एकनाथी भागवत/अध्याय तेविसावा
<poem>
एकनाथी भागवत - आरंभ श्रीगणेशाय नमः । श्रीकृष्णाय नमः ।
ॐ नमो सद्गुरु विश्वरुप । विश्वा सबाह्य तूं चित्स्वरुप । तुझें निर्धारितां रुप । तूं अरुप अव्यय ॥१॥ चराचर जें सावेव । ते तुज अरुपाचे अवेव । जीवशीव हे तुझी माव । अद्वयवैभव पैं तुझें ॥२॥ धृतपुतळी दिसे साकार । घृतपणें ते निराकार । तैसा तूं अव्यय अक्षर । जगदाकार भाससी ॥३॥ ठसावलें जें दिसे जग । निर्धारितां तुझें अंग । अंग पाहतां तूं अनंग । अनंगाचा माग तुजमाजीं नाहीं ॥४॥ देखिजे तें तूं नव्हसी । नव्हे तें तूंचि होसी । होणें न होणें नाहीं तुजपाशीं । ऐसा तूं जगासी जगद्गुरु ॥५॥ शब्द तुजहोनियां दूरी । तूं शब्दा सबाह्य अंतरीं । बोलका तूं चराचरीं । वेदशास्त्रीं तूं वक्ता ॥६॥ उंसापासून गोडी दिसे । उंसा सबाह्य गोडीचि असे । गोडियेमाजीं ऊंस नसे । वेदांसी तुज तैसें सौजन्य ॥७॥ वेदांचा वक्ता तूंचि होसी । वेदीं प्रतिपादिजे तुम्हांसी । शेखीं वेदांसी नाकळसी । निःशब्दवासी गुरुराया ॥८॥ जेवीं कां निःशब्द अनाहतध्वनी । असे ध्वनिमात्रीं मिळूनी । तो अनाहत वाजविजे जनीं । ऐसें नाहीं कोणी वाजंत्र ॥९॥ तेवीं तूं वेदांचा वक्ता । सकळ शास्त्रां युक्तिदाता । परी वेदशास्त्रार्थसंमता । तुज तत्त्वतां न बोलवे ॥१०॥ म्हणों तूं केवळ निःशब्द । तंव निःशब्द आणि सशब्द । हाही मायिक अनुवाद । तूं एवंविध न कळसी ॥११॥ तूं न कळसीचि तत्त्वतां । ऐशिया युक्तींचा तूंचि विज्ञाता । ज्ञाताचि हें जंव स्थापूं जातां । तंव अज्ञानता असेना ॥१२॥ जेथ अज्ञानता नाहीं । तेथ ज्ञातेपण कैंचें कायी । हो कां मुख्यत्वें नोवरी नाहीं । तैं नोवरी पाहीं म्हणे कोण ॥१३॥ ज्ञाता ना अज्ञाता । तूं बोलता ना नबोलता । तूं बहु ना एकुलता । तुझी अलक्ष्यता लक्षेना ॥१४॥ तूं निःशब्द निर्विकार । तू निगुण निरहंकार । हेंही म्हणतां पडे विचार । तूं जगदाकार जगदात्मा ॥१५॥ जगदाकारें तूं प्रसिद्ध । तेथ कोणाचें कोणा बाधे द्वंद्व । पर नाहीं मा परापराध । अतिविरुद्ध कोणासी ॥१६॥ यापरी सद्गुरुनाथा । तुझे चरणीं द्वंद्वसमता । तेणें समसाम्यें निजकथा । श्रीभागवता चालविसी ॥१७॥ तेंचि श्रीभागवतीं । बाविसावे अध्यायाअंतीं । उद्धवें पुशिलें निजशांती । द्वंद्वसमाप्तिउपावो ॥१८॥ उद्धवें प्रश्न केला वाड । जेणें ब्रह्मज्ञानाची पुरे चाड । तो श्रीशुकासी लागला गोड । तेणें पुरे कोड परीक्षितीचें ॥१९॥ ऐकोनि उद्धवाची प्रश्नोक्ती । शुक सुखावला आनंदस्फूर्ती । तो म्हणे सावध परीक्षिती । तुष्टला श्रीपती उद्धवासी ॥२०॥ ब्रह्मज्ञानाची निर्वाणस्थिती । ते जाण पां मुख्यत्वें शांती । ते उद्धवें पुशिली अतिप्रीतीं । तेणें श्रीपती संतोषला ॥२१॥ तो शांति आणि निवृत्ती । सांगेल चौं अध्यायोक्ती । ऐक राया परीक्षिती । ते मी तुजप्रती सांगेन ॥२२॥ ऐकें पांडवकुलदीपका । कौरवकुळीं कुलतिलका । तूं शांतीसी अधिकारी निका । निजात्मसुखा साधकू ॥२३॥ साधावया ब्रह्मप्राप्ती । तूं त्यक्तोदक श्रवणार्थीं । यालागीं शांति आणि निवृत्ती । ऐक नृपती हरि सांगे ॥२४॥ तेविसावे अध्यायीं निरुपण । दुर्जनीं क्षोभविलें मन । त्या मनासी ये क्षमा पूर्ण । तेंचि श्रीकृष्ण सांगेल ॥२५॥ भिक्षुगीतसंरक्षण । तें मनोजयाचें लक्षण । प्रकृतिजयाचें निरुपण । सांगेल संपूर्ण चोविसावा ॥२६॥ सांगोनि त्रिविध त्रिगुण । परी लक्षविलें निजनिर्गुण । हें गुणजयाचें निरुपण । सुलक्षण पंचविसावा ॥२७॥ सव्विसावा अध्यावो येथ । तो धडधडीत विरक्त । सांगोनियां ऐलगीत । स्त्रियादि समस्त विषयत्यागू ॥२८॥ गुण विषय प्रकृति मन । या चहूंचें समाधान । चहूं अध्यायी विशद जाण । स्वमुखें श्रीकृष्ण सांगेल ॥२९॥ यापरी परीक्षितीस जाण । करोनियां सावधान । श्रीशुकयोगींद्र आपण । कथालक्षण निरुपी ॥३०॥
एकनाथी भागवत - श्लोक १ ला
बादरायणिरुवाच - स एवमाशंसित उद्धवेन भागवतमुख्येन दशार्हमुख्यः । सभाजयन् भृत्यवचो मुकुन्दस्तमाबभाषे श्रवणीयवीर्यः ॥१॥
शुक म्हणे परीक्षिती । ऐकोनि उद्धवाची विनंती । वचनें संतोषला श्रीपती । तो उद्धवाप्रती संबोधी ॥३१॥ कोटि जन्मांतीं केवळ । द्विजत्वें पाविजे सत्कुळ । हें महापुण्याचें निजफळ । तेंचि निष्फळ हरिभक्तीविणें ॥३२॥ सदा सफळ आंब्याचा रुख । त्यावरी उपजे कांवरुख । तो सफळींही निष्फळ देख । तैसे उत्तम लोक भजनेंवीण ॥३३॥ ते स्थिति नाहीं उद्धवापासीं । उत्तम जन्म यादववंशीं । सभासदता आल्याही हातासी । श्रीमदासी भुलेचिना ॥३४॥ झालियाही राज्यसंपत्ती । जो विसंबेना भगवद्भक्ती । भागवतमुख्यत्वाची प्राप्ती । त्यासीच निश्चितीं महाराजा ॥३५॥ सगुण सुंदर पतिव्रता । अनुकूळ मिळालिया कांता । जो विसंबेना भगवत्पथा । भागवतमुख्यता त्या नांव ॥३६॥ इंहीं गुणीं अतियुक्त । विवेकेंसीं अतिविरक्त । श्रीकृष्णचरणीं अनुरक्त । मुख्य भागवत उद्धवू ॥३७॥ वयें धनें जें श्रेष्ठपण । तें श्रेष्ठत्व अतिगौण । भगवत्प्राप्ती ते श्रेष्ठ जाण । तेणें भाग्यें परिपूर्ण उद्धवू ॥३८॥ जो श्रीकृष्णाचा विश्वासी । श्रीकृष्ण एकांत करी ज्यासी । गुण ज्ञान सांगे ज्यापाशीं । त्याच्या भाग्यासी केवीं वानूं ॥३९॥ परब्रह्म जें कां साक्षात । जें उद्धवासी झालें हस्तगत । त्याच्या बोलामाजीं वर्तत । भाग्यें भाग्यवंत तो एक ॥४०॥ उद्धवभाग्य वानित वानित । शुक झाला सद्गदित । स्वानंदें वोसंडला तेथ । ठेला तटस्थ महासुखें ॥४१॥ उद्धवभाग्याचा उद्रेक । सांगतां वोसंडला श्रीशुक । तें देखोनि कुरुनायक । जाहला आत्यंतिक विस्मित ॥४२॥ ज्याचें निजभाग्य सांगतां । श्रीशुकासी होतसे अवस्था । उद्धव भाग्याचा तत्त्वतां । मजही सर्वथा मानला ॥४३॥ तंव शुक म्हणे रायासी । परम भाग्य तें उद्धवासी । तेणें विनवितां हृषीकेशी । वचनमात्रेंसीं तुष्टला ॥४४॥ उद्धवासी शांतीची चाड । तो प्रश्न श्रीकृष्णांसी झाला गोड । त्याचें पुरवावया कोड । निरुपण वाड सांगेल ॥४५॥ परम शांतीचा अधिकारी । तूंचि एक निजनिर्धारीं । ऐसें उद्धवप्रेमपुरस्करीं । शांति श्रीहरि सांगत ॥४६॥
एकनाथी भागवत - श्लोक २ रा
श्रीभगवानुवाच - बार्हस्पत्य स वै नात्र साधुर्वै दुर्जनेरितैः । दुरुक्तैर्भिन्नमात्मानं यः समाधातुमीश्वरः ॥२॥
उद्धवा तू जें बोलिलासी । मीही सत्य मानीं त्यासी । दुर्जनीं केल्या अपमानासी । सहावया कोणासी शांति नाहीं ॥४७॥ देव पादुका वाहती शिरसीं । मुख्य इंद्र लागे ज्याच्या पायांसीं । अष्ट महासिद्धि ज्याच्या दासी । ब्रह्मज्ञान ज्यापाशीं वचनांकित ॥४८॥ ऐसा देवगुरु बृहस्पती । त्याचा शिष्य तूं विवेकमूर्ती । यालागीं शांतीच्या साधक युक्ती । तूंचि निश्चितीं जाणसी ॥४९॥ शांति आकळावया उद्धवासी । आदरें सत्कारी हृषीकेशी । अनुमोदूनि त्याचे बोलासी । शुद्ध शांतीसी हरि सांगे ॥५०॥ निंदा अवज्ञा हेळण । दुर्जनीं केलिया अपमान । हें साहे तो ईश्वर जाण । निजबोधें पूर्ण तो मद्रूप ॥५१॥ ज्यासी सर्वभूतीं निजात्मता । दृढ बाणलीसे तत्त्वतां । तो दुर्जनाचिया आघाता । साहे सर्वथा यथासुखें ॥५२॥ जो स्वयें होय अवघें जग । त्यासी लागतां उपद्रव अनेग । उठेना क्रोधाची लगबग । साहे अनुद्वेग यथासुखें ॥५३॥ निजांगीं लागतां निजकर । नुठी क्रोधद्वेषांचा उद्गार । निजात्मता जो देखे चराचर । शांति त्याचें घर स्वयें रिघे ॥५४॥ उद्धवा ऐसा ज्यासी निजबोधू । त्यासी म्हणिजे सत्य साधू । तोचि साहे पराचा अपराधू । शांतिशुद्ध तो एक ॥५५॥ नेणोनिया निजबोधातें । इतर जे सज्ञान ज्ञाते । ते न साहती द्वंद्वातें । ऐक तूतें सांगेन ॥५६॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ३ रा
न तथा तप्यते विद्धः पुमान्बाणैः सुमर्मगैः । यथा तुदनित मर्मस्था ह्मसतां परुषेषवः ॥३॥
तिख्याचे अतितिख बाण । जेणें घायें होती विकळ प्राण । त्याहूनि दुर्जनाचे वाग्बाण । अधिक जाण रुपती ॥५७॥ लोहाचे बाण जेथ लागती । तेचि अंगें व्यथित होती । परी वाग्बाणांची अधिक शक्ती । घायें भेदिती पूर्वज ॥५८॥ लोहबाणाचे लागलिया घाये । ते पानपाल्या व्यथा जाये । परी वाग्बाण रुपल्या पाहें । तें शल्य राहे जन्मांत ॥५९॥ वर्मस्पर्शाचें बासटें जाण । विंधितां निंदेचे वाग्बाण । तेणें भेदितांचि अंतःकरण । सर्वांगीं पूर्ण भडका उठी ॥६०॥ दुर्जनाचिया दुरुक्ती । अपमानाची उद्धती । साहावयालागीं शांती । नव्हे निश्चितीं प्राकृतां ॥६१॥ ऐशिया रीतीं यथोचित । उद्धवाचें मनोगत । संलक्षूनि श्रीकृष्णनाथ । शांतीचा निश्चितार्थ सांगों पाहे ॥६२॥ पूर्वी सांगीतलें निजशांतीसी । वेगीं साधीं म्हणे उद्धवासी । ते अटक वाटेल तयासी । अतिसंकोचासी पावेल ॥६३॥ होतें उद्धवाचे मानसीं । हे शांति असाध्य सर्वांसी । जाणोनियां हृषीकेशी । सांगे इतिहासेंसीं भिक्षुगीत ॥६४॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ४ था
कथयन्ति महत्पुण्यमितिहासमिहोद्धव । तमहं वर्णयिष्यामि निबोध सुसमाहितः ॥४॥
अशांतिक्षोभाचे चित्तमळ । क्षाळावया जी तत्काळ । इतिहासगंगा केवळ । अतिनिर्मळ कृष्णोक्ति ॥६५॥ श्रीकृष्णवदनब्रह्माद्रीं । श्रीभागवतऔदुंबरीं । जन्मली शांतिगोदावरी । निजमूळाकारीं निर्मळ ॥६६॥ ते गुप्त ओघें नारदगती । उद्धवगंगाद्वारीं व्यासोक्ती । तेचि शुकमुखकुशावर्ती । प्रकटे अवचितीं पवित्रपणें ॥६७॥ तया पवित्र ओघाचिये गती । श्रद्धाधृती समरसे भक्ती । त्याचि अरुणा वरुणा सरस्वती । हे संगमप्राप्ती जेथ होय ॥६८॥ तेणें शांतिगंगेची स्थिती । भरुनि उथळे अतिउन्नती । तेथ श्रवणार्थी बुडी देती । ते पवित्र होती निजक्षम ॥६९॥ ते शांतिगंगा अतिविख्यात । उद्धव करावया पुनीत । प्रकट करी श्रीकृष्णनाथ । भिक्षुगीतविन्यासें ॥७०॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ५ वा
केनचिद्भिक्षुणा गीतं परिभूतेन दुर्जनैः । स्मरता घृतियुक्तेन विपाकं निजकर्मणाम् ॥५॥
उद्धवा कोणी एक संन्यासी । दुर्जनीं उपद्रवितां त्यासी । म्हणे क्षयो होय दुष्टकर्मासी । येणें संतोषें मानसीं क्षमावंत ॥७१॥ आपुले अंगींचे मळ । पुढिलीं क्षाळितां सकळ । जो क्रोधेंसीं करी तळमळ । तो मूर्ख केवळ आत्मघाती ॥७२॥ लोक म्हणती ज्यासी दुर्जन । संन्यासी म्हणे ते माझे स्वजन । माझे दोषांचें निर्दळण । यांचेनि धर्में जाण होतसे ॥७३॥ संमुख कोणी निंदा करिती । तेणें अत्यंत सुखावे चित्तीं । म्हणे मज तुष्टला श्रीपती । पापाची निष्कृती सहजें होय ॥७४॥ ऐसेनि विवेकें तत्त्वतां । शांतीसी ढळों नेदी सर्वथा । चढोनि निजधैर्याचे माथां । गायिली गाथा ते ऐक ॥७५॥ उद्धवासी म्हणे श्रीकृष्णनाथा । ये अर्थी होईं सावचित । अतिलोभी तो अतिविरक्त । झाला तो वृत्तांत सांगेन ॥७६॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ६ वा
अवन्तिषु द्विजः कश्चिदासीदाढयतमः श्रिया । वार्तावृत्तिः कदर्यस्तु कामी लुब्धोऽतिकोपनः ॥६॥
मालवदेशीं अवंतिनगरीं । तेथ ब्राह्मण वसे गृहद्वारीं । कृषिवाणिज्यवृत्तीवरी । जीविका करी निरंतर ॥७७॥ गांठीं धनधान्यसमृद्धी । अमर्याद द्रव्यसिद्धी । परी अतिशयें कृपणबुद्धी । पोटाही त्रिशुद्धी न खाय ॥७८॥ पोटा सदा खाय कदन्न । तेंही नाहीं उदरपूर्ण । तेथ स्त्रीपुत्रादि दासीजन । जठरतर्पण न पावती ॥७९॥ न करी नित्यनैमित्य । स्वप्नीं नेणे धर्मकृत्य । देव ब्राह्मण अतिथी तेथ । सदा जात पराङमुख ॥८०॥ कवडी एक लाभू पाहे । तैं मातापित्यांचें श्राद्ध आहे । तें सांडूनि अंत्यजगृहा जाये । न मनी भये स्पर्शाचें ॥८१॥ मी उत्तम हा हीनवर्ण । हे धनलोभें गिळी आठवण । हाता येतां देखोनि धन । स्वीकारी अन्न पतिताचें ॥८२॥ धनकामासाठीं देख । न मनी पाप महादोख । कवडीच्या लोभें केला मूर्ख । नाठवे नरकमहापातू ॥८३॥ यापरी तो कर्मभ्रष्ट । अकर्म करी क्रियानष्ट । अतिवंचक महाशठ । केवळ नष्ट धनलोभी ॥८४॥ त्या धनलाभाचा अवरोधू । होतां देखोनि खवळे क्रोधू । गोहत्यादि ब्रह्मवधू । करावया सिद्ध स्वयें होय ॥८५॥ धनकामीं क्रोधाची वस्ती । धनापाशीं पापें असती । धनलोभीं ज्यासी स्थिती । कदर्युवृत्ति त्या नांव ॥८६॥ ऐसें धन सांचिलें फाडोवाडें । त्याचाही व्यय जैं करणें पडे । तैं प्राणांतचि येऊनि घडे । विचार पुढें असेना ॥८७॥ वानराचे गालींचे चणे । हाता न येती जितां प्राणें । तैसा द्रव्याचा व्ययो करणें । तेंचि मरणें कदर्या ॥८८॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ७ वा
ज्ञातयोऽतिथयस्तस्य वाडवात्रेणापि नार्चिताः । शून्यावसथ आत्माऽपि काले कामरैनर्चितः ॥७॥
घरींचा भात वेंचेल कांहीं । यालागीं वैश्वदेव करणें नाहीं । तेथ अतिथि आलिया पाहीं । कोणे समयीं कोण पूजी ॥८९॥ अतिथि आलिया जाण । ऐसे बोल बोले आपण । जे वचनमात्रें जाती प्राण । त्यासी मागे कोण अन्नोदक ॥९०॥ देखोनि त्याचिया घरासी । ब्रह्मचारी नित्य उदासी । आशा त्यजिली संन्यासीं । जेवीं राजहंसीं गोमय ॥९१॥ भिकारीं सांडिलें त्याचें द्वार । अतिथीं डावलिलें निरंतर । पाहुणा दूरी पाहे बिढार । निराशी पितर सर्वदा ॥९२॥ दारा न ये कोरान्नकर । घर सांडूनि गेले उंदिर । काउळीं वोसंडिलें तें घर । चिडियां साचार न मिळे दाणा ॥९३॥ मुंग्यांसी पडे नित्य लंघन । तिंही धरिलें बिढार आन । पोटा ना खाय जो आपण । तेथ कथा कोण इतरांची ॥९४॥ अत्यंत भूक लागल्या पोटीं । चणेही न खाय जगजेठी । तेथ कायसी सेवकांची गोठी । कावलीं पोटीं स्त्रीपुत्रें ॥९५॥ जैं वमन घडे त्यासी । तैं न करी फळाहारासी । अधिक वेंचू कोण सोशी । यालागीं उपवासी स्वयें पडे ॥९६॥ तेथ कुळगुरुचा सन्मान । कुळधर्म गोत्रभोजन । व्याही जांवई यांचा मान । धनलोभी जाण कदा न करी ॥९७॥ ऋतुकाळें फळें येती पूर्ण । त्यांसीं दृष्टिभेटी हाटीं जाण । परी जिव्हेसी आलिंगन । प्राणांतीं आपण हों नेदी ॥९८॥ मातेचें स्तनपान सेविलें । तेंचि क्षीर रसना चाखिलें । पुढें दूधचि वर्जिलें । व्रत धरिलें धनलोभें ॥९९॥ रस रसनेचें माहेर । तेणेंवीण ते गादली थोर । धनलोभ अतिनिष्ठुर । करितां करकर भेटों नेदी ॥१००॥ वस्त्रें मळकीं अतिजीर्ण । मस्तक सदा मलिन । मुखीं वास निघती जाण । स्वप्नींही पान न खाय ॥१॥ सण वार दिवाळी दसरा । तैं जुने जोंधळे धाडी घरा । अन्नेंविण पीडी लेंकुरां । कदर्यु खरा या नांव ॥२॥ धनलोभी धर्महीन । देखोनि कदर्युवर्तन । विमुख झाले स्वजन । तेंचि निरुपण हरि सांगे ॥३॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ८ वा
दुःशीलस्य कदर्यस्य द्रुह्यन्ते पुत्रबान्धवाः । दारा दुहितरो भृत्या विषण्णा नाचरन् प्रियम् ॥८॥
नाहीं स्वधर्मी निजशीळ । दानधर्म खुडी सकळ । अत्यंत धनलोभी केवळ । त्यासी दुःशीळ बोलिजे ॥४॥ अन्नआच्छादनेंवीण । कुटुंबेसहित आपण । जो कदर्थवी निजप्राण । कदर्यु पूर्ण त्या नांव ॥५॥ कदर्यु नरासी तंव देख । मुख्य स्त्री होय विमुख । स्वजन आणि सेवक । पुत्रही पराङ्‌मुख होती त्यासी ॥६॥ आपले जे कां सखे बंधू । तेही करुं लागती विरोधू । द्रव्यविभागाचा संबंधू । कलह सुबद्धू आरंभे ॥७॥ गांठीं असोनि अमित धन । न करी माहेरसणबोळवण । कन्या क्षोभोनियां जाण । शाप दारुण त्या देती ॥८॥ गोत्रज सदा चिंतित । हा मरे तैं जेवूं दूधभात । आप्त ते झाले अनाप्त । अवघे अनहित वांछिती ॥९॥ जयाचिया द्रव्यासी जाण । नाहीं धर्माचें संरक्षण । तें काळेंचि होय क्षीण । तेंचि लक्षण हरि सांगे ॥११०॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ९ वा
तस्यैवं यक्षवित्तस्य च्युतस्योभयलोकतः । धर्मकामविहीनस्य चुक्रुधुः पञ्चभागिनः ॥९॥
खाय ना जेवी ना लावी हात । ठेव्यापाशीं जैसें भूत । तैंसें याचें यक्षवित्त । असे राखत ग्रहो जैसा ॥११॥ केवळ धर्मकामरहित । धनलोभी जैसें भूत । त्या नांव बोलिजे यक्षवित्त । जीवाहून आप्त अर्थ मानी ॥१२॥ स्वशरीरीं भोग नाहीं जाण । तेणें इहलोक झाला शून्य । नाहीं स्वधर्मकर्म पंचयज्ञ । परलोक शून्य तेणें झाला ॥१३॥ यज्ञाचे पंच विभागी । यज्ञभाग न पवे त्यांलागीं । ते कोपोनियां पंचविभागीं । वित्तनाशालागीं उद्यत ॥१४॥ पावोनि ब्राह्मणजन्म वरिष्ठ । धनलोभें स्वधर्मनष्ट । तो होय उभय लोकीं भ्रष्ट । पावे कष्ट कृपणत्वें ॥१५॥ करितां अतिआयास । जोडला अर्थ बहुवस । त्यासी अधर्में आला नाश । तोही विलास हरि सांगे ॥१६॥
एकनाथी भागवत - श्लोक १० वा
तदवध्यानविस्त्रस्तपुण्यस्कन्धस्य भूरिद । अर्थोऽप्यगच्छन्निधनं ब्रह्वायासपरिश्रमः ॥१०॥
पंचयज्ञदेवता सकळ । येणें उपेक्षिल्या केवळ । तिंहीं द्रव्यलाभाचें मूळ । पुण्यक्षयें तत्काळ छेदिलें ॥१७॥ द्रव्यप्राप्तिपुण्यदिवाकर । अस्तमाना गेला तो भास्कर । मग द्रव्यलाभाचा अंधकार । अधर्में थोर दाटला ॥१८॥ प्रयासें संचिली संपत्ती । तिसी अधर्मअंधाराची ये राती । क्षोभल्या पंचधा यज्ञमूर्ती । पंचधा पावती महानाश ॥१९॥ जो सुखी न करी कुटुंबालागीं । जो निजात्मा निववीना नाना भोगीं । जो द्रव्य न वेंची धर्मालागीं । त्यासी पंचविभागी ऊठती ॥१२०॥ दायाद चोर राजा आगी । अधर्में रोग संचरे अंगीं । हे पांचजण विभागी । द्रव्यनाशालागीं पावती ॥२१॥ नाहीं द्विजपूजा श्रद्धायुक्त । नाहीं लौकिकक्रिया उचित । नाहीं दानादि धर्म वेदोक्त । द्रव्यक्षयो तेथ आवश्यक ॥२२॥ जेथ नाहीं वडिलांसी सन्मान । जेथ नाहीं पंचमहायज्ञ । जेथ गुरुसीं करी अभिमान । तेथ क्षयो जाण उद्धवा ॥२३॥ ज्यांसी परांचा द्वेष सदा । जे बोलती परापवादा । जे चढती धनगर्वमदा । तेथ क्षयो सदा उद्धवा ॥२४॥ त्याच द्रव्यक्षयाचें लक्षण । ग्रंथाधारीं निरुपण । स्वयें सांगताहे श्रीकृष्ण । दयाळू पूर्ण निजभक्तां ॥२५॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ११ वा
ज्ञातयो जगृहुः किञ्चित् किञ्चिद्दस्यव उद्धव । दैवतः कालतः किञ्चिद्ब्रह्मबन्धोर्नृपार्थिवात् ॥११॥
स्त्री पुत्र होऊनि एक । तिंहीं ठेवा नेला कित्येक । गोत्रज मिळोनि सकळिक । बलात्कारें देख वांटा नेला ॥२६॥ चोरीं फोडोनियां घर । काढूनि नेलें भांडार । आगी लागोनियां घर । वस्तु अपार जळाल्या ॥२७॥ हिंसाळ्यानें गेलें शेत । प्रवर्त बुडाला जेथींचा तेथ । विश्वासू ठेवा घेऊनि जात । खतखूत हारपलें ॥२८॥ भांडीं ठेविला कापूर उडे । समुद्रामाजीं तारुं बुडे । पातिकरावरी घाला पडे । चहूंकडे अपावो ॥२९॥ ठक येऊनि एकांतीं । मुलाम्याचीं नाणीं देती । धनलोभाचे काकुळती । हातींची संपत्ती त्यांसी दे ॥१३०॥ स्वचक्रपरचक्रविरोधधाडी । खणती लावूनि घर फोडी । तळघरींचे ठेवे काढी । भरोनि कावडी धन नेती ॥३१॥ पाणी रिघे पेंवाआंत । तेणें धान्य नासे समस्त । धटू झोंबोनि हरी शेत । दैवहत तो झाला ॥३२॥ गोठणीं सेणयां रोगू पडे । निमाले गायीम्हशींचे वाडे । उधारें नेले ठाणबंदी घोडे । तो रणीं पडे महायुद्धीं ॥३३॥ भूमिनिक्षेप जे करुं जाती । ते आपणियाकडे धूळी ओढिती । तेथ घालूनि निजसंपत्ती । तोंडीं माती स्वयें घाली ॥३४॥ बुद्धि सांगती वाड वाड । येथूनि तोंडीं घाला दगड । ऐसे ठेवे बुजिले दृढ । त्याची चाड धरुं गेला ॥३५॥ ठेवे ठेविले जे अनेक । ते पृथ्वीनें गिळिले निःशेख । भाग्य झालें जैं विमुख । झाले अनोळख ते ठाय ॥३६॥ अधर्में अदृष्ट झालें क्षीण । विपरीत भासे देहींचें चिन्ह । पालटला निजवर्ण । ब्राह्मपण लक्षेना ॥३७॥ देखे तो पुसे ज्ञाति कोण । तो सांगे जरी मी ब्राह्मण । ऐक त्याचें न मनी मन । वर्णाग्रपण मावळलें ॥३८॥ एवं निःशेष नासलें धन । ब्रह्मवर्चस्व गेलें जाण । म्लानवदन हीनदीन । खेदखिन्न अतिदुःखी ॥३९॥
एकनाथी भागवत - श्लोक १२ वा
स एवं द्रविणे नष्टे धर्मकामविवर्जितः । उपेक्षितश्च स्वजनैश्चिन्तामाप दुरत्ययाम् ॥१२॥
गेलें शेत निमाली कुळवाडी । घर पाडिलें परचक्रधाडीं । धन नासलें नाहीं कवडी । अधर्माचे जोडी हे दशा ॥१४०॥ नाहीं स्वधर्मकर्म ना दान । विहित भोग न करी आपण । त्या धनलोभ्याचें नासलें धन । जेवीं कां स्वप्न रंकाचें ॥४१॥ दैव झालें पराङ्‌मुख । त्या हतभाग्याची दशा देख । स्त्रीपुत्रें झालीं विमुख । तिंहीं निःशेख दवडिला ॥४२॥ ऐक धनलोभाच्या ठायीं । इष्ट मित्र पूर्वीचि नाहीं । गोत्रजांसी त्याचें सुख कायी । दवडिला पाहीं उपेक्षितू ॥४३॥ निंदा प्रत्यक्ष करिती लोक । रांडा पोरें थुंकती देख । खावया नाहीं निःशेख । मागतां भीक मिळेना ॥४४॥ भिकेलागीं जेथ जेथ गेला । म्हणती काळमुखा येथें कां आला । होता धनलोभें भुलला । भला नागविला ईश्वरें ॥४५॥ यापरी धिक्कारिती लोक । धन जाऊनि झाला रंक । चिंतावतीं पडला देख । दुःखें महादुःख पावला ॥४६॥
एकनाथी भागवत - श्लोक १३ वा
तस्यैवं ध्यायतो दीर्घं नष्टरायस्तपस्विनः ॥ खिद्यतो बाष्पकण्ठस्य निर्वेदः सुमहानभूत् ॥१३॥
धनलोभ्याचें गेलें धन । धनासवें न वचेचि आठवण । तें आठवतां फुटताहे मन । तळमळी जाण अतिदुःखें ॥४७॥ कांटा रुतल्या भुजंगकपाळीं । पुच्छ तुटल्या सापसुरळी । हो कां जळावेगळी मासोळी । तैसा तळमळी अतिदुःखें ॥४८॥ मनें आठवितांचि धन । हृदयीं चालिलें स्फुंदन । अश्रुधारा स्त्रवती नयन । मूर्च्छापन्न क्षणक्षणां ॥४९॥ पोटीं दुःखें अति चरफडे । धाय मोकलूनियां रडे । उठे बैसे पाहे पडे । लोळे गडबडे आरडत ॥१५०॥ मग म्हणे रे कटकटा । झालों एक वेळ करंटा । अहा विधायता दुष्टा । काय अदृष्टा लिहिलेंसी ॥५१॥ मज ठावो नाहीं कोणीकडे । विचार संभवेना पुढें । अतिदुःख आलें जी रोकडें । तेणें विचारें रडे महादुःखी ॥५२॥ हें अल्पदुःख पावलों येथें । पुढें थोर दुःख आहे मातें । यम दंडील निष्ठुर घातें । कोण तेथें सोडवी ॥५३॥ म्यां नाहीं दीधलें दान । मी नाहीं स्मरलों नारायण । मज येती नरक दारुण । तेथ कोण सोडवी ॥५४॥ म्यां नाहीं केले पंचमहायज्ञ । नाहीं दीधलें अतिथींसी अन्न । नाहीं केलें पितृतर्पण । माझें दुःख कोण निवारी ॥५५॥ म्यां नाहीं केले पंचमहायज्ञ । नाहीं दीधलें अतिथींसी अन्न । नाहीं केलें पितृतर्पण । माझें दुःख कोण निवारी ॥५५॥ म्यां नाहीं केली द्विजपूजा । नाहीं भजलों अधोक्षजा । नाहीं वंदिलें वैष्णवरजा । माझे दुःखसमाजा कोण नाशी ॥५६॥ मी सर्वथा अकर्मकारी । बुडालों बुडालों अघोरीं । धांव पाव गा श्रीहरी । मज उद्धरीं दीनातें ॥५७॥ कृष्णा माधवा मुरारी । अच्युता अनंता श्रीहरी । गरुडध्वजा गोवर्धनधारी । मज उद्धरीं दीनातें ॥५८॥ तुवां रक्षिलें प्रल्हादासी । अंबरीषासी गर्भवासीं । उदरीं राखिलें परीक्षितासी । तैसें मज दीनासी उद्धरीं ॥५९॥ तुवां तारिलें अहल्येसी । उद्धरिलें नष्टा अजामिळासी । उडी घातली गजेंद्रासी । तेणें वेगेंसी मज तारीं ॥१६०॥ महादोषांची श्रेणी । नामें तारिली कुंटिणी । तेणें लाघवें चक्रपाणी । मज दुष्टालागोनी उद्धरीं ॥६१॥ जळो जळो हा धनकाम । गेलें वृथा माझें जन्म । फुकाचें जें रामनाम । तें मी अधम न म्हणेंचि ॥६२॥ रामनामाच्या प्रतापासाठीं । जळती महापापांच्या कोटी । थोर अधम मी एक सृष्टीं । नाम वाक्पुटीं न म्हणेंचि ॥६३॥ ऐसा मानोनि अपराध । अनुतापें करितां खेद । उपजला अतिनिर्वेद । तेंचि गोविंद स्वयें सांगे ॥६४॥
एकनाथी भागवत - श्लोक १४ वा
स चाहेदमिदं कष्टं वृथाऽऽत्मा मेऽनुतापितः । न धर्माय न कामाय यस्यार्थायास ईदृशः ॥१४॥
हात चुरुनि म्हणे कटकटा । ब्राह्मणदेहो मोक्षाचा वांटा । तो लाहोनि मी अतिकरंटा । धनलोभचेष्टा नाडलों ॥६५॥ जेणें देहें लाभे मोक्षसुख । त्या देहासी म्यां दीधलें दुःख । धनलोभी मी परम मूर्ख । मजऐसा आणिक असेना ॥६६॥ न वेंचितां धर्मकामासी । अर्थ जोडिला सायासीं । त्या अर्थाची दशा ऐसी । अतिदुःखेंसीं मज फळला ॥६७॥ बाप धनलोभाचें कवतिक । नाहीं इहलोक ना परलोक । थितें अंतरलें मोक्षसुख । भोगवी नरक अनिवार ॥६८॥ देखें ज्या नरकाचे ठायीं । आकल्प बुडतां ठावो नाहीं । धनलोभ घाली तैसें ठायीं । तें म्यां नरदेहीं जोडिलें ॥६९॥ तो जन्मला ब्राह्मणदेहीं । तो पूज्य होय लोकीं तिहीं । मोक्ष लागे त्याच्या पायीं । म्यां अभाग्यें तोही नाशिला ॥१७०॥ लोभें जें धन संचिलें । तें निःशेष नासोनि गेलें । परी मजलागीं अतिदुःखी केलें । बांधोनि दीधलें महानरका ॥७१॥ उत्तम देहो झाला प्राप्त । तो धनलोभें केला व्यर्थ । आयुष्य गेलें हातोहात । अतिसंतप्त अनुतापें ॥७२॥ धनलोभींचे अचाट । वृथा गेले माझे कष्ट । वैराग्य उपजलें उद्भट । अतिचोखट सविवेक ॥७३॥ धनलोभी जो कां नर । तो सकळ दुःखांचें भांडार । धनबद्धक तो पामर । स्वमुखें साचार निंदीत ॥७४॥
एकनाथी भागवत - श्लोक १५ वा
प्रायेणार्थाः कदर्याणां न सुखाय कदाचन । इह चात्मोपतापाय मृतस्य नरकाय च ॥१५॥ प्रायशा जे धनबद्धक । त्यांसी इहलोकीं नाहीं सुख । धनरक्षणीं अतिदुःख । तें जातां देख प्राणान्त ॥७५॥ धनागमनीं अतिकष्ट । धनरक्षणीं कलह श्रेष्ठ । धननाशें होय हृदयस्फोट । इहलोकीं कष्ट धनलोभ्या ॥७६॥ यापरी इहलोकीं दुःख । अधर्में खुंटला परलोक । मरतां उरीं आदळे नरक । आवश्यक धनलोभ्या ॥७७॥ जो धर्म करीना स्वयें न खाये । जो मजसारिखा कदर्यु होये । त्यासी चढतें वाढतें दुःख पाहें । नाहीं सुखसोये कदर्या ॥७८॥ लोभाची वस्ती जिये ठायीं । तेथ स्वप्नींही सुख नाहीं । लोभ अतिशयें निंद्य पाहीं । तें आपण स्वमुखेंही सांगत ॥७९॥
एकनाथी भागवत - श्लोक १६ वा
यशो यशस्विनां शुद्धं श्लाघ्या ये गुणिनां गुणाः । लोभः स्वल्पोऽति तान् हन्ति श्वित्रो रुपमिवेप्सितम् ॥१६॥
रणीं पडतां मुख्य धुरेसी । जो अंगें विभांडी त्या रणीसी । खांदीं वाऊनि आणी रायासी । येवढी कीर्ति ज्यासी जोडली ॥१८०॥ लोभ संचरोनि त्यापाशीं । एक शेत मागवी रायासी । तेचि अपकीर्ति होय त्यासी । जग उपहासी मूर्खत्वा ॥८१॥ त्यासी न मागतां राजा जाण । करुं पाहे आपणासमान । त्यासी लोभें आणोनि नागवण । मूर्खपण स्थापिलें ॥८२॥ स्वयें करितां कन्यादान । सकळ कुळ होय पावन । तेथेंही लोभें घेतां धन । अधःपतन धनलोभिया ॥८३॥ दाता देऊनियां दान । दानप्रसंगें उपार्जी धन । तेंचि दात्यासी दूषण । लोभ लांछन दानासी ॥८४॥ वेदशास्त्रें करुनि पठण । पंडित झाले अतिसज्ञान । तेही धनलोभें छळिले जाण । ज्ञानाभिमान प्रतिष्ठे ॥८५॥ देहप्रतिष्ठेचिये सिद्धी । पंडित-पंडितां वादविधी । नाना छळणोक्ती विरोधीं । ठकिले त्रिशुद्धी ज्ञाते लोभें ॥८६॥ सविवेक सज्ञान ज्ञात्यासी । लोभ आणी निंदास्पदासी । इतरांची गति काइसी । ते लोभाची दासी होऊनि ठाती ॥८७॥ लोभ शुद्धीसी करी अशुद्ध । लोभ तेथ निंदास्पद । तोचि दृष्टांत विशद । ऐक प्रसिद्ध सांगत ॥८८॥ कुलशील अतिसुकुमार । रुपें सर्वांगमनोहर । नाकीं श्वेतता अणुमात्र । निंद्य सुंदर तेणें होय ॥८९॥ तेवीं अल्पही लोभाची जे वस्ती । नाशी गुणौदार्ययशःकीर्ती । लोभाऐसा त्रिजगतीं । कर्ता अपकीर्ती आन नाहीं ॥१९०॥ धनलोभीं सदा विराधू । धनलोभ तोडी सखे बंधू । धनलोभाऐसा नाहीं बाधू । अतिअशुद्धू आणिक असेना ॥९१॥
एकनाथी भागवत - श्लोक १७ वा
अर्थस्य साधने सिद्ध उत्कर्षे रक्षणे व्यये । नाशोपभोग आयासस्त्रासश्चिन्ता भ्रमो नृणाम् ॥१७॥
प्रथम शिणावें द्रव्य जोडितां । दुसरें शिणावें तें वाढवितां । द्रव्य जरी झालें उत्कर्षतां । तरी लोभ सर्वथा पुरे न म्हणे ॥९२॥ द्रव्यालागीं भावार्थतां । जैसी कष्टती सर्वथा । तैसा जरी कष्टे परमार्था । तैं ब्रह्म तत्त्वतां खेळणें होय ॥९३॥ एवं कष्टीं जोडल्या द्रव्यासी । रक्षणीं अतिचिंता मानसीं । अतिशय लागली जीवासी । अहर्निशीं धुकधुकी ॥९४॥ स्त्री पुत्र हो माता पिता । त्यांसी पातिजेना सर्वथा । आपणाहूनि परता । विश्वासू अर्था मानेना ॥९५॥ विसरोनियां निजघाता । चोरापासोनि राखे वित्ता । वित्तरक्षणीं निजचिंता । तिन्ही अवस्था एकाग्र ॥९६॥ ऐसी एकाग्रता करुनी । जरी लागता भगवद्भजनीं । तरी वश्य होता चक्रपाणी । अर्धक्षणीं साधका ॥९७॥ उचितानुचित विवाहासी । द्रव्य वेंचितां उदरासी । अतिशय होय कासाविसी । धनव्ययो त्रासासी उपजवी ॥९८॥ एवं जोडूनि रक्षितां द्रव्यासी । अवचटें नाश होय जैं त्यासी । ते अतिभ्रम चढे मानसीं । होती धनपिशीं बद्धक ॥९९॥ द्रव्यार्जनीं वसे प्रयास । द्रव्यरक्षणीं चिंतेचा वास । द्रव्यव्ययीं वळसा त्रास । भ्रमाचा रहिवास धननाशीं ॥२००॥ आदिमध्यावसानीं पाहीं । द्रव्य तें समूळ अपायी । तेथ सुखाचा लेश नाहीं । हें ऐसें पाहीं मज जाहलें ॥१॥ आयास-त्रास-चिंतेसहित । धनापाशीं भ्रम नांदत । अर्थ तितुका अनर्थयुक्त । तोचि अर्थ स्वयें सांगे ॥२॥
एकनाथी भागवत - श्लोक १८ वा
स्तेय हिंसाऽनृतं दम्भः कामः क्रोधः स्मयो मदः । भेदो वैरमविश्वासः संस्पर्धा व्यसनानि च ॥१८॥
अर्थ सर्वांगें अनर्थभूत । हें माझें वचन त्रिसत्य । पृथ्वीमाजीं जे जे अनर्थ । ते ते अर्थांत उपजती ॥३॥ पुसाल अर्थीचे अनर्थ । ते सांगतां असंख्य अनंत । संक्षेपें सांगेन येथ । पंधरा अनर्थ अर्थासी ॥४॥ प्रथम अनर्थ अर्थासी । चोरी वसे अर्थापाशीं । अर्थु नाहीं गा जयापाशीं । चोरापासून त्याची भय नाहीं ॥५॥ द्रव्य नाहीं ज्याच्या हातीं । त्यातें देखोनि चोर भिती । कांहीं मागेल आम्हांप्रती । म्हणोनि लपती त्या भेणें ॥६॥ अतर्क्य नेत्रांतरें नेणें । कां धातुवादें सर्वस्व घेणें । परस्व भोळ्यांनीं बुडवणें । कां विजनीं हरणें सर्वस्व ॥७॥ मार्गीं पडलें धन पराचें । स्वयें जाणोनि अमकियाचें । नाहीं देणें त्यासी साचें । हेंही चोरीचें लक्षण ॥८॥ स्वर्णस्तेयें नरकप्राप्ती । ऐसे विवेकीही चोरी करिती । मा इतरांची कायशी गती । चोरीची वस्ती धनापाशीं ॥९॥ जगीं महापापिणी चोरी । तीस कोणी बैसों नेदी द्वारीं । ते राहिली सुवर्णामाझारीं । धन तेथ चोरी निश्चित ॥२१०॥ देखतांचि त्या धनासी । विकल्पी होती संन्यासी । इतरांची कथा काइसी । चोरी धनापाशीं स्वयें नांदे ॥११॥ प्रथम अनर्थलक्षण । धनापाशीं चोरी जाण । धन हिंसेचें आयतन । तेंही निरुपण अवधारीं ॥१२॥ धनालागीं द्वंद्व दारुण । पुत्रपौत्र मारिती जाण । धनालागीं घेती प्राण । सुहृदपण सांडोनी ॥१३॥ धनलोभाचें कवतिक । कन्या बापासी देतसे विख । पितृघाताचें न मानी दुःख । निष्ठुर देख धनलोभ ॥१४॥ धनलोभी सांडी बापमाये । स्त्री घेऊनि वेगळा राहे । तेथही धनलोभ पाहें । वैर होये स्त्रीपुरुषां ॥१५॥ धनलोभाची नवलपरी । पुत्र पित्यातें जीवें मारी । पिता पुत्रातें संहारी । कठिण भारी धनलोभ ॥१६॥ जे नवमास आहे उदरांत । जे सदा सोशी नरकमूत । ते मातेचा करी घात । द्रव्यानिमित्त निजपुत्र ॥१७॥ अभिनव धनलोभाची त्राय । नवल तें मी सांगों काय । पोटींचा पुत्र मारी माय । ऐसा अनर्थ होय धनासाठीं ॥१८॥ एवं हिंसा ते हे संपूर्ण । दुसरें अनर्थलक्षण । आतां असत्याचें विंदान । तेंही निरुपण स्वयें सांगे ॥१९॥ असत्य जन्मलें अर्थाच्या पोटीं । अर्थबळें तें दाटुगें सृष्टीं । अर्थासवें असत्य उठी । असत्याची गांठी अर्थेंसीं ॥२२०॥ तो अर्थ असे जयापाशीं । कां अर्थअपेक्षा जयासी । तेथ असत्य वसे कुटुंबेंसीं । धन तें मिरासी मिथ्यात्वीं ॥२१॥ अर्थबळ थोर असत्यासी । मिथ्या बोलवी बापासी । धनलोभें झकवी मातेसी । सत्यत्व धनापाशीं असेना ॥२२॥ क्रयविक्रयीं धनलोभें जाण । मिथ्या बोलती साधारण । परी वेदशास्त्रसंपन्न । धनार्थ सज्ञान बोलती मिथ्या ॥२३॥ वेदींचा आठव न ये पूर्ण । तो संभावनेलागीं जाण । म्हणवी मी वेदसंपन्न । करावया यजन नीचाचें ॥२४॥ भाग देऊनि मध्यस्था । मी चतुःशास्त्रीं विख्याता । ऐसें मिथ्यात्वें छळी पंडिता । राजद्रव्यार्थालागुनी ॥२५॥ विरक्त म्हणविती परमार्थी । तेथही असत्यें घातली वस्ती । नाथिल्या सिद्धि दाविती । अर्थप्राप्तीलागोनी ॥२६॥ अर्थी असत्याचा बडिवारु । सद्भावें केला जो सद्गुरु । त्यासी मिथ्या नास्तिक विचारु । एकान्तीं नरु प्रतिपादी ॥२७॥ अर्थ नाहीं जयापाशीं । ना अर्थकल्पना जयासी । असत्य स्पर्शेना तयासी । कदाकाळेंसीं कल्पांतीं ॥२८॥ अर्थापाशीं असत्य जाण । त्याचें सांगीतलें लक्षण । आतां अर्थापाशीं दंभ संपूर्ण । तेही वोळखण अवधारीं ॥२९॥ पोटीं नाहीं परमार्थ । धरोनियां अर्थस्वार्थ । स्वयें म्हणविती हरिभक्त । या नांव निश्चित भजनदंभू ॥२३०॥ धन जोडावयाकारणें । टिळे माळा मुद्रा धारणें । धनेच्छा उपदेश देणें । या नांव जाणणें दीक्षादंभू ॥३१॥ देखोनि धनवंत थोरु । त्याचे उपदेशीं अत्यादरु । नेमूनि गुरुपूजाकरभारु । सांगे मंत्रू तो दांभिक ॥३२॥ जयांपासोनि होय अर्थप्राप्ती । ते समर्थ शिष्य आवडती । दीन शिष्यातें उपेक्षिती । हे दांभिकस्थिती गुरुत्वा ॥३३॥ गुरुसी द्यावें तनु मन धन । ऐसें उपदेशूनि जाण । जो द्रव्य संग्रही आपण । तें दांभिकपण गुरुत्वा ॥३४॥ जेथ धनलोभ गुरुपाशीं । तो काय तारील शिष्यासी । धनलोभाची जाती ऐसी । करी गुरुत्वासी दांभिक ॥३५॥ आखाडभूतीऐसा जाण । गुरुपाशील न्यावया धन । उपदेश घे होऊनि दीन । तो दांभिक जाण शठ शिष्य ॥३६॥ गुरुपदेशें शिकोनि युक्ती । स्वयें ज्ञानाभिमाना येती । गुरुतें मानी प्राकृतस्थिती । तोही निश्चितीं दांभिकू ॥३७॥ मी एक सधन सज्ञान । ऐसा सूक्ष्मरुप ज्ञानाभिमान । करी गुरुआज्ञेचें हेळण । हेंही लक्षण दंभाचें ॥३८॥ अहं ब्रह्म हेही स्फूर्ती । न साहे जेथ स्वरुपस्थिती । तेथ मी ज्ञाता हे धोंगडी युक्ती । स्फुरे निश्चितीं सूक्ष्मदंभें ॥३९॥ जीवासी देहाचें मध्यस्थान । तेथ दंभाचें अधिष्ठान । त्यासी मिळोनियां मन । ज्ञानाभिमान उपजवी ॥२४०॥ नवल दंभाचें कवतिक । आम्ही अग्निहोत्री याज्ञिक । तेचि जीविका करुनि देख । नाडले वेदपाठक धनलोभें ॥४१॥ सोडोनि परमार्थाची पोथी । ब्रह्मज्ञान सांगे नाना युक्तीं । तेही ज्ञाते दंभें नाडिजेती । द्रव्यासक्ती धनलोभें ॥४२॥ मंत्रतंत्रांची कथा कोण । मुख्य गायत्री वेंचिती ब्राह्मण । आम्ही स्वधर्मनिष्ठापावन । म्हणती जन दांभिक ॥४३॥ दंभें नाडिले संन्यासी । लौकिक राखणें पडे त्यांसी । ज्यालागीं मुंडिले शिसीं । त्या अर्थासी विसरले ॥४४॥ दृष्टि सूनि अन्नसन्मान । संन्यासी करिती शौच स्नान । शुद्ध न करवेचि निजमन । वादव्याख्यान अतिदंभें ॥४५॥ घ्यावया परद्रव्य परान्न । कां देहप्रतिष्ठेलागीं जाण । मिथ्या दाखवी सात्त्विकपण । हें दंभलक्षण पैं चौथें ॥४६॥ द्रव्यापाशीं वसे काम । अतिशयें अतिदुर्गम । द्रव्य तेथ कामसंभ्रम । अतिविषम सांगात ॥४७॥ द्रव्य नसतां अपेक्षाकाम । तो सबाह्य करवी अतिश्रम । अनेक कष्टांचें विषम । अतिदुर्गम भोगवी ॥४८॥ धन झालिया उन्मादकाम । करुं लागे अगम्यागम । उपजवी नाना अधर्म । निंद्य कर्म धनवंता ॥४९॥ कामु जडलासे धनेंसीं । तो सदा छळी धनवंतासी । काम खवळे धनापाशीं । अहर्निशीं मुसमुशित ॥२५०॥ धनापाशीं अति उद्धतू । काम पांचवा अनर्थू । काम तेथ निश्चितू । क्रोध नांदतू सैन्येंसीं ॥५१॥ कामप्राप्तीसी आडवी काडी । होतां क्रोधाची पडे उडी । खवळला अति कडाडी । तपाच्या कोडी निर्दाळित ॥५२॥ जप तप निष्ठा नेम । शिणोनि साधलें दुर्गम । क्रोध अति खवळल्या परम । ते करी भस्म क्षणार्धें ॥५३॥ धनाकडे कोणी दावी बोट । तेथ क्रोध उठी अचाट । वाढवी प्राणान्त कचाट । क्रोध अतिदुष्ट धनेंसीं ॥५४॥ धनागमनीं अवरोधू । कां धनव्ययाचा संबंधू । ते संधीं खवळे क्रोधू । अतिविरोधू उन्मत्त ॥५५॥ धनापाशीं क्रोध समर्थू । हा सहावा अतिअनर्थू । धनापाशीं गर्व अद्भुतू । तेंचि निश्चितू सांगत ॥५६॥ धनगर्वाचिये पुष्टी । सखा बाप नाणी दृष्टी । मातेतें म्हणे करंटी । इतरांच्या गोष्टी त्या काय ॥५७॥ सिद्ध साधक तापसी । त्यांतें देखोनि उपहासी । म्हणे करंटे ते होती संन्यासी । हरिदासासी विटावी ॥५८॥ अंगीं धनाचें समर्थपण । त्याहीवरी जैं झालें ज्ञान । तैं गर्वाचा ताठा चढे पूर्ण । जेवीं घारें धारणू गिळिला ॥५९॥ धनज्ञानगर्वाची जाती कैसी । गर्व करी सद्गुरुसी । त्याच्या वचनातें हेळसी । शेखीं धिक्कारेंसीं निर्भर्त्सी ॥२६०॥ धनज्ञानगर्वाचें लक्षण । देखे सद्गुरुचे अवगुण । गुरुसी ठेवी मूर्खपण । मी एक सज्ञान हें मानी ॥६१॥ जो भ्रांत म्हणे सद्गुरुसी । गुरु मानी त्यातें द्वेषी । बाप गर्वाची जाती कैशी । देखे गुणदोषांसी सर्वांच्या ॥६२॥ नवल गर्वाची पैं काहणी । गुणू सर्वथा सत्य न मानी । दोष पडतांचि कानीं । सत्य मानी निश्चित ॥६३॥ सात्त्विक ये गर्वितापुढें । त्यासी सर्वथा मानी कुडें । अतिसात्त्विकता दृष्टी पडे । तरी मानी वेडें अर्बुज ॥६४॥ अंगीं भवंडी भरे लाठी । तैं भूमी लागे ललाटीं । साष्टांग नमावया सृष्टीं । पात्र गर्वदृष्टीं दिसेना ॥६५॥ तेथें कोण दे सन्मान श्रेष्ठा । कायसी वृद्धाची प्रतिष्ठा । धनगर्वें चढला ताठा । मी एक मोठा ब्रह्मांडीं ॥६६॥ एक गुरुसेवाविश्वासकू । निजसेवा झाला वश्यकू । त्यासी गर्व चढे मी सेवकू । तो अतिबाधकू सेवका ॥६७॥ ऐसा अतिगर्वें उन्नद्ध । हा सातवा गर्वबाध । आतां धनापाशीं महामद । तोही संबंध द्विज सांगे ॥६८॥ ज्यासी चढे धनमदू । तो उघडे डोळां होय अंधू । कानीं नायके शब्दबोधू । धनमदें स्तब्धू सर्वदा ॥६९॥ धनमदें अतिअहंता । धनमदें उद्धतता । धनमदें अद्वातद्वता । करी सर्वथा अधर्म ॥२७०॥ धनमद अति अपवित्र । तो चढल्या होय अतिदुस्तर । न म्हणे पात्र अपात्र । विचरे विचित्र योनीसी ॥७१॥ जो धनमदा वश होय । तो न मानी कोणाचेंही भय । न जावें तेथ स्वयें जाय । न खावें तें खाय यथेष्ट ॥७२॥ न धरावा तो संग धरी । न करावें तें कर्म करी । न बोलावें तें उच्चारी । जनभीतरीं उद्धतू ॥७३॥ न देखे आपुलें केलें । परापवाद स्वयें बोले । नायके बापाचें शिकविलें । वेडें केलें धनमदें ॥७४॥ शिकविलें तें नायके । वारिलें तें करी आवश्यकें । साधुनिंदा निजमुखें । यथासुखें जल्पत ॥७५॥ न मानी स्वयाती स्वाचारु । न मानी दोष अनाचारु । न मानी वडिलांचा विचारु । धनमदें थोरु मातला ॥७६॥ आधींच तारुण्यें अतिलाठा । वरी धनमदें चढला ताठा । यापरी मातला मोठा । न चाले वाटा सुपंथीं ॥७७॥ स्त्रीकामें अतिविव्हळ । न विचारी कुळशीळ । न म्हणे सकाळ सांज वेळ । विचरे केवळ खरु जैसा ॥७८॥ अभिलाषूनि परनारी । दिवसा विचरे दुपारीं । गतालकाही अंगीकारी । भय न धरी पापाचें ॥७९॥ जो मातला करुनि मद्यपान । तो मद तत्काळ उतरे जाण । त्याहूनि धनमद दारुण । आल्याही मरण उतरेना ॥२८०॥ अकर्म करितां आपण । तेंचि निजघातें घेईल प्राण । हेही नाठवे आठवण । धनमदें जाण भुलला ॥८१॥ महाअनर्थी धनमद जाण । हें आठव्या अनर्थाचें लक्षण । आतां धनापाशीं भेद पूर्ण । तेंचि निरुपण द्विज सांगे ॥८२॥ भेद जन्मला धनाचे कुशीं । धन तेथ भेदाची मिराशी । भेद सपरिवार धनापाशीं । अहर्निशीं जागत ॥८३॥ हाता आलिया बहु धन । मातेहूनि राखे भिन्न । पित्यासी करी वंचन । स्त्रियेसीही जाण कळों नेदी ॥८४॥ अर्थ पुत्रासी अतर्क्यता । तेथ इतरांची कोण कथा । भेदू तो अर्थापरता । जगीं सर्वथा असेना ॥८५॥ माथां साहोनि शस्त्रघात । बंधु बंधूसी रणीं साह्य होत । तेचि बंधू अनाप्त होत । वांटितां अर्थविभाग ॥८६॥ मित्र मित्रांसी वेंचिती प्राण । तेथें प्रवेशोनियां धन । विकल्पा आणी मित्रपण । भेद दारुण धनापाशीं ॥८७॥ आपणचि गांठीं बांधिलें धन । तें क्षणक्षणां पाहे आपण । येथवरी धनापाशीं जाण । विकल्प पूर्ण नांदत ॥८८॥ ऐसा धानापाशीं भेदू जाण । हें नववें अनर्थलक्षण । अतिशयें अतिनिर्वाण । वैर दारुण धनेंसीं ॥८९॥ धनापाशीं वैर पूर्ण जाण । हें अंगें भोगूनि आपण । सांगे कदर्यु ब्राह्मण । वैरलक्षण धनाचें ॥२९०॥ पित्यापुत्रांमाजीं विरोधू । पाडितो हा द्रव्यसंबंधू । वैरी करी सखे बंधू । तो हा प्रसिद्धू धनलोभ ॥९१॥ आपुल्या कळवळयाचे सुहृद । त्यांसी धनलोभ पाडी द्वंद्व । धनास्तव अतिसुबुद्ध । वैर विरुद्ध सर्वांसी ॥९२॥ प्राणाहूनि पढिये मित्रू । त्यांसी धनलोभ करी शत्रू । धनलोभ अतिअपवित्रू । वैरी दुस्तरु जगीं हा ॥९३॥ बंधुकलहें धन वांटितां । अधिक न ये आपुल्या हाता । तैं वांटा करिती जे धर्मतां । त्या साधूंसी तत्त्वतां वैर चाळी ॥९४॥ जिचे उदरीं जन्मला आपण । जिचें सदा केलें स्तनपान । ते मातेसी धनलोभें जाण । वैर संपूर्ण चालवी ॥९५॥ आपली जे कां निजजननी । अर्थ तीतें करी वैरिणी । बाहेर घाली घरांतूनी । मुख परतोनी पाहेना ॥९६॥ ज्याचेनि तुटे भवबंधन । ज्याचेनि बोलें होइजे पावन । त्या सद्गुरुसी अबोला जाण । धनाभिमान धरवित ॥९७॥ धनाभिमानाचा बडिवार । सद्गुरुमाजीं पाडी वैर । धनाभिमानी अणुमात्र । नव्हे निर्वैर कोणासी ॥९८॥ जें हें सांगीतलें निरुपण । त्या नांव वैर संपूर्ण । हें दहावें अनर्थलक्षण । अविश्वासी धन तें ऐक ॥९९॥ धनाभिमानाचा विलास । न मानी पित्याचा विश्वास । पूर्ण बंधूचा अविश्वास । केवीं सुहृदांस पातेजे ॥३००॥ ’आत्मा वै पुत्रनामासि’ । जो साचार धणी सर्वस्वासी । त्या पातेजेना निजपुत्रासी । अतिअविश्वासी धनलोभ ॥१॥ धर्म अर्थ काम संपूर्ण । त्रिसत्य सत्य हें वचना । पूर्वजांची भाक निर्वाण । देऊनि आपण जे परणी ॥२॥ जिणें जीवू प्राण सर्वस्वेंसीं । साचार अर्पिला भ्रतारासी । ऐशियेही धर्मपत्नीससी । अविश्वासी धनलोभ ॥३॥ जे उदरीं वाहे नवमासीं । जे सर्वदा विष्ठामूत्र सोशी । धनलोभाची जाती कैशी । तेही मातेसी न विश्वासे ॥४॥ धनाभिमान ये जयापाशीं । तो विश्वासेना सद्गुरुसी । इतरांची कथा कायसी । पूर्ण अविश्वासी धनमानी ॥५॥ अविश्वासाचें मुख्य कारण । धन आणि दुसरी स्त्री जाण । तेथ मोहावलें ज्याचें मन । तो अतिसंपन्न अविश्वासें ॥६॥ जो धनमानी आणि स्त्रीजित । त्यासी विमुख होय हृदयस्थ । त्यातें सद्गुरुही उपेक्षित । परम अनर्थ अविश्वासें ॥७॥ सकळ दोषां मुकुटमणी । अविश्वास बोलिला पुराणीं । जो प्रकटतां अर्धक्षणीं । करी धुळदाणी वृत्तीची ॥८॥ अविश्वासा अभिमान भेटे । तैं मुक्ताची मुक्तता तुटे । मग विकल्पाचेनि नेटें । घाली उफराटें देहबंदीं ॥९॥ अविश्वासें कवळिल्या चित्ता । अभिमानें म्हणे मी ज्ञाता । तेव्हां उभउभ्यां पळे आस्तिकता । देखे नास्तिकता सर्वत्र ॥३१०॥ अविश्वास येतां पहा हो । सकुंटुंब पळे सद्भावो । मग लोकत्रयीं अभावो । नांदवी निर्वाहो विकल्पेंकरुनी ॥११॥ वाडेंकोडें अविश्वासी । विकल्पू नांदे अहर्निशीं । जेथ रिगाव अविश्वासासी । विकल्प त्यासी नागवी ॥१२॥ अंगोवांगीं अविश्वास । परमाथराष्ट्र पाडी वोस । सद्गुरुचेही दावी दोष । न मनी विश्वास ब्रह्माचा ॥१३॥ यालागीं सकळ दोषांचा राजा । अविश्वासाहूनि नाहीं दुजा । तो रिगोनियां निजपैजा । विभांडी वोजा महासिद्धि ॥१४॥ जिकडे अविश्वासें चाली केली । तिकडे परमार्था पळणी झाली । विकल्पाची धाडी आली । ते संधी नागवली बहुतेकें ॥१५॥ सिद्धाचें गेलें सिद्धिभूषण । साधकें सपाई नागवलीं जाण । रानभरी झाले साधारण । श्रद्धेचें उद्यान छेदिलें ॥१६॥ यमनियमांचीं नगरें जाळी । क्रोधू तापसा करी होळी । मोक्षफळें सफळिता केळी । समूळ उन्मळी मोहगजू ॥१७॥ शमदमाचें घरटें । खाणोनि सांडिलें आव्हाटे । वोस विवेकाचे चोहटे । कोणी ते वाटे वागेना ॥१८॥ व्रतोपवास यांचीं साजिरीं । निष्काम उपवनें चौफेरीं । तीं जाळिलीं उपराउपरी । नानापरी विकल्पें ॥१९॥ ऐशिया अविश्वासासी । ज्ञानाभिमानी आले भेटीसी। विकल्पें अभय देऊनि त्यांसी । आपणियापाशीं राहविलें ॥३२०॥ ऐशिया अविश्वासापुढें । परमार्थ काइसें बापुडें । विकल्पाचें बळ गाढें । तो करी कुडें तत्काळ ॥२१॥ पोटांतून जो अविश्वासी । तो सदा देखे गुणदोषांसी । अखंड द्वेषी परमार्थासी । हा त्यापाशीं स्वभावो ॥२२॥ यापरी अविश्वासी । बद्धवैर पडे परमार्थासी । यालागीं जो पोटींचा अविश्वासी । हांसल्याही त्यापाशीं न वचावें दीनीं ॥२३॥ सकळ दोषांमाजीं समर्थ । सकळ दोषांचें राजत्व प्राप्त । तो हा अकरावा अनर्थ । असे नांदत धनामाजीं ॥२४॥ अकराही इंद्रियांसी । पूर्ण करी अविश्वासेंसी । यालागीं अकरावें स्थान यासी । वस्ति अविश्वासासी मनामाजीं ॥२५॥ मुख्यत्वें स्पर्धेचें आयतन । बहुविद्या कां बहुधन । हेंचि स्पर्धेचें जन्मस्थान । येथूनि जाण तें वाढे ॥२६॥ विद्या झालिया संपन्न । पंडित पंडितां हेळण । मुख्य गुरुशीं स्पर्धा करी जाण । हें स्पर्धालक्षण विद्येचें ॥२७॥ गांठीं झालिया धन । स्पर्धा खवळे दारुण । कुबेर परधनें संपन्न । मी स्वसत्ता जाण धनाढय ॥२८॥ माझिया निजधनापुढें । गणितां अल्प गंगेचे खडे । माझिये धनाचेनि पडिपाडें । कोण बापुडें उभें राहे ॥२९॥ मग जे जे देखे धनवंत । ते ते हेळूनि सांडी तेथ । यापरी स्पर्धा अद्भुत । धरुनि अर्थ उल्हासे ॥३३०॥ एवं धरुनियां अर्थ । स्पर्धा बारावा अनर्थ । सदा नांदे धनाआंत । तो हा वृत्तांत सांगीतला ॥३१॥ आतां तीन अर्थांचा मेळा । एके पदीं झाला गोळा । तोही नांदे धनाजवळा । ऐक वेगळा विभाग ॥३२॥ स्त्री द्यूत आणि मद्यपान । या तिहींतें वाढवी धन । हे तीन अनर्थ दारुण । धनवंता पूर्ण आदळती ॥३३॥ स्त्री द्यूत आणि मद्यपान । या तिहींतें वाढवी धन । हे तीन अनर्थ दारुण । धनवंता पूर्ण आदळती ॥३३॥ जो कां पुरुष निर्धन । तो स्त्रियेस जडिसासमान । देखोनि निर्धनाचें वदन । प्रत्यक्ष जाण स्त्री थुंकी ॥३४॥ धनहीन पुरुषाचे घरीं । कलहो स्त्री-पुरुषांमाझारीं । निर्भर्त्सूनि नानापरी । दवडी घराबाहेरी पुरुषातें ॥३५॥ धनवंता पुरुषासी । स्त्री लवोटवो करी कैसी । कुटका देखोनि शुनी जैसी । हालवी पुच्छासी कुंकात ॥३६॥ त्या धनाची झालिया तुटी । स्त्री वसवसोनि लागे पाठी । आतां नावडती तुमच्या गोठी । रागें उठी फडफडोनी ॥३७॥ दिवसा पोरांची तडातोडी । रात्रीं न सोसे तुमची वोढी । हातीं नाहीं फुटकी कवडी । जळो गोडी जिण्याची ॥३८॥ ऐशापरी कडोविकडी । निर्भर्त्सूनि दूरी दवडी । निर्धन पुरुषाची आवडी । न धरी गोडी स्वदारा ॥३९॥ यापरी निर्धन पुरुषासी । स्वस्त्री वश्य नव्हे त्यासी । स्त्रीबाधा धनवंतासी । अहर्निशीं अनिवार ॥३४०॥ लक्षूनि धनवंत नर । वेश्या मिरवी शृंगार । हावभाव चमत्कार । त्यासी धनाढय थोर भाळले ॥४१॥ वेश्याकामसंगें जाण । अखंड लांचावलें मन । तद्योगें मद्यपान । करिती सधन धनमदें ॥४२॥ मद्यपानें जो उन्मत्त । तो स्वेच्छा खेळे द्यूत । एवं हेही तिन्ही अनर्थ । जाण निश्चित अर्थासी ॥४३॥ अर्थापाशीं पंधरा अनर्थ । ते सांगीतले इत्थंभूत । सुखाचा लेशु येथ । नाहीं निश्चित धनवंता ॥४४॥
एकनाथी भागवत - श्लोक १९ वा
एते पञ्चदशानर्था ह्मर्थमूला मता नृणाम् । तस्मादनर्थमर्थाख्यं श्रेयोर्थी दूरतस्त्यजेत् ॥१९॥
एवं हे पंधराही अनर्थ । मूर्ख अथवा पंडित । जे अर्थसंग्रह करित । अवश्य हे तेथ उठती ॥४५॥ त्यासी नाम मात्र हा अर्थ । येर्हथवीं मूर्तिमंत अनर्थ । यालागीं श्रेयार्थी जे हरिभक्त । तिंहीं निश्चित त्यागावा ॥४६॥ जेवीं कां बोळ हुंगेना माशी । ढेंकुण न ये तेलापाशीं । वोळंबा न लगे अग्नीसी। तेवीं जो अर्थासी नातळे ॥४७॥ जेवीं कां अग्नीमाजीं लवण पडे । तें तडफडोनि बाहेर उडे । तेवीं मोक्षाचिये चाडे । जो त्यागी रोकडें निजधन ॥४८॥ बचनाग मुखीं घालितां आपण । क्षणार्ध दावी गोडपण । तोचि परिपाकीं आणी मरण । तैसा अर्थ जाण अनर्थी ॥४९॥ यालागीं जो मोक्षार्थी । तेणें अर्थ न धरावा हातीं । काया वाचा चित्तवृत्ती । अर्थ निश्चितीं त्यागावा ॥३५०॥ अर्थमूळ सकळ भेद । पूर्वी बोलिला एवंविध । तोचि पुनःपुनः गोविंद । करुनि विशद सांगत ॥५१॥
एकनाथी भागवत - श्लोक २० वा
भिद्यन्ते भ्रातरो दाराः पितरः सुहृदस्तथा । एकास्निग्धाः काकिणिना सद्यः सर्वेऽरयः कृताः ॥२०॥
इष्टमित्रांचें मित्रत्व मोडी । बंधुबंधूंचा स्नेह विघडी । सुहृदांचें सौजन्य तोडी । फुटकी कवडी अर्थाची ॥५२॥ पित्यापुत्रांमाजीं विरोध । स्त्रीपुत्रांमाजीं द्वंद्व । तो हा जाण अर्थसंबंध । विभांडी हार्द सुहृदांचें ॥५३॥ काकिणी म्हणजे वीसकवडी । ते आप्तांचा स्नेह तोडी । त्यांतील एक फुटकी कवडी । भेदू पाडी सुहृदांसी ॥५४॥
एकनाथी भागवत - श्लोक २१ वा
अर्थेनाल्पीयसा ह्येते संरब्धा दीप्तमन्यवः । त्यजन्त्याशु स्पृधो घ्रन्ति सहसोत्सृज्य सौहृदम् ॥२१॥
अतिअल्प अर्थासाठीं । सुहृदता सांडोनि पोटीं । कोपें खवळला उठी । शस्त्रमुठी उद्यत ॥५५॥ तेथें आप्त होऊनि अनाप्त । परस्परें करिती घात । अर्थ अनर्थी प्राणांत । निजस्वार्थघातकू ॥५६॥ जितां अर्थ अनर्थ करी । मेल्या ने नरकद्वारीं । उत्तम देहाची बोहरी । अर्थ करी ते ऐक ॥५७॥
एकनाथी भागवत - श्लोक २२ वा
लब्ध्वा जन्मामरप्रार्थ्यं मानुष्यं तद्‌द्विजाग्र्यताम् । तदनादृत्य ये स्वार्थं घ्रन्ति यान्त्यशुभां गतिम् ॥२२॥
कोटि जन्मांचें शुद्ध सुकृत । तेणें कर्मभूमीं नरदेह प्राप्त । तेथेंही वर्णाग्र्य समर्थ । सत्कुळप्रसूत ब्राह्मणत्वें ॥५८॥ ऐसें जन्म पावावया येथ। अमरही मरण मागत । इंद्रादि देव जे स्वर्गस्थ । तेही वांछित हें जन्म ॥५९॥ जे सत्यलोकपर्यंत । ऐश्वर्य पावले अद्भुत । तेही हें जन्म वांछित । उत्कंठित अहर्निशीं ॥३६०॥ येथ करितां भगवद्भक्ती । पायां लागती चारी मुक्ती । यालागीं हे जन्मप्राप्ती । अमर मागती अहर्निशीं ॥६१॥ ऐसें उत्तम जन्म पावोनी । अतिअभाग्य मी त्रिभुवनीं । निजस्वार्थातें उपेक्षूनी । भुललों धनीं धनलोभें ॥६२॥ धनलोभाचिया भ्रांती । कां लोकेषणा लौकिकस्थिती । जो उपेक्षी भगवद्भक्ती । अशुभ गती तयासी ॥६३॥ तेचि कैशी अशुभ गती । धनलोभ्यां नरकप्राप्ती । चौर्याैयशीं लक्ष योनींप्रती । गर्भ भोगिती अतिदुःखें ॥६४॥ जया ब्राह्मणजन्माआंत । स्वर्गमोक्ष सहजें प्राप्त । तेचि अर्थीचा इत्यर्थ । स्वयें सांगत धनलोभी ॥६५॥
एकनाथी भागवत - श्लोक २३ वा
स्वर्गापवर्गयोर्द्वारं प्राप्य लोकमिमं पुमान् । द्रविणे कोऽनुषज्जेत मर्त्योऽनथस्य धामनि ॥२३॥
ब्राह्मणें करितां स्वधर्म । वासना झळंबे स्वर्गकाम । तैं इंद्रचंद्रादिकांचें धाम । पावे द्विजोत्तम सहजचि ॥६६॥ ज्याचिया याजनस्थिती । इतरांसी होय स्वर्गप्राप्ती । एवं स्वर्ग तो ब्राह्मणांच्या हातीं । त्यांसी ते गती सहजचि ॥६७॥ सांडूनि ईषणात्रयासी । निष्काम स्वधर्म ज्या द्विजासी । मोक्ष लागे त्याच्या पायांसी । तिष्ठे अहर्निशीं आज्ञाधारी ॥६८॥ तो अनुग्रही जयांसी । ते पावती निजमोक्षासी । एवढें सामर्थ्य ब्राह्मणापाशीं । अनायासीं सहजचि ॥६९॥ स्वर्ग जयाची पायरी । मोक्ष ज्याचा आज्ञाधारी । एवढी ब्राह्मणत्वाची थोरी । धनलोभावारी नाशिती ॥३७०॥ ब्राह्मणजन्म पावल्या जाण । निःशेष खुंटे जन्ममरण । तेथ मी नाडलों जाण । जोडूनि धन धनलोभें ॥७१॥ दुर्लभ येथें माणुसपण । त्यामाजीं अतिदुर्लभ ब्राह्मण्य । तेंही पावोनि मी आपण । धनलोभें पूर्ण नागवलों ॥७२॥ पावोनि ब्राह्मणशरीर । धनें नाडले थोरथोर । अर्थ अनर्थाचें मुख्य घर । दुःख दुर्धर वाढवी ॥७३॥ अर्थ अनर्थाचें भाजन । तें निःशेष त्यागावें धन । वैराग्यें तापला पूर्ण । स्वयें ब्राह्मण बोलत ॥७४॥ ॥आशंका ॥ दैवें जोडिलें संपत्तीसी । नेऊनि सांडावें बिदीसी । कां घालावें जळप्रवाहेंसीं । त्याग अर्थासी तो कैसा ॥७५॥ तें अर्थत्यागनिरुपण । स्वयें सांगताहे ब्राह्मण । जे असतील सधन । तिंहीं सावधान परिसावें ॥७६॥
एकनाथी भागवत - श्लोक २४ वा
देवर्षिपितृभूतानि ज्ञातीन्बन्धूंश्च भागिनः । असंविभज्य चात्मानं यक्षवित्तः पतत्यधः ॥२४॥
दैवें जोडिलिया धन । आचरावे पंचमहायज्ञ । करावें भगवत्पूजन । उल्हासें जाण महोत्साहें ॥७७॥ स्वयें करावें पितृतर्पण । षण्णवति श्राद्धें जाण । पितर उद्धरावे आपण । गयावर्जन करोनियां ॥७८॥ जित्यां पितरां त्रिकाळीं नमन । कदा न करावें हेळण । त्यांची अवज्ञा आपण । प्राणांतीं जाण न करावी ॥७९॥ त्यांसी गौरवूनि आपण । यथारुचि द्यावें अन्न । यथाशक्ति द्यावें धन । सेवेनें संपूर्ण सुखी करावीं ॥३८०॥ पिता स्वयमेव नारायण । माता प्रत्यक्ष लक्ष्मी आपण । ऐसें भावें ज्याचें भजन । सुपुत्र जाण तो एक ॥८१॥ ज्याचे सेवेनें सुखी पितर । तेंचि पितृतर्पण साचार । जितां अवज्ञा तो अनाचार । मेल्या श्राद्धविचार तो लौकिक ॥८२॥ जो पितृवचन अविश्वासी । तेणें केल्या पापराशी । जो पितृवचन विश्वासी । मोक्ष त्यापाशीं वोळंगणा ॥८३॥ जितमृतपितृतर्पण । ते सांगीतली उणखूण । या नांव गा पितृभजन । ऋषिपूजन तें ऐक ॥८४॥ सन्मानें आणूनि ब्राह्मण । श्रद्धा कीजे चरणक्षाळण । चरणतीर्था अभिवंदन । सबाह्य जाण स्वयें कीजे ॥८५॥ धूपें दीपें यथोक्त पूजन । यथारुचि तृप्ति सदन्न । यथाशक्ति द्यावें धन । ऋषिपूजन या नांव ॥८६॥ ब्राह्मण तेचि ऋषीश्वर । ब्राह्मणें तृप्त सनत्कुमार । ब्राह्मणमुखें शाङर्गधर । धाला ढेंकर देतसे ॥८७॥ बंधु स्वगोत्र स्वजन । त्यांची दरिद्रपीडा दारुण । निरसावी देऊनि धन । हा मुख्य धर्म जाण श्रेष्ठत्वें ॥८८॥ कुटुंब पीडूनि आपण । अन्यत्रां द्यावें अन्नधन । तोचि अधर्म परिपूर्ण । शुद्ध पुण्य तें नव्हे ॥८९॥ कुटुंबासी यथोचित । सुखी करुनि समस्त । याहूनि उरला जो अर्थ । तो श्रेयार्थ वेंचावा ॥३९०॥ अतिथि आलिया देख । अन्न द्यावें आवश्यक । तो झालिया पराङ्‌मुख । पुण्य निःशेष हरासे ॥९१॥ सकळ दीनांमाजीं जाण । अतिश्रेष्ठ अन्नदान । दीनास देऊनि सन्मान । द्यावें सदन्न अतिश्रद्धा ॥९२॥ कुटुंब सुखी करी आपण । स्वेच्छा दे दीनभोजन । परी कदर्थवी जो निजप्राण । तोही दारुण अधर्म ॥९३॥ जैसें कीजे दीनतर्पण । त्यांत आपणही एक दीन । तेथ न करुनि अधिकशून्य । करावें भोजन समभागें ॥९४॥ पंक्तीमाजीं प्रपंचपण । तें अन्नदानीं अतिविघ्न । यालागीं करावें भोजन । समभागीं आपण सकळांसीं ॥९५॥ धनाचा सद्वययो खरा । द्यावें अनाथप्रेतसंस्कारा । अर्पावें दीनांच्या उद्धारा । धाडावें घरा अयाचितांच्या ॥९६॥ अंध पंगु मुके दीन । यांसी संरक्षी जो आपण । त्याचेंचि सार्थक धन । शुद्ध पुण्य तयाचें ॥९७॥ साधुसज्जनां विचंबू अडी । तो विचंबू जो सधन तोडी । त्याच्या निजधर्माची गुडी । उभारे रोकडी वैकुंठीं ॥९८॥ दुर्बळ जो कां भगवद्भक्त । त्यासी संरक्षी जो धनवंत । तेणें तुष्टला भगवंत । त्यातें उद्धरीत भक्ताआधीं ॥९९॥ सकळमंगळां मंगळ पूर्ण । सकळ कल्याणांचें कल्याण । ते हे सद्गुरुश्रीचरण । तेथ निजधन जयांचें अर्पे ॥४००॥ तयांच्या निजधर्माचें निशाण । सत्यलोकीं लागलें जाण । वैकुंठीं कैलासीं संपूर्ण । भेरीनिशाण त्राहाटिलें ॥१॥ स्वधर्में जोडलें निजधन । जो करी सद्गुरुसी अर्पण । तोचि कर्मीं निष्कर्म जाण । परम पावन तो एक ॥२॥ जो चढत्यावाढत्या भगवद्भक्ती । गुरुसी अर्पी निजसंपत्ती । त्यातें अंगीकारुनि लक्ष्मीपती । आपुली निजभक्ती त्यासी दे ॥३॥ ज्यासी अनन्य गुरुभक्ती । त्याच्या द्वारीं चारी मुक्ती । दासीत्वें उभ्या असती । त्यापासोनि श्रीपती परता नव्हे ॥४॥ ज्याचें तनु मन धन । गुरुचरणीं अर्पे पूर्ण । त्यासी भवभयाचें भान । कल्पांतीं जाण दिसेना ॥५॥ दैवें जोडली जे संपत्ती । ते वेंचोनि ऐशा निगुतीं । अर्थें परमार्थप्राप्ती । सभाग्य लाहती निजनिष्ठा ॥६॥ ऐसे न वेंचोनि धन । स्वयाति कुटुंब पीडी पूर्ण । जो पोटा न खाय आपण । तें यक्षधन संचित ॥७॥ एवं कदर्थूनि निजप्राण । जें संचिलें यक्षधन । तें अधःपातासी कारण । दुःख दारुण धनलोभ्या ॥८॥ म्हणे मीही याच निष्ठा । यक्षवित्तें झालों करंटा । हातींचा स्वार्थ गेला मोटा । वंचलों कटकटा निजमोक्षा ॥९॥ सांचोनियां यक्षवित्त । म्यां माझें केलें अनहित । ऐसा तो खेदयुक्त । कष्टें बोलत निजदुःख ॥४१०॥
एकनाथी भागवत - श्लोक २५ वा
व्यर्थयाऽर्थेहया वित्तं प्रमत्तस्य वयो बलम् । कुशला यन सिध्यन्ति जरठः किं नु साधये ॥२५॥
निजभोगविवर्जित । शिणोनि काया वाचा चित्त । कष्टें मिळवावया वित्त । झालों उन्मत्त अविवेकी ॥११॥ करितां वित्ताचे आयास । गेलें तारुण्य बळ आयुष्य । शरीर क्षीण झालें निःशेष । तरी वित्ताचा शोष शमेना ॥१२॥ अर्थें अर्थ वाढवितां । अनिवार वाढली चिंता । तेथें विसरलों निजस्वार्था । अर्थलोभता कदर्यू ॥१३॥ जेणें वित्तें जीवितें साचार । भूतदया परोपकार । करुनियां विवेकी नर । भवाब्धिपरपार पावले ॥१४॥ मज निर्दैवाचें येथ । वृथा वित्त वृथा जीवित । आयुष्यही गेलें व्यर्थ । निजस्वार्थ बुडाला ॥१५॥ म्हणाल असतां जीवें जीत । साधूनि घेऊं निजस्वार्थ । तें आतां न चले येथ । अर्थ सामर्थ्य दोनी गेलीं ॥१६॥ अधर्मास्तव गेलें वित्त । जरेनें गिळिलें सामर्थ्य । केवळ मी जरठ येथ । दैवहत उरलों असें ॥१७॥ कटकटा जोडितां अर्थ । लोक नाडले समस्त । ऐसें जाणोनि प्रस्तुत । स्वयें सांगत कदर्यु ॥१८॥
एकनाथी भागवत - श्लोक २६ वा
कस्मात्संक्लिश्यते विद्वान् व्यर्थयाऽथहया सकृत् । कस्यचिन्मायया नूनं लोकोऽयं सुविमोहितः ॥२६॥
येथ अज्ञानाची कोण गती । जे अर्थ अनर्थी म्हणती । तेही अर्थार्थी होती । ज्ञाते भ्रमती अर्थासी ॥१९॥ ऐसे भ्रमले जे सज्ञान । तेही अर्जावया धन । युक्तायुक्त प्रयत्नन । अनुदिनीं जाण स्वयें करिती ॥४२०॥ सज्ञान भ्रमावया कारण । ईश्वराची माया पूर्ण । अघटघटी जीचें लक्षण । त्या धनी सज्ञान मोहिले ॥२१॥ कृष्णमाया मोहिले पंडित । नव्हे म्हणाल हा इत्यर्थ । ते जोडिताति अर्थ । निजसुखार्थ भोगेच्छा ॥२२॥ भोगांमाजीं जे म्हणती सुख । ते जाणावे केवळ मूर्ख । येच अर्थींचा विवेक । कदर्यु देख बोलत ॥२३॥
एकनाथी भागवत - श्लोक २७ वा
किं धनैर्धनदैर्वा किं कामैर्वा कामदैरुत । मृत्युना ग्रस्यमानस्य कर्मभिर्वोत जन्मदैः ॥२७॥
कटकटा वर्णाग्र्यें पूज्य पहा हो । त्या द्विजासी भुलवी मायामोहो । भोगीं वाढविजे जो देहो । तोचि पहा हो नश्वर ॥२४॥ त्या देहासी जे नाना भोग । तोच त्यासी क्षयरोग । धन जोडणें अनेग । तोचि मार्ग निर्धनत्वा ॥२५॥ तें धन मिळे अनायासीं । यालागीं धनवंत उपासी । अर्थ जोडोनियां प्रयासीं । भोगितां कामासी सुख काय ॥२६॥ कामसुख कामिनीमेळीं । सुखार्थ स्त्रियेतें प्रतिपाळी । तेचि नानापरी सळी । देतां किंकळी सुटेना ॥२७॥ स्त्रीपुत्रकामभोगादिक । तेणें देहासी द्यावें सुख । तो देहोचि मरणोन्मुख । नित्य अंतक लागला ॥२८॥ जे जे अतिक्रमे घडी । ते ते काळ वयसा तोडी । येथ कोण भोगाची गोडी । धनकामें वेडीं सज्ञानें केलीं ॥२९॥ सर्पमुखीं दर्दुर जातां । तो दर्दुर होय माशा खाता । तेणें न सुटे सर्पग्रासता । जाण तत्त्वतां जयापरी ॥४३०॥ तेवीं नानाभोगमेळें । देहींचा मृत्यु मागें न टळे । हें जाणोनि आंधळे । धनकामें झाले सज्ञान ॥३१॥ स्वयें कर्ता तोचि मरणधर्म । त्यासी कोण निववी भोगकाम । हा केवळ मायेचा भ्रम । भ्रमले परम महासिद्ध ॥३२॥ धनें होईल परलोक । तोही भोगू दुःखदायक । भोगक्षयें कर्ममूर्ख । येती देख अधःपाता ॥३३॥ करितां भोग्य काम्य कर्म । पुढती मरण पुढती जन्म । भोगणें पडे अविश्रम । हें दुःख परम धनकामा ॥३४॥ धनकामासी निजसुख । सर्वात्मना नाहीं देख । मीही ऐसाचि होतों मूर्ख । निजभाग्यें देख धन गेलें ॥३५॥
एकनाथी भागवत - श्लोक २८ वा
नूनं मे भगवांस्तुष्टः सर्वदेवमयो हरिः । येन नीतो दशामेतां निर्वेदश्चात्मनः प्लवः ॥२८॥
मी पूर्वी होतों अतिअभाग्य । आतां झालों अतिसभाग्य । मज तुष्टला श्रीरंग । विवेकवैराग्य पावलों ॥३६॥ माझें संचित जें कां धन । तेंचि माझें मुख्य अज्ञान । तें हरीनें हरोनि आपण । कृपा पूर्ण मज केली ॥३७॥ भक्तांचें अज्ञान हरी । याचिलागीं नांवें तो ’हरी’ । तेणें कृपा करुन पुरी । विवेक अंतरीं उपजविला ॥३८॥ वैराग्य विवेकावीण आंधळें । विवेक वैराग्यावीण पांगळें । ते माझे हृदयीं जावळीं फळें । एक वेळे उपजविलीं ॥३९॥ ऐशी हरीनें कृपा करुनी । माझें धनेंसीं अज्ञान हरुनी । विवेक वैराग्य यें दोनी । माझे हृदयभुवनीं प्रकाशिलीं ॥४४०॥ परी कोणे काळें कोणे देशीं । कोण समयविशेषीं । हरि कृपा करितो कैशी । हें कोणासी कळेना ॥४१॥ भक्तांचें हरावया चित्त । हरि हरितो त्यांचें वित्त । वित्तत्यागें करुनि सुचित । दे विवेकयुक्त वैराग्य ॥४२॥ ऐसें घेतेदेतें विंदान । ब्रह्मादिकां अतर्क्य जाण । यालागीं तो भगवंत पूर्ण । त्यासी साशी गुण वशवर्ती ॥४३॥ त्याचें अचिंत्यानंतरुप । परी मजलागीं झाला सकृप । माझें धनेंसीं निरसूनि पाप । ज्ञानदीप उजळला ॥४४॥ हो कां कृपा उपजली भगवंता । परी म्यां वंचिल्या यज्ञदेवता । त्या क्षोभल्या करिती घाता । हेंही सर्वथा घडेना ॥४५॥ करीं चक्र धगधगित । ज्याचा पाठिराखा हरि समर्थ । विघ्नाचा वारा न रिघे तेथ । देव वंदीत तयासी ॥४६॥ देवीं वंदूनि प्रल्हादासी । शांत करविलें नृसिंहासी । तो पाठिराखा नरहरि ज्यासी । विघ्न त्यापाशीं रिघे केवीं ॥४७॥ जेणें देवांचिया कोडी । क्षणें सोडविल्या बांदवडी । त्याचे भक्तांची लोंव वांकडी । देवें बापुडीं केवीं करिती ॥४८॥ जो सकळ देवांचा नियंता । ज्याचे चरण देव वंदिती माथां । तो भगवंत साह्य असतां । विघ्न सर्वथा बाधीना ॥४९॥ ज्याचेनि बळें वाढले देव । देव जयाचे अवयव । तो हरि तुष्टला स्वयमेव । तेथ विघ्नसंभव कोणाचा ॥४५०॥ सर्वदेवमय श्रीहरी । इंद्रचंद्ररुपें माझा हरी । ऐशिया मज दीनावरी । विघ्न संसारीं असेना ॥५१॥ ऐशिये कृपेचें कारण । ये जन्मीं नाहीं साधन । हें माझें पूर्वील जुनें ऋण । देवापाशीं जाण ठेविलें होतें ॥५२॥ पूर्वीं कोण जन्मीं कोण देशीं । तीर्थक्षेत्रीं कोण वंशीं । कोण आचरलों सत्कर्मासी । तेणें हृषीकेशी तुष्टला ॥५३॥ मातें अतिदुःखी देखोन । हरि तुष्टला कृपापूर्ण । त्याचे कृपेस्तव जाण । विवेकसंपन्न मी झालों ॥५४॥ हो कां धनक्षयें झालें दुःख । तेणें दुःखें पावलों निजसुख । भवाब्धि तरावया देख । वैराग्यविवेक दृढ तारुं ॥५५॥ हरिखें वोसंडूनि ब्राह्मण । म्हणे उरले आयुष्येनि जाण । वृथा जावों नेदीं अर्ध क्षण । करीन निर्दळण सुखदुःखां ॥५६॥
एकनाथी भागवत - श्लोक २९ वा
सोऽहं कालावशेषेण शोषयिष्येऽङगमात्मनः । अप्रमत्तोऽखिलस्वार्थे यदि स्यात्सिद्ध आत्मनि ॥२९॥
काइसा भवभयाचा पाड । घेईन कोटि जन्मांचा सूड । नासल्या आयुष्याचा कैवाड । करीन निवाड येणें देहें ॥५७॥ देहासी आली वार्धक्यता । परी वृद्धत्व नव्हे माझिया चित्ता । तेणें चित्तें चिंतूनि भगवंता । भवबंध आतां छेदीन ॥५८॥ उरले आयुष्यें येथ । कळिकाळाचे पाडीन दांत । गर्भदुःखाचें खणोनि खत । मरणाचा घात मी करीन ॥५९॥ जेणें देहें सत्यानृत । कर्में आचरलों समस्त । तें देह मी शोषीन येथ । विदेहस्थ निजभावें ॥४६०॥ घालूनि निजबोधाची धाडी । फोडीन देहाची बांदवडी । तोडूनि सुखदुःखांची बेडी । उभवीन गुढी सायुज्याची ॥६१॥ आजी वैराग्यविवेकयुक्त । मी निजस्वार्थी सावचित्त । जो जो साधीन परमार्थ । तो तो हस्तगत मज होय ॥६२॥ मजचि साधे निजस्वार्थ । हाचि नेम नाहीं येथ । जो जो वैराग्यविवेकयुक्त । त्यासी परमार्थ आंदणा ॥६३॥ वैराग्यविवेकाचें लक्षण । देहगेहस्त्रियादि धन । असतां आसक्त नव्हे मन । वैराग्य पूर्ण या नांव ॥६४॥ म्यां जो आरंभ केला पहा हो । यासी देवोदेवीसमुदावो । येणेंसहित देवाधिदेवो । मज साह्य होवो हें प्रार्थित ॥६५॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ३० वा
तत्र मामनुमोदेरन् देवास्त्रिभुवनेश्वराः । मुहूर्तेन ब्रह्मलोकं खटवाङगः समसाधयत् ॥३०॥
इंद्रियअधिष्ठात्री देवता । मज साह्य होतू समस्ता । सिद्धि पावावया परमार्था । इंद्रियजयता मज द्यावी ॥६६॥ जो त्रिभुवनेश्वर विख्यात । तो साह्य झालिया भगवंत । देवता साह्य होती समस्त । त्या अंतर्भूत हरिरुपीं ॥६७॥ देवतारुपें भावूनि हरी । सकळ देवांची सेवा करीं । साह्य होऊनि दीनोद्धारीं । मज भवसागरीं तारावें ॥६८॥ म्हणाल वयसेचा शेवट । केवळ झालासी तूं जरठ । वार्धकीं हे खटपट । वृथा कष्ट कां करिशी ॥६९॥ ऐसा न मानावा अर्थ । खटवांगराजा विख्यात । मुहूर्तें साधिला परमार्थ । निजस्वार्थ फावला ॥४७०॥ त्याहूनि माझें तंव येथ । आयुष्य असेल बहुत । देव साह्य होत समस्त । निमेषें परमार्थ साधीन ॥७१॥ आजी विवेकवैराग्य जैसें आहे । हें जैं निर्वाहलें राहे । तैं कळिकाळ बापुडें काये । म्यां जिंतिला होये संसार ॥७२॥ हा पूर्वी कैसा होता येथ । आतां पालटलें याचें वृत्त । झाला विवेकवैराग्ययुक्त । आश्चर्यें सांगत श्रीकृष्ण ॥७३॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ३१ वा
श्रीभगवानुवाच--इत्यभिप्रेत्य मनसा ह्यावन्त्यो द्विजसत्तमः । उन्मुच्य हृदयग्रन्थीन् शान्तो भिक्षुरभून्मुनिः ॥३१॥
ऐसा तो अवंतीचा ब्राह्मण । अतिकदर्यु होता जाण । त्याच्या हातींचें गेलिया धन । वैरायचिन्ह पालटलें ॥७४॥ यालागीं वैराग्यविवेक चित्तीं । झाल्या आंदणी ब्रह्मप्राप्ती । कृष्ण सांगे उद्धवाप्रती । निजात्मस्थिती साधावया ॥७५॥ पूर्वी होता ब्राह्मणाधम । धनलोभी निंद्यकर्म । तोचि झाला द्विजोत्तम । विवेकें परम वैरागी ॥७६॥ पूर्वी केलिया निश्चितार्था । मी साधीन सर्वथा । ऐशिया अतिउल्हासता । निजपरमार्था साधक ॥७७॥ माझिया दुःखाचें कारण । माझा मीचि झालों जाण । धरितां काम लोभ धनाभिमान । दुःख दारुण मज माझें ॥७८॥ मज दुःख देऊनि गेलें धन । धन तें दुःखाचें भाजन । स्त्रीपुत्रार्थ सलोभी आपण । तिंहींच जाण मज दवडिलें ॥७९॥ धरावा ज्ञातीचा अभिमान । तंव स्वयातीं मी सांडिलों जाण । मजसी विमुख झाले स्वजन । त्यांचा लोभ कोण मज आतां ॥४८०॥ स्त्री पुत्र स्वजन धन । यांच्या लोभाचें मुख्य कारण । माझा मज देहाभिमान । त्यासी माझें नमन साष्टांग ॥८१॥ नमन स्त्रीपुत्रादि धनांसी । नमन स्वयातिस्वजनांसी । नमन देहाभिमानासी । संबंध तुम्हांआम्हांसी असेना ॥८२॥ जेवीं कां जळा आणि चंद्रबिंबासी । एकत्र वास दिसे दोहींसी । परी चंद्र अलिप्त जळेंसीं । तेंवीं संबंध तुम्हांसीं मज नाहीं ॥८३॥ जेवीं कां अखंड अहर्निशीं । छाया जडलीसे रुपासी । तैं रुप न बैसे निजच्छायेसी । तेवीं संबंधू तुम्हांसीं मज नाहीं ॥८४॥ जेवीं तारुण्य ये देहापाशीं । तेणें तारुण्यें देहो मुसमुशी । शेखीं तारुण्य सांडी देहासी । तेवीं म्यां तुम्हांसी सांडिलें ॥८५॥ वनीं वसंताचें रिगवणें । वनश्री शोभा मिरवी तेणें । तो वसंतू जेवीं सांडी वनें । तेवीं म्यां सांडणें अहंममता ॥८६॥ बाप सवैराग्य विवेक । त्याग करविला अलोलिक । देहाभिमाना तिळोदक । दीधलें देख ममतेसी ॥८७॥ जेवीं भ्रष्टलिया पुत्रासी । पिता घटस्फोटें त्यागी त्यासी । तेवीं त्यागूनि देहाभिमानासी । स्वयें संन्यासी तो झाला ॥८८॥ जेवीं कां ये फळ परिपाकातें । सांडी जन्मल्या निजदेहातें । देंठ न धरी त्या फळातें । फळ देंठातें धरीना ॥८९॥ तेवीं हा न धरी अहंतेसी । अहंता लाजिली न ये यापाशीं । हाही देहाभिमानासी । सद्भावेंसीं नातळे ॥४९०॥ जळीं जेवीं पद्मिनीपान । असोनि जळेंसीं अलिप्त जाण । तेवीं नातळोनि देहाभिमान । संन्यासग्रहण विध्युक्त ॥९१॥ अन्य संन्यासी करोनि होम । जाळिला म्हणती क्रोधकाम । शेखीं तिळतूप होय भस्म । क्रोधकाम संचले ॥९२॥ तैशी नव्हेच याची होमस्थिती । जाळिल्या विकल्पाच्या वृत्ती । कामक्रोधांची पूर्णाहुती । केली अहंकृतीसमवेत ॥९३॥ होमूनि निजस्वभावासी । झाला त्रिदंडी संन्यासी । आज्ञा घेऊनि गुरुपाशीं । सुखें सुखवासी विचरत ॥९४॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ३२ वा
स चचार महीमेतां सयंतात्मेन्द्रियानिलः । भिक्षार्थं नगरग्रामानसङगोऽलक्षितोऽविशत् ॥३२॥
जिणोनियां मनपवन । सांडोनिया मानाभिमान । परमानंदें परिपूर्ण । पृथ्वीमाजीं जाण विचरत ॥९५॥ ज्यासी नावडे देहसंगती । त्यासी कैंचा संगू सांगाती । एकला विचरे क्षिती । आत्मस्थिती निजबोधें ॥९६॥ अखंड वसे वनांतरीं । भिक्षेलागीं निघे नगरीं । खेट खर्वट ग्रामीं पुरीं । भिक्षा करी यथाप्राप्त ॥९७॥ मी एक भिक्षेसी येता । हा नेम न करी सर्वथा । अलक्ष्य येवोनि अवचितां । जें आलें हाता तेणें सुखी ॥९८॥ पंचागार सप्तागार । हाही नेम नाहीं निर्धार । कोणेविखींचा अहंकार । अणुमात्र धरीना ॥९९॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ३३ वा
तं वै प्रवयसं भिक्षुमवधूतमसज्जनाः । दृष्टवा पर्यभवन् भद्र बह्वीभिः परिभूतिभिः ॥३३॥
न करी देहमळक्षाळण । मुसलवत करी स्नान । यालागीं तो धूसरवर्ण । अवधूतपण या हेतू ॥५००॥ ऐसा विचरतां पृथ्वीसी । अवचटें आला अवंतीसी । अतिवृद्ध आणि संन्यासी । अवधूतवेषी देखिला ॥१॥ संन्यास घेतलिया जाण । पूर्वभूमिका अवलोकन । एक वेळां करावी आपण । पद्धतिलेखन आचार्याचें ॥२॥ ते नगरींचे म्हणती जन । अरे हा कदर्यु ब्राह्मण । याचें हारपल्या धन । संन्यासी जाण हा झाला ॥३॥ हें ऐकोनियां अतिदुर्जन । त्यासभोंवते मीनले जाण । परस्परें दावूनि खूण । विरुद्ध छळण मांडिलें ॥४॥ त्यासी बहुसाल उपद्रवितां । क्षणार्ध पालट नव्हे चित्ता । क्रोधा न येचि सर्वथा । अतिवेवेकता महाधीरु ॥५॥ त्याच्या उपद्रवाची कथा । आणि त्याची सहनशीलता । तुज मी सांगेन तत्त्वतां । सावधानता अवधारीं ॥६॥ दृष्टि ठेवूनि येथींच्या अर्था । विवेकें कुशळ होय श्रोता । अर्थ धरी भावार्थता । शांति तत्वतां तो लाभे ॥७॥ विवेकचित्तचकोरचंद्रा । भागवतभाग्यें शुद्धमुद्रा । शांतिसौभाग्यनरेंद्रा । ऐक सुभद्रा उद्धवा ॥८॥ आकळावया निजशांतीसी । कृष्ण संबोधी उद्धवासी । ऐसें सावध करोनि त्यासी । म्हणे दशा ते ऐसी शांतीची ॥९॥ अवरोधितां जीविकेसी । सन्मान देतां अपमानेंसीं । जो सर्वथा न ये क्षोभासी । शांति त्यापाशीं तें ऐक ॥५१०॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ३४ वा
केचित्त्रिवेणुं जगृहुरेके पात्रं कमण्डलुम् । पीठं चैकेऽक्षसूत्रं च कन्थां चीराणि केचन ॥३४॥
दुर्जनीं वेढूनि संन्यासी । छळणार्थ लागती पायांसी । तेणें नमनप्रसंगेंसीं । करिती स्पर्शासी अवघेही ॥११॥ एक म्हणती वृद्ध संन्यासी । एक म्हणती किती चातुर्मासी । एक पुसती संप्रदायासी । कोणे गुरुनें तुम्हांसी मुंडिलें ॥१२॥ एक खुणाविती एकांसी । पूर्वभूमी पुसा यासी । एक म्हणती यापाशीं । धनसंग्रहासी पुसा रे ॥१३॥ एक म्हणती अहो स्वामी । तुमची कवण पूर्वभूमी । तुम्ही व्यापारी कीं उदिमी । कोणे ग्रामीं निवासू ॥१४॥ एक म्हणती कांहीं आहे धन । एक म्हणती आतां निर्धन । एक म्हणती न करा छळण । विरक्त पूर्ण संन्यासी ॥१५॥ ऐसें करितां छळण । संन्यासी अनुद्वेग जाण । निःशब्दवादें धरिलें मौन । कांहीं वचन न बोले ॥१६॥ एक म्हणती त्रिदंडा कारण । हा पूर्वी होता अतिसधन । कोरुनि भरिलें असेल धन । हेंचि लक्षण त्रिदंडा ॥१७॥ एक म्हणती सहस्त्रदोरीं । कंथा केली असे अतिथोरी । एक म्हणती त्यामाझारीं । धन शिरोवेरीं खिळिलेंसे ॥१८॥ एक म्हणती काय पाहतां तोंड । येणें मांडिलेंसे पाखंड । ऐसा निर्भर्त्सिता वितंड । एकें त्रिदंड हरितला ॥१९॥ एकें हरितलें पाणिपात्र । एकें नेलें पीठ पवित्र । एकें नेलें अक्षरसूत्र । काषायवस्त्र तें एकें ॥५२०॥ एक म्हणे हा माझा ऋणायित । भला सांपडला येथ । म्हणोनि कंथेसी घाली हात । कौपीनयुक्त तेणें नेली ॥२१॥ ऐसें करितांही दुर्जन । त्याचें गजबजीना मन । कांहीं न बोले वचन । क्षमेनें पूर्ण निजधैर्य ॥२२॥ तो म्हणे जाणेंयेणें हीं दोनी । केवळ अदृष्टाअधीनी । यालागीं मागण्याची ग्लानी । न करुनि मुनी निघाला ॥२३॥ संन्यासी जातां देखोनी । सभ्य सभ्य शठ येऊनी । साष्टांग नमस्कार करुनी । अतिविनीतपणीं विनवित ॥२४॥ मग म्हणती हरहर । अपराध घडला थोर । मातले हे रांडपोर । पात्रापात्र न म्हणती ॥२५॥ स्वामी कोप न धरावा मनीं । वस्त्रें घ्यावीं कृपा करुनी । परतविला पायां लागूनी । पूर्ण छळणीं छळावया ॥२६॥ प्रदाय च पुनस्तानि दर्शितान्याददुर्मुनेः । संन्यासी आणूनि साधुवुत्ती । दंडकमंडलू पुढें ठेविती । एक वस्त्रें आणोनि देती । एक ते नेती हिरोनी ॥२७॥ एक ते म्हणती वृद्ध संन्यासी । याचीं वस्त्रें द्यावीं यासी । एक म्हणती या शठासी । दंडितां आम्हांसी अतिपुण्य ॥२८॥ वस्त्रें न देती उपहासीं । संन्यासी निघे सावकाशीं । एक परतवूनि त्यासी । देऊनी वस्त्रांसी जा म्हणती ॥२९॥ एक धांवूनि हाणे माथां । वस्त्रें हिरोनि जाय परता । एक म्हणती द्या रे आतां । वृद्ध कां वृथा शिणवाल ॥५३०॥ यावरी संन्यासी आपण । गेला वस्त्रें वोसंडून । करोनिया संध्यास्नान । भिक्षार्थ जाण निघाला ॥३१॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ३५ व ३६ वा
अन्न च भैक्ष्यसंपन्नं भुञ्जानस्य सरित्तटे ॥३५॥
मूत्रयन्ति च पापिष्ठाः ष्ठीवन्त्यस्य च मूर्धनि । यतवाचं वाचयन्ति ताडयन्ति न वक्ति चेत् ॥३६॥
भिक्षा मागोनि संपूर्ण । शास्त्रविभागें विभागून । सरितातटीं करितां भोजन । तें देखोनि दुर्जन तेचि आले ॥३२॥ अरे हा संन्यासी नव्हे साचा । कदर्यु आमुचे गांवींचा । होय नव्हे न बोले वाचा । हा ठकपणाचा उपावो ॥३३॥ यासी बोलविल्याविण राहे । तो याचाचि दासीपुत्र होये । ऐशी शपथ करुनि पाहें । आले समुदायें तयापाशीं ॥३४॥ एक म्हणे याचें मान । उडवीन मी न लागतां क्षण । हा जेणें करी शंखस्फुरण । तो उपावो जाण मी जाणें ॥३५॥ तो महापापी अतिदुर्मती । जेवितां त्याचे मस्तकीं मुती । तरी क्रोध न ये त्याचे चित्तीं । निजात्मस्थितीं निवाला ॥३६॥ जरी अंतरीं क्रोध आला । तरी तो अशांतचि झाला । बाहेरी न बोलेचि बोला । लोकलाजे भ्याला पोटास्थे ॥३७॥ तैसा नव्हे हा संन्यासी । धोऊनि सांडिलें निजलाजेसी । निजशांतीची दशा कैशी । क्रोध मानसीं वोळेना ॥३८॥ आंत एक बाह्य एक । या नांव मुख्य दांभिक । तैसा संन्यासी नव्हे देख । सबाह्य चोख निजशांति ॥३९॥ तंव ते दुर्जन म्हणती । अरे हा न बोले निश्चितीं । संमुख मुखावरी थुंकिती । अति निंदिती नोकूनी ॥५४०॥ एक हाणिती लाता । एक टोले देती माथां । एक म्हणती न बोलतां । यासी सर्वथा न सोडा ॥४१॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ३७ वा
तर्जयन्त्यपरे वाग्भिः स्तेनोऽयमिति वादिनः । बन्धन्ति रज्ज्वा तं केचिद्बध्यतां बध्यतामिति ॥३७॥
आणिक एक दुरुनि जाण । वर्मी विंधिती वाग्बाण । याच्या वेषाचें लक्षण । आम्हीं संपूर्ण जाणीतलें ॥४२॥ याचे वेषाचा विचारु । शठ नष्ट दांभिक थोरु । भिक्षामिसें हिंडे हेरु । धरा चोरु निश्चितीं ॥४३॥ ऐसे विकल्पवाक्यें गर्जती । एक बांधा बांधा म्हणती । एक दृढदोरीं बांधिती । दोहीं हाताई अधोमुख ॥४४॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ३८ वा
क्षिपन्त्येकेऽवजानन्त एष धर्मध्वजः शठः । क्षीणवित्त इमां वृत्तिमग्रहीत्स्वजनोज्झितः ॥३८॥
त्याचें पूर्ववृत्त जे जाणती । ते अपमानूनि निंदिती । पूर्वी कदर्यू याची ख्याती । हा आम्हांप्रती संन्यास मिरवी ॥४५॥ येणें सूक्तासूक्तीं संचिलें धन । अधर्में वित्त झालें क्षीण । स्वजनीं सांडिला दवडून । पोटासी अन्न मिळेना ॥४६॥ अन्न मिळावया पोटासी । झाला कपटवेष संन्यासी । लाज नाहीं या निर्लज्जासी । योग्यता आम्हांसी दावितां ॥४७॥ पूर्वीलागूनि हा वंचकू । आतां झाला संन्यासी दांभिकू । याचें मत नेणे हा भोळा लोकू । महाठकू दृढमौनी ॥४८॥ हो कां बहुरुप्याचीं सोंगें जैसीं । तेवीं हा उत्तमवेषें संन्यासी । होऊनि ठकूं आला आम्हांसी । मारितां यासी दोष नाहीं ॥४९॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ३९ वा
अहो एष महासारो धृतिमान् गिरिराडिव । मौनेन साधयत्यर्थं बकवद्‌दृढनिश्चयः ॥३९॥
हा दांभिकांमाजीं महाबळी । धरिल्या वेषातें प्रतिपाळी । आम्हीं पीडितां न डंडळी । जेवीं कां वाहटोळीं महामेरु ॥५५०॥ याच्या धैर्याचें शहाणपण । साधावया अन्नआच्छादन । बकाच्या ऐसें धरिलें मौन । स्वार्थ पूर्न लक्षूनी ॥५१॥ बक गिळावया मासा । मौन धरोनि राहे जैसा । हाही जाणावा तैसा । भोळ्या माणसां नाडील ॥५२॥ आतां हा धनलोभार्थ जाणा । पूर्वील उपद्रव नाणी मना । तेचि झालीसे दृढ धारणा । उपद्रवगणना या नाहीं ॥५३॥ एक म्हणती धैर्यमूर्ती । म्हणोनियां लाता हाणिती । एक ते नाकीं काडया खुपसिती । याची निजशांती पाहों पां ॥५४॥ ऐसऐसे उपद्रवती । नानापरी उपहासिती । तरी द्वेष नुपजे चित्तीं । निजशांती निश्चळू ॥५५॥ जंव जंव देखती त्याची शांती । तंव तंव दुर्जन क्षोभा येती । नाना उपद्रव त्यासी देती । तेंचि श्रीपती सांगत ॥५६॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ४० वा
इत्येके विहसन्त्येनमेके दुर्वातयन्ति च । तं बबन्धुर्निरुरुधुर्यथा क्रीडनकं द्विजम् ॥४०॥
कदर्या बाणली पूर्ण शांती । ऐसे एक उपहासिती । एक नाकीं चुना लाविती । एक मुख माखिती काजळें ॥५७॥ एक अतिशठ साचोकारे । पुढां ठाकोनि पाठिमोरे । शर्धा करिती अधोद्वारें । नाकीं तोंडीं भरे दुर्गंध ॥५८॥ तरी त्याचिया निजस्थिती । अणुमात्र क्षोभ न ये चित्तीं । तोचि संन्यासी त्रिजगतीं । ज्याची ढळेना शांती क्षोभविल्याही ॥५९॥ एवं क्षोभेना त्याचें मन । देखोन खवळले दुर्जन । त्यासी गळां शृंखला निरोधन । आणिला बांधून चौबारा ॥५६०॥ यासी वोळखा रे कोणी तुम्ही । हा धनलोभी जो अकर्मी । तो आजी सांपडविला आम्हीं । अतिअधर्मी दांभिक ॥६१॥ जेवीं गारुडी बांधी माकडा । तेवीं संन्यासी बांधिला गाढा । मिळोनियां चहूंकडा । मागांपुढां वोढिती ॥६२॥ एक ओढिती पूर्वेसी । एक ओढिती पश्चिमेसी । संन्यासी हांसे निजमानसीं । सुख सर्वांसी होये येणें ॥६३॥ देह प्रारब्ध भोगी जाण । याचा मजसी संबंध कोण । येणें विवेकें क्षमापूर्ण । कोणाचें मन दुखवीना ॥६४॥ जेथ स्वगोत्र सोइरे स्वजन । जिंहीं दीधला अतिसन्मान । त्यांदेखतां अपमान । अनुद्विग्न जो साहे ॥६५॥ त्यापाशीं शांति संपूर्ण । उद्धवा निश्चयेंसीं जाण । ज्याचें लोकेषणे लाजे मन । अशांति जाण ते ठायीं ॥६६॥ ऐसा क्षोभवितां पहा हो । क्षोभा न चढे त्याचा भावो । त्या संन्याशाचा अभिप्रावो । स्वयें देवाधिदेवो सांगत ॥६७॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ४१ वा
एवं स भौतिकं दुःखं दैविकं दैहिकं च यत् । भोक्तव्यमात्मनो दिष्टं प्राप्तं प्राप्तमबुध्यत ॥४१॥
भिक्षु बोले निजविवेक । त्रिविध प्रारब्धें बांधले लोक । तेणें भोगणें पडे आवश्यक । रावो रंक सुटेना ॥६८॥ भूतांची पीडा ते भौतिक । देवांची पीडा ते दैविक । देहीं उपजती ज्वरादिक । हे पीडा देख दैहिक ॥६९॥ यापरी त्रिविध दुःख । प्रारब्ध झालें जनक । तें भोगितां मानी असुख । तो केवळ मूर्ख अतिमंद ॥५७०॥ जे भोग आले प्रारब्धेंसीं । तेथें साह्य केल्या हरिहरांसी । भोग न चुकती प्राण्यासी । हें जाणोनि संन्यासी क्षमावंत ॥७१॥ कृष्ण साह्य पांडवांसी । ते भोगिती नष्टचर्यासी । तेथें साह्य केल्या हरिहरांसी । प्रारब्ध कोणासी टळेना ॥७२॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ४२ वा
परिभूत इमां गाथामगायत नराधमैः । पातयद्भिः स्वधर्मस्थो धृतिमास्थाय सात्त्विकीम् ॥४२॥
दुर्जनांच्या उपद्रवाहातीं । निजशांति न सांडीच यती । धरोनियां सात्त्विकी धृती । स्वधर्मस्थिती न ढळेचि ॥७३॥ तेणें भिक्षूनें गायिली गाथा । ते तुज मी सांगेन आतां । उद्धवा अतिसावधानता । तो बोध तत्त्वतां अवधारीं ॥७४॥ तो बोधू धरितां चित्तीं । द्वंद्वसाम्या पावे स्थिती । सहजें उल्हासे निजशांति । सायुज्यमुक्ती घर रिघे ॥७५॥ जगीं उद्धवाचें भाग्य पूर्ण । ज्यासी श्रीकृष्ण करी सावधान । काय बोलिला भिक्षु आपण । तें निरुपण अवधारीं ॥७६॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ४३ वा
द्विज उवाच-नायं जनो मे सुखदुःखहेतुर्न देवतात्मा ग्रहकर्मकालाः । मनः परं कारणमामनन्ति संसारचक्रं परिवर्तयेद्यत् ॥४३॥
सुजन दुर्जन साधारण । ऐसे जे त्रिविध जन । माझ्या सुखदुःखांसी कारण । सर्वथा जाण ते नव्हती ॥७७॥ जन तितुके पांचभौतिक । माझाही देहो तोचि देख । जनांसी मज सहजें ऐक्य । उपजे सुखदुःख मनापाशीं ॥७८॥ देवता सुखदुःखदायक । ऐसें म्हणावें आवश्यक । तीं दैवतें मनःकाल्पनिक । त्याचें सुखदुःख मजसी न लगे ॥७९॥ देवतारुपें मन आपण । मनें कल्पिले देवतागण । ते जैं सुखदुःखें देती जाण । तैं मुख्य कारण मन झालें ॥५८०॥ जेथ जैसा मनाचा सद्भावो । तेथ तद्रूपें भासे देवी देवो । जेथ मनाचा विकल्प पहा हो । तेथ थिता देवो दिसेना ॥८१॥ यालागीं सकळ देवता । त्या जाण मनःकल्पिता । त्यांपासाव सुखदुःखव्यथा । ते मनाचे माथां निश्चित ॥८२॥ आत्मा सुखदुःखांसी कारण । हें समूळ मिथ्यावचन । आत्म्याचे ठायीं द्वैतभान । त्रिशुद्धी जाण असेना ॥८३॥ मी एक सुखदुःखांचा दाता । हा एक सुखदुःखांचा भोक्ता । हें आत्म्याचे ठायीं तत्त्वतां । जाण सर्वथा असेना ॥८४॥ जन्मकाळींचे ग्रह दारुण । म्हणों सुखदुःखांसी कारण । ग्रहांचा ग्रहो मन आपण । जन्ममरण भोगवी ॥८५॥ ग्रहांची ग्रहगती देहान्तवरी । मनाची ग्रहगती त्याहूनि थोरी । दुःख भोगवी नाना प्रकारीं । जन्मजन्मांतरीं सोडीना ॥८६॥ दुष्ट ग्रह चारी दिवस पीडी । मनाची पीडा जन्मकोडी । दुष्ट ग्रहो भोगूनि सोडी । मन न सोडी कल्पांतीं ॥८७॥ जैं मन न धरी देहाभिमान । तैं ग्रहांची पीडा मानी कोण । यालागीं सुखदुःखां कारण । मनचि जाण महाग्रहो ॥८८॥ येथ निजकर्म दुःखदायक । हेंही म्हणतां न ये देख । कर्म कर्मबंधमोचक । तें दुःखदायक घडे केवीं ॥८९॥ स्वकर्म शुद्ध स्वाभाविक । त्यासी मनें करुनि सकामिक । नानापरी अतिदुःख । योनि अनेक भोगवी ॥५९०॥ हो कां कर्माचेनि क्रियायोगें । जैं मनःसंकल्प कर्मी न लगे । तैं सुखदुःखांचीं अनेगें । विभांडी वेगें निजकर्म ॥९१॥ देह सुखदुःखांसी काय जाणो । आत्मा सुखदुःख सर्वथा नेणे । येथ सुखदुःखांचे गाडे भरणें । मनें भोगवणें निजसत्ता ॥९२॥ येथ सुखदुःखदायक । मनचि झालें असे एक । मनाअधीन होऊनि लोक । मिथ्या सुखदुःख भोगिती ॥९३॥ काळ सुखदुःखांचा दाता । हेंही न घडे गा सर्वथा । मनःसंकल्पसंकेता । काळाची सत्ता लागली ॥९४॥ अजरामर असतां आपण । मनें घेतलें मज आहे मरण । तेथचि काळ लागला जाण । क्षणें क्षण निर्दाळित ॥९५॥ आपुलेनि हातें आपण । पठाडे खोंविलें दाभण । रात्रीं रुततांचि तें जाण । सर्पभयें प्राण सांडिला ॥९६॥ त्यासी सर्प नाहीं लागला । मा विखें केवीं तो घारला । परी निजशंके स्वयें निमाला । तैसा काळ लागला जनासी ॥९७॥ एकासी सर्प झोंबला पाठीसी । काय रुतलें म्हणे सांगातियासी । तो म्हणे कांटी लागली होती कैसी । ते म्यां अनायासीं उपडिली ॥९८॥ तो नव्हे सर्पा साशंक । यालागीं त्यासी न चढेचि विख । निजव्यापारीं देख । यथासुख वर्तत ॥९९॥ त्यासी सांगोनि बहुकाळें खूण । देतां सर्पाची आठवण । तत्काळ विषें आरंबळोन । आशंका प्राण सांडिला ॥६००॥ तेवीं निर्विकल्पपुरुखा । उठी संकल्पाची आशंका । ते काळीं काळू देखा । बांधे आवांका निर्दळणीं ॥१॥ निःशंकपणें साचार । ज्याचें मन म्हणे मी अमर । त्याचें काळ वर्जी घर । काळ दुर्धर मनःशंका ॥२॥ जो निर्विकल्प निजनिवाडें । काळ सर्वथा न ये त्याकडे । नश्वर नाहीं मा तयापुढें । काळ कोणीकडे रिघेल ॥३॥ यापरी गा काळ देख । नव्हे सुखदुःखदायक । सुखदुःखांचें जनक । मनचि एक निश्चित ॥४॥ मनःकल्पित संसार जाण । मनें कल्पिलें जन्ममरण। संसारचक्रीं आवर्तन । मनास्तव जाण पुनःपुनः ॥५॥ हे साही प्रकार जाण । म्हणती सुखदुःखांसी कारण । विचारितां हें अप्रमाण । मनोजन्य सुखदुःखें ॥६॥ नवल लाघवी कैसें मन । शुद्धि उपजवी मीपण । चिद्रूपा लावूनि जीवपण । सुखदुःखें जाण भोगवी ॥७॥ डोळींचा कणू अल्प एक । तो शरीरासी दे अतिदुःख । तेवीं वासनामात्रें मन देख । दारुण सुखदुःख भोगवी ॥८॥ म्हणाल येथ अविद्या एक । ते होय सुखदुःखदायक । अविद्या ब्रह्म असतां देख । मनेंवीण सुखदुःख कदा नुपजे ॥९॥ अविद्या ब्रह्म असतां पाहीं । मन लीन सुषुप्तीच्या ठायीं । तेव्हां सुखदुःखचि नाहीं । भोग कोणेंही कंहीं देखिजेना ॥६१०॥ मन दुश्चित जेव्हां पाहीं । तेव्हां जो भोग भोगिजे देहीं । तें सुखदुःख न पडे ठायीं । स्वयें स्वदेहीं देखिये ॥११॥ यालागीं सुखदुःखांचें कारण । मनचि आपण्या आपण । तेणें लावूनि जन्ममरण । भोवंडी दारुण भवचक्रीं ॥१२॥ भवचक्रीं प्रत्यावर्तन । कोणे रीती करवी मन । तेचि अर्थीचें निरुपण । भिक्षु आपण्या आपण निरुपी ॥१३॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ४४ वा
मनो गुणान्वै सृजते बलीयस्ततश्च कर्माणि विलक्षणानि । शुक्लानि कृष्णान्यथ लोहितानि तेभ्यः सवर्णाः सृतयो भवन्ति ॥४४॥
मनें कल्पोनि निजसत्तें । उपजवी नाना वृत्तींतें । त्याचि त्रिगुणा होती येथें । गुणविभागातें गुणवृत्ती ॥१४॥ सत्त्वरजतमादि गुणीं । सुरनरतिर्यगादि योनी । मनें त्रिभुवन उभवूनी । संसारभुवनीं स्वयें नांदे ॥१५॥ त्या मनाची प्रौढी गाढी । क्षणें रची क्षणें मोडी । मन ब्रह्मादिकां भुली पाडी । इतर बापुडीं तीं कायी ॥१६॥ मनाचा बलात्कार कैसा । निर्गुणीं पाडी गुणाच्या फांसा । लावूनि जीवपणाचा झांसा । संसारवळसा आवर्ती ॥१७॥ केवळ विचारितां मन । तें जड मूढ अचेतन । त्याचें केवीं घडे स्त्रजन । तेंचि निरुपण सांगत ॥१८॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ४५ वा
अनीह आत्मा मनसा समीहता हिरण्मयो मत्सख उद्विचष्टे । मनः स्वलिङगं परिगृह्य कामान् जुषन्निबद्धो गुणसङगतोऽसौ ॥४५॥
आत्मा चित्स्वरुप परिपूर्ण । निःसंग निर्विकार निर्गुण । त्यासी संसारबंधन । सर्वथा जाण घडेना ॥१९॥ जो स्वप्रकाशें प्रकाशघन । निजतेजें विराजमान । जो परमात्मा परिपूर्ण । त्यासी क्रियाचरण कदा न घडे ॥६२०॥ विचारितां निजनिवाडें । मनाचें जडत्वचि जोडे । त्यासीही संसार न घडे । भवबंध घडे तो ऐका ॥२१॥ नवल मनाचें विंदान । शुद्धीं उपजवी मीपण । तेचि वस्तूसी जीवपण । सगुणत्वा जाण स्वयें आणी ॥२२॥ मनःसंकल्पाचें बळ । शुद्धासी करी शबळ । लावूनि त्रिगुणांची माळ । भवबंधजाळ स्वयें बांधे ॥२३॥ जेवीं घटामाजील घटजळ । आकळी अलिप्त चंद्रमंडळ । तेवीं मनःसंकल्पें केवळ । कीजे शबळ चिदात्मा ॥२४॥ घटींचें हालतां जीवन । चंद्रमा करी कंपायमान । तेवीं शुद्धासी जन्ममरण । मनोजन्य सुखदुःखें ॥२५॥ आत्मा स्वप्रकाश चित्स्वरुप । मन जड कल्पनारुप । तें मानूनि आपुलें स्वरुप । त्याचें पुण्यपाप स्वयें भोगी ॥२६॥ जीवाचा आप्त आवश्यक । सुहृद सखा परमात्मा एक । तो मनाजीवाचा नियामक । द्रष्टा देख साक्षित्वें ॥२७॥ अविद्या प्रतिबिंबे नेटका । जीव जो कां माझा सखा । तो मनोभ्रमें भ्रमोनि देखा । भोगी सुखदुःखां मनोजन्य ॥२८॥ मनाची एकात्मता परम । जीवासी पडला थोर भ्रम । आपण असतांही निष्कर्म । कर्माकर्म स्वयें भोगी ॥२९॥ सूळीं जीव मनाचा नियंता । तोचि मनाच्या एकात्मता । मनाचिया सुखदुःखव्यथा । आपुले माथां नाथिल्या सोशी ॥६३०॥ जेवीं अतिआप्तता प्रधान । रायासी लावी दृढबंधन । मग राजा तो होय दीन । तो भोगवी तें आपण सुखदुःख भोगी ॥३१॥ ते दशा झाली जीवासी । मनें संसारी केलें तयासी । मग नाना जन्ममरणें सोशी । अहर्निशीं सुखदुःखें ॥३२॥ त्या मनासी निग्रहो न करितां । जीवाची न चुके व्यथा । मनाचेनि छंदें नाचतां । साधनें सर्वथा व्यर्थ होती ॥३३॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ४६ वा
दानं स्वधर्मो नियमो यमश्च श्रुतं च कर्माणि च सद्‌व्रतानि । सर्वे मनोनिग्रहलक्षणान्ताः परो हि योगो मनसः समाधिः ॥४६॥
न लक्षितां मनोनियमन । सर्वस्वही दिधल्या दान । एक मी दाता होय अभिमान । तेणें दानें मन दाटुगें होय ॥३४॥ चुकोनि मनोनिग्रहाचें वर्म । आचरतां वर्णाश्रमधर्म । तेणें उल्हासे मनोधर्म । माझें स्वकर्म अतिश्रेष्ठ ॥३५॥ मीचि एक तिहीं लोकीं । स्वाचारनिष्ठ स्वयंपाकी । यापरी स्वधर्मादिकीं । मन होय अधिकीं चाविरें ॥३६॥ मनोनियमनीं नाहीं बुद्धी । तैं यमनियम ते उपाधी । मी एक साधक त्रिशुद्धी । हेंचि प्रतिपादी मनोधर्म ॥३७॥ करितां वेदशास्त्रश्रवण । गर्वाचें भरतें गहन । पांडित्यीं अतिअभिमान । मनोनियमन तेथें कैंचें ॥३८॥ करुं जातां निजकर्म । कर्मक्रिया अतिदुर्गम । कर्मठतेचा चढे भ्रम । मनोनियमन घडे केवीं ॥३९॥ कर्म केवळ देहाचे माथां । आत्मा देहीं असोनि विदेहता । त्यासी कर्मी कर्मबद्धता । कर्मठ मूर्खतां मानिती ॥६४०॥ अनंतव्रतें झाले व्रती । तेणें धनधान्य वांछिती । मनोनिग्रहो नाहीं चित्तीं । सहृतें जाती सुनाट ॥४१॥ व्रत दान स्वधर्म सकळ । यांसी मनोनिग्रहो मुख्य फळ । तेणेंवीण अवधीं विकळ । साधनें निष्फळ साधकां ॥४२॥ दानादिक सप्त पदार्थ । हे ज्ञानाचे अंगभूत । तीं साधनें समस्त । निष्फळ येथ केवीं म्हणा ॥४३॥ दानादिकें जीं जीं येथें । इहामुत्र फळ ये त्यांतें । तें फळचि निष्फळ येथें । जन्ममरणांतें वाढवी ॥४४॥ येथ साधक होय सज्ञान । फळाशा निःशेष त्यागून । दानादि स्वधर्माचरण । चित्तशुद्धीसी जाण उपयोगी ॥४५॥ माझी व्हावी चित्तशुद्धी । ऐशी उपजावया बुद्धी । भगवत्कृपा पाहिजे आधीं । तैं साधनें सिद्धी पावती ॥४६॥ साधनीं माझी मुख्य भक्ती । त्यांत विशेषें नामकीर्ती । नामें चित्तशुद्धि चित्तीं । स्वरुपस्थिती साधकां ॥४७॥ नामापरतें साधन । सर्वथा नाहीं आन । नामें भवबंधच्छेदन । सत्य जाण उद्धवा ॥४८॥ स्वरुपस्थित निश्चळ मन । जेथ लाजोनि जाय साधन । तेथ दानादिकांचें प्रयोजन । सहजचि जाण खुंटलें ॥४९॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ४७ वा
समाहितं यस्य मनः प्रशान्तं दानादिभिः किं वद तस्य कृत्यम् । असंयतं यस्य मनो विनश्येद्दानादिभिश्चेदपरं किमेभिः ॥४७॥
येथ ज्या पुरुषाचें मन । ठाकी आपुलें जन्मस्थान । त्यासी दानादिकांचें कोण । प्रयोजन साधनीं ॥६५०॥ पूर्णतृप्तापाशीं जाण । ओगरलिया सदन्न । तो जेवीं न पाहे हुंगोन । तेवीं साधन अमनस्का ॥५१॥ गंगा उतरावया महापूरीं । अतिप्रयासीं ताफा करी । तोचि पूर वोहटल्यावरी । ताफा अव्हेरी निःशेष ॥५२॥ तेवीं कामक्रोधादिवेगशून्य । ज्याचें निर्विकल्पीं निश्चळ मन । त्यासी दानादिकीं प्रयोजन । नाहीं जाण निश्चित ॥५३॥ जेवीं सूर्योदय झाल्यापाठीं । उपेगा न ये लक्ष दिवटी । तेवीं निर्विकल्पता मनीं उठी । तैं साधनें कोटी सुनाट ॥५४॥ एवं समाहित ज्याचें मन । त्यासी दानादि नाना साधन । करावया नाहीं प्रयोजन । कल्पना पूर्ण निमाल्या ॥५५॥ ज्याचें नेम न मनी चित्त । जें सदा विवेकरहित । जें अनिवार विषयासक्त । त्यासीही अनुपयुक्त साधनें ॥५६॥ जेवीं मदगजांच्या लोटीं । सैन्य पळे वारा वाटीं । तेवीं विषयासक्तापाठीं । साधनें हिंपुटी होऊनि ठाती ॥५७॥ जो विषयासक्तमना । तो सर्वथा नातळे साधना । करी तैं तेथेंही जाणा । विषयकल्पना संकल्पीं ॥५८॥ स्वयें करितां पैं साधना । जें जें फळ वांछी वासना । तें तेंचि फळे जाणा । करी उगाणा दानादिकांचा ॥५९॥ जेवीं कां पूर्णबळाचा वारु । त्यावरी बैसला निर्बळ नरु । तो त्यासी सर्वथा अनावरु । नव्हे स्थिरु अणुमात्र ॥६६०॥ तैसें ज्याचें अतिदुर्मन । सदा कामक्रोधीं परिपूर्ण । जो स्वयें झाला मनाचे आधीन । ज्याचा विवेक निमग्न महामोहीं ॥६१॥
 |
कृपया या लेखाचा/ विभागाचा विस्तार करण्यास मदत करा. अधिक माहितीसाठी या लेखाचे चर्चा पान, विस्तार कसा करावा? किंवा इतर विस्तार विनंत्या पाहा. |
|
हे साहित्य भारतात तयार झालेले असून ते आता प्रताधिकार मुक्त झाले आहे. भारतीय प्रताधिकार कायदा १९५७ नुसार भारतीय साहित्यिकाच्या मृत्युनंतर ६० वर्षांनी त्याचे साहित्य प्रताधिकारमुक्त होते. त्यानुसार १ जानेवारी १९५६ पूर्वीचे अशा लेखकांचे सर्व साहित्य प्रताधिकारमुक्त होते. | 
|
[[]]