो जेथ मज उद्देशें । भक्त भावार्थें अर्पूं बैसे । तें अर्पे अनायासें सहजें मज ॥४६॥ मी सर्वत्र देवाधिदेव । तैसा प्राणियांचा नव्हे भाव । यालागीं भक्तांचा जेथ सद्भाव । तेथ मी देव सहजेंचि ॥४७॥ यालागीं वाडेंकोडें । भक्तभावार्थ मज आवडे । भक्तभावाहूनि पुढें । वैकुंठ नावडे क्षीराब्धीही ॥४८॥ भक्तभावार्थाचीं भूषणें । अंगीं बाणावया श्रीकृष्णें । म्यां निर्गुणेंही सगुण होणें । भावार्थगुणें भक्तांच्या ॥४९॥ यालागीं मी अजन्मा जन्में । अकर्माही करीं कर्में । अनामअ मी धरीं नामें । भक्त मनोधर्में तरावया ॥२५०॥ निर्गुणीं लागल्या मन । मनचि होय चैतन्यघन । सगुणीं ठसावल्या मन । साधक श्रीकृष्ण स्वयें होती ॥५१॥ निर्गुणाचा बोध अटक । यालागीं उपासनाविवेक । सगुणमूर्ति भावूनि देख । तरले साधक अनायासें ॥५२॥ हे आगमोक्त उपासनाविधी । येणें भोगमोक्ष उभयसिद्धी । साधक पावती त्रिशुद्धी । मी कृपानिधि संतुष्टें ॥५३॥ तेंचि उपासनविधिविधान । मागां सांगतां पूजन । देव सिंहासनीं बैसल्या पूर्ण । पुढें आवरणपूजा ऐक ॥५४॥
एकनाथी भागवत - श्लोक २७ वा
सुदर्शनं पाञ्चजन्यं गदासीषुधनुर्हलान् । मुसलं कौस्तुभं मालां, श्रीवत्सं चानुपूजयेत् ॥२७॥
अण्वी जीवकळेसी ’देहावरण’ । सिंहासनीं ’शक्त्या-वरण’ । सुदर्शनादि आयुधावरण’ । आपुलीं आपण हरि सांगे ॥५५॥ सतेज धार सुदर्शन । शंख शोभे पांचजन्य । नंदक तो खडग जाण । गदा गहन कौमोदकी ॥५६॥ शाङर्ग धनुष्य अतिसबळ । सुवर्णपुंखें बाण सरळ । हल आणि मुसळ । आयुधें प्रबळ पूजावीं ॥५७॥ या आठही भुजा सायुधा सरळा । कंठीं कौस्तुभ वनमाळा । कांसे कशिला पिंवळा । घनसांवळा शोभत ॥५८॥ ब्रह्मण्यदेव रमानाथ । ब्राह्मणाचा चरणघात । हृदयीं अलंकार मिरवत । शोभा अद्भुत तेणें शोभे ॥५९॥ चिद्रत्नांकच्या अळंकारीं । गुण काढोनियां बाहेरी । वोविली वैजयंती कुसरी । ते हृदयावरी रुळत ॥२६०॥ यापरी साळंकार सायुध । शंखचक्रपद्मेसीं अगाध । ऐसा शोभला स्वयंबोध । नारदादि संनिध तिष्ठती सदा ॥६१॥ यापरी साळंकार सायुध । पूज्य पूजोनियां गोविंद । मग पूजावे पार्षद । ऐक विशद सांगेन ॥६२॥
एकनाथी भागवत - श्लोक २८ वा
नन्दं सुनन्दं गरुडं, प्रचण्डं चण्डमेव च । महाबलं बलं चैव, कुमुदं कुमुदेक्षणम् ॥२८॥
नंद सुनंद देवापाशीं । गरुड सदा तिष्ठे दृष्टीसी । चंड प्रचंड दोनी बाहींसीं । अहर्निशीं तिष्ठती ॥६३॥ बळ आणि महाबळ । सुमुख संज्ञें अवधानशीळ । कुमुद कुमुदाक्ष केवळ । पाठीसी प्रबळ बळें उभे ॥६४॥ गरुड दृष्टीं तिष्ठे आपण । येर नंदादि जे अष्टौ जन । ते अष्टौ दिशांप्रति जाण । पार्षदावरण हरिनिकटीं ॥६५॥
एकनाथी भागवत - श्लोक २९ वा
दुर्गां विनायकं व्यासं, विष्वक्सेनं गुरुन् सुरान् । स्वे स्वे स्थाने त्वभिमुखान्, पूजयेत्प्रोक्षणादिभिः ॥२९॥
दुर्गा विनायक जाण । व्यास आणि विष्वक्सेन । चहूं कोनीं चारी स्थापून । करावें पूजन देवाभिमुख ॥६६॥ मूळमूर्तीसी अभिन्नाकारु । गुरु आणि परमगुरु । परमेष्ठिगुरुसी एकाकारु । पूजाप्रकारु करावा ॥६७॥ इंद्रादि अष्टौ लोकपाळ । आह्वानूनियां सकळ। स्थापूनि अष्टौ दिशा केवळ । तेही तत्काळ पूजावे ॥६८॥ गुरु-दुर्गादिक लोकपाळ । पूजावे सांगोपांग सकळ । प्रोक्षणपाद्यादि अविकळ । पूजा निश्चळ करावी ॥६९॥ तेचि पूजेचे पूजोपचार । कोण कोण पैं प्रकार । साही श्लोकीं शार्ङगधर । संक्षेपाकार सांगत ॥२७०॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ३० व ३१ वा
चन्दनोशीरकर्पूरकुङ्कुमागरुवासितैः । सलिलैः स्नापयेन्मन्त्रौर्नित्यदा विभवे सति ॥३०॥
स्वर्णधर्मानुवाकेन, महापुरुषविद्यया । पौरुषेणापि सूक्तेन, सामभीराजनादिभिः ॥३१॥
एक वाळ कर्पूर । चंदन कुंकुम केशर । त्यांमाजीं मेळवूनि अगर । धूपिलें नीर स्नपनासी ॥७१॥ सुवासित सपरिकर । गंगाजळ अतिपवित्र । शंखमुद्रापुरस्कर । शंखीं तें नीर भरावें ॥७२॥ ऐसें जळ घेऊनि शुद्ध। आपस्तंबशाखेचें प्रसिद्ध । ’सुवर्णधर्मानुवाक’ पद । तेणें अभिषेक विशद मज करावा ॥७३॥ अथवा केवळ ’पुरुषसूक्त’ । ’रुद्राभिषेक’ विष्णुसूक्त’ । इंहीं मंत्रीं मंत्रोक्त । देवासीं यथोक्त स्नान द्यावें ॥७४॥ कां सामवेदींचें गायन । त्यामाजीं सामनीराजन । तेणें ही करुनियां जाण । देवासी स्नान करावें ॥७५॥ असल्या वैभवसंपन्न । नित्य द्यावें हें महास्नान । नातरी पर्यविशेषें जाण । करावें आपण जयंत्यादिकीं ॥७६॥ आगमोक्त सुलक्षण । ’महापुरुषविद्या’ पूर्ण । तेणेंही करुनि आपण । देवासी स्नान करावें ॥७७॥ देवासी पूर्ण झालिया स्नान । करावें मंगळनीरांजन । मग वस्त्रें अलंकार भूषण । देवासी आपण अर्पावीं ॥७८॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ३२ वा
वस्त्रोपवीताभरणपत्रस्त्रग्गन्धलेपनैः। अलंकुर्वीत सप्रेम मद्भक्तो मां यथोचितम् ॥३२॥
देवो स्वरुपें घनसांवळा । कांसे कसावा सोनसळा । हेमसूत्र अर्पूनि गळां । रत्नसमेखळा बाणावी ॥७९॥ वांकीअंदुवांचा गजर । चरणीं नूपुरांचा झणत्कार । मुकुटकुंडलें मनोहर । हृदयीं गंभीर महापदक ॥२८०॥ जडित मोतिलग पत्रवेली । अतिशोभित दिसे निढळीं । तिलक पिंवळा तयातळीं । कंठीं झळाळी कौस्तुभ ॥८१॥ बाहीं बाहुवटे वीरकंकणें । करमुद्रिका रत्न खेवणें । पीतांबर झळके कोणें मानें । रविबिंब तेणें लाजविलें ॥८२॥ सांवळे अंगीं गोमटी । शुभ्र चंदनाची शोभे उटी । सुमनमाळा वीरगुंठीं । होत घरटीं मधुकरां ॥८३॥ वैजयंती वनमाळा । आपाद रुळे गळां । घवघवीत दिसे डोळां । घनसांवळा शोभत ॥८४॥ एवं वस्त्रालंकारभूषणीं । स्वयें पूजावा शार्ङगपाणी । पूजेहूनियां मनीं । श्रद्धा कोटिगुणीं असावी ॥८५॥ भक्त असो अतिसंपन्न। अथवा हो कां अतिनिर्धन । जेथ शुद्ध श्रद्धा संपूर्ण । तेथ नारायण संतुष्टे ॥८६॥ सकळ पूजेचें कारण । मुख्य श्रद्धाचि गा प्रमाण । अत्यंत श्रद्धें जो संपन्न । तो देवाचा पूर्ण पढियंता ॥८७॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ३३ वा
पाद्यमाचमनीयं च गन्धं सुमनसोऽक्षतान् । धूपदीपोपहार्याणि, दद्यान्मे श्रद्धयार्चकः ॥३३॥
एवं मूर्ति शृंगारिल्या पूर्ण । द्यावें पाद्य अर्घ्य आचमन । देऊनि मधुपर्कविधान । करावें पूजन श्रद्धायुक्त ॥८८॥ गंधाक्षता शुद्ध सुमन । धूप दशांग दीपदान । दीपावली नीराजन । श्रद्धा मदर्चन साधकां ॥८९॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ३४ वा
गुडपायससर्पींषि, शष्कुल्याऽपूपमोदकान् । संयावदधिसूपांश्च, नैवेद्यं सति कल्पयेत् ॥३४॥
झाल्या धूप दीप नीरांजन । देवासी वोगरावें भोजन । नानापरीचें पक्वान्न । अन्न सदन्न रसयुक्त ॥२९०॥ मांडा साकरमांडा गुळवरी । शष्कुल्या अमृतफळें क्षीरधारी । दुधामाजीं आळिली क्षीरी । वाढिली परी वळिवट ॥९१॥ मधुवडा कोरवडा । लाडू तिळवयांचा जोडा । रुची आला अंबवडा । ठायापुढां वाढिंनला ॥९२॥ पत्रशाकांची प्रभावळी । भात अरुवार जिरेसाळी । सूप सोलींव मुगदाळी । गोघृत परिमळी सद्यस्तप्त ॥९३॥ सांजा सडींव गुळयुक्त । एळा मिरें घालूनि आंत । पाक केला घृतमिश्रित । सेवितां मुखांत अरुवार ॥९४॥ कथिका तक्राची गोमटी । आम्ररसें भरली वाटी । शिखरणी केळांची वाढिली ताटीं । देखोनि लाळ घोंटी अमरेंद्र ॥९५॥ दधि दुग्ध साय साकर । नैवेद्या वाढिले परिकर । देव न पाहे उपचार । श्रद्धा श्रीधर तृप्त होय ॥९६॥ सामर्थ्य असलें करावयासी । तरी हे परवडी प्रतिदिवशीं । नैवेद्य अर्पावे देवासी । ना तरी पर्वविशेषीं अर्पावे ॥९७॥ उपास्यमूर्ति जे साचार । ते जयंतीस सविस्तर । पर्वविशेषीं उपचार । पूजा अपार हरि सांगे ॥९८॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ३५ वा
अभ्यङगोन्मर्दनादर्शदन्तधावाभिषेचनम् । अन्नाद्यं गीतनृत्यानि, पर्वणि स्युरुतान्वहम् ॥३५॥
पर्वें बोलिलीं आगमोक्तीं। अथवा वार्षिक पर्वें येती । कां निजमूर्तीची जयंती । ते पूजा श्रीपति स्वयें सांगे ॥९९॥ दंतधावन उद्वर्त्तन । मूर्तीसी द्यावें अभ्यंजन । पंचामृतें करुनि स्नपन । विचित्राभरण पूजावी ॥३००॥ पूजोनि साळंकृत देवासी । नैवेद्य अर्पावे षड्रसीं । देऊनि करोद्वर्तनासी । मुखवासासी अर्पावें ॥१॥ देव विसरला देवपणासी । तें देवपन भेटे देवासी । ऐशिया दाखवावें आदर्शासी । तेणें देवदेवासी उल्हासु ॥२॥ पर्वविशेषीं जयंतीसी । मेळवूनि संतवैष्णवांसी । करावें गीतनृत्यकीर्तनासी । अतिप्रेमेंसीं अहोरात्र ॥३॥ आगमोक्त दीक्षा हवन । करितां तत्काळ देव प्रसन्न । त्या होमाचें विधिविधान । ऐक सावधान उद्धवा ॥४॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ३६ व ३७ वा
विधिना विहिते कुण्डे, मेखलागर्तवेदिभिः । अग्निमाधाय परितः, समूहेत्पाणिनोदितम् ॥३६॥
परिस्तीर्याथ पर्युक्षेदन्वाधाय यथाविधि । प्रोक्षण्यासाद्य द्रव्याणि, प्रोक्ष्याग्नौ भावयेत माम् ॥३७॥
आगमोक्त कुंडविधान । लांबी रुंदी खोली कोण । गणूनि उंचीचें प्रमाण । कुंड संपूर्ण साधावें ॥५॥ स्वशाखा जें वेदप्रोक्त । मेखळायुक्त साधावी गर्त । योनीसकट वेदी तेथ । लक्षणोक्त साधावी ॥६॥ तेथ करुनि अग्न्याधान । प्रतिष्ठिला जो हुताशन । त्यासी करुनि करस्पर्शन । परिसमूहन करावें ॥७॥ दर्भीं करावें परिस्तरण । मग करावें पर्युक्षण । इध्माबर्हिविसर्जन । त्रिसंधान ठेवावें ॥८॥ करुनि बर्हीचें आस्तरण । करावें आज्यस्थालीस्थापन । व्याहृतीं समिधाहोम जाण । ’अन्वाधान’ त्या नांव ॥९॥ प्रोक्षणीपात्रींचें विधान । करुनि भरावें जळ पूर्ण । तेणें कुशाग्रजळें आपण । होमद्रव्यें जाण प्रोक्षावीं ॥३१०॥ कुंडीं प्रदीप्त हुताशन । तेथ करावें माझें ध्यान । तें ध्यानमूर्तीचें लक्षण । स्वयें श्रीकृष्ण सांगत ॥११॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ३८ व ३९ वा
तप्तजाम्बूनदप्रख्यं, शङखचक्रगदाम्बुजैः । लसच्चतुर्भुजं शान्तं, पद्मकिञ्जल्कवाससम् ॥३८॥
स्फुरत्किरीटकटककटिसूत्रवराङगदम् । श्रीवत्सवक्षसं भ्राजत्, कौस्तुभं वनमालिनम् ॥३९॥ जैसी तत्पस्वर्णभा । तैशी मूर्तीची अंगप्रभा । चतुर्भुज साजिरी शोभा । चिन्मात्रगाभा साकार ॥१२॥ शंखचक्रगदाकमळ । कांसे पीतांबर सोज्ज्वळ । लोपूनि अग्निप्रभाज्वाळ । मूर्तिप्रभा प्रबळ प्रकाशे ॥१३॥ मुकुटकुंडलें मेखळा । श्रीवत्स शोभे वक्षस्थळा । आपाद रुळे वनमाळा । झळके गळां कौस्तुभ ॥१४॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ४० व ४१ वा
ध्यायन्नभ्यर्च्य दारुणि, हृविषाभिघृतानि च । प्रास्याज्यभागावाधारौ,दत्वा चाज्यप्लुतं हविः ॥४०॥
जुहुयान्मूलमन्त्रेण, षोडशर्चाऽवदानतः । धर्मादिभ्यो यथान्यायं,मन्त्रैः स्विष्टकृतं बुधः ॥४१॥
ऐसें साङग माझें ध्यान । अग्नीमाजीं भावूनि जाण । करुनि आवाहन पूजन । विध्युक्त हवन मांडावें ॥१५॥ अग्नि विधियुक्त आव्हानूनी । समिधा होमघृतें अभिघारुनी । आज्यभाग दों अवदानीं । प्रथमहवनीं होमावा ॥१६॥ तेथ तिलाज्य हविर्द्रव्य पूर्ण । घृतप्लुत अवदान । आगमोक्त होमविधान । स्वयें श्रीकृष्ण सांगत ॥१७॥ लक्षूनि मुखबोध देवाचा । मूलमंत्रें होम साधकांचा । कां पुरुषसूक्त सोळा ऋचा । हा होमाचा विधिमार्ग ॥१८॥ धर्मादिक पीठार्चन । इतर देवता आवरण । त्यांसीही एकएक अवदान । नाममंत्रें जाण होमावें ॥१९॥ मग स्विष्टकृताचें अवदान । साधकें द्यावें सविधान । ऐसें हें माझें निजभजन । भक्त सज्ञान जाणती ॥२०॥ होमादि मूर्तिभजनविधी । येणें तत्काळ साधकां सिद्धी । भक्त पावती निजपदीं । जाण त्रिशुद्धी उद्धवा ॥२१॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ४२ वा
अभ्यर्च्याथ नमस्कृत्य, पार्षदेभ्यो बलिं हरेत् । मूलमन्त्रं जपेदब्रह्म, स्मरन्नारायणात्मकम् ॥४२॥
यापरी होम विधियुक्त अर्चन । करुनि करावें साष्टांग नमन । मग देवाचे जे पार्षदगण । त्यांसी बळिहरण कल्पावें ॥२२॥ मग बाह्यप्रतिमापूजास्थान । तेथें येवोनियां आपण । मूलमंत्राचें स्मरण । ध्यानयुक्त जाण करावें ॥२३॥ पूज्य-पूजक अभिन्न । परात्पर जो कां नारायण । ते परब्रह्मीं लावूनी मन । घालावें आसन सावधानवृत्तीं ॥२४॥ ध्यानीं जंव स्थिरावे मन । तंव स्थिर राखावें आसन । तेथूनि उपरमल्या मन । पुढें पूजाविधान हरि सांगे ॥२५॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ४३ वा
दत्वाऽऽचमनमुच्छेषं विष्वक्से३नाय कल्पयेत् । मुखवासं सुरभिमत्ताम्बूलाद्यमथार्हयेत् ॥४३॥
एवं विसर्जिलिया ध्यान । झालें देवाचें भोजन । ऐसें भावूनि आपण । शुद्धाचमन अर्पावें ॥२६॥ अग्नीमाजील मूर्तिध्यान । प्रतिमा पूजिली जे आपण । दोहीं ठायीं शुद्धाचमन । यथोक्त जाण करावें ॥२७॥ देवाचिया भुक्तशेषासी । भाग द्यावा विष्वक्सेीनासी । मग काढूनि उच्छिष्टासी । द्यावें देवासी करोद्वर्तन ॥२८॥ कापुरें घोळिवा सुपारी फोडी । सुवर्णवर्णा पानांची विडी । काथ सुवासिला परवडीं । अभिनव गोडी तांबूला ॥२९॥ एळा लवंगा कंकोळ । अल्प अर्पिलें जातीफळ । सुरंग रंगलें तांबूल । दिसे मुखकमळ साजिरें ॥३३०॥ चोवा कस्तूरी बुका सधर । अर्पूनि पुष्पांजळीसंभार । जेणें शीघ्र संतोषे श्रीधर । तें प्रेम साचार हरि सांगे ॥३१॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ४४ वा
उपगायन्गृणन्नृत्यन्कर्माण्यभिनयन्मम । मत्कथाः श्रावयन् श्रृण्वन्, मुहूर्त क्षणिको भवेत् ॥४४॥
ज्ञान ध्यान उपासकता । हे गौण जाण सर्वथा । देव भावाचा भोक्ता । भावें तत्त्वतां देव भेटे ॥३२॥ ध्यानीं तुटलिया निजमन । करावें माझें नामस्मरण । कां माझ्या गुणांचें श्रवण । आदरें जान करावें ॥३३॥ करितां हरिगुणयशश्रवण । तेणें सुखावे अंतःकरण । सुखें सुखावोनि आपण । स्वयें हरिकीर्तन करावें ॥३४॥ निर्लज्ज नटाचे परी । हरिरंगणीं नृत्य करी । हावभावकटाक्षकुसरी । अभिनयो धरी कर्माचा ॥३५॥ गोवर्धन उद्धरण । अंगें दावावें आपण । कां मांडूनियां दृढ ठाण । त्र्यंबकभंजन दावावें ॥३६॥ पूतनाप्राणशोषण । कुवलयाचें निर्दळण । दावूनि मल्लमर्दन । हरिकीर्तन करावें ॥३७॥ नवल प्रेमाचा उद्बोध गद्यपद्यनामप्रबंध । भुजंगप्रयातादि अगाध । गाती स्वानंद स्तुतिस्तोत्रें ॥३८॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ४५ वा
स्तवैरुच्चावचः स्तोत्रैः, पौराणैः प्राकृतैरपि । स्तुत्वा प्रसीद भगवन्निति वन्देत दण्डवत् ॥४५॥
माझीं स्तुतिस्तोत्रें पुराण । सादरें करावीं श्रवण । श्रोता मिळालिया आपण । कथानिरुपण सांगावें ॥३९॥ शुद्ध न ये स्तोत्रपठण । करितां अबद्ध गायन । पाठका दोष न लगे जाण । तेणें होय निर्दळण महादोषां ॥३४०॥ वेदींचें उपनिषत्पठण । कां ऋचामंत्रें हरीचें स्तवन । ये लौकिकीं उच्चावचें जाण । देवासी समान निजभावें ॥४१॥ पुराणींचें श्रेष्ठ स्तोत्र । अथवा पढतां नाममात । अर्थें भावार्थें साचार । समान श्रीधर मी मानीं ॥४२॥ नेणें वेद शास्त्र पुराण । केवळ भाळाभोळा जाण । तेणें करितां प्राकृत स्तवन । मी जनार्दन संतोषें ॥४३॥ वेदीं चुकल्या स्वरवर्ण । पाठका दोष बाधी गहन । प्राकृत करितां हरीचें स्तवन । दोषनिर्दळण तेणें होय ॥४४॥ शास्त्रश्रवण पुराणस्थिती । पाहिजे पंचमीसप्तमीव्युत्पत्ती । प्राकृत अबद्धही नामकीर्ती । भगवत्प्राप्तिप्रापक ॥४५॥ संस्कृत वाणी देवें केली । प्राकृत चोरापासून झाली । असोत या पक्षाभिमानी बोली । देवाची चालि निरभिमान ॥४६॥ वेदशास्त्र हो पुराण । कां प्राकृतभाषास्तवन । एथें भावचि श्रेष्ठ जाण । तेणें नारायण संतोषे ॥४७॥ देवासी प्रेमाचें पढियें कोड । न पाहे व्युत्पत्तीचें काबाड । भाविकांचा भावार्थचि गोड । तेणें भक्तांची भीड नुल्लंघी देवो ॥४८॥ एवं भावार्थें करितां स्तवन । देव होय भक्ताअधीन । तेणें भावार्थें करुनि नमन । हरिचरण वंदावे ॥४९॥ मुहूर्त निमेष क्षणेंक्षण । हरिचरणीं सुखावल्या मन । इतर व्यापार तेणें सुखें जाण । सहजें आपण वोसरती ॥३५०॥ जेणें तुटे माझें अनुसंधान । तें कर्म त्यागावें आपण । जेणें स्वरुपनिष्ठ होय मन । तें समाधान राखावें ॥५१॥ सप्रेम करितां नमन । नित्य नूतन समाधान । त्या नमनाचें लक्षण । लोटांगन दंडवत ॥५२॥ सुटल्या दंड सत्राणें । संमुख विमुख पाहों नेणे । तैशीं घालीं लोटांगणें । देहाभिमानें अहेतुक ॥५३॥ असतां देहाचें अनुसंधान । जो परमार्थें करी नमन । त्या नमस्काराचें लक्षण । स्वयें श्रीकृष्ण सांगत ॥५४॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ४६ वा
शिरो मत्पादयोः कृत्वा, बाहुभ्यां च परस्परम् । प्रपन्नं पाहि मामीश, भीतं मृत्युग्रहार्णवात् ॥४६॥
मस्तक माझ्या चरणांवरी । उभय बाहु परस्परीं । दोनी चरण दोंही करीं । धरी निर्धारीं भावार्थें ॥५५॥ संसारसागराच्या पोटीं । मृत्युग्रहें घातली मिठी । चरणीं लागलों उठाउठीं । मज जगजेठी सोडवीं ॥५६॥ भवभयें भ्यालों दारुण । यालागीं तुज आलों शरण । निवारी माझें जन्ममरण । भावें श्रीचरण दृढ धरिले ॥५७॥ तूं स्वामी असतां शिरीं । मज मृत्यु बापुडें केवीं मारी । भावें लोटांगण चरणांवरी । कृपा उद्धरीं कृपाळुवा ॥५८॥ देखोनि साष्टांग नमन । ऐकोनि भयभीतस्तवन । मज तुष्टला नारायण । ऐसें आपण भावावें ॥५९॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ४७ वा
इति शेषां मया दत्तां, शिरस्याधाय सादरम् । उद्वासयेच्चेदुद्वास्यं, ज्योतिर्ज्योतिषि तत्पुनः ॥४७॥
म्यां दीधला शेषप्रसाद । तो शिरीं धरोनि स्वानंद । स्थावरमूर्ति जेथ प्रसिद्ध । तेथ उद्वाससंबंध न करावा ॥३६०॥ जंगम जे प्रतिमामूर्ती। तेथ आवाहिली निजात्मज्योती । ते उद्वासुनियां मागुती । निजात्मस्थितीं ठेवावी ॥६१॥ मूर्तीमाझारील ज्योति । आणूनियां हृदयस्थितीं । मग निजात्मज्योतीसी ज्योती । यथास्थितीं मेळवावी ॥६२॥ विसर्जनान्त पूजास्थिती । ऐकोनि उद्धवाचे चित्तीं । साधकां पूज्य कोण मूर्ती । देव ते अर्थी स्वयें सांगे ॥६३॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ४८ वा
अर्चादिषु यदा यत्र, श्रद्धा मां तत्र चार्चयेत । सर्वभूतेष्वात्मनि च, सर्वात्माऽहमवस्थितः ॥४८॥
उद्धवा जे मूर्ति ज्या पढियंता । तेचि त्यासी पूज्य मूर्ती । तुवांही अणुमात्र चित्तीं । संदेह ये अर्थी न धरावा ॥६४॥ विष्णु विरिंचि सविता जाण । शिव शक्ति कां गजवदन । या मूर्तीमाजीं मी आपण । सर्वीं समान सर्वात्मा ॥६५॥ सर्व प्रतिमांचें पूजन । करितां मज पूजा समान । भक्तांची जेथ प्रीति गहन । तिये अधीन मी परमात्मा ॥६६॥ जेवीं बाळकाचेनि मेळें । माता तदनुकूल खेळे । तेवीं भक्तप्रेमाचिये लीळें । म्यां चित्कल्लोळें क्रीडिजे ॥६७॥ या सर्व भूतांच्या ठायीं । आणि अवतारादि लीलादेहीं । मी सर्वांसी समान पाहीं । ये अर्थी नाहीं संदेहो ॥६८॥ उद्धवा मी नाहीं ऐसें । कोणीही ठिकाण रितें नसे । परी प्राण्यांचें भाग्य कैसें । त्या मज विश्वासें न भजती ॥६९॥ जो जेथ मज भजों बैसे । त्या मी तेथ तैसाचि असें । हें उपासनाकांडविशेषें । गुप्त अनायासें प्रकाशिलें ॥३७०॥ उपासनाकांडींचा निर्वाहो । मी सर्वांभूतीं देवाधिदेवो । हा ज्यासी न कळे मुख्य भावो । त्यासी मूर्तिनिर्वाहो द्योतिला ॥७१॥ हो कां माझी प्रतिमामूर्ती । तेही मी चिदात्मा निश्चितीं । तेथ करितां भावें भक्ती । भक्त उद्धरती उद्धवा ॥७२॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ४९ वा
एवं क्रियायोगपथैः, पुमान्वैदिकतान्त्रिकैः । अर्चन्नुभयतः सिद्धिं, मत्तो विन्दत्यभीप्सिताम् ॥४९॥
एवं क्रियायोगलक्षण । वैदिक तांत्रिक मिश्र जाण । आगमनिगम विस्तार गहन । तो मुख्यार्थ पूर्ण सांगितला ॥७३॥ येणें क्रियायोग भजनमार्गें । भक्त जैं भोगमोक्ष मागे । तैं उभय सिद्धी लागवेगें । म्यां श्रीरंगें अर्पिजे ॥७४॥ भक्त निष्काम अनन्यभक्ती । तैं भोग मोक्षादि संपत्ती । घेऊनियां मी श्रीपती । त्यांच्या द्वाराप्रती सदा तिष्ठें ॥७५॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ५० व ५१ वा
मदर्चां सम्प्रतिष्ठाप्य, मन्दिरं कारयेदूदृम् । पुषोप्द्यानानि रम्याणि, पूजायात्रोत्सवाश्रितान् ॥५०॥
पूजादीनां प्रवाहार्थं, महापर्वस्वथान्वहम् । क्षेत्रापणपुरग्रामान्, दत्वा मत्सार्ष्टितामियात् ॥५१॥
साङग माझी प्रतिमामूर्ती । करुनि जे प्रतिष्ठा करिती । दृढ देवालया उभारिती । अतिप्रीतीं मद्भावें ॥७६॥ वन उपवन उद्यान । पुष्पवाटिका लावाव्या पूर्ण । नित्यपूजेचें विधान । उत्साहीं जाण महापूजा ॥७७॥ यात्रा बहुजनसमाजा । वार्षिक पर्व महापूजा । चालवावया अधोक्षजा । उपाय सहजा हरि सांगे ॥७८॥ नित्यपूजा महापूजा । वार्षिक पर्वें चालवावया वोजा । नित्यनिर्वाह करी राजा । ग्रामसमाजा अर्पूनि ॥७९॥ ’क्षेत्र’ म्हणिजे शेत गहन । हाटउत्पन्न द्रव्य ’आपण’ । हाटेंविण तो ’ग्राम’ जाण । ऐक लक्षण पुराचें ॥३८०॥ हाटयुक्त तें ’पुर’ पाहीं । जे अर्पिती देवालयीं । ते माझें ऐश्वर्य पाहीं । सर्वां ठायीं पावती ॥८१॥ मूर्तिप्रतिष्ठा पूजाविधान । देवालयीं केलिया जाण । कर्त्यासी फळ कोण कोण । तेंही श्रीकृष्ण सांगत ॥८२॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ५२ व ५३ वा
प्रतिष्ठया सार्वभौमं, सद्मना भुवनत्रयम् । पूजादिना ब्रह्मलोकं, त्रिभिर्मत्साम्यतामियात् ॥५२॥
मामेव नैरपेक्ष्येण, भक्तियोगेन विन्दति । भक्तियोगं स लभते, एवं यः पूजयेत माम् ॥५३॥
जो मूर्तिप्रतिष्ठा करुनि ठाये । तो सार्वभौम राज्य लाहे । जो देवालय करी स्वयें । तो स्वामी होये तिहीं लोकीं ॥८३॥ जो करी पूजाविधान । तो पावे ब्रह्मसदन । ये तीनी जो करी आपण । तो मजसमान ऐश्वर्य पावे ॥८४॥ ऐसे हे तिघे साधक । पोटींहूनि सकामुक । कामनेसारखे लोक । ते आवश्यक पावती ॥८५॥ ज्यासी माझें निष्काम भजन । त्याचे प्राप्तीचें निजलक्षण । तें अत्यादरें श्रीकृष्ण । स्वानंदें पूर्ण सांगत ॥८६॥ मज मुख्यत्वें जीवीं धरुन । ज्यासी माझें निष्काम भजन । निष्कामता जे अनन्य । ते पुरुष जाण मी होती ॥८७॥ तो वर्तमानदेहीं असतां । माझें निजरुप होय तत्त्वतां । त्या आम्हां आंतौता । भेद सर्वथा असेना ॥८८॥ करितां निष्काम भजन । भक्त झाला मजसमान । ’समान’ म्हणावया जाण । वेगळेपणा असेना ॥८९॥ एवं भक्त तो मजभीतरीं । मी भक्ताआंतबाहेरी । ऐसे मिळाले परस्परीं । निजभक्तजनावरी नांदत ॥३९०॥ गूळ जेवीं गोडियेसी । कां कल्लोळ जैसा सागरासी । ऐशिया निजभक्तीपाशीं । आम्हां तयांसी रहिवासु ॥९१॥ ऐशी निष्काम जो भक्ति करी । तो धन्य धन्य चराचरीं । जो देवाद्विजांची वृत्ति हरी । तो पचे अघोरीं तें ऐक ॥९२॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ५४ व ५५ वा
यः स्वदत्तां परैर्दत्तां, हरेत सुरविप्रयोः । वृत्तिं स जायते विड्भुग्वर्षाणामयुतायुतम् ॥५४॥
कर्तुश्च सारथेर्हेतोरनुमोदितुरेव च । कर्मणां भागिनः प्रेत्य, भूयो भूयसि तत्फलम् ॥५५॥
इति श्रीमद्भागवते महापुराणे एकादशस्कन्धे श्रीकृष्णोद्धवसंवादे सप्तविंशोऽध्यायः ॥२७॥
जो देवालयाची वृत्ति हरी । जो ब्राह्मणवृत्तीचा लोप करी । तो अयुतायुतवर्षसहस्त्रीं । योनी सूकरी विष्ठा भोगी ॥९३॥ जो द्विजदेवांची वृत्ति हरी । त्यासी जो होय सहाकारी । कां जो अनुमोदन करी । ते तिघे अघोरीं पचिजेती ॥९४॥ ते जन्ममरणांच्या आवर्ती । तेंचि फळ पुढतपुढतीं । मरमरोनि गा भोगिती । जाण निश्चितीं उद्धवा ॥९५॥ माझे प्राप्तीची चाड चित्ता । तरी नातळावी अधर्मता । अधर्मवंताची कथा । स्वभावें सर्वथा न करावी ॥९६॥ न देखावें दोषदर्शन । न बोलावें मर्मस्पर्शन । भूतमात्रांचा द्वेष जाण । सर्वथा आपण न करावा ॥९७॥ नायकावी परनिंदा । न बोलावें परापवादा । अधर्माचिया संवादा । कोणासी कदा न मिळावें ॥९८॥ त्रिलोकींचें पाप असकें । ज्यास घेणें असेल आवश्यकें । तैं साधुनिंदा निजसुखें । यथासुखें करावी ॥९९॥ सकळ दुःखांचिया राशी । अवश्य याव्या मजपाशीं । ऐसी आवडी ज्याचे मानसीं । तेनें ब्रह्मद्वेषासी करावें ॥४००॥ सकळ काळ वृथा जावा । ऐसें आवडे ज्याचे जीवा । तेणें सारिपाटादि आघवा । खेळ मांडावा अहर्निशीं ॥१॥ मी हृदयस्थ आत्माराम । स्वतःसिद्ध परब्रह्म । तो मी व्हावया दुर्गम । अधर्म कर्म जगासी ॥२॥ तें निर्दाळावया कर्माकर्म । वर्म आहे गा अतिसुगम । अखंड स्मरावें रामनाम । पुरुषोत्तम अच्युत ॥३॥ जेथें हरिनामाचा गजर । तेथ कर्माकर्मांचे संभार । जाळूनि नुरवीं भस्मसार । ऐसें नाम पवित्र हरीचें ॥४॥ नाम निर्दळी पाप समस्त । हें सकळशास्त्रसंमत । जो विकल्प मानी एथ । तो जाण निश्चित वज्रपापी ॥५॥ वज्रपापाचे पर्वत । निर्दळी श्रीमहाभागवत । तें जनार्दनकृपा एथ । झालें प्राप्त अनायासें ॥६॥ ते भागवतींचा पाहतां अर्थ । हरीचें नाम अतिसमर्थ । वर्णिलेंसे परमाद्भुत । स्वमुखें अच्युत बोलिला ॥७॥ एथही जो विकल्प धरी । तो अतिअभाग्य संसारीं । महादुःखदोषसागरीं । विकल्पेंकरीं बुडाला ॥८॥ संकल्पविकल्पेंकरीं जाण । जनांसी झालें दृढ बंधन । त्या भवबंधाचें छेदन । जनार्दन निजनाम ॥९॥ जनार्दनाचें निजनाम । निर्दळी भवभय परम । तें नाम स्मरे जो सप्रेम । तो पुरुषोत्तम स्वयें होय ॥४१०॥ स्वयें होणें ब्रह्म पूर्ण । ये अर्थीचें गोड निरुपण । अठ्ठाविसावे अध्यायीं जाण । उद्धवा श्रीकृष्ण सांगेल ॥११॥ ते कथा जैं श्रवणीं पडे । तैं जीवीं स्वयंभ सुख वाढे । मग आंतबाहेर दोंहीकडे । करी वाडेंकोडें समसाम्य ॥१२॥ जे कथेचें गोडपण । जीव गेल्या न सोडी जाण । ऐसें रसाळ निरुपण । उद्धवासी श्रीकृष्ण सांगेल ॥१३॥ श्रवणें उपजे ब्रह्मभावो । तो हा अठ्ठाविसावा अध्यावो । उद्धवासी देवाधिदेवो । निजकृपें पहा हो सांगेल ॥१४॥ अक्षरें भरोनि अक्षररसीं । देव सांगेल उद्धवासी । तें निरुपण अठ्ठाविसाव्यासी । ब्रह्मसुखेंसीं लगडेल ॥१५॥ ब्रह्मसुखाची सांठवण । तो हा अठ्ठाविसावा जाण । ते उघडूनियां उणखूण । उद्धवासी श्रीकृष्ण सांगेल ॥१६॥ तें कृष्णउद्धवनिजज्ञान । एका विनवी जनार्दन । तुमचे कृपेंकरुनि पूर्ण । श्रोतां अवधान मज द्यावें ॥१७॥ श्रोतां दीधल्या अवधान । ग्रंथीं उल्हासे निरुपण । एका जनार्दना शरण । शिरीं श्रीचरण वंदिले ॥४१८॥
इति श्रीमद्भागवते महापुराणे एकादशस्कंधे श्रीकृष्णोद्धवसंवादे एकाकारटीकायां सप्तविंशोऽध्यायः ॥२७॥ श्रीकृष्णार्पणमस्तु॥
|
हे साहित्य भारतात तयार झालेले असून ते आता प्रताधिकार मुक्त झाले आहे. भारतीय प्रताधिकार कायदा १९५७ नुसार भारतीय साहित्यिकाच्या मृत्युनंतर ६० वर्षांनी त्याचे साहित्य प्रताधिकारमुक्त होते. त्यानुसार १ जानेवारी १९५६ पूर्वीचे अशा लेखकांचे सर्व साहित्य प्रताधिकारमुक्त होते. | 
|
[[]]