एकनाथी भागवत/अध्याय चोविसावा
<poem>
एकनाथी भागवत - आरंभ श्रीगणेशाय नमः ॥ श्रीकृष्णाय नमः ॥
ॐ नमो जी गुणातीता । व्यक्तिरहिता अव्यक्ता । तुजमाजीं नाहीं द्वैतकथा । अद्वैततारहिवासी ॥१॥ तुझा अद्वैत निजनिर्वाहो । तेथ नाहीं देवी देवो । उदय-अस्तांचा अभावो । रविचंद्रांसी ठावो असेना ॥२॥ तेथ सशब्द हारपला वेदू । बुद्धीसी मिथ्या बोधू । तिळभरी नाहीं भेदू । अद्वयानंदू एकला ॥३॥ ऐसिया अद्वैतपणीं । प्रकृतिपुरुषांची कहाणी । सांगिजे केवळ अज्ञानीं । ज्ञातेपणीं चातुर्यें ॥४॥ जेथ मीतूंपणा नाहीं ठावो । तेथ प्रकृतिपुरुषां केवीं निर्वाहो । ज्याचा नाहीं गर्भसंभवो । त्याचें जातक पहा हो वर्तविती ॥५॥ जें जन्मलेंचि नाहीं । त्याचें श्राद्ध करावें कायी । हें ज्ञात्यासी पुसतां पाहीं । ठेवितां ठायीं ठाकेना ॥६॥ वांझेच्या पुत्राचा विवाहो । समारंभ चला पहा हो । नेणा साच जाणा वावो । तैसा निर्वाहो प्रकृतिपुरुषां ॥७॥ ऐसें नसतेंचि नाथिलें । साचाचे परी नांदविलें । एकीं अनेकत्व दाविलें । एकपण संचलें न मोडतां ॥८॥ ऐसा एकपणें एकुलता । तोचि आपण आपली झाला कांता । आपुले कांतेचा आपण भर्ता । अतिलाघवता अतर्क्य ॥९॥ जेवीं अर्धनारीनटेश्र्वरीं । जो पुरुष तोचि नारी । तेवीं प्रकृति पुरुष संसारीं । एकाकारीं नांदत ॥१०॥ तो पुरुष ते पतिव्रता । दोघां अनन्य प्रीति एकात्मता । येरयेरां वेगळीकता । पाऊल सर्वथा न घालिती ॥११॥ दोघां एकत्र सदा असणें । दोघांसी एकचि नेसणें । दोघां एके सत्ता बैसणें । दोघे एकचि प्राणें वर्तती ॥१२॥ दोघां एकचि देखणें । दोघां एकचि चाखणें । दोघां एकचि बोलणें । दोघां करणें एकचि ॥१३॥ कैशी दोघां प्रीति अलोलिक । येरयेरांवीण न घेती विख । येरयेरांवीण न चाखिती उदक । येरयेरेंवीण देख आंधळीं ॥१४॥ नवल बाइलेचें करणें । नपुंसका पुरुषत्व इणें देणें । मग तिचेनि अधीनपणें । पुरुषें नांदणें सर्वदा ॥१५॥ मग हा तिचेनि डोळां देखे । मग हा तिचेनि बोले मुखें । तिचेनि भोगी हा सुखदुःखें । बंधमोक्ष चाखे तिचेनि ॥१६॥ तिचेनि म्हणवी मी ब्रह्म । तिचेनि करी हा कर्माकर्म । तिचेनि भोगी हा मरणजन्म । धर्माधर्मविभागें ॥१७॥ तिचेनि यासी पाप घडे । तिचेनि यासी पुण्य जोडे । तिचेनि हा महत्त्वा चढे । तिचेनि पडे अधःपातीं ॥१८॥ एथवरी अतिप्रीतीं । वाढविली निजप्रकृती । प्रकृति पातिव्रत्यस्थिती । वश्य निजपती तियें केला ॥१९॥ नवल दोघांची सोयरिकी । दोघीं भावंडें होतीं सखीं । तो बाप ते त्याची लेंकी । पाहतां विवेकीं तो पुत्र तिचा ॥२०॥ यापरी अगम्यागमन । तिंहीं दोघीं करुनि जाण । वाढविले अनेक जन । तिसरेपण नातळतां ॥२१॥ ऐसा अव्यभिचारी व्यभिचारु । करुनि वाढविला संसारु । तो अतिअतर्क्य अगोचरु । अगम्य दुर्धरु शिवादिकां ॥२२॥ हा निजशक्तिप्रकृतिमेळें । भोगी शिवत्वाचे सोहळे । प्रिया न देखतां तात्काळें । सांडी सगळें शिवत्व ॥२३॥ ज्यासी गांवठाव ना जीवमेळ । रुपनांव ना काळवेळ । ऐसाही प्रकृती केवळ । केला सबळ निजगुणीं ॥२४॥ प्रकृती निजगुणास्त्व । निजभर्ता केला सावेव । वर्ण व्यक्ति रुप नांव । नाना वैभवविलासें ॥२५॥ तंव पूर्णत्व लोपोनियां शिवें । अंगावरी वाढविलें शांभवें । येरी पतिव्रता आहेवें । रुपें नांवें शिव पूजी ॥२६॥ दोघांपासूनि झालें जग । परी न दिसे तिसरा भाग । न तुटे अनन्यमिळणीयोग । भिन्न विभाग दाखवितां ॥२७॥ त्रैलोक्य पाहतां साङग । न दिसे तिसरें अंग । दोघीं दुमदुमीत जग । भरलें चांग दुबंधीं ॥२८॥ दोघांची अतिप्रीति ऐशी । अनन्यमिळणी अनन्यासी । दोघें अणूमाजीं सावकाशीं । निजरहिवासी नांदत ॥२९॥ पतीवीण ते पतिव्रता । सगळीचि विरे सर्वथा । प्रियेवीण असतचि नसता । होय कांहीं नव्हतां भर्तारु ॥३०॥ शिव निःसंग जो पैं सदा । क्रियाकरणेंवीण नुसधा । त्यासीही अतिप्रीतीं निजप्रमदा । सुखदुःखबाधा भोगवी ॥३१॥ यापरी निजनोवरा । प्रकृती गोविंला घरचारा । मग घरवातेचा थारा । त्याच्याचि शरीरावरी केला ॥३२॥ प्रकृति पतिव्रता अवंचक । कर्माकर्मीं शिणोनि अनेक । सुखदुःखांची परवडी देख । अर्पी आवश्यक निजकांता ॥३३॥ नवल तें मीं सांगावें काये । स्त्री जोडी तें पुरुष खाये । तियेवीण तो पाहें । कंहीं न लाहे कवडाही ॥३४॥ प्रकृति पतिव्रताशिरोमणी । कांत वश्य करोनि निजगुणीं । वासना सूक्ष्म सेवया अनुदिनीं । भोगवी सुगरणी भर्ताराकरवीं ॥३५॥ तेथ प्रकृतीचेनि गदारोळें । भवाब्धीं जलक्रीडा खेळे । प्रकृति पुरुषातें बुडवी बळें । पुरुष एकें काळें प्रकृति बुडवी ॥३६॥ ऐशा प्रकृतीच्या संगाआंत । पुरुषास लाविलें पंचभूत । जन्ममरणांच्या बुडया देत । अवस्थाभूत होऊनि ॥३७॥ ऐसा प्रकृतिचिया भिडा । पुरुष केवळ झाला वेडा । निजत्व विसरोनि बापुडा । केला गाढा अतिदीन ॥३८॥ ऐसा विसरोनि पूर्णत्वासी । जीवशिवद्वंद्वें स्वयें सोशी । त्यासी न्यावया निजत्वासी । गुणिया पूर्णांशीं गुरुरावो ॥३९॥ ज्याचे वचनमात्रें पहा वो । जीवाचा हारपे जीवभावो । शिवा शिवपदीं ठावो । ज्याचा वचनगौरवो नांदवी ॥४०॥ ज्याची भावार्थें ऐकतां गोठी । अहंकारु निमे उठाउठी । जन्ममरणांसी पडे तुटी । न दिसे दृष्टीं भवभय ॥४१॥ ज्याचिया कृपादृष्टीपुढें । जीवशिवांचें फिटे बिरडें । माया मिथ्यात्वें समूळ उडे । पूर्णत्वाचें उघडे भांडार ॥४२॥ शिवू भुलविला शिवत्वासी । यावया तो निजपदासी । आज्ञा जैं पुसे सद्गुरुसी । तैंचि शिवासी शिवत्व ॥४३॥ एवढी महिमा सद्गुरुसी । वचनें केवीं वानूं त्यासी । तंव वानिते वाणीनें वानावयासी । वदवी वाचेसी गुरुरावो ॥४४॥ तेथ एक मी वानिता । हें कोणें घ्यावें आपुले माथां । गुरुनें हरितली अहंता । तेथ मी एक कर्ता घडे केवीं ॥४५॥ तेथ मीपणें घ्यावी अहंता । तंव गुरुचि मीपणाआंतौता । गुरुवेगळा ठाव नाहीं रिता । मीपणाचे माथां गुरुरावो ॥४६॥ माझें जें कां मीपण । तें सद्गुरु झाला आपण । तेव्हां रुप एक नांवें भिन्न । एका जनार्दन एकत्वें ॥४७॥ अवघा जनार्दनचि देखा । तोचि उपनांवें झाला एका । तेणें नामें श्रीभागवत देखा । देशभाखा अर्थवी ॥४८॥ तेविसावे अध्यायाचे अंतीं । देवो बोलिला उद्धवाप्रती । द्वंद्वभोगांची निजप्राप्ती । साहावी शांती धरोनि ॥४९॥ ज्यांसी बाणली अढळ शांती । ते मज अजितातें जिंकिती । तेचि साचार परमार्थीं । स्वमुखें श्रीपती बोलिला ॥५०॥ तें ऐकोन कृष्णवचन । उद्धवाचें दचकलें मन । द्वंद्वसहिष्णुता अतिकठिण । कैसेनि आपण साहावी ॥५१॥ द्वंद्वसहिष्णुतासाधन । पुसतां उबगेल श्रीकृष्ण । ऐशिया भिडा उद्धव पूर्ण । धरोनि मौन राहिला ॥५२॥ तो उद्धवाचा अभिप्रावो । जाणोनियां देवाधिदेवो । द्वंद्वसहिष्णुताउपावो । समूळ पहा वो सांगत ॥५३॥ अद्वयत्वें परिपूर्ण । प्रकृतीहूनि पुरुष भिन्न । हें आकळल्या निजज्ञान । द्वंद्वबंधन बाधीना ॥५४॥ द्वंद्वें जिणावया पूर्ण । प्रकृतिपुरुषविवंचन । उद्धवें न करितां प्रश्न । स्वयें श्रीकृष्ण सांगत ॥५५॥ भक्तअंतरींचें जाणता । यालागीं अंतर्यामी तत्त्वतां । तो निजभक्तांचिया स्वार्था । पूर्ण परमार्था सांगत ॥५६॥ निजभक्तांचें मनोगत । जाणोनियां श्रीकृष्णनाथ । करावया भक्तहित । कृपेनें सांगत कृपाळू ॥५७॥ जगीं धन्य भाग्य उद्धवाचें । कृष्ण दैवत तिहीं लोकींचें । कृपा वोरसोनियां साचें । प्रकृतिपुरुषांचें निज सांगे ॥५८॥ आशंकेचें निरुपण । उद्धवें न सांगतांही जाण । तें जाणोनियां श्रीकृष्ण । कृपा निरुपण निरुपी ॥५९॥ कृष्ण म्हणे ज्यासी तारीन । तो पाहिलाचि तरला जाण । करावया जगाचें उद्धरण । कृपें श्रीकृष्ण बोलत ॥६०॥ धेनु वत्साचेनि लोभें । जेवीं घरापुरतें दुभे । तेवीं उद्धवाचेनि वालभें । जग पद्मनाभें उद्धरिलें ॥६१॥
एकनाथी भागवत - श्लोक १ ला
श्रीभगवानुवाच - अथ ते संप्रवक्ष्यामि सांख्यं पूर्वैर्विनिश्चितम् । यद्विज्ञाय पुमान् सद्यो जह्याद्वैकल्पिकं भ्रमम् ॥१॥
जो योगियांचा योगेंद्र । जो ज्ञानियांचा ज्ञानेंद्र । जो भक्तचित्तचकोरचंद्र । जो यादवेंद्र यदुवंशीं ॥६२॥ जो प्रकृतिपुरुषांहूनि पर । तो स्वयें बोले शार्ङगधर। उद्धवा द्वंद्वसहनप्रकार । अतिगुह्य विचार अवधारीं ॥६३॥ जें ऐकतांचि निरुपण । सुखदुःखातीत आपण । हे संपूर्ण पावे खूण । तें गुह्य ज्ञान अवधारीं ॥६४॥ मी कपिलरुपें अवतरुनी । प्रकृतिपुरुष विवंचोनी । उपदेशिली निजजननी । ते जुनी कहाणी सांगेन ॥६५॥ जे परिसतां सावधान । स्वयें होइजे ज्ञानसंपन्न । पुरुषाहूनि प्रकृति भिन्न । सुखदुःख जाण तीपाशीं ॥६६॥ सुखदुःखें मायिक पूर्ण । ऐसें ज्यासी कळलें ज्ञान । तेव्हां भवभयभ्रम दारुण । तत्काळ जाण तो सांडी ॥६७॥ जेवीं मोतियांची कंठमाळा । भ्रमें सर्प भासली डोळां । ते भ्रमांतीं घालिती गळां । न बाधी कंटाळा सर्पभयाचा ॥६८॥ तेवीं शिवशक्तिविवंचन । तुज मी सांगेन संपूर्ण । जें आकर्णितां सावधान । द्वंद्वें सकारण हारपती ॥६९॥ ब्रह्म सुखरुप एकलेपणीं । तेथ प्रकृतिपुरुष कैंचीं दोनी । द्वंद्वसुखदुःखें ज्यापासोनी । त्रिभुवनीं न समाती ॥७०॥ तेचि अर्थीचें निरुपण । स्वयें सांगताहे श्रीकृष्ण । प्रकृतिपुरुषांचें जन्म जाण । तें मुख्य कारण सुखदुःखां ॥७१॥
एकनाथी भागवत - श्लोक २ रा
आसीज्ज्ञानमथो ह्मर्थ एकमेवाविकल्पितम् । यदा विवेकनिपुणा आदौ कृतयुगेऽयुगे ॥२॥
जेवीं निजेल्या पुरुषाची छाया । पुरुषातळीं जाय लया । तेवीं सविकार गिळोनि माया । ब्रह्म एकल्या एकाकी ॥७२॥ ब्रह्म एकाकी परिपूर्ण । हेंही म्हणावया म्हणतें कोण । नाहीं नाम रुप व्यक्ति पूर्ण । ब्रह्मीं ब्रह्मपण स्फुरेना ॥७३॥ तेथ नाहीं युगसंख्या काळ वेळ । नाहीं दिनमान घटिका पळ । नाहीं शून्यत्वें शून्य मंडळ । ब्रह्म केवळ परिपूर्णत्वें ॥७४॥ तेथ मी ब्रह्म हें स्फुरे जें स्फुरण । तेंचि मायेचें मुख्य लक्षण । तेंचि प्रकृतिपुरुषांचें जन्मस्थान । जावळीं फळें जाण जन्मलीं ॥७५॥ जेवीं कां कवळूनियां कण । निकण कोंडा वाढे आपण । तेवीं पुरुषयोगें पूर्ण । प्रकृति जाण थोरावे ॥७६॥ धरुनि गोडपणाचा सांठा । फणसाअंगीं वाढे कांटा । तेवीं पुरुषयोगें ताठा । चढला मोठा प्रकृतीसी ॥७७॥ जेवीं कां डोळींचेंचि जळ । गोठोनि डोळां होय पडळ । तेवीं ब्रह्मीं मायामळ । करी शबळ शुद्धासी ॥७८॥ पडळ डोळा मंद करी । माया निजानंद आवरी । वाढोनि त्याची त्याचिवरी । वेडा करी पुरुषातें ॥७९॥ ऐसें कर्तेनवीण आपसया । कार्यकारण जें आलें आया । त्यातें कृतयुग म्हणावया । वेदू लवलाह्या उदेला ॥८०॥ अकार-उकार-मकारेंसीं । वेदू उपजे प्रकृतिपुरुषीं । जेवीं उकलल्या बीजासी । प्रथम ये त्यासी तिवणा डिरु ॥८१॥ ते वेदींचा अभिप्रावो । ब्रह्म सत्य माया वावो । आपुलेनि अभेदें ब्रह्मभावो । विवेकनिपुण पहा वो जाणती ॥८२॥ ऐसे वेदविवेकें अभेदयोगी । ते कृतादि होत कां कलियुगीं । वर्ततां ते सदा अयुगीं । युग त्यालागीं असेना ॥८३॥ कृतयुगादि युगपंक्ती । चराचर नाना व्यक्ती । यांसी उपजवी प्रकृती । तिची उत्पत्ती हरि सांगे ॥८४॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ३ रा
तन्मायाफलरुपेण केवलं निर्विकल्पितम् । वाङवनोगोचरं सत्यं द्विजा समभवद्बृहत् ॥३॥
तें बृहत् जें परब्रह्म । जेथ न रिगे रुपनाम । जें मनबुद्धीसी अगम्य । जें दुर्गम इंद्रियां ॥८५॥ जें निर्गुण निराकार । जें सत्यस्वरुप साचार । जें परेहूनि परात्पर । निर्विकार निजवस्तु ॥८६॥ तेथ अतर्क्य मायाचमत्कार । करी दृश्यद्रष्टृत्वें सविकार । तेचि प्रकृति पुरुष साचार । तेणें चराचर वाढवी ॥८७॥ जेवीं रुपासवें छायेची व्यक्ती । तेवीं ब्रह्मीं मायेची निजस्थिती । तिणें उपजविली शिवशक्ती । पुरुष प्रकृति द्विधा भेदें ॥८८॥ ब्रह्मांडीं ईश्वरस्वभावो । पिंडीं त्यासीच जीवभावो । ऐसा प्रकृतिपुरुषनिर्वाहो । मायेनें पहा हो द्विधा केला ॥८९॥ ब्रह्म अच्छेद्य वेदू बोले । तें फाडूनि द्विधा कैसें केलें । जेवीं आरिसां आपणा आपुलें । मुख देखिलें संमुख ॥९०॥ आपण पूर्वामुख आहे । प्रतिबिंब पूर्वेकडे न होये । आपुलें आपणा संमुख होये । हें लाघव पाहें मायेचें ॥९१॥ प्रतिबिंब दिसतां संमुख । संमुख म्हणतां अतिविमुख । पुरुष पूर्वेकडे देख । प्रतिबिंबाचें मुख पश्चिमेकडे ॥९२॥ तेवीं आत्मदृष्टि स्वरुपीं पडें । जीवदृष्टि प्रपंचाकडे । येणें संमुखत्व न घडे । विमुखत्व गाढें जीवासी ॥९३॥ तेवीं ब्रह्मीं जें ब्रह्मस्फुरण । तेंचि मूळमायेचें लक्षण । तेथ ईश्वरत्वें जाण । होय आपण्या आपण संमुख ॥९४॥ जे अद्वितीय वस्तु शुद्ध । तेथ मिथ्या मायासंबंध । अभेदीं उपजवूनि भेद । केलीं द्विविध शिवशक्ती ॥९५॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ४ था
तयोरेकतरो ह्यर्थः प्रकृतिः सोभयात्मिका । ज्ञानं त्वन्यतमो भावः पुरुषः सोऽभिधीयते ॥४॥
त्या दोहीं भागांमाझारीं । प्रकृतिभाग तो विकारी । पुरुषभाग तो अविकारी । स्वयें श्रीहरी सांगत ॥९६॥ तेथ आपण आपुली कांता । आपुले कांतेचा आपण भर्ता । एकपणीं दावूनि द्वैता । भिन्नविभागता शिवशक्ती ॥९७॥ जेवीं आपुलें एक अंग । तेथ बोलती वाम सव्य भाग । तेवीं प्रकृतिपुरुषविभाग । जाणावे साङग मायिक ॥९८॥ अर्धनारीनटेश्वरीं । जो पुरुष तोचि नारी । प्रक्रुतिपुरुषीं तैशी परी । एक शरीरीं एकात्मता ॥९९॥ जैं पुरुषविभाग लपवी । तैं स्वेच्छा प्रकृति नाचवी । प्रकृतिभाग जैं लपवी । तैं पुरुषाची पदवी प्रकट दिसे ॥१००॥ मधील पडदा जैं तोडिती । तैं पुरुष ना प्रकृती । तेव्हां प्रकटे निजात्मस्थिती । स्त्रीपुरुषव्यक्ती समूळ मिथ्या ॥१॥ ऐशी मिथ्या मायिक प्रकृती । तीपासाव गुणोत्पत्ती । गुणास्तव संसारस्थिती । स्वयें श्रीपती सांगत ॥२॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ५ वा
तमो रजः सत्त्वमिति प्रकृतेरभवन्गुणाः । मया प्रक्षोभ्यमाणायाः पुरुषानुमतेन च ॥५॥
प्रकृति गुणमयी पूर्ण । ते लाहोनि पुरुशईक्षण । प्रकट करी तिन्ही गुण । तेंचि निरुपण हरि सांगे ॥३॥ जेवीं सूर्यावलोकनमेळीं । कळी विकासे कमळदळीं । ते वेगळवेगळी पांकोळी । होती मूळीं कळिकेमाजीं ॥४॥ तेवीं पुरुषाच्या ईक्षणीं । गुणमयी झाली गुर्विणी । ते तम-रज-सत्त्वगुणी । प्रसवली तिनी गुणांतें ॥५॥ जेवीं जळें बीज क्षोभूनी । दोनी दळें उलवूनी । डिरु निघाला त्यांतूनी । तरतरुनी तिवणा पैं ॥६॥ तेवीं परमात्मा मी आपण । पुरुषत्वातें पावोनि जाण । प्रकृति क्षोभवूनी पूर्ण । तिनी गुण प्रकटविले ॥७॥ जेवीं कां सूर्याचे किरणीं । सूर्यकांतीं पडे अग्नी । तेवीं पुरुषें प्रकृति भोगुनी । गुण तिनी ते प्रसवे ॥८॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ६ वा
तेभ्यः समभवत्सूत्रं महान्सूत्रेण संयुतः । ततो विकुर्वतो जातो योऽहङकारो विमोहनः ॥६॥
ते तिनी गुण भिन्न भिन्न । भिन्नपणें वाढी समान । त्या नांव सूत्र प्रधान । क्रियाशक्ति जाण या नांव ॥९॥ क्रियाशक्तीस जडपण । तेथ चेतनात्मक उपजे ज्ञान । तेंचि महत्तत्त्व नांव जाण । भिन्नाभिधान या हेतू ॥११०॥ महत्तत्त्व आणि प्रधान । दोहींचें रुप एकचि जाण । तेथ क्रिया आणि स्फुरे ज्ञान । यालागीं नांवें भिन्न दोहींचीं ॥११॥ क्रियायुक्त जें स्फुरे ज्ञान । तेथ चेतवे अभिमान । त्रिगुणीं अहंकार पूर्ण । ते ठायीं जाण उठावे ॥१२॥ अहं खवळल्या दारुण । शिवासी विसरवी शिवपण । देहात्मवादें भुलवी पूर्ण । जन्ममरण भोगवी ॥१३॥ त्या अहंकाराची मोहक शक्ती । भवभ्रमें पाडी भ्रांती । अहंकाराची विकारउत्पत्ती । स्वयें श्रीपती सांगत ॥१४॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ७ वा
वैकारिकस्तैजसश्च तामसश्चेत्यहं त्रिवृत् । तन्मात्रेन्द्रियमनसां कारणं चिदचिन्मयः ॥७॥
अहंकार अतिदुर्धर । गुणानुसारें त्रिप्रकार । गुण अहंता दृढ संसार । गुणविकार तो ऐसा ॥१५॥ प्रथम अहंभावो सात्त्विक । झाला अंतःकरणद्योतक । तोचि देवताविकारजनक । यालागीं वैकारिक बोलिजे त्यासी ॥१६॥ अहंकार जो राजसू । तो ज्ञानकर्मेंद्रियप्रकाशू । वांछी रजतेजविलासू । यालागीं तैजसू बोलिजे ॥१७॥ तामसाहंकाराची सिद्धी । सूक्ष्म भूतांतें उत्पादी । यालागीं म्हणिजे तो भूतादी । जाण त्रिशुद्धी उद्धवा ॥१८॥ नवल अहंकाराची थोरी । सचेतना अचेतन नोवरी । स्वयें लग्न लावी प्रीतीवरी । चिदचिद्ग्रंथी पुरी पाडूनी ॥१९॥ चिन्मात्रस्वरुपता जीवासी । लग्न लावी जड देहेंसीं । ’ओं पुण्या’ एकात्मतेसी । कर्ता ज्योतिषी अभिमान ॥१२०॥ जीव ज्ञानस्वरुप चोखडा । तो करोनि जड मूढ वेडा । दृढ घाली हाडांचे खोडां । तो हा धडफुडा अहंकारु ॥२१॥ तोचि सात्त्विक आणि राजस । होऊनि तिसरा तामस । त्रिविध विकारीं बहुवस । वाढवी असोस संसारु ॥२२॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ८ वा
अर्थस्तन्मात्रिकाज्जज्ञे तामसादिन्द्रियाणि च । तैजसाद्देवता आसन्नेकादश च वैकृतात् ॥८॥
विषय तेचि महाभूतें । तामस प्रसवला अपंचीकृतें । विषयास्तव प्रकटती भूतें । ऐक तूतें सांगेन ॥२३॥ शब्दापासाव नभ उद्भवत । स्पर्शापासाव मारुत । रुपापासाव तेज होत । रसास्तव येथ आप उपजे ॥२४॥ गंधापासोनि पृथ्वी कठिण । उपजली आपीं आपण । येरयेरांचें अनुस्यूतपण । सर्वथा जाण मोडेना ॥२५॥ शब्द निःशब्दीं जन्मला । तो आकाशातें प्रसवला । आकाशीं सूक्ष्म स्पर्श झाला । तो स्पर्श व्याला मारुत ॥२६॥ जन्मल्या मारुताआंत । शब्द स्पर्श दोनी नांदत । मारुत रुपातें प्रसवत । त्या रुपांत तेज जन्मलें ॥२७॥ त्या जन्मल्या तेजाआंत । शब्द स्पर्श रुप नांदत । रुप रसातें प्रसवत । आप रसांत जन्मलें ॥२८॥ जन्मले आपीं समरस । शब्द स्पर्श रुप रस । नांदताती सावकाश । विषयीं विषयांस प्रवेशू ॥२९॥ आपामाजीं जन्मे गंध । गंधापासाव पृथ्वी शुद्ध । शब्द स्पर्श रुप रस गंध । पृथ्वी पंचविध विषययुक्त ॥१३०॥ विषययुक्त अपंचीकृतें । पूर्वी लीन होतीं समस्तें । तींचि स्थूळावलीं येथें । महाभूतें प्रसिद्ध ॥३१॥ ज्ञान कर्म उभयपंचक । श्रोत्रादि इंद्रियदशक । राजसापासोनि देख । स्वाभाविक जन्मलीं ॥३२॥ सत्त्वअहंतेचा विकार । चित्तचतुष्टय चमत्कार । मन बुद्धि चित्त अहंकार । अकराही सुर इंद्रियाधिप ॥३३॥ महाभूतें अतिजडें देख । इंद्रियें तेथें प्रवर्तक । अंतःकरणचाळक । देव प्रकाशक कर्माचे ॥३४॥ त्रिविध अहंकारवृत्ती । गुणमोक्षें क्षोभक शक्ती । यापरी झाली उत्पत्ती । ब्रह्मांडस्थितीलागूनी ॥३५॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ९ वा
मया संचोदिता भावाः सर्वे संहत्यकारिणः । अण्डमुत्पादयामासुर्ममायतनमुत्तमम् ॥९॥
भूतां परस्परें वैर देख । पृथ्वीतें गिळूं धांवे उदक । उदकातें आवश्यक । तेज देख निर्दळी ॥३६॥ तेजातें प्राशी पवन । पवनातें ग्रासी गगन । एवं भूतांसी सौजन्य । सर्वथा जाण असेना ॥३७॥ तेथ अंतर्यामिरुपें मी जाण । स्वयें प्रवेशोनि आपण । भूतें मेळवूनि पूर्ण । करीं संरक्षण मर्यादा ॥३८॥ माझे मर्यादेची रेखा । पृथ्वी न विरवी उदका । उदकातें तेज देखा । न लववी नखा शोषाचे ॥३९॥ तेजातें न प्राशी पवन । वायु स्वेच्छा विचरतां जाण । सर्वथा ग्रासीना गगन । गतिबंधन करीना ॥१४०॥ यापरी हीं महाभूतें । एकवटूनि समस्तें । स्त्रजिलें ब्रह्मांडातें । मज महापुरुषातें वस्तीशीं ॥४१॥ सप्तावरणेंसीं प्रचंड । आवो साधूनि उदंड । निर्माण केलें ब्रह्मांड । मयूरांड आकारें ॥४२॥
एकनाथी भागवत - श्लोक १० वा
तस्मिन्नहं समभवमण्डें सलिलसंस्थितौ । मम नाभ्यामभूत्पद्यं विश्वाख्यं तत्र चात्मभूः ॥१०॥
ऐसें ब्रह्मांड जें विद्यमान । त्यामाजीं मी नारायण । लीलाविग्रही झालों जाण । आपण्या आपण विश्वात्मा ॥४३॥ त्या माझे नाभीसी नाभिपद्म । विकासलें विश्वधाम । त्याहीमाजीं उत्तमोत्तम । आत्मभू नाम जन्मला ब्रह्मा ॥४४॥ नाहीं योनिद्वारा उदरगर्भू । मज आत्म्यापासूनि स्वयंभू । उपजला यालागीं आत्मभू । नामाचा शोभू ब्रह्मयासी ॥४५॥ ब्रह्मांड तो विराटदेहो । त्याचा मुख्य भाग विग्रहो । माझे नाभिकमळीं पहा हो । ब्रह्मदेवो जन्मला ॥४६॥ करावया लोकसर्जन । पद्मनाभाचे नाभीसी जाण । स्वयें जन्मला चतुरानन । रजोगुणप्राधान्यें ॥४७॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ११ वा
सोऽसृजत्तपसा युक्तो रजसा मदनुग्रहात् । लोकान् सपालान् विश्वात्मा भूर्भुवःस्वरिति त्रिधा ॥११॥
ब्रह्मा रजोगुणप्रधान । नाभिकमळीं बैसोनि जाण । मी जन्ममूळ जो नारायण । त्यासी तो आपण देखेना ॥४८॥ स्वयें बैसल्या कमळासी । कमळमूळ न कळे त्यासी । देखे एकार्णव जळासी । रजोगुणेंसीं मोहित ॥४९॥ तें कमळमूळ पहावया बुडीं । एकार्णवीं घालोनि उडी । बुडतां दिवसांचिया कोदी । त्या मूळाचि जोडी न लभेचि ब्रह्मा ॥१५०॥ तेथ निर्बुजला जळभयें । बाहेरी उसासे लवलाहें । कमळावरी बैसोनि पाहें । करावें काये स्मरेना ॥५१॥ धांव पाव गा अच्युता । निवारीं माझी जगदंधता । तुजवांचूनि सर्वथा । संरक्षिता मज नाहीं ॥५२॥ ब्रह्मा माझे पोटींचें बाळ । रजें रजांध झालें केवळ । धरोनि ठेला नाभिकमळ । कृपा तत्काळ मज आली ॥५३॥ मज विश्वात्म्याचें अपत्य । जडत्वें राहिला तटस्थ । म्यां उपदेशिला तेथ । सृष्टिसर्जनार्थ तपोनिष्ठा ॥५४॥ महाकल्पादींचे मांडणी । माझिया अशरीरी वाणी । तप तप या दों वचनीं । उपदेशिला अग्रगणी चतुरानन ॥५५॥ यथोक्त तप करितां जाण । वृद्धि पावला सत्त्वगुण । त्याचिया सात्त्विकता पूर्ण । प्रत्यक्ष नारायण मी झालों ॥५६॥ काळत्रयीं अबाधित । तूंचि विश्वात्मा निश्चित । हें चतुःश्लोकी भागवत । म्यां त्यासी तेथ उपदेशिलें ॥५७॥ माझिया उपदेशविधीं । होऊनियां समबुद्धी । कल्पकल्पांचिये अवधी । मोह त्रिशुद्धी बाधीना ॥५८॥ यापरी ब्रह्मा कल्पादी । पावला परम समाधी । प्रकटोनि निजात्मबुद्धी । सर्जनसिद्धी तेणें केली ॥५९॥ सुरासुर मानव पन्नगादिक । यांचे वसते तिन्ही लोक । सप्तपाताळ घरें देख । गोपुरें अलोलिक सप्तसंख्या ॥१६०॥ भूशब्दें पाताळलोक । भुवःशब्दें मृत्युलोक । स्वःशब्दें स्वर्गलोक । त्रिलोक देख या नांव ॥६१॥ चतुर्दश भुवनें सकळ । तेथ वसते लोक लोकपाळ । तेंचि करोनियां विवळ । सांगे प्रांजळ श्रीकृष्ण ॥६२॥
एकनाथी भागवत - श्लोक १२ व १३ वा
देवानामोक आसीत्स्वर्भूतानां च भुवः पदम् । मर्त्यादीनां च भूर्लोकः सिद्धानां त्रितयात्परम् ॥१२॥
अधोऽसुराणां नागानां भूमेरोकोऽसृजत्प्रभुः । त्रिलोक्या गतयः सर्वाः कर्मणां त्रिगुणात्मनाम् ॥१३॥
मागील श्लोकाचे अंतीं । भूर्भुवःस्वर इति । यापरी त्रिलोकी श्रीपती । जाण निश्चितीं बोलिला ॥६३॥ तेंचि पुढील श्र्लोकार्था । पाताळलोक होय चौथा । तो मृत्युलोक एकात्मता । जाण तत्त्वतां व्याख्यान ॥६४॥ इंद्रादि सकळ देवांसी । स्वर्ग निजमंदिर त्यांसी । यक्षरक्षभूतगंधर्वांसी । निवासासी अंतरिक्ष ॥६५॥ जेणें पाविजे निजमोक्षासी । जेथूनि गमन लोकांतरासी । ते कर्मभूमी मनुष्यासी । निजभाग्येंसीं भूर्लोक ॥६६॥ त्रिलोकीवरतें जाण । सिद्ध वोळंगती आपण । तें सिद्धांचें सिद्धिस्थान । वसतें जाण निरंतर ॥६७॥ अतळ वितळ सुतळ । रसातळ महातळ । तळातळ आणि पाताळ । अधःसंख्या सकळ पाताळा ॥६८॥ सप्तपाताळीं अधिकारमेळू । अतळीं वसे मयपुत्र बळू । प्रतापें अतिप्रबळू । दैत्यमेळू समुदाय ॥६९॥ वितळीं वसे हाटकेश्वरु । जो उमाकांत कर्पूरगौरु । जेथिले हाटकनदीचा पूरु । सुवर्णसंभारुप्रवाही ॥१७०॥ सुतळीं महावैष्णव बळी । ज्याचा द्वारपाळ वनमाळी । प्रर्हामदही त्याचिजवळी । वैष्णवकुळीं नांदत ॥७१॥ त्रिपुर भेदूनि शंकरु । रसातळीं स्थापिला मयासुरु । तो मायालाघवी महावीरु । सपरिवारु वसताहे ॥७२॥ महातळीं कद्रूसुत । जे विषधर क्रोधयुक्त । ते सर्प जाण समस्त । तेथ नांदत निजवासें ॥७३॥ तळातळीं नांदती दानव । निवातकवची वीर सर्व । फणिमुख्य राजगौरव । रचना अपूर्व ते ठायीं ॥७४॥ सातवे पाताळीं वसती नाग । शतसहस्त्र फणिगणभोग । वासुकिप्रमुख अनेग । पद्मिनीभोग भोगिती ॥७५॥ स्वर्गी रंभा उर्वशी सुंदरी । कां पाताळीं पद्मिणी नारी । त्यांच्या सौंदर्याची थोरी । लोकांतरीं वाखाणे ॥७६॥ त्या तळीं तीं शतयोजनांवरी । शेष वसे सहस्त्रशिरी । ज्याच्या निजांगावरी । निद्रा करीं मी भगवंत ॥७७॥ त्याहूनि तळीं आत्यंतिक । अंधतामिस्त्रादि महानरक । त्याहीतळीं कूर्म देख । आवरणोदक तयातळीं ॥७८॥ ज्यांचा स्वर्गभोग होय क्षीण । अधोभोगाचें उरे पुण्य । तेणें पुण्यानुक्रमें जाण । सप्तपाताळीं जन जन्मती ॥७९॥ ज्याचे गांठीं पाप चोख । तो भोगी नाना नरक । ऐशी त्रिलोकी देख । चतुर्मुख स्वयें रची ॥१८०॥ ज्यांसी निष्कामता नाहीं चित्तीं । जे स्वप्नीं न देखती विरक्ती । त्यांसी त्रिलोकीवरती गती । नाहीं निश्चितीं उद्धवा ॥८१॥ जे न करितीचि माझी भक्ती । जे नायकतीचि माझी कीर्ती । जे माझें रामनाम नुच्चारिती । भवबंधपंक्तिच्छेदक ॥८२॥ त्यांसी पुनः पुनः स्वर्गलोक । पुनः पुनः भोगिती नरक । पुनः पाताळ मृत्युलोक । नानायोनीं दुःख भोगिती ॥८३॥ जे त्रिगुणगुणी सदा सकाम । जे सर्वदा करिती सकाम कर्म । त्यांसी त्रैलोक्याबाहेरी निर्गम । त्रिगुणधर्म निघों नेदी ॥८४॥ सांगीतली पाताळविवंचना । आतां ऐक स्वर्गरचना । लोकीं लोकांतरगणना । समूळ जाणा सांगेन ॥८५॥ रविचंद्रप्रभा जेथवरी । तेथवरी पृथ्वीची थोरी । तळीं पाताळ स्वर्ग वरी । लोकलोकांतरीं निवास ॥८६॥ पायीं चालिजे तो भूलोक जोडे । येथूनि सूर्याऐलीकडे । भुवर्लोकींची थोरी वाढे । तेथ वस्ती घडे यक्षरक्षगंधर्वां ॥८७॥ भुवर्लोकाहीवरी । सूर्यलोकाची वाढे थोरी । पृथ्वीपासूनि लक्षावरी । जाण निर्धारीं रविलोक ॥८८॥ वायूपासूनि चक्राकारीं । रविचंद्रतारालोक कुसरी । खेवणोनियां तयावरी । काळ सूत्रधारी भवंडीत ॥८९॥ त्या काळाहीवरी माझी सत्ता । माझेनि भेणें काळू तत्त्वतां । क्षणलवनिमिषावस्था । अधिकन्यूनता होऊं नेदी ॥१९०॥ नवल काळचक्रगती । मासां रवि चंद्र समान होती । सूर्याआड चंद्रासी गती । जाण निश्चितीं दिनद्वयें ॥९१॥ ते आमावास्याप्रतिपदेसी । चंद्र चंद्रमंडळीं सावकाशीं । सुर्यसमभागें गमन त्यासी । तें या लोकांसी दिसेना ॥९२॥ इतुक्यासाठीं ते दिवशीं । जीवें जित्या चंद्राशीं । नष्टत्व स्थापिती ज्योतिषी । तें या लोकांसी सत्य माने ॥९३॥ रवि चंद्र एकासनीं । सर्वथा नव्हती गमनीं । लक्षांतरें वसती दोन्ही । मंडळसमानीं मासांतीं गती ॥९४॥ रविआड गती ज्या ग्रहासी । त्याचा अस्त सांगे ज्योतिषी । सत्य माने या लोकांसी । तो ग्रहो दृष्टीसी दिसेना ॥९५॥ दृष्टिसृष्टीचा जो न्यावो । तो ज्योतिषशास्त्रीं सत्य पहा हो । न दिसे त्याचा अस्तभावो । दिसे तो पहा हो पूजिती ॥९६॥ अभ्राआड ग्रहण झालें । देखिलें तेथें पर्व फावलें । न दिसे ते देशीं नाहींच झालें । येणेंही बोलें वर्तती ॥९७॥ रविचंद्रांहूनि आरती । राहुकेतूंची असे वस्ती । ते जैं मंडळाआड येती । तैं ग्रासिलें म्हणती रविचंद्रां ॥९८॥ राहु सूर्या गिळिता साचें । तैं तोंड जळतें राहूचें । मंडळीं मंडळ आड ये त्याचें । हें सर्वग्रासांचें संमत ॥९९॥ सूर्य सूर्यमंडळीं राज्य करी । त्याच्या सर्वग्रासाची थोरी । ज्योतिषी सांगे घरोघरीं । तें देखोनि नरीं महाशब्द कीजे ॥२००॥ सूर्यसर्वग्रासाचिया गोठी । जगीं एक बोंब उठी । शेखीं रवि-राहूंसी नाहीं भेटी । स्पर्शही शेवटीं असेना ॥१॥ ग्रहचक्र वेगें चळतां पाहीं । रविचंद्रादिकां चालणें नाहीं । ते निश्चळ निजराज्याच्या ठायीं । न चालतां पाहीं चालती ॥२॥ रविलोकाहूनि वरी । चंद्रलोक लक्षांतरीं । चंद्रलोकाहूनि दूरी । लक्षांतरीं तारालोक ॥३॥ तारालोकाहूनि वरी । बुधलोक दों लक्षांतरीं । बुधलोकाहूनि वरी । दों लक्षांतरीं शुक्रलोक ॥४॥ मिळोनियां दैत्यगण । ज्याच्या चरणां येती शरण । नित्य घालिती लोटांगण । तो शुक्राचार्य जाण दैत्यगुरु ॥५॥ शुक्रलोकाहूनि दों लक्षांतरीं । भौमलोक वसे अंबरीं । भौमलोकाहूनि दों लक्षांतरीं । देवगुरु करी निजवासू ॥६॥ ज्याचे चरण वंदिती देख । इंद्रचंद्रवरुणादि अर्क । नित्य येती आवश्यक । तो बृहस्पतिलोक गुरुचा ॥७॥ त्याहीवरी लक्ष दोनी । सूर्यसुत वसे शनी । लक्षांतरें तेथूनी । सप्तऋषिजनीं निवासू ॥८॥ सप्तऋषींची ऋषिपंक्ती । तेथेंचि वसे अरुंधती । यावरी वसे अमरावती । इंद्रसंपत्तीसमवेत ॥९॥ जेथ अंगें वसे इंद्र जाण । ऐरावती आरोहण । पार्षदगण मरुद्गण । सुरसेना जाण जयाची ॥२१०॥ उच्चैःश्रवा वारु जाण । कल्पतरुंचें उद्यान । कामधेनूंचें गोधन । नंदनवन क्रीडेसी ॥११॥ जेथींच्या पायर्या। चिंतामणी । रंभा उर्वशी विलासिनी । अष्टनायिका नाचणी । ज्याच्या रंगणीं नांदती ॥१२॥ येणें वैभवें अमरावती । इंद्र तेथील अधिपती । येथूनि स्वर्गाची समाप्ती । त्रैलोक्य निश्चितीं या नांव ॥१३॥ आतां त्रैलोक्याबाहेरी । एक लक्ष योजनांवरी । भक्तकृपाळू श्रीहरी । ध्रुवमंडळ करी कृपेने ॥१४॥ त्रिलोकीं होतां प्रलयकाळ । ध्रुवासी कदा नव्हे चळ । तो सर्वदा अचळ । यालागीं अढळ ध्रुवपद ॥१५॥ पृथ्वीपासोनि कोटि योजन । महर्लोक वसे जाण । तेथ वसती कल्पायु जन । तें वसतिस्थान तयांचें ॥१६॥ तेथूनि कोटि योजनें देख । वरुता असे जनोलोक । तेथ वसती सनकादिक । ऊर्ध्वरेते देख महायोगी ॥१७॥ तेथूनि दोन कोटि अधिक । वसताहे तपोलोक । तेथील निवासी आवश्यक । वैराजदेव देख तपस्वी ॥१८॥ तपोलोकाहूनि देख । चौकोटी उंच अधिक । तेथ वसताहे सत्यलोक । तेथील नायक चतुरानन ॥१९॥ तेथ मूर्तिमंत चारी वेद । मूर्तिमंत धर्म प्रसिद्ध । मूर्तिमंत ब्रह्मचर्य शुद्ध । तपही विशद मूर्तिंमंत ॥२२०॥ गायत्री मूर्तिमंत तेथ । वाचा मूर्तिमंत वर्तत । दया मूर्तिमंत नांदत । योग मूर्तिमंत ब्रह्मसदनीं ॥२१॥ तेथ अग्नि तिनी मूर्तिंमंत । ते एकरुपें त्रिधा भासत । सत्य सत्यलोकीं मूर्तिमंत । असत्य तेथ असेना ॥२२॥ ते लोकीं वसते कोण लोक । जे गायत्रीमंत्रजापक । जे ब्राह्मणतीर्थप्राशक । जे यागउपासक निष्काम ॥२३॥ जे ब्राह्मणकार्यी निमाले । जे गोसंरक्षणीं जीवें गेले । जे परोपकारार्थ वेंचले । ते पावले सत्यलोक ॥२४॥ जे निष्काम द्विजां भजले । जिंहीं निष्काम द्विज पूजिले । जिंहीं निष्काम द्विज भोजिले । ते पावले सत्यलोक ॥२५॥ जे कृपाळू दीनार्थ देख । जे कृपाळू बंधमोचक । जे सत्यवादी सात्विक । ते सत्यलोकनिवासी ॥२६॥ जे परापवादीं मूक । परदारानपुंसक । जे परद्रव्या पराङ्मुख । ते सत्यलोकनिवासी ॥२७॥ ऐसी सत्यलोकींची स्थिती । तेथींचा ब्रह्मा अधिपती । ब्रह्मसृष्टि याहीवरती । नाहीं निश्चितीं उद्धवा ॥२८॥ ब्रह्मांडाहूनि वेगळा । कैलास निर्माण करी भोळा । वैकुंठ रची घनसांवळा । हे लोक स्वलीळा निर्मित ॥२९॥ होतां ब्रह्मांडा घडामोडी । वैकुंठ कैलास न लगे वोढी । तेथील वस्तीची अभिनव गोडी । हरिहरभक्त फुडी जाणती ॥२३०॥ तेथ नाहीं काळाचें गमन । नाहीं कर्माचें कर्मबंधन । तेथ नाहीं जन्ममरण । हें भक्त अनन्य पावती ॥३१॥ वैकुंठकैलासरचना । सांगतां मन मुके मनपणा । ते लोकींची लोकलक्षणा । ऐक विचक्षणा सांगेन ॥३२॥ सकळ ब्रह्मांडाबाहेरी । माया आवरणाभीतरीं । वैकुंठ कैलास हरहरीं । स्वलीलेकरीं निर्मिजे ॥३३॥ सकळ जीवां सुखकरु । कैलासीं वसे शंकरु । जो कां पार्वतीपरमेश्वरु । जो योगेश्वरु योगियां ॥३४॥ जटाजूटी गंगाधर । पिनाकपाणी पंचवक्त्र । कर्पूरगौर गोक्षीर । अभयवरदकर निजभक्तां ॥३५॥ त्रिमात्रातीत त्र्यंबक । त्रिपुटीत्रिपुर त्रिपुरांतक । त्रिविधतापउच्छेदक । तिनी लोक सुखकारी ॥३६॥ नागभूषणीं शोभे लीला । रुद्राक्षयुक्त रुंडमाळा । नीळकंठ जाश्वनीळा । भस्मोद्धूलिधूसर ॥३७॥ त्रिशूळडमरांकित कर । त्रिनेत्र व्याघ्राजिन अंबर । रामनामीं अतितत्पर । करी निरंतर जपमाळा ॥३८॥ सहस्त्रबाहु बळिपुत्र बाण । श्रृंगी भृंगी चंडी पार्षद पूर्ण । साठी सहस्त्र रुद्रगण । कात्या त्रिशूळ जाण झेलती ॥३९॥ गणेश स्वामिकार्तिक । नंदी पंचमुख षण्मुख । वीरभद्र सेनानायक । जेणें लाविली सीक दक्षासी ॥२४०॥ भूत प्रेत पिशाचक । महाप्रथम ज्याचें सैन्यक । अवघे शिवांकित देख । शिवनामघोष गर्जती ॥४१॥ शंभु शिव शूली शंकर । उमाकांत कर्पूरगौर । भव भर्ग भवानीवर । कपर्दी ईश्वर महादेव ॥४२॥ हरहरशंकरनामोच्चारीं । धाकें कळिकाळ पळे दूरी । शिवनामें गर्जे सदा गिरी । गिरीश राज्य करी ते ठायीं ॥४३॥ जेथ शिवनामाचा उच्चार । तेथ सुखेंसीं तिष्ठे शंकर । भक्तकृपाळू ईश्वर । भोळा निरंतर भावार्थ्यां ॥४४॥ निजदासांचे त्रिगुण वैरी । छेदावया सदा त्रिशूळ करीं । निजडमरुच्या गजरीं । पापाची उरी उरों नेदी ॥४५॥ कैलासीं तृण तरु समस्त । पशु पक्षी जे जे तेथ । ते अवघेचि शिवांकित । सर्वरुपें समस्त शिवू नांदे ॥४६॥ यापरी ब्रह्मांडाबाहेरी । शिवू स्वलीला निर्माण करी । नेमूनियां कैलासगिरी । भवू राज्य करी भवानीशीं ॥४७॥ आतां वैकुंठींची स्थिती । ऐक सांगेन तुजप्रती । जे ऐकतां चित्तवृत्ती । स्वानंदस्फूर्ती वोसंडे ॥४८॥ उंस गाळूनि काढिजे सार । त्याची आळूनि कीजे साकर । तिचेही नाना प्रकार । करिती नानाकार अतिकुशळ ॥४९॥ तेवीं चैतन्यचि निश्चितें । मुसावूनि श्रीभगवंतें । वैकुंठ रचिलें तेथें । निजसामर्थ्यें नांदावया ॥२५०॥ स्वलीला सगुण साकार । सुकुमार अतिसुंदर । घनश्याम मनोहर । मूर्ति चिन्मात्र चोखडी ॥५१॥ शंख चक्र पद्म गदा । चारी भुजा सायुधा । डोळे लांचावले आनंदा । सगुण गोविंदा देखोनी ॥५२॥ मुकुट कुंडलें मेखळा । कांसे पिंवळा सोनसळा । कौस्तुभ झळके गळां । आपाद वनमाळा शोभत ॥५३॥ चरणींची गंगा अतिपुनीत । जे जगातें पवित्र करीत । ते माथां वाहे उमाकांत । निजस्वार्थ देखोनी ॥५४॥ त्या श्रीहरीचें पदद्वंद्व । वानितां मुका झाला वेद । अगम्य हरीचें निजपद । महिमा अगाध श्रीहरिचरणीं ॥५५॥ पाहतां मुकुंदाचें श्रीमुख । फिकें झालें जी पीयूख । डोळ्यां झालें परम सुख । धन्य श्रीमुख हरीचें ॥५६॥ ज्याचें निमेषार्ध देखिल्या मुख । हारपे कोटि जन्मांचें दुःख । त्रिलोकीं न माय हरिख । धन्य श्रीमुख हरीचें ॥५७॥ ज्याचा देखिलिया वदनेंदू । बाधूं न शके द्वंद्वबाधू । चढता वाढता परमानंदू । स्वानंदकंदू जगाचा ॥५८॥ जयाची विक्षेपभ्रुकुटी । रची ब्रह्मांडें उठाउठी । ज्याचे रोमकूपीं ब्रह्मांडें कोटी । तो हरि वैकुंठीं नांदत ॥५९॥ ज्याची झालिया कृपादृष्टी । अहंकाराची विरे गांठी । दुसरें दिसों नेदी सृष्टीं । तो हरि वैकुंठीं नांदत ॥२६०॥ जया दादुल्याचें नाम । निर्दाळी गा मरणजन्म । समूळ उपडी कर्माकर्म । तो पुरुषोत्तम नांदत ॥६१॥ ते वैकुंठीं पाहतां साचार । अवघे चतुर्भुज नर । घनश्याम पीतांबरधर । शंख चक्र अवघ्यांसी ॥६२॥ अवघ्यांचें एक स्वरुप । अवघे दिसती एकरुप । जेथ हरि नांदे स्वयें सद्रूप । तेथ कोणी कुरुप दिसेना ॥६३॥ तेथ नाहीं आधि व्याधी । नाहीं विषयवार्ता उपाधी । स्त्रीपुरुषां समान बुद्धी । जाण त्रिशुद्धी उद्धवा ॥६४॥ तेथ नाहीं तहानभूक । नाहीं कामक्रोध द्वंद्वदुःख । नाहीं जन्ममरण निःशेख । ऐसा वैकुंठलोक नांदत ॥६५॥ लक्ष्मीनें करावें अवलोकन । यालागीं कष्टती सुरगण । ते लक्ष्मी अंगें आपण । करी संमार्जन वैकुंठीं ॥६६॥ ते वैकुंठीं जगन्नाथ । उद्धरावया निजभक्त । स्वलीला असे नांदत । दीनकृपायुक्त दयाळू ॥६७॥ अंतीं नाममात्र घेतल्यासाठीं । उद्धरल्या जीवकोटी । तो स्वामी श्रीविष्णु वैकुंठीं । दीनकृपादृष्टी नांदत ॥६८॥ जैसा ज्यासी भावार्थ । तैसा पुरवी मनोरथ । पढिये पंचम पुरुषार्थ । तो हरि नांदत वैकुंठीं ॥६९॥ लोकलोकांतरगणना । ब्रह्मांडसंख्या अवघी जाणा । वैकुंठकैलासरचना । समूळ विवंचना सांगीतली ॥२७०॥ लोक सांगीतले भिन्न भिन्न । तेथील प्राप्तीचे कोण जन । ऐसें कल्पील तुझें मन । ते अर्थी निरुपण अवधारीं ॥७१॥ महर्जनतपः-सत्यलोक । वैकुंठरचना अलोलिक । तेथील प्राप्तीचे कोण लोक । ते यदुनायक सांगत ॥७२॥
एकनाथी भागवत - श्लोक १४ वा
योगस्य तपसश्चैव न्यासस्य गतयोऽमलाः । महर्जनस्तपः सत्यं भक्तियोगस्य मद्गतिः ॥१४॥
निश्चळ करावया निजचित्ता । साधिली प्राणापानसमता । षट्चक्रें भेदूनि तत्त्वतां । पुढें निजात्मता पावावी ॥७३॥ तंव आयुष्या झालें अस्तमान । निजांगीं आदळे मरण । ऐसे निमाले जे योगीजन । त्यांसी ऊर्ध्व गमन महर्जनादि लोकीं ॥७४॥ जो गृहस्थाश्रमी ब्रह्मचारी । ब्रह्मचर्यनेमें व्रतधारी । जो स्वप्नींहीं नातळे नारी । जो भिक्षाहारी सर्वदा ॥७५॥ जो सदा धडधडीत विरक्ती । एक भिक्षा न धरी हातीं । सद्गुरुचिया सेवा करिती । आत्मज्ञानप्राप्ती पावावया ॥७६॥ जे संधीं व्हावें आत्मज्ञान । ते संधीसी आलें मरण । ऐशा ब्रह्मचारियासी जाण । ऊर्ध्व गमन महर्जनादि लोकीं ॥७७॥ जे गृहस्थाश्रमीं नेटक । जे अग्निसेवे साग्निक । जे स्वधर्में चित्तशोधक । जे सेवक द्विजदेवां ॥७८॥ जे भूतदयाळू भाविक । जे सत्यवादी सात्विक । जे निजात्मज्ञानसाधक । जे अवंचक गुरुभजनीं ॥७९॥ गुरुकृपा साधूनि ज्ञान । पावावें ब्रह्म सनातन । तंव वेंचलें आयुष्यधन । अंगीं निधन आदळलें ॥२८०॥ तेणें खोळंबली ब्रह्मप्राप्ती । परी ऊर्ध्वलोकीं होय गती । जैसी उपासना विरक्ती । तेणें तारतम्यें जाती महर्जनादि लोकीं ॥८१॥ जे वनवासी वानप्रस्थ । जे वैराग्यें अतिविरक्त । जे कंदमूळफळीं तृप्त । जे सदा नेमस्त आश्रमधर्मी ॥८२॥ वर्षाकाळीं आसारीं राहे । हेमंतीं जळाशयें । उष्णकाळीं पंचाग्नि साहे । तपश्चर्या वाहे अतिनिष्ठा ॥८३॥ शरीरशोषणाचें पाहें । सर्वथा न धरी भये । स्वार्थाचेनि लवलाहें । तपोनिष्ठा साहे दारुण ॥८४॥ वैराग्य साधूनि पूर्ण । करावें संन्यासग्रहण । साधावया ब्रह्मज्ञान । तेचि काळीं मरण वोढवलें ॥८५॥ ऐसेनि देहान्तस्थिती । त्यासी ऊर्ध्वलोकीं होय गती । महर्जनतपोलोकप्राप्ती । तारतम्यस्थिती उपासना ॥८६॥ जो समूळसंकल्पसंन्यासी । लोकलोकांतर न घडे त्यासी । हें न टकेचि गा जयासी । आणि झाले संन्यासी विधियुक्त ॥८७॥ जे कां पोटींहून अतिविरक्त । स्वप्नीं धातूंसी न लाविती हात । जे यतिधर्मी सदा निरत । जे सदा जपत प्रणवातें ॥८८॥ अंगीकारिले आश्रमविधी । उबगू न मानी जो त्रिशुद्धी । मरणीं डंडळीना बुद्धी । त्या गमनसिद्धी सत्यलोकीं ॥८९॥ ऐसे सत्यलोकातें पावती । तेथिल्या भोगांची ज्यां विरक्ती । ते ब्रह्मयासवें मुक्त होती । येर ते येती माघारे ॥२९०॥ ज्यांसी सत्यलोकीं भोगासक्ती । तेही खचोनि माघारे येती । इतर लोकांची कोण गती । पुनरावृत्ती सोडीना ॥९१॥ जेथवरी भोगासक्ती । तेथवरी पुनरावृत्ती । जेथ भोगाची निवृत्ती । तेथ चारी मुक्ती आंदण्या ॥९२॥ ज्या लोकीं ज्या भोगविरक्ती । तेथून ते पुढारे जाती । जे लोकीं ज्या भोगासक्ती । ते खचोनि पडती भूलोकीं ॥९३॥ तैसी नव्हे माझी भक्ती । भक्तां नाहीं इतर प्राप्ती । मद्भक्तां माझी गती । जाण निश्चितीं उद्धवा ॥९४॥ जे सकाम माझी सेवा करिती । त्यांसी कामनाफळीं पडे वस्ती । ज्यांसी निष्काम माझी भक्ती । त्यांसी माझी प्राप्ती अनन्य ॥९५॥ सकाम भक्तांचे पुरवूनि काम । त्यांसी मी करीं नित्य निष्काम । निजभक्तांसी निजधाम । मी पुरुषोत्तम पाववीं ॥९६॥ यालागीं गोपींची कामासक्ती । म्यांचि आणूनि निष्कामस्थिती । त्यांसी दिधली सायुज्यमुक्ती । जाण निश्चितीं उद्धवा ॥९७॥ म्यां गोपिकांसि कामू केला । कीं निःशेष कामू त्यांचा हरिला । न विचारितां या बोला । कृष्ण व्यभिचारला मूर्ख म्हणती ॥९८॥ सलोकता आवडे भक्तांसी । तैं मी करीं वैकुंठवासी । भक्त मागे समीपतेसी । करीं मी तयासी जिवलग ॥९९॥ हितगुज अळोंच्यासी । हृदयींचें गोड सांगावयासी । उद्धवा तूं जैसा आवडसी । ऐशीच त्यांसीं करीं प्रीति ॥३००॥ भक्त मागे सरुपता । त्यासी मी दें चतुर्भुजता । शंखचक्रादि सायुधता । घनश्यामता सुरेख ॥१॥ मुकुट कुंडलें मेखळा । कांसे मिरवे सोनसळा । वांकी तोडरु चरणकमळा । कौस्तुभ गळां मत्सम ॥२॥ ठाणमाण गुणलक्षण । वीर्य शौर्य गांभीर्य पूर्ण । रुप रेखा समसमान । दोघेही अनन्य सरुपता ॥३॥ रमा दोघांसी एकत्र देखे । देवो कोण हें ते नोळखे । पार्षदक्रिया ठकली ठाके । कोणासी सेवकें सेवावें ॥४॥ छत्रधरु चवके चित्तीं । कोणावरी धरुं छत्री । चवरधरें चवरें हातीं । कोणाप्रती विंजावें ॥५॥ नमना येती ब्रह्मादि देव । तेही मानिती अतिअपूर्व । दोंमाजीं कोण आदिदेव । त्यांसीही स्वयमेव कळेना ॥६॥ जेवीं दीपें दीपू लाविला । न कळे वडील कोण धाकुला । तेवीं माझी सरुपता पावला । न वचे ओळखिला आनासी ॥७॥ जेवीं आरिशाचें प्रतिबिंब । दिसे समरुपें स्वयंभ । तैशी सरुपतेची शोभ । सम विडंब दोहींचा ॥८॥ देवो होऊनियां प्रसन्न । आपली सरुपता दे संपूर्ण । नेदी हृदयींचा द्विजचरण । श्रीवत्सलांछन अविनाशी ॥९॥ श्रीवत्स चिन्ह द्यावयासी पाहीं । विष्णु म्हणे मज सामर्थ्य नाहीं । तें असे ब्राह्मणाच्या पायीं । त्याचा चरण हृदयीं धरिल्या लाभे ॥३१०॥ सरुपतेमाजीं जाण । देवा-भक्तांची हे खूण । ज्याचे हृदयीं श्रीवत्सलांछन । तो स्वामी श्रीविष्णु जाण सर्वांचा ॥११॥ ऐशी सरुपता जरी झाली प्राप्त । तरी हा देवो मी एक भक्त । हा भिन्नत्वाचा भेद किंत । त्याआंत उरला असे ॥१२॥ देवभक्तांमाजीं भेदू । भिन्न सरुपतासंवादू । जव नाहीं अद्वयबोधू । तंव परमानंदू प्रकटेना ॥१३॥ सांडूनि भिन्न भेदवार्ता । भक्त मागे सायुज्यता । ते गोड निरुपणकथा । तेथील स्वादता मी जाणें ॥१४॥ सायुज्याचें गोडपण । माझें मी जाणें आपण । उद्धवा तुज तेंही जाण । साङग संपूर्ण सांगेन ॥१५॥ देह सरुपता सारिखेपण । हृदयीं भिन्न मीतूंपण । ऐशियेही मुक्तीसी जाण । भक्त सज्ञान नातळती ॥१६॥ मी होऊनियां मातें । भजन स्वतःसिद्ध आइतें । तें सांडूनियां भेदातें । निजभक्त चित्तें नातळती ॥१७॥ देवेंसीं भक्त अनादिसिद्ध । ठायीं मूळींहून अभेद । तेथ दाटूनि जो धरी भेद । तो भक्तिमंद मायिक ॥१८॥ आर्त जिज्ञासु आणि अर्थार्थी । हे भेद केले मायिका भक्ती । जे अभेदभावें मज भजती । सायुज्यमुक्ती तयांसी ॥१९॥ ज्यांसी रावो रंक समान । वंद्य निंद्य न मनी मन । जे न धरिती देहाभिमान । सायुज्य जाण तयांसी ॥३२०॥ जैशी आपुली साउली । मिथ्या आपणासवें लागली । तैशी देहबुद्धि ज्यांसी झाली । त्यांसी फावली सायुज्यता ॥२१॥ जन्मूनि छाया सरिसी वाढे । माझी हे ममता नुठी पुढें । ऐसें देहाचें न बाधी सांकडें । सायुज्य रोकडें तयासी ॥२२॥ सांडूनि देहाची विषयासक्ती । जो करी भावें अभेदभक्ती । त्यासीचि सायुज्यमुक्ती । जाण निश्चितीं उद्धवा ॥२३॥ ज्यासी देहीं नुठी मीपण । भूतमात्रीं न देखे तूंपण । त्यासी सायुज्यमुक्ति जाण । साङग संपूर्ण सांपडे ॥२४॥ जेवढी मज आत्म्याची व्यक्ती । तेवढीच त्याची प्रतीती । त्यासीच सायुज्यता मुक्ती । सहज आपैती उद्धवा ॥२५॥ त्यासी विष्णुस्वरुप व्हावा देहो । हा सर्वथा नुपजे अहंभावो । त्यासी विष्णुसगट स्वदेह वावो । यालागीं सारुप्य पहा हो वांछीना ॥२६॥ निजविवेकें पाहतां ठायीं । देहो तितुका मिथ्या पाहीं । तेथ सारुप्यता कोणें ठायीं । सज्ञानीं कायी मागावी ॥२७॥ सायुज्यता आलिया हाता । वस्तूवीण ठावो नाहीं रिता । सकळ भूतीं एकात्मता । सायुज्य तत्त्वतां या नांव ॥२८॥ सकळ रुपें नांदतें जग । तें जो जाणे आपुलें अंग । आपण सर्वात्मा अभंग । त्यासीच साङग सायुज्य ॥२९॥ मी एक सबाह्याभ्यंतरीं । मी एक जंगमीं स्थावरीं । मीचि आत्मा चराचरीं । जाण त्याचे घरीं सायुज्य नांदे ॥३३०॥ मीचि एक एकला । एकपणेंचि संचला । ज्यासी द्वैताचा दुष्काळ पडिला । सत्य पावला सायुज्य ॥३१॥ एवं भावार्थाच्या अतिप्रीतीं । जें जें निजभक्त वांछिती । तें तें मी पुरवीं श्रीपती । चारी मुक्ती भक्तांसी ॥३२॥ यावेगळे माझे प्रिय भक्त । भक्तिप्रतापें प्रतापवंत । भजनशौर्य अतिअद्भुत । निष्काम निरत मद्भजनीं ॥३३॥ आर्त जिज्ञासु अर्थार्थी । या कल्पना न धरोनि हातीं । नित्य निष्काम अतिप्रीतीं । मज भजती महाभाग ॥३४॥ नेघती सालोक्य सामीप्य सरुपता । शेखीं न मागती सायुज्यता । निष्काम भजती भगवंता । भक्ति तत्त्वतां या नांव ॥३५॥ नवल भजनाची परवडी । आवडीतें प्रसवे आवडी । क्षणोक्षण चढोवढी । नित्य नूतन गोडी प्रेमाची ॥३६॥ माझिया आवडीं तत्त्वतां । सर्वस्वें वेंचित जीविता । कदा पालट नव्हे चित्ता । भावर्थतां विश्वासी ॥३७॥ मीच एक देवाधिदेवो । सर्वभूतीं माझाचि भावो । विकल्प विकृति संदेहो । घालितां पहा हो उपजेना ॥३८॥ नवल भावार्थाची थोरी । मद्भावें देखे नरनारी । श्वानसूकरादि आकारीं । नमस्कारी मद्भावें ॥३९॥ नवल त्याची भजनख्याती । सायुज्यादि चारी मुक्ती । माझ्या नांवावरुनि ओंवाळिती । भक्ति पढियंती येणें पाडें ॥३४०॥ मांडल्या अतिविघ्न सांकडें । ग्लानी न करिती आणिकांकडे । जाणती रामनामापुढें । विघ्न बापुडें ते कायी ॥४१॥ गगन पडों पाहे कडाडें । पृथ्वी उलथावया गडबडे । ऐसें मांडलिया सांकडें । नाम पढे श्रीहरीचें ॥४२॥ ऐशी देखोनि अनन्य प्रीती । मी सर्वस्वें भुललों श्रीपती । मग न पाहतां कुळ जाती । त्याच्या घराप्रती मी धांवें ॥४३॥ ते न घेती वैकुंठींची वाट । त्यांचें घरचि मी करीं वैकुंठ । तेथें चिन्मात्रें फुटे पाहांट । पिके पेंठ संतांची ॥४४॥ उपनिपदें येती तयांपाशीं । स्वधर्म ये सुखवस्तीसी । नारदादि सनकादिकांसी । तया घरासी अतिप्रीती ॥४५॥ गर्जती नामाचे पवाडे । माझी कीर्ति गाती वाडेंकोडें । माझ्या रामनामापुढें । द्वंद्वाचें उडे बाधकत्व ॥४६॥ ऐशी देखोनि माझी भक्ती । वोरसोनियां निजशांती । धांवोनि ये तयांप्रती । वोळली मागुती जावों विसरे ॥४७॥ त्यांसी छळों ये जें जें दूषण । तें तें त्यांसी होय भूषण । माझे भक्तीचें प्रसन्नपण । जाण संपूर्ण या नांव ॥४८॥ तेथ सायुज्यादि चारी मुक्ती । त्यांचे सेवेसी स्वयें येती । ते जेथ विषय सेवूं जाती । तेथ सायुज्यमुक्ती सेवा करी ॥४९॥ ऋद्धिसिद्धि त्याच्या घरीं । होऊनि राहती कामारी । तरी तो सिद्धींची चाड न धरी । माझे भक्तीवरी निश्चयो ॥३५०॥ ऐशी देखोनि निश्चयें भक्ती । मीही करीं अनन्य प्रीती । भक्त जेउती वास पाहती । तेउता मी श्रीपती स्वयें प्रकटें ॥५१॥ भक्त स्वभावें बोलों जाये । त्याचें बोलणें मीचि होयें । त्याचे बोलण्या सबाह्यें । मीचि राहें शब्दार्थें ॥५२॥ तो कौतुकें खेळे खडे । ते खडेचि मज होणें घडे । तो कृपाळु पाहे जयाकडे । त्याचे छेदीं मी गाढे भवबंध ॥५३॥ तो वास पाहे जेणें मोहरी । तेउती मी सुखाची सृष्टी करीं । तो म्हणे जयातें उद्धरीं । तो मी स्वपदावरी बैसवीं ॥५४॥ त्यासी अल्पही विचंबू पावे । तो सर्वांगें मी करुं धांवें । त्याचें नाम जिंहीं स्मरावें । त्यांसी म्यां तारावें सर्वथा ॥५५॥ जेवीं तान्हयालागीं माता । तेवीं भक्तांची मज चिंता । त्यांची सेवाही करितां । मी सर्वथा लाजेंना ॥५६॥ माता बाळकाचें पुरवी कोड । तैसे ते माझे लळेवाड । त्यांचें प्रेमचि मज गोड । उपचारचाड मज नाहीं ॥५७॥ मी शरीर तो माझा आत्मा । प्रेमळ असे पढिया आम्हां । प्रेमळावरती सीमा । भक्तीचा महिमा चढेना ॥५८॥ त्यासी झणें काळ संहारी । यालागीं त्या आंतबाहेरी । मी निजांगाचें दुर्ग करीं । ऐशी प्रीति पुरी प्रेमळाची ॥५९॥ तेथ काळाचेनि हटतटें । लावूनि ब्रह्मस्थितीचे वाटे । माझे भक्त नेटेंपाटें । आपणिया आंतवटें स्वसुखें वसवीं ॥३६०॥ त्याचें स्वाभाविक कर्म जाण । तें माझे प्रीतीचें पूजन । तो देखे तें माझें दर्शन । त्याची चावटी तें स्तवन खुणेचें माझें ॥६१॥ तो स्वयें करी आरोगण । तेंचि मज नैवेद्यअर्पण । त्याची निद्रा ते जाण । समाधि संपूर्ण पैं माझी ॥६२॥ त्याचा निमेषोन्मेषांचा व्यापार । तो मज अत्यंत प्रियकर । त्याचे श्वासाचे परिवार । मज अपार सुखविती ॥६३॥ भक्तांची शरीरस्वभावस्थिती । तेणें मी सुखावें श्रीपती । ऐसे सप्रेम भक्त आवडती । माझी अनन्यप्रीती मद्भक्तां ॥६४॥ चारी पुरुषार्थां नातळती । उपेक्षूनि चारी मुक्ती । सप्रेम करिती माझी भक्ती । मजचि पावती मद्भक्त ॥६५॥ गंगा सागरीं मीनली मिळे । मीनली त्याचीच त्यावरी लोळे । तैसा भक्त मिळोनि भावबळें । माझे भक्तीचे सोहळे मजमाजीं भोगी ॥६६॥ जेवीं कां भरें तरुणांगी । तरुणपण भोगी सर्वांगीं । तेवीं भक्त मिळोनि मजलागीं । माझे भक्तीचें भोगी वैभव ॥६७॥ कां सतरावीचें गोडपण । चंद्र जाणे आपुलें आपण । तेवीं मी होऊनि माझें भजन । भक्त सज्ञान जाणती ॥६८॥ जातिस्वभावें उदक एक । तेंचि गंगा यमुना नांवीं देख । प्रयागसंगमीं उद्धरी लोक । तेवीं भक्त भाविक मद्योगें ॥६९॥ तेवीं माझे भक्त मज मिळून । अनन्य करिती माझें भजन । येथ भाविक सात्विक अतिदीन । उद्धरती जाण मद्योगें ॥३७०॥ पृथ्वी निधानें भरली आहे । परी पायाळेंवीण प्राप्ति नोहे । तेवीं आत्मा स्वतःसिद्ध आहे । गुरुकृपा लाहे तैं प्राप्ती ॥७१॥ चहूं पुरुषार्थातें त्यागिती । चारी मुक्ति उपेक्षिती । पंचम पुरुषार्थाची भक्ती । मज पढियंती उद्धवा ॥७२॥ येचि भक्तीचें मज कोड । हेचि भक्त माझे लळेवाड । मज अवाप्तकामा त्यांची चाड । ऐसें प्रेम गोड तयांचें ॥७३॥ आम्ही प्रेमाचे पाहुणे । भावार्थाचे आंदणे । म्यां अनन्याची सेवा करणें । जीवेंप्राणें सर्वस्वें ॥७४॥ माझें नाम आत्माराम । मी अवाप्तसकळकाम । परी प्रेमळांलागीं सकाम । ऐसें गोड प्रेम तयांचें ॥७५॥ मग आपुलिये संबसाटीं । प्रेमळू घें मी उठाउठी । वरीव सुखही दें शेवटीं । मज प्रीति मोटी प्रेमाची ॥७६॥ प्रेम मजसीं मोलें अधिक । संवसाटी करितां नव्हे देख । यालागीं वरीव देतां सुख । न ये तैं सेवक सेलेचा होय ॥७७॥ प्रेमाचा जिव्हाळा पूर्ण । भावार्थाची उणखूण । जाणता मी एक श्रीकृष्ण । इतरांसी जाण कळेना ॥७८॥ मज गोपिकांची कोण गोडी । त्यांच्या प्रेमाची जाति चोखडी । यालागीं मज त्यांची आवडी । अतिगाढी उद्धवा ॥७९॥ कुब्जा काय सुंदर होती । तिच्या प्रेमाची मज प्रीती । राधा प्रार्थी मी वनाप्रती । काय विषयासक्तीलागूनी ॥३८०॥ कोण भक्ती केली गोपाळीं । काय तीं सोंवळीं कीं ओंवळीं। त्यांचे उच्छिष्ट कवळ मी गिळीं । प्रेमसंमेळीं डुल्लत ॥८१॥ पांडवांच्या वाचें मी काय लागें । त्यांचीं वेवटें सोशीं अनेगें । मी सुदाम्याच्या पायां लागें । काय त्याचेनि पांगें पांगलों ॥८२॥ मी काय अन्नासी दुकाळलों । तो यज्ञपत्न्यां सीं मागों गेलों । मी भावार्थाचा भुकेलों । प्रेमाच्या पावलों पाहुणेरा ॥८३॥ माझी काय क्षीण झाली शक्ति । मज गोपिका दावीं बांधिती । त्यांच्या निजप्रेमाची जाती । मी स्वयें श्रीपती पोखितू ॥८४॥ मी न लागतां कोणाची कवडी । अर्जुनाचीं धूतसें घोडीं । धर्माघरीं उच्छिष्टें काढीं । मज अतिआवडी प्रेमाची ॥८५॥ मज प्रेमळांची अतिआवडी । ते लोकेषणालाज दवडी । महत्त्वाच्या विसरवी कोडी । त्यांच्या सेवेची जोडी मजलागीं ॥८६॥ सकळ अळंकार लेऊनि माता । निजपुत्र मस्तकीं लाडवितां । त्याच्या कंटाळेना थुंकमुता । तेवीं प्रेमळें सर्वथा मजलागीं ॥८७॥ ऐसा प्रेमाचेनि अतिपांगें । म्यां पंगिस्त होइजे श्रीरंगें । यालागीं तया पुढेंमागें । सदा सर्वांगें तिष्ठत ॥८८॥ उद्धवा यादव समस्त । असतां माझें बहुत गोत । तूंचि प्रियकर मज जो येथ । माझें प्रेम अद्भुत तुजलागीं ॥८९॥ हे ऐकोनि देवाची गोठी । उद्धवें पायीं घातली मिठी । देवो सुखावोनि पोटीं । उठाउठी आलिंगी ॥३९०॥ हृदयीं हृदय जालें संलग्न । देहीं देहा पडिलें आलिंगन । मनेंसीं एक झालें मन । स्वानंद पूर्ण वोसंडे ॥९१॥ देवो विसरला देवपण । भक्ता नाठवे भक्तपण । दोघांचें उडालें दोनीपण । स्वानंदीं पूर्ण बुडाले ॥९२॥ सेव्यसेवकता ठेली गोठी । द्वैतभावाची खुंटली दृष्टी । भक्तिसाम्राज्याच्या पाटीं । दोघां झाली भेटी निजात्मता ॥९३॥ स्थूळ लिंग आणि कारण । इंहीं उपलक्षिजे महाकारण । ते देहचतुष्टयाची आठवण । आठवितें कोण ते ठायीं ॥९४॥ तेथ निबिड आणि निघोट । सुखस्वरुप घनदाट । नाहीं आदि मध्य शेवट । तें झालें प्रकट स्वयंभ ॥९५॥ नवल देवाचें पूर्णपण । तेथही लाघव केलें जाण । मोडों नेदीचि उद्धवपण । ऐसा भक्त आन मज मिळेना ॥९६॥ उद्धवाऐसा मजपाशीं । कोण मिळेल अळोंचासी । माझें निजगोड कोणापाशीं । म्यां सावकशीं सांगावें ॥९७॥ मज निजधामा गेलिया जाण । माझें जें निःसीम निजज्ञान । त्यासी उद्धव शुद्ध सांठवण । यालागीं उद्धवपण राखिलें ॥९८॥ उद्धव स्वानंदीं निमग्न । त्यासी थापटूनि आपण । सावध करी श्रीकृष्ण । येरा भक्तपण आठवलें ॥९९॥ म्हणे जय जय श्रीकृष्णनाथा । जें मज सुख दाविलें आतां । तें नित्य निर्वाहे सर्वथा । ऐशी कृपा तत्त्वतां करावी ॥४००॥ तंव श्रीकृष्ण म्हणे उद्धवा । हा माझा निजगुह्य गोप्य ठेवा । तुज म्यां सांगीतला कणवा । पुरुषार्थ पांचवा या नांव ॥१॥ हें वेदशास्त्रां अगम्य । सकळ देवांसी अतिदुर्गम । जेणें लुब्धें मी पुरुषोत्तम । तें हें भक्तप्रेमरहस्य ॥२॥ मज वश्य करावयाचें वर्म । पोटीं धरावें भक्तिप्रेम । चहूं मुक्तींचा पडे भ्रम । पुरुषार्थकाम वोसरे ॥३॥ ज्यासी माझी सप्रेम भक्ती । त्याचेनि नांवें विघ्नें पळती । मजवेगळी अन्यथा गती । करावया प्राप्ती कोणाची ॥४॥ जयासी माझी अनन्य भक्ती । तेथ माझी पूर्ण कृपास्थिती । मद्भक्तां मजवेगळी गती । कदा कल्पांतीं असेना ॥५॥ वेदविधीं करावा बाधू । तो निःश्वसित माझा वेदू । जेथ माझा पूर्ण कृपाबोधू । तेथ विधिवादू बाधीना ॥६॥ जे कां माजे भक्त सकाम । ते फळभोगांतीं होऊनि निष्काम । तेही ठाकिती माझें निजधाम । भक्तां अन्यगमन असेना ॥७॥ ज्यासी माझें अनन्य भजन । स्वकर्म त्याचे सेवी चरण । विधिवेदू वोळंगे अंगण । त्यासी अन्यथागमन असेना ॥८॥ जेथ सप्रेम नाहीं माझी भक्ती । तेथ कर्में अवश्य बाधती । कर्मास्तव अन्यथागती । अभक्त पावती उद्धवा ॥९॥ जेथ माझी साचार भक्ती । तेथ कर्माची न चले गती । मद्भक्तां माझी प्राप्ती । सत्य निश्चितीं या हेतू ॥४१०॥ भक्तांसी सर्वांभूतीं मद्भावो । तेथ कर्मबंधा कैंचा ठावो । कर्मानुगती खुंटली पहा हो । मत्प्राप्ति स्वयमेवो मद्भक्तां ॥११॥ भक्त पाऊल ठेवी अवनीं । परी म्यां ठेविलें न धरी मनीं । कर्ता भगवंत सत्य मानी । यालागीं कर्मबंधनीं बांधवेना ॥१२॥ भक्तांस नाहीं अन्यथा गती । मद्भक्तां माझी अनन्य प्रीती । त्या भक्तभावार्थाच्या युक्ती । विशद श्रीपती स्वयें केल्या ॥१३॥ ’न मे भक्तः प्रणश्यति’ । हें बोलिला अर्जुनाप्रती । तें साचार बिरुद श्रीपती । तो भक्तां अन्यगती घडोंचि नेदी ॥१४॥ भक्तशापाची ऐकतां गोठी । देवो कैवारें सवेग उठी । सुदर्शन लावूनि पाठी । केला हिंपुटी दुर्वासा ॥१५॥ एका अंबरीषाकारणें । दहा गर्भवास सोशिले जेणें । तो अनन्य भक्तांसी उणें । कोण्याही गुणें येवों नेदी ॥१६॥ भक्तकैवारी श्रीकृष्ण । हे भावार्थाची निजखूण । एका जनार्दना शरण । भावो प्रमाण भक्तीसी ॥१७॥ शुद्धभावेंवीण जे भक्ती । तेचि दांभिक जाण निश्चितीं । ते अपक्वचि राहे प्राप्ती । जेवीं कांकड जाती मुगांची ॥१८॥ ’भक्तियोगस्य मद्गतिः’ । हे मूळपदींची पदस्थिती । तेंचि वाढविलें किती । ऐसें श्रोतीं न म्हणावें ॥१९॥ ’मद्गती’ या पदाची व्युत्पत्ती । कोण आहे जाणे किती । हें रहस्य जाणे विरळा क्षितीं । यालागीं क्षमा श्रोतीं करावी ॥४२०॥ हो कां भक्ति माझी निजजननी । ज्यां प्रेमपान्हां ये वाढवूनी । सरता केलों भगवद्भजनीं । ते म्यां गौण महिमेनीं वानिली ॥२१॥ भगवद्भक्तीचें महिमान । मी केवीं जाणें अज्ञान । जें बोलिलों तें सर्वथा गौण । क्षमा पूर्ण करावी ॥२२॥ भक्ति माझी निजमाउली । ते मी आपुल्या बोबडे बोलीं । ग्रंथाधारें गौरविली । सप्रेम भुली भुलोनी ॥२३॥ प्रेमाची निजजाति कैशी । आठवों नेदी आठवणेसी । एवं विसरवूनि हेतूसी । भक्तिरहस्यासी बोलविलें ॥२४॥ जेवीं कां निजबाळकातें । माउली बोल बोलवी त्यातें । तेवीं भक्तीनें मज केलें येथें । म्यां चुकी कोणातें ठेवावी ॥२५॥ माउलीचें लोभाळूपण । प्रकट करी तो मूर्ख जाण । याहीपरी मी अज्ञान । चुकलेपण दिसताहे ॥२६॥ उडिदीं काळें जेथींच्या तेथें । तेवीं चुकलेपण माझें येथें । चुकीचि मानावी निश्चितें । हेंही गुरुनाथें वारिलें ॥२७॥ चुकलेपणचि मानितां । मी हों पाहें कवि कर्ता । मीपण नावडे गुरुनाथा । तेणें तें तत्त्वतां सांडविलें ॥२८॥ साङग झालिया कथाकथन । तेणें श्लाघें न घ्यावें मीपण । तंव गुरुंनीं दावूनि निजखूण । मीतूंपण उडविलें ॥२९॥ हेही बोल बोलता । मी नव्हें नव्हें गा सर्वथा । मी नव्हें कवि कर्ता । हें गुरुचें तत्त्वतां गुरु जाणे ॥४३०॥ तंव श्रोते म्हणती चमत्कार । भक्तिसुखाचें सुखसार । भक्तिपरमामृतसागर । उघड साचार तुवां केला ॥३१॥ भागवत मुख्य भक्तिप्रधान । जें भक्तीचें सुख सनातन । तें करतळामळ करुनि जाण । तुवां परिपूर्ण दाविलें ॥३२॥ तुवां हा थोर केला उपकार । तरावया स्त्रियादि शूद्र । जग व्हावया भजनतत्पर । भागवत निजसार काढिलें ॥३३॥ भागवतीचें गुप्त पीयूख । तें त्वां प्रकटिलें भक्तिसुख । तेणें संत सुखावले देख । श्रोते सकळिक निवाले ॥३४॥ तुज संतोषोनि श्रीपती । दीधली आपली निजभक्ती । यालागीं तुवां भक्तीची कीर्ती । यथार्थस्थितीं वर्णिली ॥३५॥ तुझे भक्तीचा एकेक बोल । ब्रह्मसुखेसीं सखोल । त्याहीमाजीं प्रेमाची वोल । येताति डोल चित्सुखें ॥३६॥ तुज वाखाणितां निजभक्ती । प्रेमें वोसंडे चित्तवृत्ती । विसरोनियां ग्रंथस्फूर्ती । भक्तीची कीर्ती वानिशी ॥३७॥ निजआवडी वाडेंकोडें । वानितां भक्तीचे पवाडे । तुज नाठवे मागेंपुढें । प्रेम गाढें जाणवलें ॥३८॥ जंव जंव भक्तीचें निरुपण । अधिकाधिक वाढतां जाण । तंव तंव येतसे स्फुरण । तेथ कोण पुरे म्हणेल ॥३९॥ जंव जंव निरुपणा वाढी । तंव तंव भक्तीची अधिक गोडी । तेणें श्रोत्यांचीही आवडी । चढोवढी वाढली ॥४४०॥ करितां भक्तिसुखनिरुपण । श्रोते वक्ते लांचावले जाण । होतां अमृताचें आरोगण । पुरे कोण म्हणों शके ॥४१॥ यापरी गा अतिप्रीतीं । वाढलि निरुपणीं भक्ती । ते आवरुनियां स्फूर्ती । पुढील ग्रंथार्थीं प्रवर्तें ॥४२॥ हें ऐकोनि संतवचन । केलें साष्टांग नमन । भली दीधली आठवण । येरवीं निरुपण नावरतें ॥४३॥ ’भक्तियोगस्य मद्गतिः’ । ये पदाची पदव्युत्पत्ती । निरुपिली भगवद्भक्ती । जेणें भगवत्प्राप्ती अतिसुलभ ॥४४॥ हे न करितां भगवद्भक्ती । त्रिगुणगुणीं जीवपंक्ती । बांधिल्या संसारीं उन्मज्जती । तेही स्थिती हरि सांगे ॥४५॥
एकनाथी भागवत - श्लोक १५ वा
मया कालात्मना धात्रा कर्मयुक्तमिदं जगत् । गुणप्रवाह एतस्मिन्नुन्मज्जति निमज्जति ॥१५॥
मुख्य मूळीं मी जगाचा धरिता । स्त्रष्टृरुपें मीचि स्त्रजिता । विष्णुरुपें मी प्रतिपाळिता । मीचि संहर्ता रुद्ररुपें ॥४६॥ हे त्रिगुण काळाची काळसत्ता । तो मी निजकाळ तत्त्वतां । स्त्रजिता पाळिता संहर्ता । गुणावस्थाविभागें ॥४७॥ जनांचें वासनाकर्म विचित्र । तेचि काळसत्ता निजसूत्र । तेणें रचिला संसार । चराचर गुणबद्ध ॥४८॥ गुणकर्में स्वर्गा चढे । गुणकर्में नरकीं पडे । नाना योनींचें सांकडें । भोगणें घडे गुणकर्में ॥४९॥ स्वर्ग भोगूनि वाडेंकोडें । महर्जनतपोलोकांपुढें । सत्यलोकावरी वरता चढे । उन्मज्जन घडे या नांव ॥४५०॥ पशुपक्षिस्थावरांत । वृक्षपाषाणकृमित्व प्राप्त । महानरकीं अधःपात । निमज्जन एथ त्या नांव ॥५१॥ उंचीं चढोनि नीचीं पडणें । भोगवी नाना जन्ममरणें । तें प्रकृतिपुरुषांचें साजणें । जीवबंधनें भोगवी ॥५२॥
एकनाथी भागवत - श्लोक १६ वा
अणुर्बृहत्कृशः स्थूलो यो यो भावः प्रसिध्यति । सर्वोऽप्युभयसंयुक्तः प्रक्रुत्या पुरुषेण च ॥१६॥
अणु म्हणिजे अतिसूक्ष्म सान । बृहत् म्हणिजे विशाळ जाण । कृश म्हणिजे किरकोळपण । स्थूळ तें पूर्ण जडावयवीं ॥५३॥ जें जें दृष्टिगोचर झालें । जें जें नांवरुपा आलें । तें तें उभययोगें केलें । जाण घडलें प्रकृतिपुरुषीं ॥५४॥ जें उभययोगसंभव । जग ऐसें ज्याचें नांव । तें प्रकृतिपुरुष सावेव । तिसरा भाव असेना ॥५५॥ या दोहींवेगळें निरवयव । जेथूनि या दोहींचा उद्भव । तेचि सद्वस्तु सर्वी सर्व । देवाधिदेव सांगत ॥५६॥
एकनाथी भागवत - श्लोक १७ वा
यस्तु यस्यादिरन्तश्च स वै मध्यं च तस्य सन् । विकारो व्यवहारार्थो यथा तैजस्पार्थिवाः ॥१७॥
प्रकृतिपुरुषेंसीं साकार । जें दिसताहे चराचर । त्यासी आद्यंतीं जें अनश्वर । तेंचि साचार मध्येंही ॥५७॥ लेण्याआधीं कनक एक । लेण्याअंतीं तेंचि आवश्यक । मध्येंही लेणेंरुपें देख । भासे कनक अद्वितीय ॥५८॥ न करितां मातीचें गोकुळ । पूर्वी मृत्तिकाचि केवळ । गोकुळ मोडल्या सकळ । उरे अविकळ मृत्तिका ॥५९॥ तेचि गोकुळरुपें असतां । भासे मृत्तिकाचि तत्त्वतां । तेवीं आदिमध्यअवसानतां । भासे चित्सत्ता अनवश्वर ॥४६०॥ त्रिगुणगुणें सविकार । जें जग दिसताहे साकार । तें मायिक गा चराचर । जेवीं व्यवहार स्वप्नींचा ॥६१॥ सकळ विकारांचें कारण । अंगें अविद्या आपण । ते विकारीं सत्यता स्थापितां जाण । आलें सत्यपण अविद्येसी ॥६२॥ अविद्या आपुलेनि नांवें जाण । आपुलें नास्तिक्य सांगे आपण । हें वर्म जाणती सज्ञान । नेणोनि अज्ञान मानिती सत्य ॥६३॥ अविद्या अविद्यकत्वें मिथ्या जाण । वस्तु वस्तुत्वें सदा संपन्न । येचि अर्थींचें निरुपण । स्वयें श्रीकृष्ण सांगत ॥६४॥
एकनाथी भागवत - श्लोक १८ वा
यदुपादाय पूर्वस्तु भावो विकुरुते परम् । आदिरन्तो यदा यस्य तत्सत्यमभिधीयते ॥१८॥
प्रकृतिअंगीकारें देख । वस्तूपासाव होती लोक । जेवीं निद्रायोगें एक । होय अनेक निजस्वप्नीं ॥६५॥ जेवीं तंतूपासाव कोटि पट । कोटि पटीं तंतु एकवट । पाहतां आदि मध्य शेवट । द्वैताचें बोट रिघेना ॥६६॥ तेवीं वस्तूपासोनियां लोक । प्रकृतिपुरुषादि सकळिक । आदि-मध्य-अवसानीं एक । द्वैतवार्ता देख असेना ॥६७॥ तंतु सत्य पट मायिक । वस्तु सत्य अविद्या लटिक । जें आदि-मध्य-अवसानीं एक । तें सत्य निष्टंक उद्धवा ॥६८॥ जेवीं कां काष्ठाची बाहुली । काष्ठावयवें शोभे आली । तेवीं वस्तु वस्तुत्वें एकली । शोभा पावली जगत्वें ॥६९॥ जेवीं कां एकलें देह देख । दिसे अवयवरुपीं अनेक । तेवीं वस्तु एकली एक । आभासे अनेकस्वरुपीं ॥४७०॥ जेवीं कां जळीं क्रीडतां जळा । उपजवी तरंगांच्या माळा । तेवीं वस्तूचिया स्वलीळा । जगदादि मेळा प्रकाशे ॥७१॥ तरंगा आदि-मध्य-अवसानीं । जेवीं पाणीपणें असे पाणी । तेवीं उत्पत्ति स्थिति-निदानीं । वस्तु वस्तूपणीं अनश्वर ॥७२॥ ब्रह्म सत्य प्रपंच वावो । हा साधकां साधावया निर्वाहो । कार्यकारणअभिन्नभावो । देवाधिदेवो बोलिला ॥७३॥ कार्य कारणीं अभिन्न । तैं ब्रह्मीं माया कैंची भिन्न । जगद्रूपें ब्रह्म परिपूर्ण । अन्योपदेशें जाण दाविलें ॥७४॥ ब्रह्म माया काळगती । यें तिन्ही अनादि म्हणती । तेही न घडे उपपत्ती । येचि अर्थी हरि बोले ॥७५॥
एकनाथी भागवत - श्लोक १९ वा
प्रकृतिर्ह्मस्योपादानमाधारः पुरुषः परः । सतोऽभिव्यञ्जकः कालो ब्रह्म तत् त्रितयं त्वहम् ॥१९॥
ब्रह्मावेगळी माया । सर्वथा न ये आया । ते ब्रह्माधारें वाढोनियां । गुणकार्या वाढवी ॥७६॥ मायानियंतें ब्रह्म आपण । यालागीं यासी पुरुषपण । पुरुषाची प्रिया माया पूर्ण । प्रकृति अभिधान या हेतू ॥७७॥ ब्रह्माहून पुरुष भिन्न । हें सर्वथा मिथ्या वचन । ब्रह्म पुरुष नामाभिधान । एकासीचि जाण आलें असे ॥७८॥ माया प्रक्रृति अभिधान । दोहीं नांवीं मायाचि पूर्ण । आविद्यक दावी कार्य भिन्न । अविद्या जाण या हेतू ॥७९॥ माया ब्रह्मींची शक्ति जाण । तेही ब्रह्मेंसीं असे अभिन्न । वेगळी नव्हे अर्धक्षण । सदा सुलीन ब्रह्मेंसीं ॥४८०॥ जेवीं शूरांची शौर्यशक्ति पूर्ण । शूरांहोनि नव्हे भिन्न । तेवीं ब्रह्मीं मायाशक्ति जाण । असे सुलीन सर्वदा ॥८१॥ माया ब्रह्मीं असतां जाण । क्षोभेंवीण नव्हे सर्जन । मायाक्षोभकू काळ पूर्ण । काळास्तव जन जन्मती ॥८२॥ ब्रह्मींची सत्ता तो काळ जाण । प्रकृति क्षोभवूनि आपण । दावी उत्पत्ति स्थिति निदान । तो काळही अभिन्न ब्रह्मेंसीं ॥८३॥ जेवीं रायाच्या राजपुत्रासी । राजाचि दमूं शके त्यासी । तेवीं झालें जें प्रकृतीचे कुशीं । तें निजसत्तेसी निर्दळी ॥८४॥ विवेकदृष्टीं पाहतां जाण । काळ परमात्मा दोन्ही अभिन्न । प्रकृति पुरुष काळ जाण । तिहींसी एकपण या हेतू ॥८५॥ ब्रह्ममाया-काळसंबंध । हे तिनी मूळींचि अभेद । दिसे जो व्यावहारिक भेद । तोही अबद्ध मिथ्यात्वें ॥८६॥ वस्तु एकलीचि आपण । प्रकृति-पुरुष काळरुपें जाण । अखंडत्वें दावितां पूर्ण । तो मी श्रीकृष्ण परमात्मा ॥८७॥ उत्पत्तीपूर्वीं मी ब्रह्म पूर्ण । उत्पत्तीचें मी ब्रह्म आदिकारण । स्थितिकाळीं मी ब्रह्मरुपें जाण । एकीं अनेकपण स्वयें दावीं ॥८८॥ स्वलीला सृष्टीचे प्रांतीं जाण । प्रळयीं उरें मी ब्रह्म परिपूर्ण । तेचि अर्थीचें निरुपण । स्वयें श्रीकृष्ण सांगत ॥८९॥
एकनाथी भागवत - श्लोक २० वा
सर्गः प्रवर्तते तात्वत्पौर्वापर्येण नित्यशः । महान् गुणविसर्गार्थः स्थित्यन्तो यावदीक्षणम् ॥२०॥
महान् म्हणिजे अतिथोरु । पितृपुत्रप्रवाहें संसारु । अनवच्छिन्न निरंतरु । अतिदुर्धरु वाढला ॥४९०॥ अतिशयेंसीं दुर्धरु । कैसेनि वाढला संसारु । तेही अर्थींचा विचारु । शार्डगधरु सांगत ॥९१॥ विषयांचिये आसक्ती । वासनानिष्ठ झाली वृत्ती । ते देहात्मता अतिप्रीतीं । संसारस्थिती वाढवी ॥९२॥ खवळला जो देहाभिमान । तो शुद्धासी लावी जीवपण । नाना योनीं जन्ममरण । विशेषें जाण वाढवी ॥९३॥ ऐसेन अतिदुर्धरु । स्त्रष्टेन सृजिला संसारु । तो ब्रह्मायूपर्यंत स्थिरु । ब्रह्मप्रळयीं संहारु सृष्टीचा ॥९४॥ एक नित्यप्रळयो लागला आहे । एक दैनदिन प्रळयो पाहें । कर्मजन्य प्रळयो लाहे । एक तो होये अवांतर प्रळयो ॥९५॥ सकळ प्रळयांच्या शिरीं । ब्रह्मप्रळयाची थोरी । तो सकळ सृष्टीतें संहारी । कांहीं संसारीं उरों नेदी ॥९६॥ ब्रह्मप्रळयीं नाश सृष्टीसी । पुढती रचावया कल्पादीसी । उंच नीच नाना योनींसी । नव्या करावयासी कारण काय ॥९७॥ ब्रह्मप्रळयीं सृष्टीचा र्हारसू । परी निःशेष नव्हेचि नाशू । उरे वासनाबीजविलासू । सुलीन रहिवासू अविद्येअंगीं ॥९८॥ तेचि बीजें कल्पादि जाण । मीचि स्त्रष्टृरुपें आपण । मज म्यां अनुग्रहूनि पूर्ण । सूक्ष्म कारण लक्षविलें ॥९९॥ जेवीं वर्षाकाळीं नाना तृणें । वाढूनि शरत्काळीं होती पूर्णें । तींच उष्ण काळीं बीजकणें । होती सुलीनें पृथ्वीसी ॥५००॥ सुलीन बीजें पूर्ण क्षितीं । परी तीं कोणा व्यक्ती न येती । तेवीं वासनाबीजें प्रळयांतीं । उरे अव्यक्तीं संसारु ॥१॥ जेवीं काळीं वरुषलेनि घनें । बीजें विरुढती सत्राणें । वाढती नाना जातींचीं तृणें । पूर्वलक्षणें यथास्थित ॥२॥ तेवीं उत्पत्तिकाळावरी । सूक्ष्मवासना बीजांकुरीं । नाना योनी चराचरीं । जंगमस्थावरीं जग वाढे ॥३॥ ब्रह्माचे प्रळयाआंतू । निःशेष सृष्टीचा नव्हे अंतू । यालागीं संसारीं अनंतू । वेदशास्त्रार्थू प्रतिपादी ॥४॥ ऐसा संसार अनंतू । याचा निःशेष होय अंतू । तेचि अर्थी श्रीकृष्णनाथू । श्लोकींचा पदार्थू बोलिला ॥५॥ ’स्थित्यन्तो यावदीक्षणम्’ । येणें पदें श्रीकृष्ण । अत्यंत प्रळयींचें लक्षण । सूत्रप्राय जाण बोलिला ॥६॥ ’ईक्षण’ या पदाचा अर्थ जाण । सद्गुरुकृपादृष्टि पूर्ण । तेंचि माझें कृपावलोकन । जेणें ब्रह्मज्ञान प्रकाशे ॥७॥ पूर्ण प्रकाशल्या ब्रह्मज्ञान । संसार झाला नाहींच जाण । वस्तु वस्तुत्वें परिपूर्ण । मीतूंपण असेना ॥८॥ तेथ ध्रुवमंडळीची ठेली मात । वैकुंठकैलासा झाला प्रांत । शेषशायीचाही अंत । ब्रह्मज्ञानांत होऊं सरला ॥९॥ हारपलें मीतूंपण । उडालें देव-भक्त भजन । बुडालें साकारतेचें भान । ब्रह्म सनातन सदोदित ॥५१०॥ प्रपंच एक झाला होता । हे समूळ मिथ्या वार्ता । पुढें होईल मागुता । कदा कल्पांता घडेना ॥११॥ हें अत्यंत प्रळयाचें लक्षण । भाग्येंवीण न पाविजे जाण । ज्यासी साचार सद्गुरुचरण । ते सभाग्य जन पावती ॥१२॥ अत्यंत प्रळयींची गती । न घडे गा समरतांप्रती । हे परम निर्वाणगती । जाण निश्चितीं उद्धवा ॥१३॥ ज्याची अहंममता खुंटे । त्याची निःशेष कल्पना तुटे । अत्यंत प्रळयो त्यासीच भेटे । नेटेंपाटें निजात्मता ॥१४॥ देह पडलिया प्रळयो घडे । हें बोलणें सर्वथा कुडें । जितांचि हा प्रळयो जोडे । वाडेंकोडें निजनिष्ठा ॥१५॥ जितांचि हा प्रळयो जाण । येणें संसारबीजदहन । आतां ब्रह्मप्रळयलक्षण । ऐक संपूर्ण सांगेन ॥१६॥ ब्रह्मांडप्रळयाचा अनुक्रम । तेथ अंतीं उरे पूर्ण ब्रह्म । हें उद्धवें जाणावया वर्म । पुरुषोत्तम बोलत ॥१७॥
एकनाथी भागवत - श्लोक २१ वा
विराण्मयाऽऽसाद्यमानो लोककल्पविकल्पकः । पञ्चत्वाय विशेषाय कल्पते भुवनैः सह ॥२१॥
चतुर्दशभुवनेंसीं ब्रह्मांड । काळें कल्पिलें प्रचंड । तें स्थितिकाळीं पाळूनि अंड । अंतीं नाशाचें बंड आदरी काळू ॥१८॥ तो तूं काळ म्हणशी कोण । तरी काळात्मा मीचि जाण । तेणें काळें म्यां प्रळयईक्षण । केलें जाण सृष्टीसी ॥१९॥ पंचभूताचे भिन्न भाग । काळसत्ता राखिले विभाग । ते सत्ता म्यां आवरितां सांग । खवळे लगबग पंचत्वासी ॥५२०॥ जैसा उत्पत्तीचा उपक्रमू । तैसाचि प्रळयाचा अनुक्रमू । भूतीं भूतलयो सुगमू । पुरुषोत्तमू सांगत ॥२१॥
एकनाथी भागवत - श्लोक २२ वा
अन्ने प्रलीयते मर्त्यमन्नं धानासु लीयते । धाना भूमौ प्रलीयन्ते भूमिर्गन्धे प्रलीयते ॥२२॥
म्यां पाहिल्या प्रळयदृष्टीं । पडोनि ठाके अनावृष्टी । तेणें अन्न क्षीण होय सृष्टीं । अन्नापाठीं शरीर ॥२२॥ येथ असे ’अन्नमय प्राण’ । हें वचन प्रत्यक्ष प्रमाण । ते अन्न होतांचि क्षीण । अन्नासवें प्राण प्राण्यांचे जाती ॥२३॥ अन्नवृद्धि खुंटल्या धान्य । बीजमात्र राहे आपण । तेंही पृथ्वीसी होय लीन । तत्काळ जाण उद्धवा ॥२४॥ तंव द्वादशादित्यमेळा । एकत्र होय रविमंडळा । तो पीठ करी पर्वतशिळा । तेही तृणसाळा उरों नेदी ॥२५॥ तेणें तापलें सप्तपाताळ । पोळलें शेषाचें कपाळ । तो वमी विषाग्निकल्लोळ । महाज्वाळ धडधडीत ॥२६॥ तो संकर्षणमुखानळ । पार्थिव जाळी सकळ । ब्रह्मांड जाळोनि तत्काळ । पृथ्वी केवळ भस्म करी ॥२७॥ तेव्हां पृथ्वीचें पृथ्वीपण सरे । तें गंधमात्रस्वरुपें उरे । तोही गंधू जळीं विरे । तेंचि शार्डगधरें सांगिजे ॥२८॥
एकनाथी भागवत - श्लोक २३ वा
अप्सु प्रलीयते गन्ध आपश्च स्वगुणे रसे । लीयते ज्योतिषि रसो ज्योती रुपे प्रलीयते ॥२३॥
तेव्हां प्रळयमेघांचा मेळा । शुंडादंडधारा प्रबळा । शत वरुषें वर्षतां जळा । सप्तसमुद्रमेळा एकत्र जाहला ॥२९॥ तेणें जळ कोंडलें सुबद्ध । ते जळीं पृथ्वीचा विरे गंध । तेव्हां जळचि एकवद । प्रळयीं प्रसिद्ध उधवलें पैं ॥५३०॥ सांवर्तक मेघांचें लक्षण । सिंधु एकत्र करिती पूर्ण । पृथ्वी विरवूनियां जाण । ते जळीं आपण विरोनि जाती ॥३१॥ ते काळीं अतिदुर्धर । सांवर्ताग्नि खवळे थोर । तो जळ शोषी सर्वत्र । उरे रसमात्र अवशेष ॥३२॥ रसमात्र जळ उरे तेंही । लीन होय तेजाचे ठायीं । तेव्हां तेजचि दिशा दाही । कोंदोनि पाहीं वोसंडे ॥३३॥ सांवर्ताग्नीची मातू । जळ शोषूनि राहे निवांतू । जाळिती शक्ति स्वयें जाळितू । या नांव निश्चितू सांवर्तकाग्नी ॥३४॥ तेणेंचि काळें झंझामारुत । उठी तेजातें शोषित । तें तेज शोषितां समस्त । उरे तेथ रुप मात्र ॥३५॥
एकनाथी भागवत - श्लोक २४ वा
रुपं वायौ स च स्पर्शे लीयते सोऽपि चाम्बरे । अम्बरं शब्दतन्मात्र इन्द्रियाणि स्वयोनिषु ॥२४॥
तेजाचें जें उरे रुप । तें वायु शोषूनि करी अरुप । तेव्हां वायूचि एकरुप । अतिअमूप कोंदाटे ॥३६॥ कोंदाटल्या वायूसी । गगन जेथींचें तेथें ग्रासी । तेव्हां वायु प्रवेशे स्पर्शी । तो उरे अवशेषीं स्पर्शमात्र ॥३७॥ उरल्या वायूच्या स्पर्शासी । लयो तत्काळ होय आकाशीं । आकाश प्रवेशे शब्दासी । उरे अवशेषीं शब्दतन्मात्र ॥३८॥ दशेंद्रियांची मंडळी । राजसापासोनि जन्मली । ते निजगुणीं सामावली । जेवीं पंचांगुळी मुष्टीमाजीं ॥३९॥
एकनाथी भागवत - श्लोक २५ वा
योनिर्वैकारिके सौम्ये लीयते मनसीश्वरे । शब्दो भूतादिमप्येति भूतादिर्महति प्रभुः ॥२५॥
वैकारिक जो सत्वगुण । व्याला देवता अंतःकरण । प्रळयस्वभावें आपण । मनामाजीं जाण प्रवेशे ॥५४०॥ सकळ इंद्रियांचा राजा मन । मनःकल्पना जीवशिवपण । श्लोकपदें ’मनसीश्वर’ पूर्ण । मनशींच जाण हरि बोले ॥४१॥ मनोदेवता अंतःकरण । घेऊनि प्रवेशे सत्वगुण । ज्या कार्याचें जें कारण । तेथ तीं जाण प्रवेशती ॥४२॥ शब्दतन्मात्र उरलें आधीं । तें मीनलें तामसामधीं । कारणीं कार्यासी अवधी । जाण त्रिशुद्धी उद्धवा ॥४३॥ त्रिविधगुणी अहंकारु । एकवटला महाथोरु । ऐक त्याचा बडिवारु । तोचि दुर्धरु संसारीं ॥४४॥ जो शिवातें महत्त्वा चढवी । जीवातें देहात्मता गोंवी । अहंममता जग भुलवी । प्रभुत्वपदवी महत्त्वें येणें ॥४५॥ अहंकारु ऐसा आहे । तो जैं परमार्थीं साह्य होये । तैं सोहंभावाचेनि लवलाहें । विभांडी पाहें संसारु ॥४६॥ चोर जैं विश्वासू मित्र होये । तैं चोर चोरा निवारी पाहें । तेवीं अभिमानू जैं साह्य होये । तैं भवभय बाधीना ॥४७॥ याहीपरी अभिमान । सामर्थ्यें अतिगहन । यालागीं प्रभुत्वें जाण । केलें व्याख्यान उद्धवा ॥४८॥ त्रिगुणगुणीं गुणाभिमान । एकत्र होऊनियां पूर्ण । महत्तत्त्वीं होय लीन । अतिसुलीन तद्रूपें ॥४९॥
एकनाथी भागवत - श्लोक २६ वा
स लीयते महान्स्वेषु गुणेषु गुणवत्तमः । तेऽव्यक्ते संप्रलीयन्ते तत्काले लीयतेऽव्यये ॥२६॥
तेंही महत्तत्त्व येथें । कारणगुणीं लीन होतें । तेंही गुणसाम्यें निश्चितें । पावे लयाते अव्यक्तीं ॥५५०॥ आकारविकार समस्त । हारपोनि जाती जेथ । उरे बीजमात्र अवशेषित । त्या नांव अव्यक्त बोलिजे ॥५१॥ वटाचा आकारविकार । ना शेंडा मूळ पुष्प पत्र । उरे अवशेष बीजमात्र । तेवीं संसार अव्यक्तीं ॥५२॥ वटबीज उरलें येथ । तें दृष्टीसी तर्केना निश्चित । तेवीं भवबीज जें अव्यक्त । तें नव्हे व्यक्त जीवासी ॥५३॥ नाना तृणजातिबीज गहन । उष्णकाळीं काळ करी लीन । तेवीं भवबीज अव्यक्त जाण । होय सुलीन काळेंसीं ॥५४॥ पूर्वी काळें क्षोभोनि अव्यक्त । जगदाकारें केलें व्यक्त । तेचि काळयोगें अव्यक्त । सुलीन होत काळेंसीं ॥५५॥ या नांव अव्यक्ताचा पहा हो । काळामाजीं बोलती लयो । काळ बोलिजे महाबाहो । त्याचा होय व्ययो पुरुषेंसीं ॥५६॥
एकनाथी भागवत - श्लोक २७ वा
कालो मायामये जीवे जीव आत्मनि मय्यजे । आत्मा केवल आत्मस्थो विकल्पापायलक्षणः ॥२७॥ पुरुषाची पूर्ण क्षोभकता । तोचि काळ बोलिजे तत्त्वतां । उत्पत्ति-स्थिति-प्रलयांता । तिनी अवस्था काळाच्या ॥५७॥ तिनी अवस्था लोटल्या ठायीं । काळासी कर्तव्यता नाहीं । तो उपजत व्यापारें पाहीं । जीवाचे ठायीं सामावे ॥५८॥ अचेतनीं चेतविता । जडातें जो जीवविता । यालागीं जीवू ऐशी वार्ता । जाण तत्त्वतां पुरुषाशी ॥५९॥ प्रकृतीचेनि योगें जाण । शुद्धासी बोलिजे जीवपण । पुरुषू हेंही अभिधान । त्यासीच जाण बोलिजे ॥५६०॥ करितां प्रकृतिविवंचन । केवळ मृगजळासमान । दिसे परी साचपण । सर्वथा जाण असेना ॥६१॥ मृगजळामाजीं जो पडे । तेथ जळ नाहीं मा तो कोठें बुडे । तेवीं प्रकृति नसतां जोडे । वाडेंकोडें जीवत्व कोणा ॥६२॥ जळीं बुडालें दिसे व्योम । सत्य मानणें तो मूर्खधर्म । तैसें रुप नाम गुण कर्म । हा मिथ्या भ्रम मायिक ॥६३॥ प्रकृतिकाळींही जाण । सत्य नाहीं जीवपण । तेही अर्थींची निजखूण । उद्धवा संपूर्ण अवधारीं ॥६४॥ स्वयें अवलोकितां दर्पण । दर्पणामाजीं दिसे आपण । तरी आपुलें वेगळेपण । स्वयें आपण जाणिजे ॥६५॥ तेवीं प्रकृतिधर्म करितां । जरी दिसे प्रकृतिआंतौता । तरी मी प्रकृतीपरता । जाण तत्त्वतां उद्धवा ॥६६॥ दिसे व्योम जळीं बुडालें । परी तें नाहीं वोलें झालें । तेवीं प्रकृतिकर्म म्यां केलें । नाहीं माखलें ममांग ॥६७॥ यापरी करितां निर्वाहो । प्रकृतीचा झाला अभावो । तेव्हां जीवशिवनांवें वावो । जीव तोचि पहा हो परमात्मा ॥६८॥ जीवाचें गेलिया जीवपण । सहजेंचि उडे शिवपण । दोघेही आत्मत्वें जाण । होती परिपूर्ण पूर्णत्वें ॥६९॥ जीवासी निजस्वरुपआठवो । या नांव जीवाचा परब्रह्मीं लयो । परमात्मा अज अव्ययो । अविनाश अद्वयो अनंत ॥५७०॥ ब्रह्मीं स्फुरेना । तेथ ’मी तूं’ म्हणे कोण । परमानंद परिपूर्ण । उरे जाण उद्धवा ॥७१॥ ऐसा परमानंद म्हणसी कोण । तो मी अज अव्यय श्रीकृष्ण । आनंदस्वरुप तो मी जाण । मजवेगळें स्थान असेना ॥७२॥ ज्या स्वानंदा नांव श्रीकृष्ण । तें तुझें स्वरुप उद्धवा जाण । तेथ नाहीं गा मीतूंपण । परम कारण उर्वरित ॥७३॥ उद्धवा जीवाचा जीव मी श्रीकृष्ण । मज तुज नाहीं वेगळेपण । यालागीं जीवाची हे निजखूण । परम कारण सांगीतलें ॥७४॥ जगाचा आत्मा श्रीकृष्ण । त्या माझा आत्मा तूं उद्धव पूर्ण । हें ऐकोनि श्रीकृष्णवचन । उद्धव जाण गजबजिला ॥७५॥ कृष्ण मज म्हणे आपुला आत्मा । परी मी नेणें कृष्णमहिमा । अगाध लीला पुरुषोत्तमा । ते केवीं आम्हां आकळे ॥७६॥ नाथिलेंचि उद्धवपण सांडितां । कृष्ण निजधामा जाईल तत्त्वतां । ते न साहवे अवस्था । सखेदता सप्रेम ॥७८॥ हे उद्धवाची अवस्था । कळों सरली श्रीकृष्णनाथा । तेचि अर्थीची हे कथा । शब्दार्थता निरुपी ॥७९॥
एकनाथी भागवत - श्लोक २८ वा
एवमन्वीक्षमाणस्य कथं वैकल्पिको भ्रमः । मनसो हृदि तिष्ठेत व्योम्नीवार्कोदये तमः ॥२८॥
प्रकृति-पुरुषविवंचन । आदि मध्य अवसान । तुज म्यां दाविलें एकपण । तेथ कां भिन्नपण कल्पिसी वायां ॥५८०॥ उत्पत्तिआदि ब्रह्म पूर्ण । उत्पत्तीसी तेंचि कारण । जग जन्मलें जें सगुण । तेंही ब्रह्मरुपें जाण दाविलें तुज ॥८१॥ आणि प्रळयाच्या अंतीं । ब्रह्मचि उरे निजस्थिती । तेही विखींची प्रतीती । तुज म्यां निश्चितीं दाविली ॥८२॥ प्रकृतीहूनि पुरुष भिन्न । प्रकृति स्वातंत्र्यें मिथ्या जाण । ऐसें प्रकृतिपुरुष ज्यासी ज्ञान । त्यासी मीतूंपण भासेना ॥८३॥ जेथ नाहीं मीतूंपण । तेथ विकल्प कल्पी कोण । आद्यंतीं वस्तु पूर्ण । हें विवेकज्ञान जयासी ॥८४॥ जो विवेक पुरुषप्रक्रृती । सांख्य जागे ज्याचे चित्तीं । त्यासी विकल्पाची प्राप्ती । नव्हे कल्पांतीं उद्धवा ॥८५॥ सांख्यविवेकगभस्ती । पूर्ण उगवला ज्याचे चित्तीं । तेथ विकल्पाची अंधारी राती । कैशा रीतीं उरेल ॥८६॥ ज्यासी पटुतर सांख्यज्ञान । विकल्प विसरे त्याचें मन । हृदयीं उगवे चिद्भान । अज्ञाननिशा पूर्ण निरसूनी ॥८७॥ जेथ निरसलें अज्ञान । तेथ विकल्पाचें कैंचें स्थान । यापरी सांख्यज्ञान । साधकां पूर्ण उपकारी ॥८८॥ जें साराचें निजसार । जें गुह्यज्ञानभांडार । जें कां विवेकरत्ना कर । तें सांख्य साचार उद्धवा ॥८९॥
एकनाथी भागवत - श्लोक २९ वा
एष सांख्यविधिः प्रोक्तः संशयग्रन्थिभेदनः । प्रतिलोमानुलोमाभ्यां परावरदृशा मया ॥२९॥
मी विवेकाचा विवेकू । मी अर्काचा आदिअर्कू । मी ज्ञानियांचा ज्ञानतिलकू । त्या माझा परिपाकू तें हें सांख्य ॥५९०॥ मी वेदांचा आदिवेदू । मी बोधाचा आदिबोधू । मी आनंदाचा निजानंदू । त्या माझा प्रबोधू तें हें सांख्य ॥९१॥ तेणें म्यां सर्वज्ञें श्रीकृष्णें । निर्धारोनि निजज्ञानें । सांख्ययोगउपलक्षणें । ब्रह्म अव्ययपणें दाविलें ॥९२॥ जेवीं गरगरीत वाटोळा । करतळीं दिसे आंवळा । तेवीं सांख्ययोगलीळा । ब्रह्म तुज डोळां दाविलें ॥९३॥ जो ब्रह्म डोळां देखों जाये । तो सर्वांगें देखणा होये । ऐशी सांख्यज्ञाननिजसोये । तुज म्यां पाहें दाविली ॥९४॥ हा सांख्ययोगअनुक्रम । अन्वयव्यतिरेकें उपक्रम । आलोडितां आकळे वर्म । अखंड ब्रह्म अद्वय ॥९५॥ उत्पत्ति-स्थिति-प्रळयांत । ब्रह्म अखंड निज नित्य । हेंचि सांख्ययोगें प्राप्त । जाण निश्चित साधकां ॥९६॥ ज्यांसी ब्रह्मज्ञानाचें कोड । ते सांख्ययोग पुरवी चाड । लिंगदेहाचें सुदृढ झाड । त्याचें समूळ बूड उन्मळी ॥९७॥ लिंगदेह अत्यंत कठिण । तें सांख्ययोगापुढें जाण । जेवीं अग्नीमाजीं तृण । तेवीं होय संपूर्ण भस्मांत ॥९८॥ लिंगदेह सैंधवगिरिवर । सांख्य अत्यंत प्रळयसागर । खवळला विरवूनि करी नीर । एकाकार निजात्मता ॥९९॥ खवळल्या अत्यंत चित्सागरा । नाना संशयजळगारा । उरावया नाहीं थारा । निजनिर्धारा उद्धवा ॥६००॥ सकळ संशयांचें छेदन । लिंगदेहाचें भेदन । करी तें सांख्ययोगज्ञान । उद्धवा जाण निश्चित ॥१॥ अनुलोम प्रतिलोम । विवंचना वाटेल दुर्गम । हें न करितां सांख्य सुगम । आकळे तें वर्म सांगेन ऐक ॥२॥ सांडूनि आकारविषमता । सर्व भूतीं भगवंतता । जो पाहे सद्भावता । सांख्य त्याचे हाता समूळ आलें ॥३॥ कां जैसें होईल कर्माचरण । तैसें सुखेंचि हो आपण । मी कर्ता हें तूं न म्हण । इतुकेन ब्रह्म पूर्ण तूं होसी ॥४॥ याहीवरती सुगमता । मज दिसेना सर्वथा । उद्धवा तुझे निजहितार्था । जाण तत्त्वतां सांगीतलें ॥५॥ हेंचि एक माझें वचन । विचारुनियां संपूर्ण । निजहितार्थ आपण । अवश्य जाण करावें ॥६॥ ऐसें बोलिला देवाधिदेवो । तेथ जडला उद्धवाचा भावो । निःशेष ’अहं’ सांडितां पहा हो । ब्रह्म स्वयमेवो सहजचि ॥७॥ विचारितां सांख्यज्ञान । जगातें गोंवी अहंपण । अहंपाशीं जन्ममरण । दुःख दारुण अहंभावीं ॥८॥ ऐसा अहंभावो कठिण । सांडितां न सांडे आपण । येचि गुंतीचें कारण । सर्वथा जाण कळेना ॥९॥ हें पुसों जावें देवापाशीं । तेणें विशद सांगीतलें सांख्यासी । आतां आपुली गुंती आपल्यापाशीं । तेंचि आम्हासी कळेना ॥६१०॥ येचि अर्थी श्रीकृष्ण । पंचविसावे अध्यायीं जाण । सगुण-निर्गुणविभागें पूर्ण । गोड निरुपण सांगेल ॥११॥ ते सुरस रसाळ मधुर कथा । जेथ श्रीकृष्णाऐसा वक्ता । उद्धव शिरोमणि श्रोता । अनुपम स्वादुता ते ठायीं ॥१२॥ त्या स्वादाचें गोडपण। सांगावया समर्थ श्रीकृष्ण । सेवावया श्रोता अतिसज्ञान । निजभक्त जाण उद्धव ॥१३॥ ते देवभक्तसंवादगोडी । वेदशास्त्रें न जोडे जोडी । आलोडितां ग्रंथकोडी । ते निजगोडी नातुडे ॥१४॥ आतुडावया ते निजगोडी । जैं भाग्यें भावार्थें जोडे जोडी । भावार्थाचे निजआवडीं । जिव्हारींची गोडी देवो दे भक्तां ॥१५॥ एवं भावार्थापरतें कांहीं । देवासी आवडतें नाहीं । तो भावो नाहीं ज्यांचे ठायीं । ते मूर्ख पाहीं बालिश ॥१६॥ त्या बाळकांचा धन्य भावो । खापरें मांडूनि म्हणती देवो । तेथही प्रकटे देवाधिदेवो । धरिल्या निःसंदेहो विश्वास ॥१७॥ बाळकें दूध मागावयासाठीं । भावार्थें लागला देवापाठीं । कां क्षीराब्धि करुनि वाटी । उपमन्यावोठीं लाविली ॥१८॥ एवं भाविकू देवाचा लाहणा । देवो भाविकांचा आंदणा । भावेंवीण देवो जाणा । कधीं कोणा न भेटे ॥१९॥ यालागीं जेथ भावार्थ । तेथचि जोडे सुखस्वार्थ । भावार्थ तेथ परमार्थ । साङग साद्यंत सांपडे ॥६२०॥ ऐसा वाढविल्या भावार्थ । तेणें जोडे निर्गुणनिजस्वार्थ । तेचि अर्थीचा वृत्तांत । पुढिल्या अध्यायांत हरि सांगे ॥२१॥ ते कथेचें गोडपण । अमृतास विसरवी जाण । ऐसें रसाळ निरुपण । सादरें श्रीकृष्ण सांगेल ॥२२॥ तें श्रीकृष्णकथापीयूख । श्रोत्यांचें पावे श्रवणमुख । एका जनार्दनीं अतिसुख । सकौतुक व्याख्यान ॥२३॥ श्रीभागवत अत्यादरें । श्रीकृष्णकथा सविस्तरें । अहेर विस्तारिले साजिरे । परमार्थअळंकारें साळंकृत ॥२४॥ तेणें संत सज्जन सोयरे । गौरवीन श्रवणादरें । एका जनार्दनकृपाकरें । आविष्करे सामर्थ्य ॥२५॥ गौरविले सोयरे सज्जन । म्हणाल उपेक्षिले इतर जन । जो श्रीभागवतीं सावधान । तो परमार्थें जाण गौरवे ॥२६॥ भावार्थासारिखें गौरवण । एका जनार्दन जाणे जाण । एका जनार्दना शरण । आपण्या आपण गौरवी ॥६२७॥
 |
कृपया या लेखाचा/ विभागाचा विस्तार करण्यास मदत करा. अधिक माहितीसाठी या लेखाचे चर्चा पान, विस्तार कसा करावा? किंवा इतर विस्तार विनंत्या पाहा. |
इति श्रीभागवते महापुराणे एकादशस्कंधे श्रीकृष्णोद्धवसंवादे एकाकारटीकायां प्रकृतिपुरुषसांख्ययोगो नाम चतुर्विंशतितमोऽध्यायः ॥२४॥ श्रीकृष्णार्पणमस्तु॥
|
हे साहित्य भारतात तयार झालेले असून ते आता प्रताधिकार मुक्त झाले आहे. भारतीय प्रताधिकार कायदा १९५७ नुसार भारतीय साहित्यिकाच्या मृत्युनंतर ६० वर्षांनी त्याचे साहित्य प्रताधिकारमुक्त होते. त्यानुसार १ जानेवारी १९५६ पूर्वीचे अशा लेखकांचे सर्व साहित्य प्रताधिकारमुक्त होते. | 
|
[[]]