एकनाथी भागवत/अध्याय सत्ताविसावा

<poem>

एकनाथी भागवत - आरंभ

श्रीगणेशाय नमः ॥ श्रीकृष्णाय नमः ॥

ॐ नमो देव सहज निज । तूं विश्वात्मा चतुर्भुज । अष्टभुज तूंचि विश्वभुज । गुरुत्वें तुज गौरव ॥१॥ निजशिष्याचिया भावार्था । तूं गुरुनामें अभयदाता । अभय देऊनि तत्त्वतां । भवव्यथा निवारिसी ॥२॥ निवारुनि जन्ममरण । आपण्या भेटसी आपण । तेव्हां गुरुशिष्यनामीं संपूर्ण । तुझें एकपण आभासे ॥३॥ तें एकपण पाहतां दिठीं । एका जनार्दनीं पडे मिठी । गुरुत्वें कोंदे सकळ सृष्टी । स्वानंदपुष्टी जग नांदे ॥४॥ तो स्वानंदैकचिद्धन । जगद्गुरु जनार्दन । एका जनार्दना शरन। एकीं एकपण दृढ केलें ॥५॥ दृढ केलें जें एकपण । तेंही सद्गुरु झाला आपण । तेथें खुंटलें मीतूंपण । एका जनार्दन एकत्वें ॥६॥ यापरी एकाकी एकला । एका जनार्दनें कवयिता केला । तो एकादशाचा पावला । अतिसखोला एकत्वबोध ॥७॥ त्या एकत्वाची निजस्थिती । पावला पुरुरवाभूपती । दृढ अनुताप विरक्ती । भगवद्भक्ती सत्संगें ॥८॥ हें सव्विसावे अध्यायीं जाण । स्वमुखें बोलिला श्रीकृष्ण । सत्संगें भगवद्भजन । तेणें वैराग्य पुर्ण साधकां ॥९॥ न करितां भगवद्भक्ती । कदा नुपजे विरक्ती । विरक्तीवीण भगवत्प्राप्ती । नव्हे कल्पांतीं साधकां ॥१०॥ ऐसें बोलिला श्रीकृष्ण । तें उद्धवें जीवीं धरुनि पूर्ण । भगवद्भक्ति पूजाविधान । क्रियायोग जाण पुसत ॥११॥


एकनाथी भागवत - श्लोक १ ला

उद्धव उवाच - क्रियायोगं समाचक्ष्व भवदाराधनं प्रभो । यस्मात्त्वां ये यथाऽर्चन्ति सात्वताः सात्वतर्षभ ॥१॥

निजभक्त अनुग्रहार्थ । सत्त्वमूर्ति तूं श्रीअनंत । तुझे निजभक्त जे सात्वत । ते तुज पूजित कोणे विधीं ॥१२॥ तें साधूचें आराधन । तुझें क्रियायोगें निजपूजन । कृपा करोनियां आपण । मज संपूर्ण सांगावें॥१३॥ म्हणसी जरी हें आणिकांतें पुसावें । हें माझेनि जाण सर्वथा नव्हे । तुज सांडूनि दूरी जावें । हे लाजही जीवें साहवेना ॥१४॥ मी तुझा दास जीवेंभावें । तुझेनि प्रभुत्व गौरवें । मी कळिकाळा नागवें । कृपाप्रभावें तुझेनी ॥१५॥ तूं कृपाळु कृपायुक्त । कृपेनें होसी भक्तांचा भक्त । त्या तुझा मी चरणांकित । सलगीं गुह्यार्थ स्वयें पुसें ॥१६॥ इतका करुनि अत्यादर । कां पुससी पूजाप्रकार । तरी हा श्रेष्ठश्रेष्ठीं केला विचार । तो निजनिर्धार अवधारीं ॥१७॥


एकनाथी भागवत - श्लोक २ रा

एतद्वदन्ति मुनयो, मुहुर्निःश्रेयसं नृणाम् । नारदो भगवान् व्यास, आचार्योऽङिगरसः सुतः ॥२॥

पूर्वी वेदविचारनिष्ठ । सुरवर्य मुनिश्रेष्ठ । हेंचि अनुवादले स्पष्ट । अतिवरिष्ठ विवेकी ॥१८॥ पूजाविधान प्रसिद्ध । बोलिला देवर्षि ’नारद’ । अंगिराचा पुत्र अगाध । ’देवगुरु’ प्रबुद्ध हेंचि बोले ॥१९॥ जो ’व्यास’ सत्यवती सुत । जो कां नारायण मूर्तिमंत । जेणें प्रकट केला वेदार्थ । जो विख्यात महाकवि ॥२०॥ पुराणकविकर्ता तो साङग । यालागीं ’व्यासोच्छिष्टमिदं जग’ । तेणेंही भगवत्पूजामार्ग । हा क्रियायोग बोलिजे ॥२१॥ असो इतरांची चावटी । जो पितामह सकळ सृष्टी । जो जन्मला विष्णूच्या पोटीं । तेणेंही या गोष्टी दृढ केल्या ॥२२॥


एकनाथी भागवत - श्लोक ३ रा

निःसृतं ते मुखाम्भोजाद्यदाह भगवानजः । पुत्रेभ्यो भृगुमुख्येभ्यो, देव्यै च भगवान भवः ॥३॥

तुवांचि कल्पाचिया आदीं । हेचि पूजाविधानविधी । उपदेशिला पुत्रबुद्धीं । स्वयें त्रिशुद्धी विधाता ॥२३॥ तेणेंही कल्पादीसीं आपण । नाभिकमळासनीं बैसोन । भृगुकश्यपादि पुत्रांसी जाण । हें पूजाविधान उपदेशी ॥२४॥ श्रीमहादेवेंही आपण । हें क्रियायोगविधिविधान । भावें भवानीसी जाण । केलें निरुपण एकांतीं ॥२५॥


एकनाथी भागवत - श्लोक ४ था

एतद्वै सर्ववर्णानामाश्रमाणां च संमतम् । श्रेयसामुत्तमं मन्ये, स्त्रीशूद्राणां च मानद ॥४॥

एवं श्रेष्ठपरंपरा । तुवां प्रकट केली दीनोद्धारा । दीनदयाळु तूं खरा । याही विचारा अवधारीं ॥२६॥ आश्रमधर्मविधिविधान । तेथ अधिकारी द्विजन्मे जन । त्यांसी कर्मबाधा बाधी गहन । गुंतले ब्राह्मण कर्मठत्वें ॥२७॥ तैसें नव्हे तुझें भजन । भजनाधिकारी सर्व वर्ण । दीनोद्धारी भजन पूर्ण । स्त्रिया शूद्रजन उद्धरिले ॥२८॥ कर्मीं गुंतले उत्तमोत्तम । भजनें उद्धरिले अधमाधम । भजनें सर्वांसही सुगम । भजनें स्वधर्मसार्थक ॥२९॥ भजनमहिमा निःसीम । अधमा पदवी उत्तमोत्तम । भजनहीन जे उत्तम । ते अधमाधम स्वयें होती ॥३०॥ सर्व वर्ण आणि आश्रम । भगवद्भजनें गति उत्तम । हेंचि भक्तीचें निजवर्म । भक्त निष्काम जाणती ॥३१॥ करुनियां भगवद्भक्ती । भक्त स्वयें भगवद्रूप होती । यालागीं भक्तांतें श्रीपती । अतिप्रीतीं मानिसी ॥३२॥ तुझें भजनपूजन करितां । तूं निजभक्तांचा होसी त्राता । तूंचि भक्तांसी सन्मान-दाता । ते पूजनकथा मज सांग ॥३३॥


एकनाथी भागवत - श्लोक ५ वा

एतत्कमलपत्राक्ष, कर्मबन्धविमोचनम् । भक्ताय चानुरक्ताय, ब्रूहि विश्वेश्वरेश्वर ॥५॥

कमळनाभि नारायणा । भक्तविश्राम कमळवदना । कमलालया कमलनयना । विनंती श्रीकृष्णा अवधारीं ॥३४॥ तुवां पाहिल्या कृपादृष्टीं । तत्काळ पैं उठाउठीं । सुटती कर्मबंधाच्या गांठी । स्वानंदपुष्टी निजभक्तां ॥३५॥ जेवीं घृताचें कठिणपण । क्षणें विरवी सूर्यकिरण । तेवीं कर्मबंधा निर्दळपण । तुझें कृपावलोकन करी कृष्णा ॥३६॥ कां सैंधवाचा महागिरी । जेवीं विरे सिंधूमाझारीं । तेवीं कर्मबंधा बोहरी । तुझी कृपा करी श्रीकृष्णा ॥३७॥ तुझी झालिया कृपादृष्टी । कर्माकर्मांसी पडे तुटी । जेवीं सूर्योदयासाठीं । नातुडे भेटीं खद्योता ॥३८॥ तमीं दाटती खद्योतकोडी । तेवीं अज्ञानीं कर्माची आडाडी । तुझा कृपासूर्य जोडल्या जोडी । कर्में जाती बापुडीं विरोनी ॥३९॥ ऐशिया निष्कर्म कृपायुक्त । तुझे नांदती निजभक्त । जे कां विषयीं अतिविरक्त । सदा अनुरक्त हरिचरणीं ॥४०॥ तें पूर्णकृपेचें आयतन । तुझें भजनपूजाविधान । तें मज सांग कृपा करुन । मी अतिदिन पैं तुझें ॥४१॥ म्हणसी तुज हा अधिकार नाहीं । परी मी शरण आलों तुज पाहीं । शरणागताची तुझ्या ठायीं । उपेक्षा नाहीं श्रीकृष्णा ॥४२॥ तुवां उद्धरिलें पशु-गीध-गजांसी । गणिके तारिलें कुंटणीसी । तेचि कृपा करीं आम्हांसी । हृषीकेशी कृपाळुवा ॥४३॥ म्हणसी ’ब्रह्मा शिव असतां सृष्टीं । मजचि पुसायाची श्रद्धा मोठी । कैसेनि पां वाढली पोटीं’। ऐक ते गोठी सांगेन ॥४४॥ ब्रह्मा जगाचा कर्ता होये । तोही विसरला निजात्मसोये । तो तुझ्या पोटा येऊनि पाहें । निजज्ञान लाहे तुझेनि ॥४५॥ शिव पायवणी वाहे माथां । तुझें नाम सदा जपतां । तुझे कृपेस्तव तत्त्वतां । तोही निजात्मता पावला ॥४६॥ यालागीं तूं ईश्वराचा ईश्वर । नियंत्या नियंता सवश्वर । विश्वीं विश्वात्मा विश्वंभर । विश्वेश्वर तूं कृष्णा ॥४७॥ यापरी तूं ज्ञानविधी । पूण बोधाचा उदधी । जेणें होय निजात्मसिद्धी । ते पूजाविधी मज सांग ॥४८॥ ऐसा भक्तवचनें तो संतोषला । पूर्ण निजबोधें द्रवला । निजात्मकृपा कळवळला । काय बोलिला श्रीकृष्ण ॥४९॥


एकनाथी भागवत - श्लोक ६ वा

श्रीभगवानुवाच - नह्यन्तोऽनन्तपारस्य कर्मकाण्डस्य चोद्धव । संक्षिप्तं वर्णयिष्यामि यथावदनुपूर्वशः ॥६॥

ज्याचें ऐकतां वचन । वेदवाक्या पडे मौन । ज्याची करितां आठवण । मनपणा मन स्वयें मुके ॥५०॥ जो वेदार्थप्रकाशक । जो अर्काचा आदि अर्क । तो उद्धवासी यदुनायक । स्वमुखें देख बोलत ॥५१॥ आगमनिगमोक्तप्रकार । माझी पूजाविधी सविस्तर । सांगतां अनंत अपार । न कळे पार ब्रह्मादिकां ॥५२॥ उद्धवा ऐक पां तत्त्वतां । मी देवादिदेव झालों वक्ता । तरी पूजाविधानकथा । समूळ सर्वथा न सांगवे ॥५३॥ जरी झाले अतिसज्ञान । तरी पूजाविधिविधान । सांगावया समर्थपण । सर्वथा जाण असेना ॥५४॥ एवं पूर्वोक्तप्रकार । आगमनिगमनिजसार । निवडूनि संक्षेपाकार । तुज मी साचार सांगेन ॥५५॥ पूजाविधिनिजसार । त्रिविध विधान त्रिप्रकार । ऐक त्याचाही विचार । विधिउपचारविभागें ॥५६॥


एकनाथी भागवत - श्लोक ७ वा

वैदिकस्तान्त्रिको मिश्र, इति मे त्रिविधो मखः । त्रयाणामीप्सितेनैव, विधिना मां समर्चयेत् ॥७॥

वेदींचे मंत्र वेदींचें अंग । वेदोक्त माझी पूजा साङग । या नांव गा ’वैदिक’ मार्ग । आगमप्रयोग तो ऐक ॥५७॥ आगममंत्र आगमचि अंग । माझी आगमोक्त पूजा साङग । या नांव गा ’तांत्रिक’ मार्ग । मिश्रप्रसंग तो ऐक ॥५८॥ वेदींचे मंत्र तंत्रींचें अंग । एवं मिश्रित उभय भाग । माझी पूजा निपजे साङग । ’मिश्र’ मार्ग या नांव ॥५९॥ हे त्रिविधविधि पूजा साङग । तो जाण माझा ’त्रिविध’ याग । येणें मी संतोषें श्रीरंग । पार्श्वदेशीं साङग सपरिवार ॥६०॥ ऐसें माझें त्रिविध भजन । जेथ ज्याची श्रद्धा पूर्ण । त्या विधीं करितां पूजन । मज तृप्ति समान भावार्थें ॥६१॥ भावार्थें जें माझें पूजन । तेणें मी संतृप्त जनार्दन । हा आगमोक्त यज्ञ संपूर्ण । त्रिविध लक्षण समसाम्यें ॥६२॥ वैदिकादि त्रिविध गती । पूजितां तृप्त मी श्रीपती । पूजाधिकाराची स्थिती । ऐक तुजप्रती सांगेन ॥६३॥


एकनाथी भागवत - श्लोक ८ वा

यदा स्वनिगमेनोक्तं, द्विजत्वं प्राप्य पूरुषः । यथा यजेत मां भक्त्या , श्रद्धया तं निबोध मे ॥८॥

द्विजन्मे जे तिन्ही वर्ण । त्यांचें आधिकारलक्षण । गर्भाष्टमीं उपनयन । तैं अधिकार पूर्ण ब्राह्मणा ॥६४॥ क्षत्रियांचा अधिकार शुद्ध । बारा वर्षां व्रतबंध । सोळा वर्षां प्रसिद्ध । व्रतबंध वैश्यासी ॥६५॥ गायत्री उपदेश पावोन । दुसरें जन्म उपनयन । या लागीं ’सवित्र’ जन्म जाण । द्विजन्मे त्रिवर्ण वेदोक्तविधी ॥६६॥ वेदोक्त अधिकारलक्षण । या नांव उद्धवा जाण । आतां माझें पूजाविधिस्थान । ऐक संपूर्ण निजभक्ता ॥६७॥


एकनाथी भागवत - श्लोक ९ वा

अर्चायां स्थण्डिलेऽग्नौ वा, सूर्ये वाऽप्सु हृदि द्विजे । द्रव्येण भक्तियुक्तोऽर्चेत्, स्वगुरुं माममायया ॥९॥

माझें पूजाअधिष्ठान । अष्टविध पूजास्थान । त्याचेंही निजलक्षण । ऊणखूण ते ऐक ॥६८॥ प्रिय ’प्रतिमा’ पूजास्थान । हें माझें प्रथम अधिष्ठान । कां पृथ्वीतळीं ’स्थंडिलीं’ जाण । पूजास्थान दुसरें ॥६९॥ ’अग्नीचें तेज’ स्वरुप माझें । तें पूजास्थान जाण तिजें । ’सूर्यमंडळीं’ जे पूजा कीजे । तें चवथें माझें पूजास्थान ॥७०॥ ’उदकीं’ जें माझें पूजन । तें पांचवें पूजास्थान । ’हृदयीं’ जें माझें आवाहन । तें पूजास्थान सहावें ॥७१॥ शालिग्राम केवळ अचेतन । ’ब्राह्मण’ माझें स्वरुप सचेतन । तें अखंडत्वें ब्रह्मपूर्ण । पूजासन्मान षोडशोपचारें ॥७२॥ ब्राह्मणीं ज्याचा ब्रह्मभावो । तो परम भाग्याचा स्वयमेवो । ब्रह्मादिकां पूज्य पहा हो । मी देवाधिदेवो स्वयें वंदीं ॥७३॥ सकळ पूज्यांमाजीं जाण । मुख्यत्वें पूज्य ब्राह्मण । तें सातवें पूजास्थान । उद्धवा जाण अतिश्रेष्ठ ॥७४॥ सकळ पूज्यां पूज्यत्वें पूजा । जो वरिष्ठां वरिष्ठ वोजा । जो विनटता आत्मा माझा । वंद्य ’गुरुराजा’ सर्वांसी ॥७५॥ ज्याचे सद्भावें धरितां चरण । मी सुखावें ब्रह्म पूर्ण । ज्याचें मद्रूपें करितां स्तवन । मी परमात्मा जाण उल्हासें ॥७६॥ सद्गुरुचें नामस्मरण । निर्दळी भवभय दारुण । निवारोनी जन्ममरण । निववी संपूर्ण निजबोधें ॥७७॥ तो मी परमात्मा नारायण । गुरुरुपें प्रकटोनि जाण । परब्रह्माचें पूर्णपण । शिष्यद्वारा संपूर्ण प्रकाशक ॥७८॥ ब्रह्माचें परब्रह्मपण । सद्गुरुचेनि सत्य जाण । एव्हडें अगाध महिमान । अतिगहन गुरुचें ॥७९॥ एवं ’सद्गुरु’ ज्ञानधन । जो हरिहरां वंद्य पूर्ण । तो माझें सद्रूप अधिष्ठान । हें पूजास्थान आठवें ॥८०॥ हें आठवें पूजास्थान । अखंड आठवे आठवण । तेणें आठवें साङग संपूर्ण । उद्धवा जाण मी पूजिलों ॥८१॥ एवं हीं आठही पूजास्थानें । तुज सांगितलीं सुलक्षणें । तेथलीं पूजेचीं लक्षणें । तेही भिन्नपणें सांगेन ॥८२॥ सकळ अधिष्ठानां गोडपण । जें पूजनीं होय संपूर्ण । तें पूजेचें मुख्य लक्षण । निजवर्म खूण ते ऐक ॥८३॥ सांडूनि लोकरंजव्यापार । त्यजूनि दांभिक उपचार । दवडूनि शठत्वाचा व्यवहार । भजनतत्पर सद्भावें ॥८४॥ ही अष्टौ महापूजास्थानें । येथ ’अमायिक’ जें जें भजन । तें तें अतिगोड पूजन । उद्धवा जाण निश्चित ॥८५॥ एथ निष्कपट जे जे सेवा । ते ते अतिवल्लभ देवाधिदेवा । आतां पूजाविधि आघवा । ऐक बरवा सांगेन ॥८६॥


एकनाथी भागवत - श्लोक १० वा

पूर्वं स्नानं प्रकुर्वीत, धौतदन्तोऽङगशुद्धये । उभयैरपि च स्नानं,मन्त्रैर्मृद्रहणादिभिः ॥१०॥

मळत्याग दंतधावन । यथाकाळीं करुनि जाण । देहशुद्धयर्थ करावें स्नान । मृत्तिकाग्रहण पूर्वक ॥८७॥ ऐसें झालिया मळत्यागस्नान । मग करावें मंत्रस्नान । वैदिक तांत्रिक विधान। दीक्षाग्रहण यथाविधि ॥८८॥ जैसा सद्गुरुसंप्रदावो । तैसा चालवावा आम्नावो । त्या विधीं स्नान करुनि पाहा हो । निर्मळ भावो धरावा ॥८९॥


एकनाथी भागवत - श्लोक ११ वा

सन्धोपास्त्यादिकर्माणि, वेदेनाचोदितानि मे । पूजां तैः कल्पयेत्सम्यक्, सङकल्पः कर्मपावनीम् ॥११॥

वर्णाश्रमनिजविधींसीं । वेदें संध्या बोलिली जैसी । ते ते वर्णाश्रमीं संध्या तैसी । नित्य नैमित्येंसीं करावीं ॥९०॥ वेदोक्त आचरावें सत्कर्म । निःशेष त्यागावें निषिद्ध काम्य । या नांव शुद्ध स्वधर्म । उत्तमोत्तम अधिकारु ॥९१॥ वेदोक्त सांडणें स्वकर्म । हाचि मुख्यत्वें अतिअधर्म । हाता आलिया परब्रह्म । न त्यागितां कर्म स्वयें राहे ॥९२॥ स्वयें स्वधर्म जो सांडणें । तेंचि अधर्माचं मुख्य ठाणें । स्वधर्में चित्तशुद्धि साधणें । यालागीं त्यागणें अहंता ॥९३॥ तेथें स्वधर्मकर्म आचरतां । ऐसा भाव उपजे चित्ता । ’मी नव्हें एथ कर्मकर्ता । फळभोक्ता मी नव्हें’ ॥९४॥ देह जड मूढ अचेतन । त्यासी चेतवी जनीं जनार्दन । तेथ माझें मीपण कर्तेपण । सर्वथा जाण रिघेना ॥९५॥ या बुद्धीं जें कर्माचरण । तें भावार्थें भावीं ब्रह्मार्पण । यापरी निरभिमान । माझें उपासन साधकां ॥९६॥ माझी प्रतिमा पूजाविधान । तें प्रथम माझें पूजास्थान । तें प्रतिमाक्रियालक्षण । ऐक संपूर्ण उद्धवा ॥९७॥


एकनाथी भागवत - श्लोक १२ वा

शैली दारुमयी लौही, लेप्या लेख्या च सैकती । मनोमयी मणिमयी, प्रतिमाष्टविधा स्मृता ॥१२॥

अष्टधा प्रतिमास्थिती । ज्या पूजितां सद्यःश्रेय देती । ऐशिया प्रतिमांची जाती । ऐक तुजप्रती सांगेन ॥९८॥ गंडक्यादि ’शिळामूर्ती’ । कां दारु मांदार ब्रह्म ’काष्ठमूर्ती’ । अथवा सुवर्णादि ’धातुमूर्ती’ । सद्यः फळती साधकां ॥९९॥ मृत्तिकाकापडकीटणमूर्ती । या नांव ’लेप्या’ म्हणिजेती । कां स्थंडिलीं लिहिल्या अतिप्रतीं । त्या ’लेख्या’ मूर्ती पूजकां ॥१००॥ वाळुवेची जे केली मूर्ती । ती नांव ’सिकतामूर्ति’ म्हणती । तेही पूज्य गा निश्चितीं । सुवर्णमूर्तीसमान ॥१॥ मूर्ति ’रत्नतमयी’ सोज्ज्वळ । हिरा मरकत इंद्रनीळ । पद्मराम मुक्ताफळ । या मूर्ति केवळ अतिपूज्य ॥२॥ मूर्तींमाजीं अतिप्राधान्य । ’मनोमयी’ मूर्ति पावन । जिचें करितां उपासन । समाधान साधकां ॥३॥ तेंचि प्रतिमापूजाविधान । स्थावरजंगमलक्षण । तेही अर्थींचें निरुपण । विशद श्रीकृष्ण सांगत ॥४॥


एकनाथी भागवत - श्लोक १३ वा

चलाचलेति द्विविधा, प्रतिष्ठा जीवमन्दिरम् । उद्वासावाहने न स्तः, स्थिरायामुद्धवार्चने ॥१३॥

अचेतनाचेतनप्रकार । जडातें जीववी साचार । ’जीव’ शब्दें चिन्मात्र । मुख्य परमेश्वर बोलिजे ॥५॥ भक्तभावार्थें साचा । त्या जीवाचें निजमंदिर । प्रतिमा जंगम-स्थावर । आगमशास्त्रसंमतें ॥६॥ तेथें स्थावरमूर्तिपूजन । साधकें करितां आपण । न लगे आवाहनविसर्जन । तेथ अधिष्ठान स्वयंभ ॥७॥


एकनाथी भागवत - श्लोक १४ वा

अस्थिरायां विकल्पः स्यात्, स्थण्डिले तु भवेद्‌द्वयम् । स्नपनं त्वविलेप्यायामन्यत्र परिमार्जनम् ॥१४॥

जंगम प्रतिमांच्या ठायीं । आवाहन विसर्जन पाहीं । एकीं आहे एकीं नाहीं । ऐक तेही विभाग ॥८॥ शालग्राममूर्तीसी जाण । स्वयंभ माझें अधिष्ठान । तेथ आवाहनविसर्जन । सर्वथा जाण लागेना ॥९॥ शालग्रामाचा कुटका । ज्याचे पूजेसी आहे फुटका । तेथ परमात्मा निजसखा । सर्वदा देखा नांदत ॥११०॥ इतर मूर्ती जंगमा जाण । तेथ आवाहनविसर्जन । साक्षेपें करावें आपण । हें विधिविधान आगमोक्त ॥११॥ स्थंडिलीं मूर्तिआवाहन । सवेंचि पूजांतीं विसर्जन । हें उभय भावनाविधान । स्थंडिलीं जाण आवश्यक ॥१२॥ आपले हृदयींचा चिद्धन । मूर्तीमाजीं कीजे आवाहन । पूजांतीं करुनि विसर्जन । देव हृदयीं जाण ठेवावा ॥१३॥ एथ आपणचि ब्रह्म परिपूर्ण । हेंचि व्हावया निजस्मरण । आवाहनविसर्जनें जाण । निजात्म आठवण साधका ॥१४॥ हा आगमींचा निजात्मभावो । आपणचि आपला देवो । आपला आपण पूजक पहा हो । हा निजात्म-आठवो निजपूजे ॥१५॥ ’देव होऊनि देव पूजिजे’ । हें निजात्मता गोड खाजें । उपासनाकांड-व्याजें । उद्धवासी दीजे श्रीकृष्णें ॥१६॥ हे निजात्मता निजगोडी । प्रतिपदीं न लभतां रोकडी । उपासना-तडातोडी । कोण कोरडी सोशील ॥१७॥ हें आगमींचें निजगुह्य जाण । प्रतिपादीं सुखसंपन्न । साधक स्वयें होती चिद्धन । तें हें उपासन उद्धवा ॥१८॥ ऐसें ऐकतां कृष्णवचन । उद्धव स्वानंदें झाला पूर्ण । धांवोनि धरिले श्रीकृष्णचरण । म्हणे समूळ निरुपण मज सांग ॥१९॥ तंव देव म्हणे स्थिर राहें । जें हें आगमोक्त गुह्य आहे । तें माझे कृपेंवीण पाहें । प्राप्त नोहे साधकां ॥१२०॥ आगमोक्त गुह्य गहन । असो हें माझें गुप्तधन । तुवां पुशिलें पूजाविधान । ऐक सावधान उद्धवा ॥२१॥ लेप्या लेख्या ज्या मूर्ति जाण । त्यांसीं करावेंना स्नान । इतरां मूर्तीसी स्नपन । यथाविधान करावें ॥२२॥


एकनाथी भागवत - श्लोक १५ वा

द्रव्यैः प्रसिद्धैर्मद्यागः, प्रतिमादिष्वमायिनः । भक्तस्य च यथालब्धैर्हृदि भावेन चैव हि ॥१५॥

पूजक सकाम होय चांग । तैं पूजाद्रव्य व्हावें साङग । पूजासाधन झालिया व्यंग । फळ निर्व्यंग उपजेना ॥२३॥ भक्त निष्काम वाडेंकोडें । तैं पूजाद्रव्याचें सांकडें । सर्वथा कांहीं न पडे । भक्तभाव आवडे भगवंता ॥२४॥ तेथ अनायासें जें प्राप्त । तेणें भगवंत होय तृप्त । तोचि पूजायाग यथोक्त । जाण निश्चित उद्धवा ॥२५॥ निष्कामवृत्तीं फल मूल । दूर्वांकुर कां निर्मळ जळ । इतकेन पूजायाग सकळ । होय अविकळ मद्भावें ॥२६॥ जेथ माझा सद्भाव दृढ । तेथ उपचारांचा कोण पाड । भक्तांचा भावचि मज गोड । तेणें सुख सुरवाड मद्भक्तां ॥२७॥ बाह्य उपचार जे कांहीं । ते प्रतिमामूर्तिपूजेसी पाहीं । मानसपूजेचे तंव ठायीं । वाणी नाहीं उपचारां ॥२८॥ तेथ मनचि होय माझी मूर्ती । मनोमय उपचारसंपत्ती । निर्लोभें जें मज अर्पिती । तेणें मी श्रीपती संतुष्ट ॥२९॥ प्रतिमादि अष्टौ पूजास्थान । यथोक्त पूजेचें विधान । तुज मी साङग सांगेन । ऐक सावधान उद्धवा ॥१३०॥


एकनाथी भागवत - श्लोक १६ वा

स्नानालङकरणं प्रेष्ठमर्चायामेव तूद्धव । स्थण्डिले तत्त्वविन्यासो, वह्नावाज्यप्लुतं हविः ॥१६॥

सूर्ये चाभ्यर्हणं प्रेष्ठं, सलिले सलिलादिभिः । प्रतिमामूर्ति पूजास्थान । ते मूर्तीस जें महास्नपन । या नांव बोलिजे ’स्नान’ । साङग भूषण मुकुटादी ॥३१॥ जे लोकीं उत्तम प्रकार । कां आपणासी जे प्रियकर । जे जे अनर्घ्य अळंकार । तेणें श्रद्धा मी श्रीधर पूजावा ॥३२॥ स्नान भोजन अलंकार । साङग पूजा सपरिकर । हा प्रतिमा पूजाप्रकार । ऐक विचार स्थंडिलाचा ॥३३॥ स्थंडिलीं जें पूजास्थान । तेथ तत्त्वांचें धरोनि ध्यान । करावें तत्त्वविन्यासलेखन । पूजाविधान या हेतू ॥३४॥ आत्मतत्त्वादि तत्त्वविवंच । स्थंडिलीं विवंचूनि साच । हृदय शिर शिखा कवच । नेत्र अस्त्र दिशंच निजपूजा ॥३५॥ अग्नीचे ठायीं जें पूजन । तेथ माझें करुनि ध्यान । आज्यप्लुत हविहवन । हें पूजाविधान अग्नीचें ॥३६॥ अग्नि देवांचें वदन । येणें विश्वासें संपूर्ण । हविर्द्रव्य करितां हवन । ’अग्निपूजन’ या हेतू ॥३७॥ सूर्याच्या ठायीं प्रकाशमान । मंडळात्मा सूर्यनारायण । तेथ सौरमंत्रें उपस्थान । पूजाविधान या हेतू ॥३८॥ विचारितां श्रुतीचा अर्थ । ’आपोनारायण’ साक्षात्‌ । येथ पूजाविधान यथोक्त । जळीं जळयुक्त तर्पण ॥३९॥ ’हृदयीं ’ जें माझें पूजास्थान । तेथें मनें मनाचें अर्चन । मनोमय मूर्ति संपूर्ण । पूजाविधान मानसिक ॥१४०॥ माझें मुख्यत्वें अधिष्ठान । ब्रह्ममुर्ति जे ’ब्राह्मण’ । तेथील जें पूजाविधान । आज्ञापालन दासत्वें ॥४१॥ ब्रह्मासी ज्याचेनि ब्रह्मपण । तो ’सद्गुरु’ माझें पूजास्थान । सर्वार्थीं श्रेष्ठ पावन । तेथील पूजन तें ऐसें ॥४२॥ जीवें सर्वस्वेंसीं आपण । त्यासी रिघावें अनन्य शरण । त्याच्या वचनासी प्राण । निश्चयें जाण विकावा ॥४३॥ गुरुची नीचसेवा सेवन । आवडीं करणें आपण । हेंचि तेथील पूजाविधान । येणें सुखसंपन्न साधक ॥४४॥ सद्गुरुसेवा करितां पाहीं । ब्रह्मसायुज्य लागे पायीं । गुरुसेवेपरतें कांहीं । श्रेष्ठ नाहीं साधन ॥४५॥ सद्गुरुस्वरुप तें जाण । अखंडत्वें ब्रह्म पूर्ण । तेथें आवाहन विसर्जन । सर्वथा आपण न करावें ॥४६॥ निष्कपटभावें संपूर्ण । सद्गुरुसी जो अनन्य शरण । त्याचे मीही वंदीं चरण । येथवरी जाण तो धन्य ॥४७॥ निर्लोभभावें सहज । पूजितां तोषे अधोक्षज । त्या भावाचें निजगुज । स्वयें यदुराज सांगत ॥४८॥


एकनाथी भागवत - श्लोक १७ व १८ वा

श्रद्धयोपाहृतं प्रेष्ठं, भक्तेन मम वार्यपि ॥१७॥

भूर्यप्यभक्तोपहृतं, न मे तोषाय कल्पते । गन्धो धूपः सुमनसो, दीपोऽन्नाद्यं च किं पुनः ॥१८॥

माझ्या ठायीं अतिप्रीतीं । श्रद्धायुक्त अनन्य भक्तीं । भक्त ’भावें’ जळ अर्पिती । तेणें मी श्रीपति सुखावें ॥४९॥ तो जळबिंदु यथासुखें । म्यां मुखीं झेलिजे आदिपुरुखें । तंव भक्तभावाचेनि हरिखें । मी सुखरुप सुखें सुखावें देख ॥१५०॥ माझें त्रैलोक्यासी सुख । ऐसा मीही सुखरुप देख । त्या मज होय परम संतोख । भाविकांचें उदक सेवितां ॥५१॥ त्या जळबिंदूचिया साठीं । रमा नावडे गोमटी । ब्रह्मा जन्मला माझे पोटीं । तोही शेवटीं नावडे ॥५२॥ भाविकांचेनि उदकलेखें । मज वैकुंठही जालें फिकें । शेषशयनींचीं निद्रासुखें । त्यांचींही तुकें उतरलीं ॥५३॥ भाविकांच्या उदकापुढें । मज आणिक कांहीं नावडे । तेथही गंधादि पूजा जोडे । नैवेद्य चोखडे रसयुक्त ॥५४॥ ते पूजेचिये सुखप्राप्ती । उपमा नाहीं त्रिजगतीं । ऐसा भाविकांचिये भक्तीं । मी श्रीपती सुखावें ॥५५॥ भावें करितां भगवद्भक्ती । ’मी कृतकृत्य झालों निश्चितीं’ । ऐशिया निश्चयें जो भावार्थी । त्याचेनि जळें संतृप्ति मज होय ॥५६॥ येर जो अभक्त दंभस्थितीं । जीवीं द्रव्याशा बाह्य विभक्ती । लौकिकप्रतिष्ठेपुरती । माझी भक्ति जो मिरवी ॥५७॥ ऐशिया अभक्ताचिया स्थितीं । छत्र चामर गजसंपत्ती । मज अर्पितांही अभक्तीं । सुखलेश चित्तीं उपजेना ॥५८॥ क्षीरसागर निवडी राजहंस । तेथ निसूं दीधला कापुस । तेवीं अभक्तभजनीं संतोष । मी हृषीकेश पावेना ॥५९॥ कागाची गायनकळा । जेवीं तोषेना किन्नर शाळा । तेवीं अभक्ताची भजनलीला । माझी चित्कळा तोषेना ॥१६०॥ जेवीं रजस्वलेचें । पक्वान्न । उत्तम परी तें अतिहीन । तेवीं अभक्तांचें भजन । कदा जनार्दन स्पर्शेना ॥६१॥ ज्या भजना नातळे नारायण । ऐसें जें अभक्तांचें भजन । तेणें भजनें जनार्दन । अणुमात्र जाण तोषेना ॥६२॥ एवं भक्ताभक्तभजनमार्ग । दावूनि अधिकाराचे भाग । आतां समूळ पूजामार्ग । साङग श्रीकृष्ण सांगत ॥६३॥


एकनाथी भागवत - श्लोक १९ वा

शुचिः सम्भृतसम्भारः, प्राग्दर्भैः कल्पितासनः । आसीनः प्रागुदग्वाऽर्चेदर्चायामथ संमुखः ॥१९॥

करुनि मलस्नान आपण । वैदिक तांत्रिक मंत्रस्नान । सारुनि नित्यविधान । ’शुचित्वपण’ या नांव ॥६४॥ मग देवपूजासंभार । शोधूनि करावे पवित्र । यथास्थानीं पूजाप्रकार । गंधादि उपचार ठेवावे ॥६५॥ श्वेतकंबल चैलाजिन । पूर्वदर्भाग्रीं आसन । पूर्वामुख बैसावें आपण । अथवा जाण उदङ्‌मुख ॥६६॥ स्थावरमूर्ती पूजितां देख । आसन करावें मूर्तिसंमुख । हा आसनविधि निर्दोख । पूजान्यासादिक हरि सांगे ॥६७॥


एकनाथी भागवत - श्लोक २० वा

कृतन्यासः कृतन्यासां, मदर्चां पाणिना मृजेत् । कलशं प्रोक्षणीयं च, यथावदुपसाधयेत् ॥२०॥

विधियुक्त घालूनि आसन । गुरुसी करावें नमन । परमगुरु-परमेष्ठीसी जाण । करावें अभिवंदन अतिप्रीतीं ॥६८॥ जो मंत्र प्राप्त आपणांस । त्या मंत्राचे देहीं करावे न्यास । मंत्रमूर्ति आणोनि ध्यानास । पूजा ’मानस’ करावी ॥६९॥ जे मूर्ति आली ध्यानासी । तेचि आणावया प्रतिमेसी । हातीं धरोनिया अर्चेसी । करावें न्यासासी प्रतिमाअंगीं ॥१७०॥ कलश आणि प्रोक्षणी जाण । साधावीं यथाविधान । जळें करोनिया पूर्ण । दूर्वादि चंदन द्रव्ययुक्त ॥७१॥


एकनाथी भागवत - श्लोक २१ वा

तदद्भिर्देवयजनं, द्रव्याण्यात्मानमेव च । प्रोक्ष्य पात्राणि त्रीण्यद्भिस्तैस्तैर्द्रव्यैश्च साधंयेत् ॥२१॥

तें प्रौक्षणपात्रींचें जळ । नखोदकें न करुनी निर्मळ । तेणें पूजासंभार सकळ । कुशाग्रें केवळ प्रोक्षावा ॥७२॥ तेणेंचि प्रोक्षावें देवसदन । आपणासी करावें प्रोक्षण । प्रोक्षोनि देवपूजास्थान । पूजाविधान मांडावें ॥७३॥ पाद्य-अर्घ्य-आचमनीयें । तदर्थ मांडावीं पात्रत्रयें । जळें पूर्ण करुनि पाहें । भिन्न द्रव्य आहे पात्रत्रयासी ॥७४॥ श्यामाक-दूर्वा-अब्ज-विष्णुकांता । ’पाद्यपात्रीं’ हे द्रव्यशुद्धता । गंध पुष्प फल अक्षता । एवं कुशाग्रता ’अर्घ्यपात्रीं’ ॥७५॥ एका वाला जातीफळ । लवंग कर्पूर कंकोळ । ’आचमनपात्रीं’ हा द्रव्यमेळ । शुद्ध जळ समयुक्त ॥७६॥


एकनाथी भागवत - श्लोक २२ वा

पाद्यार्घ्याचमनीयार्थं त्रीणि पात्राणि देशिकः । हृदा शीर्ष्णाऽथ शिखया, गायत्र्या चाभिमन्त्रयेत् ॥२२॥

गुरुमंत्रदीक्षा जैसी ज्यासी । तोचि निजमार्ग शिष्यासी । तेणें पाद्यादि तिहीं पात्रांसी । संप्रदायेंसी मांडावें ॥७७॥ पाद्य द्यावें हृदयमंत्रें । अर्घ्य अर्पावें शिरोमंत्रें । आचमन द्यावें शिखामंत्रें । गुरुसंस्कारें आगमोक्त ॥७८॥ तेंचि तिनी पात्रें जाण । गायत्रीमंत्रें आपण । अभिमंत्रोनियां पूर्ण । देवार्पण करावीं ॥७९॥ गुरुसंप्रदाय नेटक । यालागीं त्यातें ’देशिक’ । स्वयें बोलिला यदुनायक । दीक्षाविवेक निजद्रष्टा ॥१८०॥ आगमशास्त्रींचा निजमार्ग । भूतशुद्धि प्राणप्रतिष्ठायोग । तेणेंचि अन्वयें श्रीरंग । श्र्लोकार्थें साङग सांगत ॥८१॥


एकनाथी भागवत - श्लोक २३ वा

पिण्डे वाय्वग्निसंशुद्धे, हृत्पद्मस्थां परां मम । अण्वीं जीवकलां ध्यायेन्नादांते सिद्धभाविताम् ॥२३॥

वायुबीजें आवाहूनी । पिंगला प्राण पूरुनी । तोचि कुंभकें स्तंभूनि । मात्राधारणीं धरावा ॥८२॥ वायु जो धारणा धरावा । तो जंव फुटेना अव्हासव्हा । तंवचि वरी निरोधावा । मग रेचावा शनैःशनैः ॥८३॥ ऐसें करितां प्राणधारण । स्वयें कल्पावें शरीरशोषण । शरीर शोषलें मानूनि जाण । देहदहन मांडावें ॥८४॥ आधारस्थित जो अग्नी । तो अग्निबीजें चेतवूनी । तोचि देह लावूनि दहनीं । भस्म मानूनी निजदेह ॥८५॥ देह दहनें अतिसंतप्त । तेथ चंद्रबीजें चंद्रामृत । आणोनि निववावे समस्त । नवा देह तेथ कल्पावा ॥८६॥ देह कल्पावा जो एथ । पूर्ण पाटव्य इंद्रिययुक्त । त्याच्या हृदयपद्माआंत । अण्वी जीवकळा तेथ पहावी माझी ॥८७॥ माझी जीवकळा परम । सूक्ष्माहूनि अति सूक्ष्म । यालागीं ’अण्वी’ तिचें नाम । विश्रामधाम जगाचें ॥८८॥ अकार उकार मकारस्थिती । यांतें प्रकाशे अण्वी जीवज्योती । ते तंव शब्दाहूनि परती । योगीं नादांतीं लक्षिजे ॥८९॥ ते देहीं सबाह्य परिपूर्ण । असोनि सूक्ष्मत्वें अलक्ष्य जाण । तीतें हृत्पद्मीं योगिजन । लक्षिती आसनप्राणायामें ॥१९०॥ ते अण्वी जीवकळा अव्यक्त । तीतें करोनियां व्यक्त । योगी निजभावनायुक्त । हृदयीं चिंतित महामूर्ती ॥९१॥ ’नार’ जीवसमूह जाण । त्यांचें जें आयतनस्थान । ते महामूर्ति श्रीनारायण । हृदयीं सज्जन चिंतिती ॥९२॥


एकनाथी भागवत - श्लोक २४ वा

तयाऽऽत्मभूतया पिण्डे, व्याप्ते संपूज्य तन्मयः । आबाह्यार्चादिषु स्थाप्य, न्यस्ताङगं मां प्रपूजयेत् ॥२४॥

जेवीं गृह प्रकाशी दीपस्थिती । तेवीं देह प्रकाशी जीवज्योती । ते सांगोपांग माझी मूर्ती । हृदयीं चिंतिती साकार ॥९३॥ जेवीं तूप तूपपणें थिजलें । तेंचि अवर्ण वर्णव्यक्ती आलें । तेवीं चैतन्य माझें मुसावलें । लीलाविग्रहें झालें साकार ॥९४॥ ऐशी ते माझी सगुण मूर्ती । चिन्मात्रतेजें हृदयदीप्ती । तिनें व्यापूनि देहाची स्थिती । चित्तीं निजभक्ती उपजवी ॥९५॥ देह जड मूढ अचेतन । तेथ मूर्ति प्रकटोनि चिद्धन । अचेतना करोनि सचेतन । करवी निजभजन उल्हासें ॥९६॥ जेवीं हरणुलीचें सोंग जाण । हरिणीरुपें नाचे आपण । तेवीं भक्तभावें नारायण । भजनपूजन स्वयें कर्ता ॥९७॥ यापरी अभेदभजन । मूर्ति पूजितां चिद्धन । पूज्य पूजक हे आठवण । सहजें जाण मावळे ॥९८॥ मावळल्या हा भजनभेद । उल्हासे भक्तीचा अभेदबोध । हा गुरुमार्ग अतिशुद्ध । प्रिय प्रसिद्ध मजलागीं ॥९९॥ जेथ माझी अभेदभक्ती । तेथ मी सर्वस्वें श्रीपती । आतुडलों भक्तांच्या हातीं । स्वानंदप्रीती उल्हासें ॥२००॥ जेवीं कां अफाट मेघजळा । धरण बांधोनि घालिजे तळां । तेवीं मज अनंताचा एकवळा । अभेदभजनाला आतुडे ॥१॥ अडवीं वर्षलें सैरा जळ । तेणें नुपजेचि उत्तम फळ । तेंचि तळां भरलिया प्रबळ । तेणें पिकती केवळ राजागरें ॥२॥ तैसें माझें स्वरुप वाडेंकोडें । अभेदभक्तांमाजीं आतुडे । तैं ब्रह्मानंदें गोंधळ पडे । शीग चढे भक्तीची ॥३॥ अभेदभक्तांच्या द्वारापाशीं । तीर्थें येती पवित्र व्हावयासी । सुरनर लागती पायांसी । मी हृषीकेशी त्यांमाजीं ॥४॥ अभेदभक्तांपाशीं देख । सकळ तीर्थें होती निर्दोख । भक्तीचें माहेर तें आवश्यक । मजही सुख त्यांचेनी ॥५॥ अभेद जे क्रियास्थिती । या नांव माझी उत्तम भक्ती । ऐसा अतिउल्हासें श्रीपती । उद्धवाप्रती बोलत ॥६॥ अभेदभक्ती वाडेंकोडें । श्रीकृष्ण सांगे उद्धवापुढें । कथा राहिली येरीकडे । तेंही धडफुडें स्मरेना ॥७॥ देव विसरला निरुपण । तंव उद्धवासी बाणली खूण । तोही विसरला उद्धवपण । कृष्णा कृष्णपण नाठवे ॥८॥ अभेदभजनाचा हरिख । देव भक्त झाले एक । दोघां पडोनि ठेलें ठक । परम सुख पावले ॥९॥ उद्धव निजबोधें परिपूर्ण । तरी पूजाविधानप्रश्न । एथ करावया काय कारण । ऐशी आशंका मन कल्पील ॥२१०॥ तरी उद्धवाच्या चित्तीं । उगा राहतांचि श्रीपती । जाईल निजधामाप्रती । यालागीं प्रश्नोक्ती तो पुसे ॥११॥ उपासनाखंड गुह्यज्ञान । आगमोक्तपूजाविधान । उद्धवमिषें श्रीकृष्ण । वेदार्थ आपण स्वयें बोले ॥१२॥ सकळ वेदार्थ शास्त्रविधी । ग्रंथीं श्रीकृष्ण प्रतिपादी । जैसी श्रद्धा तैसी सिद्धी । व्हावया त्रिशुद्धी साधकां ॥१३॥ असो हे ग्रंथव्युत्पत्ती । ऐकतां अद्वैतभक्ती । उद्धव निवाला निजचित्तीं । तेणें श्रीपति सुखावला ॥१४॥ संतोषें म्हणे श्रीकृष्ण । उद्धवा होईं सावधान । पुढिल पूजाविधान । तुज मी सांगेन यथोक्त ॥१५॥ पूज्य जक एकात्मता ध्यान । करोनियां दृढ धारण । तेंचि बाह्य पूजेलागीं जाण । करावें आवाहन प्रतिमेमाजीं ॥१६॥ प्रतिमेसंमुख आपण । आवाहनमुद्रा दाखवून । माझी चित्कळा संपूर्ण । प्रतिमेसी जाण भावावी ॥१७॥ तेव्हां मूर्तीचें जडपण । निःशेष न देखावें आपण । मूर्ति भावावी चैतन्यघन । मुख्य ’आवाहन’ या नांव ॥१८॥ गुरुमुखें मंत्र निर्दोष । तेणें मंत्रें मूर्तीसी न्यास । करावे सर्वांगीं सावकाश । शास्त्रविन्यास आगमोक्त ॥१९॥ एवं आवाहन संस्थापण । सन्निधि सन्निरोधन । संमुखीकरण स्वायतन । या मुद्रा आपण दावाव्या ॥२२०॥ अवगुंठन संकलीकरण । या अष्टौ मुद्रा दावूनि जाण । मग होऊनि सावधान । पूजाविधान मांडावें ॥२१॥


एकनाथी भागवत - श्लोक २५ व २६ वा

पाद्योपस्पर्शार्हणादीनुपचारान्प्रकल्पयेत् । धर्मादिभिश्च नवभिः कल्पयित्वाऽऽसनं मम ॥२५॥

पद्ममष्टदलं तत्र, कर्णिकाकेसरोज्ज्वलम् । उभाभ्यां वेदतन्त्राभ्यां, मह्यं तूभयसिद्धये ॥२६॥

स्नानमंडप कल्पूनि जाण । तेथ आणावा देव चिद्धन । पाद्म अर्घ्य आचमन । मधुपर्क-विधान करावें ॥२२॥ अभ्यंग अंगमर्दन । पुरुषसूक्तें यथोक्त स्नान । पीतांबरपरिधान । स्नानमंडपीं जाण देवासी ॥२३॥ इतर यथोक्त पूजन । करावें सिंहासनीं संपूर्ण । तें आसन पीठावरण । स्वयें श्रीकृष्ण सांगत ॥२४॥ सिंहासनीं आवरणक्रम । आधारप्रकृति-कूर्म क्षेम । क्षीराब्धि श्वेतद्वीप कल्पद्रुम । मनोरम भावावा ॥२५॥ त्या तळीं रत्नेमंडप नेटक । त्यामाजीं विचित्र पर्यंक । त्या मंचकाचा विवेक । यदुनायक सांगत ॥२६॥ धर्म ज्ञान वैराग्य ऐश्वर्य । हेचि माचवे अतिवर्य । अधर्म अज्ञान अनैश्चर्य । अवैराग्येंसीं पाय गातें चारी ॥२७॥ ईश्वरतत्त्व निजसूत । गुणागुणीं वळोनि तेथ । मंचक विणिला अचुंबित । योगयुक्त महामुद्रा ॥२८॥ त्या मंचकावरी शेषपुटी । शोभे अतिशयेंसीं गोमटी । सहस्त्रफणीं मणितेज उठी । छत्राकार पृष्ठीं झळकत ॥२९॥ शेषपुटीमाजीं निर्मळ । विकासलें रातोत्पळ । सकर्णिक अष्टदळ । शोभे कमळ मनोहर ॥२३०॥ सत्‌शक्ति कमळकंदमूळ । ज्ञाननाळ त्याचें सरळ । प्रकृति अष्टधा जे सबळ । तेंचि अष्टदळ कमळाचें ॥३१॥ ऐसें कमळ अतिसुंदर । षडविकार तेचि केसर । वैराग्यकर्णिका सधर । मघमघी थोर सुवासें ॥३२॥ पूर्वादि कमळदळीं जाणा । देवता न्यासाव्या त्या त्या स्थाना । विमळा उतकर्षणी आणि ज्ञाना । क्रियाशक्ति जाणा चौथी पैं ॥३३॥ योगा प्रह्वी सत्या ईशाना । कर्णिका योजिजे मध्यस्थाना । कल्पूनि अनुपम रचना । अनुग्रहा जाणा स्थापावी ॥३४॥ आत्मा अंतरात्मा परमात्मा । हा संमुखभाग देवोत्तमा । सत्त्व रज आणि मोह तमा । पुरुषोत्तमा पृष्ठिभाग ॥३५॥ ऐशापरी पीठन्यास । आगमोक्त सावकाश । करुनियां हृषीकेश । सिंहासनास आणावा ॥३६॥ छत्र आणि युग्म चामर । नाना वाद्यें जयजयकार । दावूनि पीठ मुद्रा सधर । आसनीं श्रीधर बैसवावा ॥३७॥ मज सर्वगतासी आवाहन। मज अधिष्ठानासी आसन । मज निर्विकारासी जाण । दाविती आपण विकारमुद्रा ॥३८॥ मज चिद्रूपालागीं लोचन । निःशब्दा कल्पिती श्रवण । मज विश्वमुखासी वदन । निमासुरें जाण भाविती ॥३९॥ मी विश्वांघ्री दों पायीं चालत । मज विश्वबाहूसी चारी हात । मज सर्वगतातें एथ । स्थान भावित एकदेशी ॥२४०॥ मज निरुपचारासी उपचार । मज विदेहासी अळंकार । मज सर्वसमाना अरिमित्र । भावना विचित्र भाविती ॥४१॥ मज अकर्त्या कर्मबंधन । अजासी जन्मनिधन । नित्यतृप्तासी भोजन । निर्गुणा सगुण भाविती ॥४२॥ या अवघियांचा अभिप्रावो । उपासनाकांडनिर्वाहो । जैस जैसा भजनभावो । तैसा मी देवो तयांसी ॥४३॥ मी अवाप्तसकळकाम । परी भक्तप्रेमालागीं सकाम । जैसा भक्तांचा मनोधर्म । तैसा पुरुषोत्तम मी तयां ॥४४॥ भक्त जैसा भावी मातें । मी तैसाचि होयें त्यातें । तो जें जें अर्पी भावार्थें । तें अर्पे मातें सहजचि ॥४५॥ मी सर्वत्र भरलों असें । तेथ जो जेथ मज उद्देशें । भक्त भावार्थें अर्पूं बैसे । तें अर्पे अनायासें सहजें मज ॥४६॥ मी सर्वत्र देवाधिदेव । तैसा प्राणियांचा नव्हे भाव । यालागीं भक्तांचा जेथ सद्भाव । तेथ मी देव सहजेंचि ॥४७॥ यालागीं वाडेंकोडें । भक्तभावार्थ मज आवडे । भक्तभावाहूनि पुढें । वैकुंठ नावडे क्षीराब्धीही ॥४८॥ भक्तभावार्थाचीं भूषणें । अंगीं बाणावया श्रीकृष्णें । म्यां निर्गुणेंही सगुण होणें । भावार्थगुणें भक्तांच्या ॥४९॥ यालागीं मी अजन्मा जन्में । अकर्माही करीं कर्में । अनामअ मी धरीं नामें । भक्त मनोधर्में तरावया ॥२५०॥ निर्गुणीं लागल्या मन । मनचि होय चैतन्यघन । सगुणीं ठसावल्या मन । साधक श्रीकृष्ण स्वयें होती ॥५१॥ निर्गुणाचा बोध अटक । यालागीं उपासनाविवेक । सगुणमूर्ति भावूनि देख । तरले साधक अनायासें ॥५२॥ हे आगमोक्त उपासनाविधी । येणें भोगमोक्ष उभयसिद्धी । साधक पावती त्रिशुद्धी । मी कृपानिधि संतुष्टें ॥५३॥ तेंचि उपासनविधिविधान । मागां सांगतां पूजन । देव सिंहासनीं बैसल्या पूर्ण । पुढें आवरणपूजा ऐक ॥५४॥


एकनाथी भागवत - श्लोक २७ वा

सुदर्शनं पाञ्चजन्यं गदासीषुधनुर्हलान् । मुसलं कौस्तुभं मालां, श्रीवत्सं चानुपूजयेत् ॥२७॥

अण्वी जीवकळेसी ’देहावरण’ । सिंहासनीं ’शक्त्या-वरण’ । सुदर्शनादि आयुधावरण’ । आपुलीं आपण हरि सांगे ॥५५॥ सतेज धार सुदर्शन । शंख शोभे पांचजन्य । नंदक तो खडग जाण । गदा गहन कौमोदकी ॥५६॥ शाङर्ग धनुष्य अतिसबळ । सुवर्णपुंखें बाण सरळ । हल आणि मुसळ । आयुधें प्रबळ पूजावीं ॥५७॥ या आठही भुजा सायुधा सरळा । कंठीं कौस्तुभ वनमाळा । कांसे कशिला पिंवळा । घनसांवळा शोभत ॥५८॥ ब्रह्मण्यदेव रमानाथ । ब्राह्मणाचा चरणघात । हृदयीं अलंकार मिरवत । शोभा अद्भुत तेणें शोभे ॥५९॥ चिद्रत्नांकच्या अळंकारीं । गुण काढोनियां बाहेरी । वोविली वैजयंती कुसरी । ते हृदयावरी रुळत ॥२६०॥ यापरी साळंकार सायुध । शंखचक्रपद्मेसीं अगाध । ऐसा शोभला स्वयंबोध । नारदादि संनिध तिष्ठती सदा ॥६१॥ यापरी साळंकार सायुध । पूज्य पूजोनियां गोविंद । मग पूजावे पार्षद । ऐक विशद सांगेन ॥६२॥


एकनाथी भागवत - श्लोक २८ वा

नन्दं सुनन्दं गरुडं, प्रचण्डं चण्डमेव च । महाबलं बलं चैव, कुमुदं कुमुदेक्षणम् ॥२८॥

नंद सुनंद देवापाशीं । गरुड सदा तिष्ठे दृष्टीसी । चंड प्रचंड दोनी बाहींसीं । अहर्निशीं तिष्ठती ॥६३॥ बळ आणि महाबळ । सुमुख संज्ञें अवधानशीळ । कुमुद कुमुदाक्ष केवळ । पाठीसी प्रबळ बळें उभे ॥६४॥ गरुड दृष्टीं तिष्ठे आपण । येर नंदादि जे अष्टौ जन । ते अष्टौ दिशांप्रति जाण । पार्षदावरण हरिनिकटीं ॥६५॥


एकनाथी भागवत - श्लोक २९ वा

दुर्गां विनायकं व्यासं, विष्वक्सेनं गुरुन् सुरान् । स्वे स्वे स्थाने त्वभिमुखान्, पूजयेत्प्रोक्षणादिभिः ॥२९॥

दुर्गा विनायक जाण । व्यास आणि विष्वक्सेन । चहूं कोनीं चारी स्थापून । करावें पूजन देवाभिमुख ॥६६॥ मूळमूर्तीसी अभिन्नाकारु । गुरु आणि परमगुरु । परमेष्ठिगुरुसी एकाकारु । पूजाप्रकारु करावा ॥६७॥ इंद्रादि अष्टौ लोकपाळ । आह्वानूनियां सकळ। स्थापूनि अष्टौ दिशा केवळ । तेही तत्काळ पूजावे ॥६८॥ गुरु-दुर्गादिक लोकपाळ । पूजावे सांगोपांग सकळ । प्रोक्षणपाद्यादि अविकळ । पूजा निश्चळ करावी ॥६९॥ तेचि पूजेचे पूजोपचार । कोण कोण पैं प्रकार । साही श्लोकीं शार्ङगधर । संक्षेपाकार सांगत ॥२७०॥


एकनाथी भागवत - श्लोक ३० व ३१ वा

चन्दनोशीरकर्पूरकुङ्‌कुमागरुवासितैः । सलिलैः स्नापयेन्मन्त्रौर्नित्यदा विभवे सति ॥३०॥

स्वर्णधर्मानुवाकेन, महापुरुषविद्यया । पौरुषेणापि सूक्तेन, सामभीराजनादिभिः ॥३१॥

एक वाळ कर्पूर । चंदन कुंकुम केशर । त्यांमाजीं मेळवूनि अगर । धूपिलें नीर स्नपनासी ॥७१॥ सुवासित सपरिकर । गंगाजळ अतिपवित्र । शंखमुद्रापुरस्कर । शंखीं तें नीर भरावें ॥७२॥ ऐसें जळ घेऊनि शुद्ध। आपस्तंबशाखेचें प्रसिद्ध । ’सुवर्णधर्मानुवाक’ पद । तेणें अभिषेक विशद मज करावा ॥७३॥ अथवा केवळ ’पुरुषसूक्त’ । ’रुद्राभिषेक’ विष्णुसूक्त’ । इंहीं मंत्रीं मंत्रोक्त । देवासीं यथोक्त स्नान द्यावें ॥७४॥ कां सामवेदींचें गायन । त्यामाजीं सामनीराजन । तेणें ही करुनियां जाण । देवासी स्नान करावें ॥७५॥ असल्या वैभवसंपन्न । नित्य द्यावें हें महास्नान । नातरी पर्यविशेषें जाण । करावें आपण जयंत्यादिकीं ॥७६॥ आगमोक्त सुलक्षण । ’महापुरुषविद्या’ पूर्ण । तेणेंही करुनि आपण । देवासी स्नान करावें ॥७७॥ देवासी पूर्ण झालिया स्नान । करावें मंगळनीरांजन । मग वस्त्रें अलंकार भूषण । देवासी आपण अर्पावीं ॥७८॥


एकनाथी भागवत - श्लोक ३२ वा

वस्त्रोपवीताभरणपत्रस्त्रग्गन्धलेपनैः। अलंकुर्वीत सप्रेम मद्भक्तो मां यथोचितम् ॥३२॥

देवो स्वरुपें घनसांवळा । कांसे कसावा सोनसळा । हेमसूत्र अर्पूनि गळां । रत्नसमेखळा बाणावी ॥७९॥ वांकीअंदुवांचा गजर । चरणीं नूपुरांचा झणत्कार । मुकुटकुंडलें मनोहर । हृदयीं गंभीर महापदक ॥२८०॥ जडित मोतिलग पत्रवेली । अतिशोभित दिसे निढळीं । तिलक पिंवळा तयातळीं । कंठीं झळाळी कौस्तुभ ॥८१॥ बाहीं बाहुवटे वीरकंकणें । करमुद्रिका रत्न खेवणें । पीतांबर झळके कोणें मानें । रविबिंब तेणें लाजविलें ॥८२॥ सांवळे अंगीं गोमटी । शुभ्र चंदनाची शोभे उटी । सुमनमाळा वीरगुंठीं । होत घरटीं मधुकरां ॥८३॥ वैजयंती वनमाळा । आपाद रुळे गळां । घवघवीत दिसे डोळां । घनसांवळा शोभत ॥८४॥ एवं वस्त्रालंकारभूषणीं । स्वयें पूजावा शार्ङगपाणी । पूजेहूनियां मनीं । श्रद्धा कोटिगुणीं असावी ॥८५॥ भक्त असो अतिसंपन्न। अथवा हो कां अतिनिर्धन । जेथ शुद्ध श्रद्धा संपूर्ण । तेथ नारायण संतुष्टे ॥८६॥ सकळ पूजेचें कारण । मुख्य श्रद्धाचि गा प्रमाण । अत्यंत श्रद्धें जो संपन्न । तो देवाचा पूर्ण पढियंता ॥८७॥


एकनाथी भागवत - श्लोक ३३ वा

पाद्यमाचमनीयं च गन्धं सुमनसोऽक्षतान् । धूपदीपोपहार्याणि, दद्यान्मे श्रद्धयार्चकः ॥३३॥

एवं मूर्ति शृंगारिल्या पूर्ण । द्यावें पाद्य अर्घ्य आचमन । देऊनि मधुपर्कविधान । करावें पूजन श्रद्धायुक्त ॥८८॥ गंधाक्षता शुद्ध सुमन । धूप दशांग दीपदान । दीपावली नीराजन । श्रद्धा मदर्चन साधकां ॥८९॥


एकनाथी भागवत - श्लोक ३४ वा

गुडपायससर्पींषि, शष्कुल्याऽपूपमोदकान् । संयावदधिसूपांश्च, नैवेद्यं सति कल्पयेत् ॥३४॥

झाल्या धूप दीप नीरांजन । देवासी वोगरावें भोजन । नानापरीचें पक्वान्न । अन्न सदन्न रसयुक्त ॥२९०॥ मांडा साकरमांडा गुळवरी । शष्कुल्या अमृतफळें क्षीरधारी । दुधामाजीं आळिली क्षीरी । वाढिली परी वळिवट ॥९१॥ मधुवडा कोरवडा । लाडू तिळवयांचा जोडा । रुची आला अंबवडा । ठायापुढां वाढिंनला ॥९२॥ पत्रशाकांची प्रभावळी । भात अरुवार जिरेसाळी । सूप सोलींव मुगदाळी । गोघृत परिमळी सद्यस्तप्त ॥९३॥ सांजा सडींव गुळयुक्त । एळा मिरें घालूनि आंत । पाक केला घृतमिश्रित । सेवितां मुखांत अरुवार ॥९४॥ कथिका तक्राची गोमटी । आम्ररसें भरली वाटी । शिखरणी केळांची वाढिली ताटीं । देखोनि लाळ घोंटी अमरेंद्र ॥९५॥ दधि दुग्ध साय साकर । नैवेद्या वाढिले परिकर । देव न पाहे उपचार । श्रद्धा श्रीधर तृप्त होय ॥९६॥ सामर्थ्य असलें करावयासी । तरी हे परवडी प्रतिदिवशीं । नैवेद्य अर्पावे देवासी । ना तरी पर्वविशेषीं अर्पावे ॥९७॥ उपास्यमूर्ति जे साचार । ते जयंतीस सविस्तर । पर्वविशेषीं उपचार । पूजा अपार हरि सांगे ॥९८॥


एकनाथी भागवत - श्लोक ३५ वा

अभ्यङगोन्मर्दनादर्शदन्तधावाभिषेचनम् । अन्नाद्यं गीतनृत्यानि, पर्वणि स्युरुतान्वहम् ॥३५॥

पर्वें बोलिलीं आगमोक्तीं। अथवा वार्षिक पर्वें येती । कां निजमूर्तीची जयंती । ते पूजा श्रीपति स्वयें सांगे ॥९९॥ दंतधावन उद्वर्त्तन । मूर्तीसी द्यावें अभ्यंजन । पंचामृतें करुनि स्नपन । विचित्राभरण पूजावी ॥३००॥ पूजोनि साळंकृत देवासी । नैवेद्य अर्पावे षड्रसीं । देऊनि करोद्वर्तनासी । मुखवासासी अर्पावें ॥१॥ देव विसरला देवपणासी । तें देवपन भेटे देवासी । ऐशिया दाखवावें आदर्शासी । तेणें देवदेवासी उल्हासु ॥२॥ पर्वविशेषीं जयंतीसी । मेळवूनि संतवैष्णवांसी । करावें गीतनृत्यकीर्तनासी । अतिप्रेमेंसीं अहोरात्र ॥३॥ आगमोक्त दीक्षा हवन । करितां तत्काळ देव प्रसन्न । त्या होमाचें विधिविधान । ऐक सावधान उद्धवा ॥४॥


एकनाथी भागवत - श्लोक ३६ व ३७ वा

विधिना विहिते कुण्डे, मेखलागर्तवेदिभिः । अग्निमाधाय परितः, समूहेत्पाणिनोदितम् ॥३६॥

परिस्तीर्याथ पर्युक्षेदन्वाधाय यथाविधि । प्रोक्षण्यासाद्य द्रव्याणि, प्रोक्ष्याग्नौ भावयेत माम् ॥३७॥

आगमोक्त कुंडविधान । लांबी रुंदी खोली कोण । गणूनि उंचीचें प्रमाण । कुंड संपूर्ण साधावें ॥५॥ स्वशाखा जें वेदप्रोक्त । मेखळायुक्त साधावी गर्त । योनीसकट वेदी तेथ । लक्षणोक्त साधावी ॥६॥ तेथ करुनि अग्न्याधान । प्रतिष्ठिला जो हुताशन । त्यासी करुनि करस्पर्शन । परिसमूहन करावें ॥७॥ दर्भीं करावें परिस्तरण । मग करावें पर्युक्षण । इध्माबर्हिविसर्जन । त्रिसंधान ठेवावें ॥८॥ करुनि बर्हीचें आस्तरण । करावें आज्यस्थालीस्थापन । व्याहृतीं समिधाहोम जाण । ’अन्वाधान’ त्या नांव ॥९॥ प्रोक्षणीपात्रींचें विधान । करुनि भरावें जळ पूर्ण । तेणें कुशाग्रजळें आपण । होमद्रव्यें जाण प्रोक्षावीं ॥३१०॥ कुंडीं प्रदीप्त हुताशन । तेथ करावें माझें ध्यान । तें ध्यानमूर्तीचें लक्षण । स्वयें श्रीकृष्ण सांगत ॥११॥


एकनाथी भागवत - श्लोक ३८ व ३९ वा

तप्तजाम्बूनदप्रख्यं, शङखचक्रगदाम्बुजैः । लसच्चतुर्भुजं शान्तं, पद्मकिञ्जल्कवाससम् ॥३८॥

स्फुरत्किरीटकटककटिसूत्रवराङगदम् । श्रीवत्सवक्षसं भ्राजत्, कौस्तुभं वनमालिनम् ॥३९॥ जैसी तत्पस्वर्णभा । तैशी मूर्तीची अंगप्रभा । चतुर्भुज साजिरी शोभा । चिन्मात्रगाभा साकार ॥१२॥ शंखचक्रगदाकमळ । कांसे पीतांबर सोज्ज्वळ । लोपूनि अग्निप्रभाज्वाळ । मूर्तिप्रभा प्रबळ प्रकाशे ॥१३॥ मुकुटकुंडलें मेखळा । श्रीवत्स शोभे वक्षस्थळा । आपाद रुळे वनमाळा । झळके गळां कौस्तुभ ॥१४॥


एकनाथी भागवत - श्लोक ४० व ४१ वा

ध्यायन्नभ्यर्च्य दारुणि, हृविषाभिघृतानि च । प्रास्याज्यभागावाधारौ,दत्वा चाज्यप्लुतं हविः ॥४०॥

जुहुयान्मूलमन्त्रेण, षोडशर्चाऽवदानतः । धर्मादिभ्यो यथान्यायं,मन्त्रैः स्विष्टकृतं बुधः ॥४१॥

ऐसें साङग माझें ध्यान । अग्नीमाजीं भावूनि जाण । करुनि आवाहन पूजन । विध्युक्त हवन मांडावें ॥१५॥ अग्नि विधियुक्त आव्हानूनी । समिधा होमघृतें अभिघारुनी । आज्यभाग दों अवदानीं । प्रथमहवनीं होमावा ॥१६॥ तेथ तिलाज्य हविर्द्रव्य पूर्ण । घृतप्लुत अवदान । आगमोक्त होमविधान । स्वयें श्रीकृष्ण सांगत ॥१७॥ लक्षूनि मुखबोध देवाचा । मूलमंत्रें होम साधकांचा । कां पुरुषसूक्त सोळा ऋचा । हा होमाचा विधिमार्ग ॥१८॥ धर्मादिक पीठार्चन । इतर देवता आवरण । त्यांसीही एकएक अवदान । नाममंत्रें जाण होमावें ॥१९॥ मग स्विष्टकृताचें अवदान । साधकें द्यावें सविधान । ऐसें हें माझें निजभजन । भक्त सज्ञान जाणती ॥२०॥ होमादि मूर्तिभजनविधी । येणें तत्काळ साधकां सिद्धी । भक्त पावती निजपदीं । जाण त्रिशुद्धी उद्धवा ॥२१॥


एकनाथी भागवत - श्लोक ४२ वा

अभ्यर्च्याथ नमस्कृत्य, पार्षदेभ्यो बलिं हरेत् । मूलमन्त्रं जपेदब्रह्म, स्मरन्नारायणात्मकम् ॥४२॥

यापरी होम विधियुक्त अर्चन । करुनि करावें साष्टांग नमन । मग देवाचे जे पार्षदगण । त्यांसी बळिहरण कल्पावें ॥२२॥ मग बाह्यप्रतिमापूजास्थान । तेथें येवोनियां आपण । मूलमंत्राचें स्मरण । ध्यानयुक्त जाण करावें ॥२३॥ पूज्य-पूजक अभिन्न । परात्पर जो कां नारायण । ते परब्रह्मीं लावूनी मन । घालावें आसन सावधानवृत्तीं ॥२४॥ ध्यानीं जंव स्थिरावे मन । तंव स्थिर राखावें आसन । तेथूनि उपरमल्या मन । पुढें पूजाविधान हरि सांगे ॥२५॥


एकनाथी भागवत - श्लोक ४३ वा

दत्वाऽऽचमनमुच्छेषं विष्वक्से३नाय कल्पयेत् । मुखवासं सुरभिमत्ताम्बूलाद्यमथार्हयेत् ॥४३॥

एवं विसर्जिलिया ध्यान । झालें देवाचें भोजन । ऐसें भावूनि आपण । शुद्धाचमन अर्पावें ॥२६॥ अग्नीमाजील मूर्तिध्यान । प्रतिमा पूजिली जे आपण । दोहीं ठायीं शुद्धाचमन । यथोक्त जाण करावें ॥२७॥ देवाचिया भुक्तशेषासी । भाग द्यावा विष्वक्सेीनासी । मग काढूनि उच्छिष्टासी । द्यावें देवासी करोद्वर्तन ॥२८॥ कापुरें घोळिवा सुपारी फोडी । सुवर्णवर्णा पानांची विडी । काथ सुवासिला परवडीं । अभिनव गोडी तांबूला ॥२९॥ एळा लवंगा कंकोळ । अल्प अर्पिलें जातीफळ । सुरंग रंगलें तांबूल । दिसे मुखकमळ साजिरें ॥३३०॥ चोवा कस्तूरी बुका सधर । अर्पूनि पुष्पांजळीसंभार । जेणें शीघ्र संतोषे श्रीधर । तें प्रेम साचार हरि सांगे ॥३१॥


एकनाथी भागवत - श्लोक ४४ वा

उपगायन्गृणन्नृत्यन्कर्माण्यभिनयन्मम । मत्कथाः श्रावयन् श्रृण्वन्, मुहूर्त क्षणिको भवेत् ॥४४॥

ज्ञान ध्यान उपासकता । हे गौण जाण सर्वथा । देव भावाचा भोक्ता । भावें तत्त्वतां देव भेटे ॥३२॥ ध्यानीं तुटलिया निजमन । करावें माझें नामस्मरण । कां माझ्या गुणांचें श्रवण । आदरें जान करावें ॥३३॥ करितां हरिगुणयशश्रवण । तेणें सुखावे अंतःकरण । सुखें सुखावोनि आपण । स्वयें हरिकीर्तन करावें ॥३४॥ निर्लज्ज नटाचे परी । हरिरंगणीं नृत्य करी । हावभावकटाक्षकुसरी । अभिनयो धरी कर्माचा ॥३५॥ गोवर्धन उद्धरण । अंगें दावावें आपण । कां मांडूनियां दृढ ठाण । त्र्यंबकभंजन दावावें ॥३६॥ पूतनाप्राणशोषण । कुवलयाचें निर्दळण । दावूनि मल्लमर्दन । हरिकीर्तन करावें ॥३७॥ नवल प्रेमाचा उद्बोध गद्यपद्यनामप्रबंध । भुजंगप्रयातादि अगाध । गाती स्वानंद स्तुतिस्तोत्रें ॥३८॥


एकनाथी भागवत - श्लोक ४५ वा

स्तवैरुच्चावचः स्तोत्रैः, पौराणैः प्राकृतैरपि । स्तुत्वा प्रसीद भगवन्निति वन्देत दण्डवत् ॥४५॥

माझीं स्तुतिस्तोत्रें पुराण । सादरें करावीं श्रवण । श्रोता मिळालिया आपण । कथानिरुपण सांगावें ॥३९॥ शुद्ध न ये स्तोत्रपठण । करितां अबद्ध गायन । पाठका दोष न लगे जाण । तेणें होय निर्दळण महादोषां ॥३४०॥ वेदींचें उपनिषत्पठण । कां ऋचामंत्रें हरीचें स्तवन । ये लौकिकीं उच्चावचें जाण । देवासी समान निजभावें ॥४१॥ पुराणींचें श्रेष्ठ स्तोत्र । अथवा पढतां नाममात । अर्थें भावार्थें साचार । समान श्रीधर मी मानीं ॥४२॥ नेणें वेद शास्त्र पुराण । केवळ भाळाभोळा जाण । तेणें करितां प्राकृत स्तवन । मी जनार्दन संतोषें ॥४३॥ वेदीं चुकल्या स्वरवर्ण । पाठका दोष बाधी गहन । प्राकृत करितां हरीचें स्तवन । दोषनिर्दळण तेणें होय ॥४४॥ शास्त्रश्रवण पुराणस्थिती । पाहिजे पंचमीसप्तमीव्युत्पत्ती । प्राकृत अबद्धही नामकीर्ती । भगवत्प्राप्तिप्रापक ॥४५॥ संस्कृत वाणी देवें केली । प्राकृत चोरापासून झाली । असोत या पक्षाभिमानी बोली । देवाची चालि निरभिमान ॥४६॥ वेदशास्त्र हो पुराण । कां प्राकृतभाषास्तवन । एथें भावचि श्रेष्ठ जाण । तेणें नारायण संतोषे ॥४७॥ देवासी प्रेमाचें पढियें कोड । न पाहे व्युत्पत्तीचें काबाड । भाविकांचा भावार्थचि गोड । तेणें भक्तांची भीड नुल्लंघी देवो ॥४८॥ एवं भावार्थें करितां स्तवन । देव होय भक्ताअधीन । तेणें भावार्थें करुनि नमन । हरिचरण वंदावे ॥४९॥ मुहूर्त निमेष क्षणेंक्षण । हरिचरणीं सुखावल्या मन । इतर व्यापार तेणें सुखें जाण । सहजें आपण वोसरती ॥३५०॥ जेणें तुटे माझें अनुसंधान । तें कर्म त्यागावें आपण । जेणें स्वरुपनिष्ठ होय मन । तें समाधान राखावें ॥५१॥ सप्रेम करितां नमन । नित्य नूतन समाधान । त्या नमनाचें लक्षण । लोटांगन दंडवत ॥५२॥ सुटल्या दंड सत्राणें । संमुख विमुख पाहों नेणे । तैशीं घालीं लोटांगणें । देहाभिमानें अहेतुक ॥५३॥ असतां देहाचें अनुसंधान । जो परमार्थें करी नमन । त्या नमस्काराचें लक्षण । स्वयें श्रीकृष्ण सांगत ॥५४॥


एकनाथी भागवत - श्लोक ४६ वा

शिरो मत्पादयोः कृत्वा, बाहुभ्यां च परस्परम् । प्रपन्नं पाहि मामीश, भीतं मृत्युग्रहार्णवात् ॥४६॥

मस्तक माझ्या चरणांवरी । उभय बाहु परस्परीं । दोनी चरण दोंही करीं । धरी निर्धारीं भावार्थें ॥५५॥ संसारसागराच्या पोटीं । मृत्युग्रहें घातली मिठी । चरणीं लागलों उठाउठीं । मज जगजेठी सोडवीं ॥५६॥ भवभयें भ्यालों दारुण । यालागीं तुज आलों शरण । निवारी माझें जन्ममरण । भावें श्रीचरण दृढ धरिले ॥५७॥ तूं स्वामी असतां शिरीं । मज मृत्यु बापुडें केवीं मारी । भावें लोटांगण चरणांवरी । कृपा उद्धरीं कृपाळुवा ॥५८॥ देखोनि साष्टांग नमन । ऐकोनि भयभीतस्तवन । मज तुष्टला नारायण । ऐसें आपण भावावें ॥५९॥


एकनाथी भागवत - श्लोक ४७ वा

इति शेषां मया दत्तां, शिरस्याधाय सादरम् । उद्वासयेच्चेदुद्वास्यं, ज्योतिर्ज्योतिषि तत्पुनः ॥४७॥

म्यां दीधला शेषप्रसाद । तो शिरीं धरोनि स्वानंद । स्थावरमूर्ति जेथ प्रसिद्ध । तेथ उद्वाससंबंध न करावा ॥३६०॥ जंगम जे प्रतिमामूर्ती। तेथ आवाहिली निजात्मज्योती । ते उद्वासुनियां मागुती । निजात्मस्थितीं ठेवावी ॥६१॥ मूर्तीमाझारील ज्योति । आणूनियां हृदयस्थितीं । मग निजात्मज्योतीसी ज्योती । यथास्थितीं मेळवावी ॥६२॥ विसर्जनान्त पूजास्थिती । ऐकोनि उद्धवाचे चित्तीं । साधकां पूज्य कोण मूर्ती । देव ते अर्थी स्वयें सांगे ॥६३॥


एकनाथी भागवत - श्लोक ४८ वा

अर्चादिषु यदा यत्र, श्रद्धा मां तत्र चार्चयेत‌ । सर्वभूतेष्वात्मनि च, सर्वात्माऽहमवस्थितः ॥४८॥

उद्धवा जे मूर्ति ज्या पढियंता । तेचि त्यासी पूज्य मूर्ती । तुवांही अणुमात्र चित्तीं । संदेह ये अर्थी न धरावा ॥६४॥ विष्णु विरिंचि सविता जाण । शिव शक्ति कां गजवदन । या मूर्तीमाजीं मी आपण । सर्वीं समान सर्वात्मा ॥६५॥ सर्व प्रतिमांचें पूजन । करितां मज पूजा समान । भक्तांची जेथ प्रीति गहन । तिये अधीन मी परमात्मा ॥६६॥ जेवीं बाळकाचेनि मेळें । माता तदनुकूल खेळे । तेवीं भक्तप्रेमाचिये लीळें । म्यां चित्कल्लोळें क्रीडिजे ॥६७॥ या सर्व भूतांच्या ठायीं । आणि अवतारादि लीलादेहीं । मी सर्वांसी समान पाहीं । ये अर्थी नाहीं संदेहो ॥६८॥ उद्धवा मी नाहीं ऐसें । कोणीही ठिकाण रितें नसे । परी प्राण्यांचें भाग्य कैसें । त्या मज विश्वासें न भजती ॥६९॥ जो जेथ मज भजों बैसे । त्या मी तेथ तैसाचि असें । हें उपासनाकांडविशेषें । गुप्त अनायासें प्रकाशिलें ॥३७०॥ उपासनाकांडींचा निर्वाहो । मी सर्वांभूतीं देवाधिदेवो । हा ज्यासी न कळे मुख्य भावो । त्यासी मूर्तिनिर्वाहो द्योतिला ॥७१॥ हो कां माझी प्रतिमामूर्ती । तेही मी चिदात्मा निश्चितीं । तेथ करितां भावें भक्ती । भक्त उद्धरती उद्धवा ॥७२॥


एकनाथी भागवत - श्लोक ४९ वा

एवं क्रियायोगपथैः, पुमान्वैदिकतान्त्रिकैः । अर्चन्नुभयतः सिद्धिं, मत्तो विन्दत्यभीप्सिताम् ॥४९॥

एवं क्रियायोगलक्षण । वैदिक तांत्रिक मिश्र जाण । आगमनिगम विस्तार गहन । तो मुख्यार्थ पूर्ण सांगितला ॥७३॥ येणें क्रियायोग भजनमार्गें । भक्त जैं भोगमोक्ष मागे । तैं उभय सिद्धी लागवेगें । म्यां श्रीरंगें अर्पिजे ॥७४॥ भक्त निष्काम अनन्यभक्ती । तैं भोग मोक्षादि संपत्ती । घेऊनियां मी श्रीपती । त्यांच्या द्वाराप्रती सदा तिष्ठें ॥७५॥


एकनाथी भागवत - श्लोक ५० व ५१ वा

मदर्चां सम्प्रतिष्ठाप्य, मन्दिरं कारयेदूदृम् । पुषोप्द्यानानि रम्याणि, पूजायात्रोत्सवाश्रितान् ॥५०॥

पूजादीनां प्रवाहार्थं, महापर्वस्वथान्वहम् । क्षेत्रापणपुरग्रामान्, दत्वा मत्सार्ष्टितामियात् ॥५१॥

साङग माझी प्रतिमामूर्ती । करुनि जे प्रतिष्ठा करिती । दृढ देवालया उभारिती । अतिप्रीतीं मद्भावें ॥७६॥ वन उपवन उद्यान । पुष्पवाटिका लावाव्या पूर्ण । नित्यपूजेचें विधान । उत्साहीं जाण महापूजा ॥७७॥ यात्रा बहुजनसमाजा । वार्षिक पर्व महापूजा । चालवावया अधोक्षजा । उपाय सहजा हरि सांगे ॥७८॥ नित्यपूजा महापूजा । वार्षिक पर्वें चालवावया वोजा । नित्यनिर्वाह करी राजा । ग्रामसमाजा अर्पूनि ॥७९॥ ’क्षेत्र’ म्हणिजे शेत गहन । हाटउत्पन्न द्रव्य ’आपण’ । हाटेंविण तो ’ग्राम’ जाण । ऐक लक्षण पुराचें ॥३८०॥ हाटयुक्त तें ’पुर’ पाहीं । जे अर्पिती देवालयीं । ते माझें ऐश्वर्य पाहीं । सर्वां ठायीं पावती ॥८१॥ मूर्तिप्रतिष्ठा पूजाविधान । देवालयीं केलिया जाण । कर्त्यासी फळ कोण कोण । तेंही श्रीकृष्ण सांगत ॥८२॥


एकनाथी भागवत - श्लोक ५२ व ५३ वा

प्रतिष्ठया सार्वभौमं, सद्मना भुवनत्रयम् । पूजादिना ब्रह्मलोकं, त्रिभिर्मत्साम्यतामियात् ॥५२॥

मामेव नैरपेक्ष्येण, भक्तियोगेन विन्दति । भक्तियोगं स लभते, एवं यः पूजयेत माम् ॥५३॥

जो मूर्तिप्रतिष्ठा करुनि ठाये । तो सार्वभौम राज्य लाहे । जो देवालय करी स्वयें । तो स्वामी होये तिहीं लोकीं ॥८३॥ जो करी पूजाविधान । तो पावे ब्रह्मसदन । ये तीनी जो करी आपण । तो मजसमान ऐश्वर्य पावे ॥८४॥ ऐसे हे तिघे साधक । पोटींहूनि सकामुक । कामनेसारखे लोक । ते आवश्यक पावती ॥८५॥ ज्यासी माझें निष्काम भजन । त्याचे प्राप्तीचें निजलक्षण । तें अत्यादरें श्रीकृष्ण । स्वानंदें पूर्ण सांगत ॥८६॥ मज मुख्यत्वें जीवीं धरुन । ज्यासी माझें निष्काम भजन । निष्कामता जे अनन्य । ते पुरुष जाण मी होती ॥८७॥ तो वर्तमानदेहीं असतां । माझें निजरुप होय तत्त्वतां । त्या आम्हां आंतौता । भेद सर्वथा असेना ॥८८॥ करितां निष्काम भजन । भक्त झाला मजसमान । ’समान’ म्हणावया जाण । वेगळेपणा असेना ॥८९॥ एवं भक्त तो मजभीतरीं । मी भक्ताआंतबाहेरी । ऐसे मिळाले परस्परीं । निजभक्तजनावरी नांदत ॥३९०॥ गूळ जेवीं गोडियेसी । कां कल्लोळ जैसा सागरासी । ऐशिया निजभक्तीपाशीं । आम्हां तयांसी रहिवासु ॥९१॥ ऐशी निष्काम जो भक्ति करी । तो धन्य धन्य चराचरीं । जो देवाद्विजांची वृत्ति हरी । तो पचे अघोरीं तें ऐक ॥९२॥


एकनाथी भागवत - श्लोक ५४ व ५५ वा

यः स्वदत्तां परैर्दत्तां, हरेत सुरविप्रयोः । वृत्तिं स जायते विड्‌भुग्वर्षाणामयुतायुतम् ॥५४॥

कर्तुश्च सारथेर्हेतोरनुमोदितुरेव च । कर्मणां भागिनः प्रेत्य, भूयो भूयसि तत्फलम् ॥५५॥

इति श्रीमद्भागवते महापुराणे एकादशस्कन्धे श्रीकृष्णोद्धवसंवादे सप्तविंशोऽध्यायः ॥२७॥

जो देवालयाची वृत्ति हरी । जो ब्राह्मणवृत्तीचा लोप करी । तो अयुतायुतवर्षसहस्त्रीं । योनी सूकरी विष्ठा भोगी ॥९३॥ जो द्विजदेवांची वृत्ति हरी । त्यासी जो होय सहाकारी । कां जो अनुमोदन करी । ते तिघे अघोरीं पचिजेती ॥९४॥ ते जन्ममरणांच्या आवर्ती । तेंचि फळ पुढतपुढतीं । मरमरोनि गा भोगिती । जाण निश्चितीं उद्धवा ॥९५॥ माझे प्राप्तीची चाड चित्ता । तरी नातळावी अधर्मता । अधर्मवंताची कथा । स्वभावें सर्वथा न करावी ॥९६॥ न देखावें दोषदर्शन । न बोलावें मर्मस्पर्शन । भूतमात्रांचा द्वेष जाण । सर्वथा आपण न करावा ॥९७॥ नायकावी परनिंदा । न बोलावें परापवादा । अधर्माचिया संवादा । कोणासी कदा न मिळावें ॥९८॥ त्रिलोकींचें पाप असकें । ज्यास घेणें असेल आवश्यकें । तैं साधुनिंदा निजसुखें । यथासुखें करावी ॥९९॥ सकळ दुःखांचिया राशी । अवश्य याव्या मजपाशीं । ऐसी आवडी ज्याचे मानसीं । तेनें ब्रह्मद्वेषासी करावें ॥४००॥ सकळ काळ वृथा जावा । ऐसें आवडे ज्याचे जीवा । तेणें सारिपाटादि आघवा । खेळ मांडावा अहर्निशीं ॥१॥ मी हृदयस्थ आत्माराम । स्वतःसिद्ध परब्रह्म । तो मी व्हावया दुर्गम । अधर्म कर्म जगासी ॥२॥ तें निर्दाळावया कर्माकर्म । वर्म आहे गा अतिसुगम । अखंड स्मरावें रामनाम । पुरुषोत्तम अच्युत ॥३॥ जेथें हरिनामाचा गजर । तेथ कर्माकर्मांचे संभार । जाळूनि नुरवीं भस्मसार । ऐसें नाम पवित्र हरीचें ॥४॥ नाम निर्दळी पाप समस्त । हें सकळशास्त्रसंमत । जो विकल्प मानी एथ । तो जाण निश्चित वज्रपापी ॥५॥ वज्रपापाचे पर्वत । निर्दळी श्रीमहाभागवत । तें जनार्दनकृपा एथ । झालें प्राप्त अनायासें ॥६॥ ते भागवतींचा पाहतां अर्थ । हरीचें नाम अतिसमर्थ । वर्णिलेंसे परमाद्भुत । स्वमुखें अच्युत बोलिला ॥७॥ एथही जो विकल्प धरी । तो अतिअभाग्य संसारीं । महादुःखदोषसागरीं । विकल्पेंकरीं बुडाला ॥८॥ संकल्पविकल्पेंकरीं जाण । जनांसी झालें दृढ बंधन । त्या भवबंधाचें छेदन । जनार्दन निजनाम ॥९॥ जनार्दनाचें निजनाम । निर्दळी भवभय परम । तें नाम स्मरे जो सप्रेम । तो पुरुषोत्तम स्वयें होय ॥४१०॥ स्वयें होणें ब्रह्म पूर्ण । ये अर्थीचें गोड निरुपण । अठ्ठाविसावे अध्यायीं जाण । उद्धवा श्रीकृष्ण सांगेल ॥११॥ ते कथा जैं श्रवणीं पडे । तैं जीवीं स्वयंभ सुख वाढे । मग आंतबाहेर दोंहीकडे । करी वाडेंकोडें समसाम्य ॥१२॥ जे कथेचें गोडपण । जीव गेल्या न सोडी जाण । ऐसें रसाळ निरुपण । उद्धवासी श्रीकृष्ण सांगेल ॥१३॥ श्रवणें उपजे ब्रह्मभावो । तो हा अठ्ठाविसावा अध्यावो । उद्धवासी देवाधिदेवो । निजकृपें पहा हो सांगेल ॥१४॥ अक्षरें भरोनि अक्षररसीं । देव सांगेल उद्धवासी । तें निरुपण अठ्ठाविसाव्यासी । ब्रह्मसुखेंसीं लगडेल ॥१५॥ ब्रह्मसुखाची सांठवण । तो हा अठ्ठाविसावा जाण । ते उघडूनियां उणखूण । उद्धवासी श्रीकृष्ण सांगेल ॥१६॥ तें कृष्णउद्धवनिजज्ञान । एका विनवी जनार्दन । तुमचे कृपेंकरुनि पूर्ण । श्रोतां अवधान मज द्यावें ॥१७॥ श्रोतां दीधल्या अवधान । ग्रंथीं उल्हासे निरुपण । एका जनार्दना शरण । शिरीं श्रीचरण वंदिले ॥४१८॥

इति श्रीमद्भागवते महापुराणे एकादशस्कंधे श्रीकृष्णोद्धवसंवादे एकाकारटीकायां सप्तविंशोऽध्यायः ॥२७॥ श्रीकृष्णार्पणमस्तु॥


हे साहित्य भारतात तयार झालेले असून ते आता प्रताधिकार मुक्त झाले आहे. भारतीय प्रताधिकार कायदा १९५७ नुसार भारतीय साहित्यिकाच्या मृत्युनंतर ६० वर्षांनी त्याचे साहित्य प्रताधिकारमुक्त होते. त्यानुसार १ जानेवारी १९५६ पूर्वीचे अशा लेखकांचे सर्व साहित्य प्रताधिकारमुक्त होते.

[[‎]]