एकनाथी भागवत/अध्याय विसावा
<poem>
एकनाथी भागवत - आरंभ श्रीगणेशाय नमः ॥ श्रीकृष्णाय नमः ॥
ॐ नमो सद्गुरु चित्समुद्रा । मुक्तमोतियांचा तुजमाजीं थारा । ज्ञानवैराग्यशुक्तिद्वारा । सभाग्य नरा तूं देशी ॥१॥ तुझी खोली अमर्याद । माजीं चिद्रत्नें अतिविविध । देखोनि निजप्रबोधचांद । भरतें अगाध तुज दाटे ॥२॥ उलथल्या स्वानंदभरत्यासी । गुरुआज्ञा-मर्यादा नुल्लंघिसी । तेथ निजभक्ति हें तारुं थोर । त्यासी वागवितां तूं कर्णधार । प्रेमाचें साचार चढविशी शीड ॥४॥ तेथ भक्त संत सज्ञान नर । स्वयें पावविशी परपार । त्यांची मागुती येरझार । सत्य साचार खुंटली ॥५॥ एक लावूनि कासेसी । भवसागरीं वागविशी । बुडण्याचें भय त्यासी । महाकल्पेंसीं बाधीना ॥६॥ एक बुडाले भक्तिसमरसीं । ते घातले शेषशयनापाशीं । एक बैसविले अढळतेसी । ते ब्रह्मादिकांसी न ढळती ॥७॥ तुझ्या सागरत्वाची परी । विजातीय तिळभरी । राहों नेदिसी भीतरीं । हे अगाध थोरी पैं तुझी ॥८॥ अत्यंतप्रळयीं जैं हा चढे । तैं ’संसार’ हें नांवहि बुडे । वैकुंठकैलासावरता वाढे । मागें पुढें हाचि हा ॥९॥ ऐशिया सद्गुरुसमुद्रोदकीं । एका एकपणें हरीत कीं । भीतरीं पडतां आवश्यकीं । अंगीकारी कीं जनार्दन ॥१०॥ तो जनार्दन स्वयें देखा । एकादशाची करी टीका । तेणें अभंगीं घालूनि एका । कवित्व लोकां ऐकवी ॥११॥ जनार्दना आवडे एक । तो मी एका भेटतांचि देख । निजात्मभावें पडिलें ऐक्य । आपुलें निजसुख भोगवी ॥१२॥ बोलवी निजसुखाची कथा । त्यासी आपणचि होय श्रोता । मग अर्थाच्या यथार्थतां । समाधानता देतसे ॥१३॥ यापरी गा जनार्दनें । एकादश मर्हााटा करणें । नव्हे माझे युक्तीचें बोलणें । हें स्वयें सज्ञानें जाणिजेल ॥१४॥ त्या एकादशाची गतकथा । एकोणिसावा संपतां । गुणदोषांची कांहीं वार्ता । उद्धवासी तत्त्वतां सांगीतली ॥१५॥ गुणदोष जो देखणें । तोचि महादोष जाणणें । गुणदोष स्वयें न देखणें । तो गुण म्यां श्रीकृष्णें मानिजे ॥१६॥ हें ऐकोनि देवाचें उत्तर । उद्धव चमत्कारला थोर । काय गुणदोषांचा विचार । घरोघर लोकीं केला ॥१७॥ तुम्हींच वेदमुखें आपण । प्रकटिलें गुणदोषलक्षण । तें तुमचें वेदवचन । केवीं अमान्य करावें ॥१८॥ ऐसें विधिनिषेधलक्षण । विचारितां तें वेदवचन । कां पां निषेधी श्रीकृष्ण । उद्धव तो प्रश्न स्वयें पुसे ॥१९॥ विसावे अध्यायीं निरुपण । सांगावया गुणदोषलक्षण । भक्ति ज्ञान कर्म जाण । तिन्ही अधिकार भिन्न सांगेल ॥२०॥ उद्धव म्हणे हे श्रीकृष्ण । तूं वेदरुपें आपण । बोलिलासी दोषगुण । तें परम प्रमाण आम्ही मानूं ॥२१॥ हा विधि हा निषेध । हें दाविताहे तुझा वेद । तो वेदानुवाद विशद । ऐक प्रसिद्ध सांगेन ॥२२॥
एकनाथी भागवत - श्लोक १ ला
उद्धव उवाच-विधिश्च प्रतिषेधश्च, निगमो हीश्वरस्य ते । अवेक्षतेऽरविन्दाक्ष, गुणदोषं च कर्मणाम् ॥१॥
कमलनयना श्रीकृष्णा । विधिनिषेधलक्षणा । दाखवीतसे दोषगुणां । तुझी वेदाज्ञा प्रसिद्ध ॥२३॥ तुझिया वेदाचे वेदविधीं । गुणदोषीं जडली बुद्धी । ते मी सांगेन प्रसिद्धी । कृपानिधी अवधारीं ॥२४॥
एकनाथी भागवत - श्लोक २ रा
वर्णाश्रमविकल्पं च, प्रतिलोमानुलोमजम् । द्रव्यदेशवयःकालान्, स्वर्गं नरकमेव च ॥२॥
तुझी जे का वेदवाणी । उघडी गुणदोषांची खाणी । अधममध्यमोत्तम मांडणी । वर्णाश्रमपणीं भेद दावी ॥२५॥ द्रव्य विहित अविहित । हेंही वेद असे दावित । देश पुनित अपुनीत । काळही दावीत सुष्टुदुष्टत्वें ॥२६॥ पूर्ववयीं चित्त निश्चिंत । तारुण्यीं तेंचि कामासक्त । वार्धक्यीं तें अतिकुश्चित । तेवीं शुद्धीं उपजवित गुणदोष वेदु ॥२७॥ तुझाचि गा वेद देख । सूचिताहे स्वर्ग नरक । तेणें कर्माचें आवश्यक । साधक बाधक तो दावी ॥२८॥ वर्णाश्रमांमाजील गुज । प्रतिलोमानुलोमज । ऐसे नाना भेदें भोज । वेदेंचि सहज नाचविजे ॥२९॥ उत्तम वर्णाची जे नारी । हीन वर्णाचा गर्भ धरी । तेचि संतती संसारीं । अभिधान धरी ’प्रतिलोमज’ ॥३०॥ तेचि संतती प्रसिद्ध । सूत वैदेह मागध । ऐशिया नामाचें जें पद । तें जाण शुद्ध प्रतिलोमज ॥३१॥ हीन वर्णाची जे नारी । उत्तम पुरुषाचा गर्भ धरी । ते ’अनुलोमज’ संसारीं । शास्त्रकारीं बोलिजे ॥३२॥ अंबष्ट आणि मूर्धावसिक्त । पारशव आणि सात्वत । इत्यादि नांवें जे वर्तत । ते जाण समस्त अनुलोमज ॥३३॥ ऐसे नाना भेदप्रकार । अविधिविधींचा विचार । वेद प्रकाशितो साचार । गुणदोषां माहेर वेद तुझा ॥३४॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ३ रा
गुणदोषभिदादृष्टिमन्तरेन वचस्तव । निःश्रेयसं कथं नृणां, निषेधविधिलक्षणम् ॥३॥
हे गुण आणि हे दोष । उभयतां वैर लावी देख । तुझा वेद गा आवश्यक । होय प्रकाशक गुणदोषां ॥३५॥ वैर लावूनि वेदवाणी । वाढवी गुणदोषमांडणी । तेथ मोक्ष पाविजे प्राणी । वेदवचनीं घडे केवीं ॥३६॥ राऊळ बोलिलें आपण । जे न देखावे दोषगुण । तूंचि म्हणसी वेद प्रमाण । तैं दोषगुण देखावे ॥३७॥ एवं ऐकतां तुझें वचन । उभयतां आली नागवण । वेद प्रमाण कीं अप्रमाण । हें समूळ जाण कळेना ॥३८॥ तुझ्या वचना विश्वासावें । तैं गुणदोषां न देखावें । तुझें वेदवचन मानावें । तैं देखावें गुणदोषां ॥३९॥ ऐसे तुझेनि बोलें जाण । संशयीं पडले सज्ञान । मा इतर साधारण जन । त्यांची कथा कोण ये ठायीं ॥४०॥ (आशंका) माझें वचन वेदवचन । दोनी एकरुपें म्हणसी प्रमाण । तरी गुणदोषदर्शन । कां पां विलक्षण परस्परें ॥४१॥ माझें वेदाचें विधिविधान । नव्हतां वेदार्थाचें ज्ञान । म्हणशी मोक्ष न घडे जाण । वेद प्रमाण या हेतू ॥४२॥ त्या मोक्षामाजीं काय कठिण । सकळ कर्में सांडिता जाण । घरा मोक्ष ये आपण । सहजचि जाण न प्रार्थितां ॥४३॥ म्हणसी वेदार्थ न कळतां । कर्म करितां कां त्यागितां । कदा मोक्ष न ये हाता । जाण तत्त्वतां निश्चित ॥४४॥ भासला दोराचा सर्प थोर । तेथ जपतां नाना मंत्रभार । करितां वाजंत्र्यांचा गजर । मारितां तिळभर ढळेना ॥४५॥ तो सादरें निरीक्षितां जाण । होय त्या सर्पाचें निरसन । तेवीं निर्धारितां वेदवचन । भवभय जाण निरसे ॥४६॥ भवभयाची निर्मुक्तता । त्या नांव ’मोक्ष’ जाण तत्त्वतां । तो वेदार्थावीण हाता । न ये सर्वथा आणिकें ॥४७॥ वेदविधान न करितां । कर्म त्यागिलें उद्धततां । तेणें निजमोक्ष न ये हाता । परी पाखंडता अंगीं वाजे ॥४८॥ विधियुक्त जो कर्मत्यागु । करुनि संन्यास घेतल्या साङगु । तैं म्हणसी न पडे वेदपांगु । हाही व्यंगु विचारु ॥४९॥ श्रवणांग संन्यासग्रहण । तेथही असे विधिविधान । गुरुमुखें जें महावाक्य-श्रवण । तोही जाण वेदार्थ ॥५०॥ (आशंका) ॥ करितां देवांपितरांचें यजन । ते होऊनियां प्रसन्न । मोक्ष देतील आपण । हेंही वेदेंवीण घडेना ॥५१॥ स्वाहाकारें तृप्त सुर । स्वधाकारें तृप्त पितर । वेदविनियोगेंवीण देवपितर । प्रसन्नाकार कदा नव्हती ॥५२॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ४ था
पितृदेवमनुष्याणां, वेदश्चक्षुस्तवेश्वर । श्रेयस्त्वनुपलब्धेऽर्थे, साध्यसाधनयोरपि ॥४॥ नाथिलेंचि चराचर । देव मनुष्य आणि पितर । वेदें प्रकाशूनि साचार । पूज्यत्वें थोर प्रतिपादी ॥५३॥ त्याहीमाजीं अतिविषम । उत्तम मध्यम आणि अधम । हा त्रिविध भेदसंभ्रम । वेद उपक्रम करुनि दावी ॥५४॥ यापरी गुणदोषलक्षण । तुवांचि वाढविलें आपण । या नांव म्हणसी मोक्षसाधन । तरी कां गुणदोष निवारिसी ॥५५॥ ऐशिया निरुपणघडामोडी । तुझेनि बोलें पडे आडी । तेणें गुणदोषांची परवडी । बाधा रोकडी अंगीं वाजे ॥५६॥ अवघा संसार काल्पनिक । तेथ एक स्वर्ग एक नरक । हा मोक्ष हा अतिबंधक । येणें वेदवादें लोक भ्रमविले तुवां ॥५७॥ पूर्वी पुरुषाचे पोटीं । नव्हती गुणदोषांची गोठी । तुझ्या वेदानुवादपरिपाठीं । गुणदोषीं दृष्टी दृढ झाली ॥५८॥ एवं तुझेनि बोलें जाण । लोकांसी आली नागवण । ’भोगावया’ नरक दारुण । भ्रामक जाण वेदोक्ति तुझी ॥५९॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ५ वा
गुणदोषभिदादृष्टिर्निगमात्ते न हि स्वतः । निगमे नापवादश्च, भिदाया इति ह भ्रमः ॥५॥
एवं नानागुणदोषदृष्टीं । तुझेनि वेदें वाढविली सृष्टी । स्वतां पुरुषाचे पोटीं । गुणदोषदृष्टी असेना ॥६॥ तुझ्या वेदानुवादविस्तरें । गुणदोष झाले खरे । ते तुझेनिही बलात्कारें । चित्ताबाहेरें न निघती ॥६१॥ अनादि वेद प्रमाण । हें तुझें मुख्य वेदवचन । आतां न देखावे दोषगुण । हें नवें वचन मानेना ॥६२॥ पहिले प्रकाशिले दोषगुण । आतां निवारावया काय कारण । हें न कळतां संपूर्ण । भ्रमित मन होतसे ॥६३॥ या भ्रमाची भ्रमनिवृत्ती । कृपेनें करावि कृपामूर्ती । ऐकोनि उद्धवाची वचनोक्ती । काय श्रीपती बोलिला ॥६४॥ ऐकोनि उद्धवाची विनंती । योगत्रयाची उपपत्ती । अधिकारभेदें वेदार्थप्राप्ती । स्वयें श्रीपती सांगत ॥६५॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ६ वा
श्रीभगवानुवाच-योगास्त्रयो मया प्रोक्ता, नृणां श्रेयो विधित्सया । ज्ञानं कर्म च भक्तिश्च, नोपायोऽन्योस्ति कुत्रचित् ॥६॥
तेथ मेघगंभीरा वाणी । गर्जोनि बोले शार्ङगपाणी । माझे परम कृपेवांचूनी । माझी वेदवाणी कळेना ॥६६॥ वेदशास्त्रार्थें अतिसंपन्न । जरी झाले अतिसज्ञान । परी माझ्या अनुग्रहेंवीण । माझा वेदार्थ जाण कळेना ॥६७॥ ब्रह्मा चहूं मुखीं वेद पढे । त्यासीही वेदार्थाचें चोखडें । वर्म नातुडेचि धडफुडें । मा इतर बापुडे ते किती ॥६८॥ ब्रह्मा वेदार्थ आकळिता । तैं शंखासुर वेद कां नेता । ब्रह्मा वेदार्थी लीन होता । तैं नाभिलाषिता सरस्वती ॥६९॥ माझा वेदाचा वेद्य निर्धार । तुज मी सांगेन साचार । ऐक उद्धवा सादर । वेदविचार तो ऐसा ॥७०॥ माझ्या वेदासी नाहीं बहु बंड । वृथा न बोले उदंड । ज्ञान-भक्ति-कर्मकांड । वेद त्रिकांड नेमस्त ॥७१॥ माझिया वेदांची वेदोक्ती । या तिंही योगांतें प्रतिपादिती । यावेगळी उपायस्थिती । नाहीं निश्चितीं उद्धवा ॥७२॥ कोण ते तिनी योग । कैसे अधिकाराचे भाग । तेही पुसशी जरी चांग । तरी ऐक साङग सांगेन ॥७३॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ७ वा
निर्विण्णानां ज्ञानयोगो, न्यासिनामिह कर्मसु । तेष्वनिर्विण्णचित्तानां, कर्मयोगस्तु कामिनाम् ॥७॥
जे कां ब्रह्मभुवनपर्यंत । साचार जीवींहूनि विरक्त । जे विधिपूर्वक संकल्पयुक्त । कर्म त्यागित संन्यासी ॥७४॥ ऐशिया अधिकार्यां कारणें । म्यां ’ज्ञानयोग’ प्रकट करणें । जेणें कां निजज्ञानसाधनें । माझी पावणें सायुज्यता ॥७५॥ आतां जे कां केवळ अविरक्त । विषयालागीं कामासक्त ।त्यांलागीं म्यां प्रस्तुत । ’कर्मयोग’ येथ प्रकाशिला ॥७६॥ उंच नीच अधिकारी देख । दोनी सांगितले सविशेख । आतां तिसरा अधिकारी अतिचोख । अलोलिक अवधारीं ॥७७॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ८ वा
यदृच्छया मत्कथादौ, जातश्रद्धस्तु यः पुमान् । न निर्विण्णो नातिसक्तो, भक्तियोगोऽस्य सिद्धिदः ॥८॥
हरिकथा अवघेचि ऐकती । परी माझी श्रद्धा नुपजे चित्तीं । कोणा एका अभिनवगती । श्रद्धाउत्पत्ती श्रवणेंचि होय ॥७८॥ आईक श्रद्धेचें लक्षण । जें जें करी कथाश्रवण । तें हृदयीं वाढे अनुसंधान । सप्रेम मनन उल्हासे ॥७९॥ नवल कथेची आवडी । दाटती हरिखाचिया कोडी । हृदयीं स्वानंदाची उभवी गुढी । एवढी गोडी श्रवणार्थी ॥८०॥ विषयांचें दोषदर्शन । मुख्यत्वें बाधक स्त्री आणि धन । आवरावीं रसना-शिश्र्न । हे आठवण अहर्निशीं ॥८१॥ घायीं आडकलें फळें । तें पानपेना उपचारबळें । तेवीं विषयदोष भोगमेळें । कदाकाळें शमेना ॥८२॥ येतां देखोनियां मरण । स्वयें होय कंपायमान । तेवीं विषयभोगदर्शन । देखोनि आपण चळीं कांपे ॥८३॥ एवं विषयीं दोषदर्शन । सर्वदा देखे आपण । परी त्यागालागीं जाण । सामर्थ्य पूर्ण आथीना ॥८४॥ सेवकीं राजा बंदीं धरिला । तया स्त्रीचंदनादि भोग दीधला । परी तो त्यासी विषप्राय जाहला । भोगीं उबगला अगत्यता ॥८५॥ एवं भोगितां त्या भोगासी । नित्य पाहे निजनिर्गमासी । तेवीं भोगितां हा विषयासी । अहर्निशीं अनुतापी ॥८६॥ यापरी जो नव्हे विषयासक्त । ना निधडा नव्हे विरक्त । त्यालागीं माझा भक्तिपंथ । मी बोलिलों निश्चित वेदवाक्यें ॥८७॥ येहींकरितां माझी भक्ती । माझ्या स्वरुपीं लागे प्रीती । सहजें होय विषयविरक्ती । एवं सिद्धिदाती भक्ति हे माझी ॥८८॥ मी वेदोक्त बोलिलों आपण । ते हे त्रिविध योग संपूर्ण । ज्ञान-कर्म-उपासन । वेदोक्त लक्षणविभाग ॥८९॥ तेथ कोण देखे दोषगुण । कोणासी दोंहीचें अदर्शन । मध्यम भागें वर्ते कोण । तेंही लक्षण अवधारीं ॥९०॥ जो आसक्त विषयांवरी । तो कर्ममार्गीचा अधिकारी । त्यासी गुणदोषांहातीं नाहीं उरी । हें सांगेल श्रीहरी पुढिले अध्यायीं ॥९१॥ जो कां विरक्त ज्ञानाधिकारी । तो गुणदोषांहूनि बाहेरी । तो पाहतां अवघे संसारीं । न देखे तिळभरी गुणदोष ॥९२॥ जग अवघें ब्रह्म पूर्ण । तेथ कैंचे दोषगुण । ऐसे कां जे ज्ञानसंपन्न । त्यां दोषदर्शन असेना ॥९३॥ अतिआसक्त ना विरक्त । ऐसे कां जे माझे भक्त । ते पूर्वी गुणदोष देखत । परी सांडित विवेकें ॥९४॥ भूतीं भूतात्मा मी परेश । तेथ देखों नये गुणदोष । ऐसे भजननिष्ठ राजहंस । ते गुणदोष सांडिती ॥९५॥ मी वेदार्थीं बोलिलों दोषगुण । ते दोषत्यागालागीं जाण । पराचे देखावे दोषगुण । हें वेदवचन असेना ॥९६॥ ऐसें करावें वेदार्थश्रवण । दोष त्यजूनि घ्यावा गुण । परी पुढिलांचे दोषगुण । सर्वथा आपण न देखावे ॥९७॥ जो ज्याचा गुणदोष पाहे । तो त्याचा पापविभागी होये । जो पुढिलांचे गुणदोष गाये । तो निरया जाये तेणें दोषें ॥९८॥ आतां कर्माचा अधिकारु । सांगताहे शारंगधरु । तो जाणोनियां विचारु । कर्मादरु करावा ॥९९॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ९ वा
तवत्कर्माणि कुर्वीत, न निर्विद्येत यावता । मत्कथाश्रवणादौ वा, श्रद्धा यावन्न जायते ॥९॥
तंवचि करावा कर्मादर । जंव विरक्ति नुपजे साचार । ठाकल्या विरक्तीचें घर । स्वर्ग संसार मळप्राय ॥१००॥ हो कां वमिलिया मिष्टान्ना । परतोनि श्रद्धा न धरी रसना । तेवीं विषयभोगीं जाणा । साचार मना चिळशी उपजे ॥१॥ तेथ कर्माची परिपाठी । समूळ खुंटली गा गोठी । कां दैवयोगें उल्हासु पोटीं । माझ्या कथेचा उठी श्रवणादरु ॥२॥ करितां माझी कथा श्रवण । प्रेमें वोसंडे अंतःकरण । विसरे देहगेहांची आठवण । तेथें प्रत्यवाय जाण बाधीना ॥३॥ जैसें माझे कथेचें श्रवण । तैसेंचि माझें हृदयीं स्मरण । तेथें प्रत्यवाय न रिघे जाण । येथून बोळवण त्याची झाली ॥४॥ करितां मत्कथाश्रवण । लोपल्या कोटिकर्माचरण । प्रत्यवाय न बाधी जाण । हा प्रताप पूर्ण मत्कथेचा ॥५॥ (संमतिश्र्लोक) मत्कर्म कुर्वतां पुसां कर्मलोपो भवेद्यदि । तत्कर्म तेषां कुर्वन्ति तिस्त्रः कोट्यो महर्षयः । (अर्थ) माझी करितां सप्रेम भक्ती । भक्तांचीं नित्यकर्में जैं राहती । तेतीस कोटी ऋषिमहंतीं । संपूर्ण करिती कर्में त्यांचीं ॥६॥ एवढें मत्कथेचें महिमान । माझें करितां कीर्तन पूजन । तेथें प्रत्यवायाचें तोंड कोण । संमुख वदन दावूं न शके ॥७॥ हो कां पूर्ण विरक्त नर । कां माझे सेवेसी जो तत्पर । तेथ कर्म बापुडें किंकर । हें स्वयें श्रीधर बोलिला ॥८॥ कर्में करितां स्वधर्मस्थितीं । उद्धवा आहे माझी प्राप्ती । ते मी सांगेन तुजप्रती । यथानिगुती अवधारीं ॥९॥
एकनाथी भागवत - श्लोक १० वा
स्वधर्मस्थो यजन्यज्ञैरनाशीः काम उद्धव । न याति स्वर्गनरकौ, यद्यन्यन्न समाचरेत् ॥१०॥
गृहस्थाश्रमीं स्वधर्मस्थिती । जरी विचरेना ’अन्यगती’ । तरी येथेंचि लाहे विरक्ती सुनिश्चितीं उद्धवा ॥११०॥ अन्यगतींचें विचरण । तें तूं म्हणशील कोण । ऐक त्याचेंही लक्षण समूळ खूण सांगेन ॥११॥ परद्रव्य-परदारा-रती । परापवादाची वदंती । ही नांव गा ’नारकी गती’ । जाण निश्चितीं उद्धवां ॥१२॥ दिविभोगाचेनि श्रवणें । ज्याच्या मनाचें बैसे धरणें । कर्में तदनुकूल करणें । तैं स्वर्गा भोगणें अलोट ॥१३॥ या जाण दोन्ही ’अन्यगती’ । यांतूनि काढूनियां वृत्ती । यज्ञादिकीं मज यजिती । तैं नैराश्यस्थिती नित्यनैमित्यें ॥१४॥ तैं न पडे स्वर्गीचें पेणें । न घडे नरकासी जाणें । येचि लोकीं विरक्त होणें । तेंचि बोलणें हरि बोले ॥१५॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ११ वा
अस्मिंल्लोके वर्तमानः, स्वधर्मस्थोऽनघः शुचिः । ज्ञान विशुद्धमाप्नोति, मद्भक्तिं वा यदृच्छया ॥११॥
असतां ये लोकीं वर्तमान । ऐसें करितां स्वधर्माचरण । होय पुण्यपापांचें निर्दळण । निर्मळत्वें जाण तो अतिपवित्र ॥१६॥ तेथ निरसोनि भवभान । प्रकाशे माझें शुद्ध ज्ञान । कां सप्रेम माझें भजन । ’पराभक्ति’ जाण तो लाहे ॥१७॥ जे भक्तीमाजीं मी आपण । सदा होय भक्ताअधीन । तेथ मोक्षासहित ज्ञान । येऊनि आपण पायां लागे ॥१८॥ ऐक ज्ञानाचा परिपाक । संसारा नांव ’महादुःख’ । मोक्ष तो म्हणे ’परमसुख’ । मद्भक्त देख दोनी न मनी ॥१९॥ सप्रेम करितां माझें भजन । नाठवे भवभयबंधन । तेथ मोक्षासी पुसे कोण । मद्भक्तां भक्तीचा पूर्ण उल्हास ॥१२०॥ ज्यातें म्हणती ’महादुःख’ । तें भक्तांसी भगवद्रूप देख । ज्यातें म्हणती ’परमसुख’ । तेंही आवश्यक भगवंत ॥२१॥ यापरी भक्त माझ्या भजनीं । विसरला सुखदुःखें दोनी । मी एकु भगवंतूवांचूनी । आन त्रिभुवनीं देखेना ॥२२॥ ऐशी माझी भक्ति पूर्ण । साधूनि आणितां न ये जाण । जैं मी भगवंत होय प्रसन्न । तैं यदृच्छा जाण हे भक्ति लाभे ॥२३॥ मी कैसेनि होय प्रसन्न । ऐसें कल्पील तुझें मन । तेथ नरदेह गा कारण । माझे प्रसन्नपण व्हावया ॥२४॥
एकनाथी भागवत - श्लोक १२ वा
स्वर्गिणोऽप्येतमिच्छंति, लोकं निरयिणस्तथा । साधकं ज्ञानभक्तिम्यामुभयं तदसाधकम् ॥१२॥
ज्यांसी स्वर्गभोगाची अति गोडी । जिंहीं अमरत्वाची उभविली गुढी । जे पडले स्वर्गाचे बांदवडीं । ते वांछिती आवडीं नरदेहातें ॥२५॥ नरकयातना महाघोर । जिंहीं भोगिला भोग थोर । ते मनुष्यदेहातें नर । अतिसादर वांछिती ॥२६॥ नरदेह परम पावन । जो भक्तिज्ञानाचें आयतन । जेणें साधे ब्रह्मज्ञान । तो धन्य धन्य नरदेह ॥२७॥ जेणें नरदेहें जाण । निःशेष खुंटे जन्ममरण । जेणें जीव पावे समाधान । स्वानंदघन स्वयें होय ॥२८॥ ज्या नरदेहाचे संगतीं । होय अविद्येची निवृत्ती । लाभे भगवत्पदप्राप्ती । हे विख्यात ख्याती नरदेहीं ॥२९॥ ज्या नरदेहाची प्राप्ती । प्राणिमात्र वांछिती । प्राणी बापुडे ते किती । स्वयें प्रजापती नरदेह वांछी ॥१३०॥ ऐसें नरदेहाचें श्रेष्ठपण । येथ साधे भक्तिविज्ञान । परी भक्तिज्ञानास्तव जाण । मनुष्यपण साधेना ॥३१॥
एकनाथी भागवत - श्लोक १३ वा
न नरः स्वर्गतिं कांक्षेन्नारकीं वा विचक्षणः । नेमं लोकं च कांक्षेत, देहावेशात्प्रमाद्यति ॥१३॥
झालिया नरदेहाची प्राप्ती । अधर्में होय नरकगती । कां संचितां पुण्यसंपत्ती । तेणें स्वर्गप्राप्ती अनिवार ॥३२॥ स्वर्गें होय पुनरावृत्ती । नरकीं घोर दुःखप्राप्ती । म्हणूनि सांडोनि दोंहीचीही प्रीती । नरदेहीं आसक्ती धरुं म्हणती ॥३३॥ मनुष्यदेहाची आवडी । तेचि देहबुद्धि रोकडी । जेथ कामक्रोधांची जोडी । प्रमाद कोडी क्षणक्षणां ॥३४॥ स्वर्ग नरक इहलोक । यांची प्रीती सांडूनि देख । साधावें गा आवश्यक । ज्ञान चोख कां निजभक्ती ॥३५॥ ज्ञान साधावयालागीं जाण । कष्टावें न लगे गा आपण । सप्रेम करितां माझें भजन । दवडितां ज्ञान घर रिघे ॥३६॥ गव्हांची राशी जोडल्या हातीं । सकळ पक्वान्नें त्याचीं होतीं । तेवीं आतुडल्या माझी भक्ती । ज्ञानसंपत्ती घर रिघे ॥३७॥ द्रव्य झालिया आपुले हातीं । सकळ पदार्थ घरास येती । तेवीं जोडल्या माझी भक्ती । भुक्तिमुक्ति होती दासी ॥३८॥ म्हणती करितां भगवद्भक्ती । विघ्नें छळावया आड येती । तेथें मी सुदर्शन घेऊन हातीं । राखें अहोरातीं निजभक्तां ॥३९॥ पक्ष्याचेनि नामोच्चारें । म्यां वेश्या तारिली चमत्कारें । पाडूनि विघ्नांचें दातौरें । म्यां व्यभिचारें उद्धरिली ॥१४०॥ यालागीं नरदेह पावोन । जो करी माझें भजन । तोचि संसारीं धन्य धन्य । उद्धवा जाण त्रिशुद्धी ॥४१॥ भावें करितां माझे भक्तीसी । भाविका उद्धरीं मी हृषीकेशी । जे चढले ज्ञानाभिमानासी । ते म्यां यमासी निरविले ॥४२॥ साधितां माझी भक्ति कां ज्ञान । ज्यासी चढे ज्ञानाभिमान । तो म्यां आपुलेनि हातें जाण । दीधला आंदण महादोषां ॥४३॥ उद्धवा तूं ऐसें म्हणशी । ’ते कां दीधले यमहातेशी’ । तो जाचूनियां महादोषियांसी । ज्ञानाभिमानासी सांडवी ॥४४॥ यालागीं सांडूनि देहाभिमान । भावें करितां माझें भजन । पूर्वील साधु सज्ञान । नरदेहें जाण मज पावले ॥४५॥
एकनाथी भागवत - श्लोक १४ वा
एतद्विद्वान्पुरा मृत्योरभवाय घटेत सः । अप्रमत्त इदं ज्ञात्वा, मर्त्यमप्यर्थसिद्धिदम् ॥१४॥
केवळ अस्थि चर्म मूत्र मळ । पाहतां देहो अतिकश्मळ । परी ब्रह्म परिपूर्ण निश्चळ । हें निर्मळ फळ येणें साधे ॥४६॥ ऐसे नरदेहाचें कारण । जाणोनि पूर्वील सज्ञान । सांडोनियां देहाभिमान । ब्रह्मसमाधान पावले ॥४७॥ देह निंद्य म्हणोनि सांडावा । तरी एवढा लाभ हारवावा । वंद्य म्हणोनि प्रतिपाळावा । तैं नेईल रौरवा निश्चित ॥४८॥ देह सांडावा ना मांडावा । येणें परमार्थचि साधावा । तें सावधान ऐक उद्धवा । गुप्त निजठेवा सांगेन ॥४९॥ जेणें देहें वाढे भवभावो । तेणेंचि देहेंकरीं पहा हो । होय संसाराचा अभावो । अहंभावो सांडितां ॥१५०॥ सांडावया देहाभिमान । पूर्वील साधु सज्ञान । होऊनि नित्य सावधान । ब्रह्मसंपन्न मद्रूपें ॥५१॥ नरदेहें ब्रह्मप्राप्ती । ऐसें मानूनि निश्चितीं । म्हणसी विषयभोगांचे अंतीं । ब्रह्मस्थिती साधीन ॥५२॥ ऐसें विश्वासतां आपण । रोकडी आली नागवण । देहासवें लागलें मरण । हरिहरां जाण टळेना ॥५३॥ एवं देहाचें अनिवार्य मरण । तें केव्हां येईल न कळे जाण । यालागीं पूर्वीच आपण । निजस्वार्थ जाण साधावा ॥५४॥ धरितां निजदेहाची गोडी । अवचितां आदळे यमधाडी । बुडे निजस्वार्थाची जोडी । तें निजनिवाडीं हरि सांगे ॥५५॥
एकनाथी भागवत - श्लोक १५ वा
छिद्यमानं यमैरेतैः, कृतनीडं वनस्पतिम् । खगः स्वकेतमुत्सृज्य, क्षेमं याति ह्यलम्पटः ॥१५॥
जेवीं कां वृक्षाचे अग्रीं नीड । पक्षी करुनि वसे अतिगूढ । तळीं त्याचि वृक्षाचें बूड । छेदिती सदृढ निर्दय नर ॥५६॥ तें देखोनि वृक्षच्छेदन । पक्ष्यें सांडोनि गृहाभिमान । पळाल्या पाविजे कल्याण । राहतां मरण अचूक ॥५७॥ त्या वृक्षाचिया ऐसें जाण । देहासवें लागलें मरण । तेथें जीवासी राहतां जाण । दुःख दारुण अनिवार ॥५८॥
एकनाथी भागवत - श्लोक १६ वा
अहोरात्रैश्छिद्यमानं, बुद्धावायुर्भयवपेथुः । मुक्तसङगः परं बुद्धवां, निरीह उपशाम्यति ॥१६॥
अहोरात्र आयुष्यभंग । कळिकाळाचा सवेग वेग । हां जाण नीच नवा रोग । अंगीं साङग लागला ॥५९॥ काळें काळ वयसा खातु । हा देखोनि आयुष्याचा घातु । जाणोनि नरदेहाचा पातु । होय अनासक्तु देहगेहां ॥१६०॥ जाणोनि देहाचें क्षणिकपण । त्यागावया देहाभिमान । साधावया भक्तिज्ञान । अतिसावधान जो होय ॥६१॥ न सांडितां देहाभिमान । अंगीं आदळे मरण । तेणें भयें कंपायमान । वैराग्य पूर्ण स्वयें धरी ॥६२॥ वैराग्ययुक्त करितां भक्ती । होय देहाभिमानाची निवृत्ती । तैं घर रिघे ज्ञानसंपत्ती । पायां लागती मुक्ती चारी ॥६३॥ ऐशी झालिया निजात्मप्राप्ती । सहजेंचि राहे प्रवृत्ती । निवृत्तीसी होय निवृत्ती । संसाराची शांती स्वयें होय ॥६४॥ ऐसे नरदेहा येऊनि देख । पुरुष पावले ’परमसुख’ । हें न साधिती जे मूर्ख । त्यांसी देवो देख निंदित ॥६५॥
एकनाथी भागवत - श्लोक १७ वा
नृदेहमाद्यं सुलभं सुदुर्लभं, प्लवं सुकल्पं गुरुकर्णधारम् । मयानुकूलेन नभस्वतेरितं, पुमान् भवाब्धिं न तरेत्स आत्महा ॥१७॥
चौर्याूयशीं लक्ष जीवयोनी । त्यांत मनुष्यदेहावांचूनी । अधिकारी ब्रह्मज्ञानीं । आन कोणी असेना ॥६६॥ जेणें देहें होय माझी प्राप्ती । यालागीं ’आद्य देहो’ यातें म्हणती । याची दुर्लभ गा अवाप्ती । भाग्यें पावती नरदेह ॥६७॥ ’सदृढ’ म्हणजे अव्यंग । ’अविकळ’ म्हणजे सकळ भाग । नव्हे बहिरे मुके अंध पंग । सर्वांगें साङग संपूर्ण ॥६८॥ भरतखंडीं नरदेहप्राप्ती । हे परम भाग्याची संपत्ती । तेथही विवेकु परमार्थी । त्याचा वशवर्ती मी परमात्मा ॥६९॥ मी परमात्मा जेथ वशवर्ती । तेथ सुरनरांचा केवा किती । परी हा देह न लभे पुढती । दुर्लभ प्राप्ती नरदेहा ॥१७०॥ जोखितां पुण्यपाप समान । तैं नरदेहाची प्राप्ती जाण । तें पुढती पावावया आपण । जोखूनि कर्माचरण कोणी न करी ॥७१॥ पुण्य झालिया अधिक । स्वर्ग भोगणें आवश्यक । पापाचें वाढल्या तुक । भोगावे नरक अनिवार ॥७२॥ ऐशी कर्माची गति गहन । एथ काकतालीयन्यायें जाण । अचवटें लाभे माणुसपण । भवाब्धितारण महातारुं ॥७३॥ ’सुलभ’ म्हणिजे अविकळ । ’सकल्प’ म्हणिजे विवेकशीळ । यासी वागविता केवळ । नावाडा अति कुशळ गुरु कर्णधार ॥७४॥ कानीं निजगुज उपदेशिता । यालागीं गुरु ’कर्णधार’ म्हणती तत्त्वतां । कानीं धरितांचि उद्धरी भक्तां । यालागीं सर्वथा गुरु कर्णधार ॥७५॥ भवाब्धीमाजीं नरदेह तारुं । तेथ सद्गुरु तोचि कर्णधारु । त्यासी अनुकूल वायु मी श्रीधरु । भवाब्धिपरपारु पावावया ॥७६॥ कैसा गुरु कर्णधार कुशळ । आवर्त खळाळ आंदोळ । चुकवूनि विकल्पाचे कल्लोळ । साम्यें पाणिढाळ सवेग काढी ॥७७॥ लावूनि विवेकाचें आवलें । तोडिती कर्माकर्मांचीं जळें । भजनशिडाचेनि बळें । नाव चाले सवेग ॥७८॥ कामक्रोधादि महामासे । तळपती घ्यावया आमिषें । त्या घालूनि शांतिचेनि पाशें । तारुं उल्हासें चालवी ॥७९॥ ठाकतां सारुप्यादि बंदरें । तारुवामाजीं अतिगजरें । लागलीं अनुहाताचीं तुरें । जयजयकारें गर्जती ॥१८०॥ नेतां सलोकतेचे पेंठे । तारुं उलथेल अवचटें । लावितां समीपतेचे वाटे । तारुं दाटे दोंही सवां ॥८१॥ करावें सरुपतेमाजीं स्थिरु । तंव तो दाटणीचा उतारु । ऐसा जाणोनियां निर्धारु । लोटिलें तारुं सायुज्यामाजीं ॥८२॥ ते धार्मिकाची धर्मपेंठ । नाहीं सुखसारा खटपट । वस्तु अवघीच चोखट । घ्यावी एकवट संवसाटी ॥८३॥ ऐसें दुर्लभ नरदेहाचें तारुं । जेथ मी श्रीगुरुरुपें कर्णधारु । येणें न तरेच जो संसारु । तो जाणावा नरु आत्महंता ॥८४॥ नरदेह वेंचिलें विषयांसाठीं । पुढें नरक भोगावया कल्पकोटी । तरी आपुलेनि हातें निजपोटीं । शस्त्र दाटी स्वयें जेवीं ॥८५॥ परपारा अवश्य आहे जाणें । तेणें नाव फोडूनि भाजिजे चणे । कां पांघरुणें जाळूनि तापणें । हिंवाभेणें सुज्ञांनीं ॥८६॥ तैसें येथ झालें गा साचार । थित्या नरदेहा नागवले नर । पुढां दुःखाचे डोंगर । अतिदुस्तर वोढवले ॥८७॥ सकळ योनीं विषयासक्ती । सर्वांसी आहे निश्चितीं । नरदेहीं तैशीच विषयस्थिती । तैं तोंडीं माती पडली कीं ॥८८॥ पावोनि श्रेष्ठ नरशरीर । जो नुतरेचि संसारपार । तो आत्महत्यारा नर । सत्य साचार उद्धवा ॥८९॥ कोटी ब्रह्महत्या-गोहत्यांसी । प्रायश्चित्त आहे शास्त्रार्थेंसीं । परी आत्महत्या घडे ज्यासी । प्रायश्चित्त त्यासी असेना ॥१९०॥ जो आत्महत्या करुनि निमाला । तो मरतांचि नरकासी गेला । प्रायश्चित्तासी कोण आहे उरला । मा शास्त्रार्थें बोला बोलावें ॥९१॥ अमृत विकूनि कांजी प्याला । तैसा नरदेहीं भोगु भोगविला । हा थोर नाड जीवासी झाला । विसरोनि आपुला निजस्वार्थ ॥९२॥ लाहोनि उत्तम शरीर । व्यर्थ विषयासक्तीं नर । नरकीं बुडाले अपार । हें शार्ङगधर बोलिला ॥९३॥ असोत या मूर्खांचिया गोठी । ऐक उत्तमांची हातवटी । जे वेदार्थपरिपाठीं । निजहितदृष्टी सावध ॥९४॥ अतिविरक्त जे स्वभावें । तिंहीं काय कर्तव्य करावें । कोणा अर्थातें त्यजावें । तेंचि देवें सांगिजे ॥९५॥
एकनाथी भागवत - श्लोक १८ वा
यदारम्भेषु निर्विण्णो, विरक्तः संयतेन्द्रियः । अभ्यासेनात्मनो योगी, धारयेदचलं मनः ॥१८॥
जो कर्मारंभींच विरक्त । फळाशा नातळे ज्याचें चित्त । मज निजमोक्ष व्हावा येथ । हेंही पोटांत स्मरेना ॥९६॥ खडतर वैराग्याची दृष्टी । इंद्रियांसी विषयांची गोष्टी । करुंचि नेदी महाहटी । धारणा नेहटीं दृढ राखे ॥९७॥ करुनियां श्रवण मनन । माझ्या स्वरुपाचें अनुसंधान । अखंड करी निदिध्यासन । तिळभरी मन ढळों नेदी ॥९८॥ धरोनि धारणेचें बळ । स्वरुपीं मन अचंचळ । अणुभरी होऊं नेदी विकळ । राखे निश्चळ निजबोधें ॥९९॥ एकाकी मन पाहें । स्वरुपीं कैसें निश्चळ होये । त्या अभ्यासाचे उपाये । स्वयें सांगताहे श्रीकृष्ण ॥२००॥
एकनाथी भागवत - श्लोक १९ वा
धार्यमाणं मनो यर्हि, भ्राम्यदाश्वनवस्थितम् । अतेन्द्रितोऽनुरोधेन, मार्गेणात्मवशं नयेत् ॥१९॥
स्वरुपीं लावितां अनुसंधान । जरी निश्चळ नव्हे मन । न सांडी आपुला गुण । चंचळपण स्वभावें ॥१॥ साधक आळसें विकळे । कां आठवी विषयसोहळे । तैं स्वरुपींहूनि मन पळे । निज चंचळें स्वभावें ॥२॥ तेथें नेहटूनि आसन । स्वयें होऊनि सावधान । स्मरोनि सद्गुरुचे चरण । स्वरुपीं मन राखावें ॥३॥ नेदितां विषयदान । हटावलें क्षोभे मन । तरी न सांडोनि अनुसंधान । द्यावें अन्नपान विधानोक्त ॥४॥ (आशंका) ॥ ’सर्पा पाजिलें पीयूष । तेंचि परतोनि होय विष । तेवीं मनासी देतां विषयसुख । अधिक देख खवळेल’ ॥५॥ तरी ऐसें द्यावें विषयदान । जेणें आकळलें राहे मन । तेचि अर्थीचें निरुपण । स्वयें नारायण सांगत ॥६॥
एकनाथी भागवत - श्लोक २० वा
मनोगतिं न विसृजेज्जितप्राणो जितेन्द्रियः । सत्त्वसंपन्नया बुद्ध्‌या, मन आत्मवशं नयेत् ॥२०॥
मोकळें न सोडून मन । न सोडूनि अनुसंधान । करावें अन्नपानशयन । हें विषयदान निजहिता ॥७॥ साधकें साधूनि आपण । जरी जिंतिले इंद्रियप्राण । तरी मोकळें सोडूं नये मन । स्वरुपीं नेहटून राखावें ॥८॥ जो मनासी विश्वासला । तो कामक्रोधीं नागवला । संकल्पविकल्पीं लुटिला । विसंचिला महामोहे ॥९॥ जाणोनि मनाचें महाबळ । त्यासी विवेक द्यावा मोकळ । तो हालों नेदी केवळ । करी निश्चळ निजांगें ॥२१०॥ मनाविवेकाचे उभयसंधीं । सत्त्वसंपन्न होय बुद्धी । ते विषयांचे कंद छेदी । तोडी उपाधी सविकार ॥११॥ मन जेथ जेथ पळोनि जाये । तेथ तेथ विवेक उभा राहे । मग सत्त्वबुद्धीचेनि साह्यें । मोडी पाये मनाचे ॥१२॥ ऐसें मनाचें खुंटलिया बळ । मग स्वरुपीं होय निश्चळ । जेवीं जळगार केवळ । ठाके गंगाजळ वस्तीसी ॥१३॥ यापरी स्वरुपीं मन । स्वयें पावे समाधान । तोचि योग परम पावन । समाधान जीवशिवां ॥१४॥ जीवपरमात्म्याची एकात्मता । तोच ’परमयोग’ तत्त्वतां । येचिविखींची कथा । अश्वदृष्टांता हरि सांगे ॥१५॥
एकनाथी भागवत - श्लोक २१ वा
एष वै परमो योगो, मनसः संग्रहः स्मृतः । हृदययज्ञत्वमन्विच्छन्, दम्यस्येवार्वतो मुहुः ॥२१॥
जैसा वारु उपलाणी । वश्य करी अश्वसाहणी । मागें तरटांचा कर झणाणी । पुढें राखे नेहटुनी रागबागा ॥१६॥ तेथ जें जें पाऊल वोजा करी । तेथ मान दे जीजीकारीं । जेथ फुटोनि पडे बाहेरी । तेथ तरट मारी सवर्म ॥१७॥ जेथ हटावला न सांडी खोडी । ते ठायीं दे मोकळवाडी । परी निःशेष पीडी ना सोडी । ऐसा पडिपाडीं राखत ॥१८॥ दमनीं देखोनि अत्यादरु । स्वामीहृदय जाणे वारु । आणि वारुवाचें अभ्यंतरु । कळे साचारु स्वामीसी ॥१९॥ ऐसें उभयहृदय-ऐक्ययोगें । वारु न धरितां रागबागें । अडणें उडणें सांडी वेगें । मग नाचों लागे मोकळा ॥२२०॥ ऐसें वश्य केलिया अश्वातें । मग कर्त्याचिया मनोगतें । वारु नाचे काचेनि सुतें । यापरी मनातें दमावें ॥२१॥ मनोजयो कीजे आपण । तोचि ’परमयोग’ कारण । हेंचि मागिले श्लोकीं निरुपण । तुज म्यां संपूर्ण सांगितलें ॥२२॥ ’नृदेहमाद्यं’ या श्लोकाचे अंतीं । कर्मवैराग्यद्वारा मुक्ती । आतां सांगितली हे स्थिती । उत्तमगतीं अभ्यासें ॥२३॥ मुख्यतः सांख्ययोगें माझी प्राप्ती । तें मी सांगेन तुजप्रती । मिथ्या संसाराची स्फूर्ती । ब्रह्मसंविती साचार ॥२४॥ हें ज्ञानगहन निरुपण । तुज मी सांगेन गुह्य ज्ञान । जें असोनि त्रिगुणीं वर्तमान । अलिप्त जाण गुणकार्या ॥२५॥ ’तुज मी सांगेन गुह्य ज्ञान’ । हें ऐकोनि देवाचें वचन । उद्धव स्वयेंचि झाला कान । अतिसावधान श्रवणार्थी ॥२६॥ देखोनि उद्धवाचा अत्यादरु । आर्तचित्तचकोरचंद्रु । निजज्ञानगुणसमुद्रु । काय यादवेंद्रु बोलिला ॥२७॥
एकनाथी भागवत - श्लोक २२ वा
सांख्येन सर्वभावानां, प्रतिलोमानुलोमतः । भवाप्ययावनुध्यायेन्मनो यावत्प्रसीदति ॥२२॥
जें सृष्टीपूर्वीं अलिप्त । तेंचि सृष्टिउदयीं सृष्टिआंत । महत्तत्त्वादि देहपर्यंत । तत्त्वीं अनुगत तेचि वस्तु ॥२८॥ आणि सृष्टीच्या स्थितिविशेषीं । गुणकार्यातें तेंचि प्रकाशी । शेखीं गुणकार्यातें तेंचि ग्रासी । उरे अवशेषीं ते वस्तु ॥२९॥ नग न घडतां सोनेंचि साचें । नग घडवितां सोनेंपण न वचे । नग मोडितां सोन्याचे । घडामोडीचें भय नाहीं ॥२३०॥ मेघापूर्वी शुद्ध गगन । मेघा सबाह्य गगन जाण । मेघ विराल्या गगनीं गगन । अलिप्त जाण संचलें ॥३१॥ तेवीं उत्पत्तिस्थितिप्रळयांतीं । वस्तु संचली अलिप्तस्थितीं । तेहीविखींची उपपत्ती । उद्धवा तुजप्रती सांगेन ॥३२॥ कुलाल जें जें भांडें घडित । त्यासी मृत्तिका नित्य व्याप्त । तेवीं जें जें तत्त्व उपजत । तें तें व्यापिजेत वस्तूनें ॥३३॥ सागरीं जे जे उपजे लहरी । तिसी जळचि सबाह्यांतरीं । तेवीं महत्तत्त्वादि देहवरी । सबाह्याभ्यंतरीं चिन्मात्र ॥३४॥ हो कां जो जो पदार्थ निफजे । तो आकाशें व्यापिजे सहजें । तेवीं जें जें तत्त्व उपजे । तें तें व्यापिजे चैतन्यें ॥३५॥ अनुलोभें पाहतां यापरी । वस्तूवेगळें तिळभरी । कांहीं न दिसे बाहेरी । निजनिर्धारीं विचारितां ॥३६॥ पृथ्वीपासूनि प्रकृतीवरी । लयो पाहतां प्रतिलोमेंकरीं । जेवीं जळगारा जळाभीतरीं । तेवीं लयो चिन्मात्रीं तत्त्वांचा ॥३७॥ प्रकृत्यादि तत्त्वें प्रबळलीं । विकारोनि लया गेलीं । वस्तु अलिप्तपणें संचली । नाहीं माखली अणुमात्र ॥३८॥ एवं उत्पत्तिस्थितिप्रळयांत । वस्तु अविनाशी अलिप्त । नित्य शुद्ध बुद्ध मुक्त । जाण निश्चित उद्धवा ॥३९॥ ऐशा वस्तूच्या ठायीं भवजल्प । तो जाण पां मिथ्या आरोप । जेवीं दोराअंगीं सर्प । वृथा भयकंप भ्रांतासी ॥२४०॥ सर्प दवडोनि दोर शुद्ध । करावा ऐसा नाहीं बाध । एकला एक परमानंद । ऐसें गोविंद बोलिला ॥४१॥ ऐशिये वस्तूच्या ठायीं जाण । मन विसरे मनपण । येणें साधनें पैं जाण । होय ब्रह्म पूर्ण साधकु ॥४२॥ हें परम अगाध साधन । ज्यासी नाटोपे गा जाण । त्याचें निश्चळ व्हावया मन । सुगम साधन देवो सांगे ॥४३॥
एकनाथी भागवत - श्लोक २३ वा
निर्विण्णस्य विरक्तस्य, पुरुषस्योक्तवेदिनः । मनस्त्यजति दौरात्म्यं, चिन्तितस्यानुचिन्तया ॥२३॥
जन्ममरणांचें महाआवर्त । भोगितां वैराग्यें अतिसंतप्त । अतएव विषयीं विरक्त । जैसें विषयुक्त परमान्न ॥४४॥ मघमघीत अमृतफळ । त्यावरी सर्पें घातली गरळ । तेवीं विषयमात्रीं सकळ । देखे केवळ महाबाधा ॥४५॥ ऐसेनि विवेकें विवेकवंत । श्रद्धापूर्वक गुरुभक्त । गुरुनें सांगितला जो अर्थ । तो हृदयांत विसरेना ॥४६॥ गुरुनें बोधिला जो अर्थ । तो सदा हृदयीं असे ध्यात । चित्तीं चिंतिलाचि जो अर्थ । तोचि असे चिंतित पुनःपुनः ॥४७॥ करितां प्रत्यग्‌वृत्तीं चिंतन । संकल्प विकल्प सांडी मन । त्यजोनियां देहाभिमान । ब्रह्मसंपन्न स्वयें होय ॥४८॥ झालिया ब्रह्मसंपन्न । स्वरुपीं लीन होय मन । हाही एक उपावो जाण । न ठाके तरी आन अवधारीं ॥४९॥
एकनाथी भागवत - श्लोक २४ वा
यमादिभिर्योगपथैरान्वीक्षिक्या च विद्यया । ममार्चोपासनाभिर्वा, नान्यैर्योग्यं स्मरेन्मनः ॥२४॥
त्यजोनियां सकळ भोग । यमनियमेंसीं योगमार्ग । आसनस्थ होऊनि चांग । दे मुद्रा साङग ’आधारीं’ ॥२५०॥ तेव्हां अपान ऊर्ध्वमुखें वाढे । जों वरता ’स्वाधिष्ठाना’ चढे । प्राण प्राणायामें अडे । तो मागुता मुरडे नाभिस्थाना ॥५१॥ सम होतां प्राणापान । पिंडब्रह्मांडाचें शोधन । स्वयें वायु करी गा आपण । मलक्षालन शरीरीं ॥५२॥ कफ पित्त दोन्ही खाये । नाडींतें शोधीत जाये । जुने संचित मल पाहें । तेही लवलाहें निर्दळी ॥५३॥ नवल वायूचें प्रबळ बळ । पिंडब्रह्मांडींचे सकळ मळ । धोऊनि करी गा निर्मळ । पवित्रता केवळ महायोगें ॥५४॥ तेथें प्रगटे रोगाची परवडी । महाविघ्नांची पडे उडी । धांवती विकल्पाच्या कोडी । सिद्धींची रोकडी नागवण पावे ॥५५॥ इतुकीं अंगीं आदळतां जाण । साधक न सांडी जैं आंगवण । तैं सम होती प्राणापान । सत्य जाण उद्धवा ॥५६॥ प्राणापानांच्या मिळणीं । शक्ति चेतवे कुंडलिनी । ते प्राणापानांतें घेउनि । सुषुम्नास्थानीं प्रवेशे ॥५७॥ ते आद्यशक्ति अचाट । चढे पश्चिमेचा महाघाट । तेथें षड्‌चक्रांचा कडकडाट । पूर्वीच सपाट पवनें केला ॥५८॥ कुंडलिनी चालतां वाटा । चुकल्या आधिव्याधींच्या लाटा । बुजाल्या विकल्पांच्या वाटा । महाविघ्नांच्या झटा बाधूं न शकती ॥५९॥ साधितां उल्हाटशक्तीचे उलट । उघडे ब्रह्मरंघ्रींचें कपाट । तंव लोटले सहस्त्रदळाचे पाट । अतिचोखट चंद्रामृत ॥२६०॥ तें प्राशूनि कुंडलिनी बाळा । संतोषें सांडी गरळा । ते शरीरीं वोतली कळा । तेणें पालटला देहभाव ॥६१॥ शरीराकारें वोतिली कळा । तेणें देहो दिसे अतिसोज्जवळा । ना तो ब्रह्मरसाचा पुतळा । कीं उमलला कळा शांतिसुखाचा ॥६२॥ जीवाचें जीवन मुसावलें । कीं ब्रह्मविद्येसी फळ आलें । ना ते चैतन्या कोंब निघाले । तैसे शोभले अवयव ॥६३॥ त्या देहाचेनि लाघवें । जगाच्या डोळां सामावे । जीवामाजीं वावरों पावे । निजस्वभावें सबाह्य ॥६४॥ तो पवनाची करोनि पायरी । सुखें चाले गगनावरी । या नांव परम ’खेचरी’ । सिद्धेश्वरीं बोलिजे ॥६५॥ त्याचिया अंगींचिया दीप्ती । खद्योतप्राय गभस्ती । त्याचें चरणामृत वांछिती । अमरपति इंद्रचंद्र ॥६६॥ क्रमूनि औटपीठ गोल्हाट । भ्रमरगुंफादि शेवट । भेदूनि सोहंहंसाचें पीठ । परमात्मा प्रकट होऊनि ठाके ॥६७॥ हा योगाभ्यासें योग गहन । अवचटें कोणा साधे जाण । हा मार्ग गा अतिकठिण । स्वयें श्रीकृष्ण बोलिला ॥६८॥ हेंचि मानतें श्रीकृष्णनाथा । तरी आन साधन न सांगता । हा मूळश्लोकार्थ पाहातां । कळेल तत्त्वतां साधूंसी ॥६९॥ हा ऐकतां अतिगोड वाटे । परी करितां काळीज फाटे । तरी न साधेचि महाहटें । येथ ठकले लाठे सुरनर ॥२७०॥ असो हें अत्यंत कठिण । तुज मी सांगेन गा आन । ’आन्वीक्षिकी’ विद्या जाण । त्वंपदशोधनविवेकु ॥७१॥ तत्पदाहूनि वेगळा । पांचभौतिक तत्त्वांचा गोळा । चुकोनि व्यापका सकळा । कोठें निपजला एकदेशी ॥७२॥ अनादि मायाप्रवाहयोगें । तन्मात्राविषयसंगें । मनाचेनि संकल्पपांगें । वेगळें सवेगें मानलें ॥७३॥ मनें मानिला जो भेदु । त्यासी करावा अभेदबोधु । येचि अर्थीं स्वयें गोविंदु । विवेक विशदु दाखवी ॥७४॥ पांचभौतिक शरीर खरें । तेथ पृथ्वी प्रत्यक्ष जळीं विरे । पृथ्वीचा गंध जळीं भरे । तैं पृथ्वी सरे निःशेष ॥७५॥ त्या जळाचा जळरसु । शोधुनि जैं घे हुताशु । तैं जळाचा होय र्हा सु । विरे निजनिःशेषु तेजतत्त्वीं ॥७६॥ त्या तेजाचें कारणरुप । गिळी वायूचा पूर्ण प्रताप । तेव्हां तेजाचें मावळे स्वरुप । वायूची झडप लागतां ॥७७॥ त्या वायूचा स्पर्शगुण । नेतां गगनें हिरुन । तेव्हां वायूचें नुरे भान । राहे मुसावोन गगनचि ॥७८॥ केवळ गगना नुरे उरी । तें गुणकार्येंसीं रिघे अहंकारीं । अहंकारु रिघे मायेमाझारीं । माया परमेश्वरीं मिथ्या होय ॥७९॥ रात्रि आपुलिया प्रौढीं । आंधारातें वाढवी वाढी । तेथ नक्षत्रें खद्योत कोडी । मिरविती गाढीं निजतेजें ॥२८०॥ ते रात्रि येतां सूर्यापुढें । स्वकार्येंसीं सगळी उडे । पाहों जातां मागेंपुढें । कोणीकडे असेना ॥८१॥ तेवीं परमेश्वरीं माया । कार्यकारणेंसीं गेली वायां । मिथ्यात्वेंचि न ये आया । नुरेचि दिसावया मागमोसु ॥८२॥ मायाप्रतिबिंबित चैतन्या । आणी ’जीव’ या अभिधाना । ते माया गेलिया जाणा । होय जीवपणा र्हायसु ॥८३॥ बुडालें जीवशिवांचें भान । उडालें मनाचें मनपण । कोंदलें चैतन्यघन । परम समाधान साधकां ॥८४॥ करिताम त्वंपदाचें शोधन । होय तत्पदीं समाधान । हे ’आन्वीक्षिकी विद्या’ जाण । विवेकसंपन्न पावती ॥८५॥ न करितां योगसाधन । न लगे त्वंपदाचें शोधन । याहोनि सुलभ साधन । तुज मी आन सांगेन ॥८६॥ जेथ कष्ट करितां तरी थोडे । परी योगाचे सकळ फळ जोडे । त्वंपदशोधन त्यापुढें । होय बापुडें लाजोनि ॥८७॥ ते माझी गा निजभक्ति । माझ्या रामकृष्णादि ज्या मूर्ती । पूजितां त्या अतिप्रीतीं । मी श्रीपती संतोषें ॥८८॥ तेथें माझें श्रवण माझें कीर्तन । माझें नाम माझें स्मरण । माझें ध्यान माझें भजन । माझें चिंतन सर्वदा ॥८९॥ हृदयीं माझें सदा ध्यान । मुखीं माझें नाम माझें स्तवन । श्रवणीं माझी कथा माझें कीर्तन । करीं माझें पूजन सर्वदा ॥२९०॥ चरणीं प्रदक्षिणा यात्रागमन । अष्टांगीं सर्वदा माझें नमन । ऐसें अनन्य माझें भजन । विनटलेंपण मद्भक्तीं ॥९१॥ ऐसे विनटले जे माझे भजनीं । त्यांसी मी विकलों चक्रपाणी । त्यांवेगळें पढियंतें कोणी । आन त्रिभुवनीं मज नाहीं ॥९२॥ यापरी करितां माझें भजन । न लगे योगादिकांचें स्मरण । मी भक्तिवेगळा श्रीकृष्ण । नातुडें जाण उद्धवा ॥९३॥ अवचटें दैवगतीं येथ । योगियासी जैं घडे दुरित । तैं त्यासी न लगे कर्मप्रायश्चित्त । तेंचि सांगत श्रीकृष्ण ॥९४॥
एकनाथी भागवत - श्लोक २५ वा
यदि कुर्यात् प्रमादेन, योगी कर्म विगर्हितम् । योगेनैव दहेदंहो, न्यायत्तत्र कदाचन ॥२५॥
भक्तासी निंद्य कर्म न घडे । त्यासी मी राखता मागें पुढें । हें आलें गा योग्याकडे । तेथही घडे प्रमादें ॥९५॥ प्रमादें घडलें जें पाप । त्याचा तीव्र अनुताप । जेवीं दावाग्नीं पोळल्या सर्प । तैसा संकप पापासी ॥९६॥ गोमाशी लागतां सिंहासी । तो जेवीं झाडी सर्वांगासी । तेवीं योगी देखोनि पापासी । जो अहर्निशीं अनुतापी ॥९७॥ तेणें होऊनि सावचित्त । योगबळें निजयोगयुक्त । पाप निर्दाळावें समस्त । हेंचि प्रायश्चित्त योगियासी ॥९८॥ हे सांडोनियां योगस्थिती । जैं लावूं धांवे शेणमाती । तैं नागवला गा निश्चितीं । नव्हेचि निष्कृती पापाची ॥९९॥ हृदयीं नाहीं अनुतापवृत्ती । वरिवरी गा शास्त्रोक्तीं । लावूं जातां शेणमाती । नव्हे निवृत्ती पापाची ॥३००॥ माझें क्षणार्ध अनुसंधान । कोटि कल्मषां करी दहन । तेथ इतरांचा केवा कोण । हें स्वयें श्रीकृष्ण बोलिला ॥१॥ ज्याचे अधिकारीं माझें ध्यान । सांडोनियां जाण । प्रायश्चित्त सांगतां आन । लागे दूषण सांगत्यासी ॥२॥ यालागीं मुख्यत्वें जाण । येथ अधिकारचि प्रमाण । येचिविखींचें निरुपण । श्रीनारायण सांगत ॥३॥
एकनाथी भागवत - श्लोक २६ वा
स्वे स्वेऽधिकारे या निष्ठा, सगुणः परिकीर्तितः । कर्मणां जात्यशुद्धानामनेन नियमः कृतः । गुणदोषविधानेन, सङगानां त्याजनेच्छया ॥२६॥
न प्रेरितां शास्त्रें श्रुतीं । विषयीं स्वाभिवक प्रवृत्ती । तिची करावया निवृत्ती । माझी वेदोक्ती प्रवर्तली ॥४॥ एकाएकीं विषयत्यजन । करावया अशक्त जन । त्यासी वेद दावी दोषगुण । त्यागावया जाण विषयांसी ॥५॥ हे माता हे सहोदर । येथ करुं नये व्यभिचार । हे वेद न बोलता अधिकार । तैं यथेष्टाचार विषयांचा ॥६॥ जेथवरी स्त्रीपुरुषव्यक्ती । तेथवरी कामासक्ती । मी नेमितों ना वेदोक्ती । तैं व्यभिचारप्राप्ती अनिवार ॥७॥ सकळ स्त्रिया सांडून । त्यजूनियां इतर वर्ण । सवर्ण स्त्री वरावी आपण । अष्टवर्षा जाण नेमस्त ॥८॥ तिचें वेदोक्त पाणिग्रहण । तेथ साक्षी अग्नि आणि ब्राह्मण । इतर स्त्रियांची वाहूनि आण । स्वदारागमन विध्युक्त ॥९॥ यापरी म्यां सकळ लोक । स्त्रीकामें अतिकामुक । स्वदारागमनें देख । केले एकमुख वेदोक्तीं ॥३१०॥ याचिपरी म्यां अन्नसंपर्क । वेदवादें नेमिले लोक । येरवीं वर्णसंकर देख । होता आवश्यक वेदेंवीण ॥११॥ तो चुकवावया वर्णसंकर । वर्णाश्रमांचा प्रकार । वेद बोलिला साचार । विषयसंचार त्यागावया ॥१२॥ विषयांची जे प्रवृत्ती । तेचि ’अविद्या’ बाधा निश्चितीं । जे विषयांची अतिनिवृत्ती । ती नांव ’मुक्ति’ उद्धवा ॥१३॥ करावया विषयनिवृत्ती । वेदें द्योतिली कर्मप्रवृत्ती । वर्णाश्रमाचारस्थिती । विषयासक्तीच्छेदक ॥१४॥ नित्य नैमित्तिक कर्मतंत्र । नाना गुणदोषप्रकार । वेदें द्योतिले स्वाधिकार । विरक्त नर व्हावया ॥१५॥ स्वकर्में होय चित्तशुद्धी । तेणें वैराग्य उपजे त्रिशुद्धी । वैराग्य विषयावस्था छेदी । गुणकार्यउपाधी रजतम हे ॥१६॥ तेव्हां उरे शुद्ध-सत्त्वगुण । तेथें प्रकटे गुरुभजन । गुरुभजनास्तव जाण । ज्ञान विज्ञान घर रिघे ॥१७॥ पूर्ण करितां भगवद्भक्ति । तैं गुरुभजनीं अधिकारप्राप्ती । सद्गुरुमहिमा सांगों किती । मी आज्ञावर्ती गुरुचा ॥१८॥ गुरु ज्यावरी अनुग्रहो करी । त्यासी मी भगवंत उद्धरीं । आदरें वाऊनियां शिरीं । निजऐश्वर्यावरी बैसवीं ॥१९॥ गुरु परमात्मा परेशु । ऐसा जयाचा विश्वासु । त्याचा अंकिला मी हृषीकेशु । जो जगदीशु जगाचा ॥३२०॥ जेथ मी अंकित झालों आपण । तेथ समाधीसीं ज्ञानविज्ञान । वोळंगे गुरुभक्ताचें अंगण । तेथ केवा कोण सिद्धींचा ॥२१॥ त्या गुरुचें करुनि हेळण । जो करी माझें भजन । तेणें विखेंसीं मिष्टान्न । मज भोजन घातलें ॥२२॥ तोंडीं घास डोईं टोला । ऐसा भजनार्थ तो झाला । तो जाण सर्वस्वें नागवला । वैरी आपला आपणचि ॥२३॥ येथवरी गुरुचें महिमान । माझेनि वेदें द्योतिलें जाण । करुनि विषयनिर्दळण । स्वाधिकारें जन तरावया ॥२४॥ यालागीं ज्यासी जो अधिकार । तो तेणें नुल्लंघावा अणुमात्र । हा वेदें केला निजनिर्धार । स्वकर्में नर तरावया ॥२५॥ तरी म्हणशी कर्मचि पावन । हेंही सर्वथा न घडे जाण । स्वाधिकारेंवीण कर्माचरण । तें अतिदारुण बाधक ॥२६॥ संन्यासी करी गृहस्थधर्म । तें त्यासी वोडवलें अकर्म । गृहस्थ करी करपात्रकर्म । तोचि अधर्म तयासी ॥२७॥ हितासी वोखद घेतां जाण । त्याचें चुकलिया अनुपान ॥ तेंचि अन्यथा होय आपण । पीडी दारुण मरणान्त ॥२८॥ तैसें अनधिकारें करितां कर्म । तेंचि बाधक होय परम । हें वेदें जाणोनियां वर्म । स्वधर्म सुगम नेमिले ॥२९॥ स्वाधिकारें स्वधर्मनिष्ठा । हाचि पुरुषाचा गुण मोठा । तेणें फिटे गुणकर्ममळकटा । प्रिय वैकुंठा तो होय ॥३३०॥ वेदें बोलिला जो गुण । तो अंगीकारावा आपण । वेदें ठेविलें ज्यासी दूषण । तें सर्वथा जाण त्यजावें ॥३१॥ हेंचि गुणदोषलक्षण । करितां वेदविवंचन । गुंतले गा अतिसज्ञान । माझे कृपेवीण वेदार्थ न कळे ॥३२॥ निषेधमुखेंकरितां त्यागु । वेद त्यागवी विषयसंगु । हें वर्म जाणोनि जो चांगु । तो होय निःसंगु महायोगी ॥३३॥ उद्धवा हें वेदतत्त्वसार । तुज म्यां सांगितलें साचार । ज्यालागीं शिणताति सुरनर । ऋषीश्वर तपस्वी ॥३४॥ परी माझे कृपेवीण सर्वथा । हें न ये कोणाचिये हाता । तें तुज म्यां सांगितलें आतां । तुझे हितार्था निजगुह्य ॥३५॥ मागें म्यां केलें निरुपण । गुणदोष देखणें तो दोष जाण । त्याचेंही विशद विवेचन । तुज मीं संपूर्ण सांगितलें ॥३६॥ पराचा देखावा दोषगुण । हें नाहीं नाहीं माझें वेदवचन । दोष त्यजोनियां आपण । घ्यावा गुण हा वेदार्थ ॥३७॥ त्यजोनि पराचे दोषगुण । स्वयें गुण घ्यावा आपण । हेंही माझे कृपेवीण । नव्हे जाण उद्धवा ॥३८॥ न देखोनि पराचे दोषगुण । स्वयें होइजे ब्रह्मसंपन्न । म्हणशी ऐशी कृपा परिपूर्ण । केवीं आपण लाहिजे ॥३९॥ तेचिविखींचें निरुपण । कृपेनें सांगताहे श्रीकृष्ण । माझे कृपेचें आयतन । उद्धवा जाण मद्भक्ती ॥३४०॥
एकनाथी भागवत - श्लोक २७ वा
जातश्रद्धो मत्कथासु, निर्विण्णः सर्वकर्मसु । वेद दुःखात्मकान् कामान्, परित्यागेऽप्यनीश्वरः ॥२७॥
माझे कथेचेनि श्रवणें । उठी संसाराचें धरणें । ऐसा विश्वासु धरिला ज्याणें । जीवेंप्राणें निश्चितीं ॥४१॥ म्हणे अर्धोदकीं प्राणांतीं । जैं हरिकथा आठवे चित्तीं । तैं उठे जन्ममरणपंक्ती । येथवरी भक्ती मत्कथेची ॥४२॥ ऐशिया भावार्थाचे स्थिती । अनिवार उपजे विरक्ती । नावडे कर्माची प्रवृत्ती । विषयासक्ती नावडे ॥४३॥ नावडे इतर कथावदंती । नावडे लौकिकाची प्रीती । परी निःशेष त्यागाप्रती । सामर्थ्यशक्ती ज्या नाहीं ॥४४॥ तेणें अनन्यभावें जाण । अत्यादरें करावें भजन । येचिविखींचें निरुपण । स्वमुखें श्रीकृष्ण सांगत ॥४५॥
एकनाथी भागवत - श्लोक २८ वा
ततो भजेत मां प्रीतः, श्रद्धालुर्दृढनिश्चयः । जुषमाणश्च तान्कामान्दुःखोदर्कांश्च गर्हयन् ॥२८॥
त्यागावया नाहीं सामर्थ्यशक्ती । त्यासी विषयभोग जेव्हां येती । ते भोगी ऐशिया रीतीं । जेवीं श्रृंगारिती सुळीं द्यावया ॥४६॥ त्यांसी केळें साखर चोखटी । दूधतूप लावितां ओंठीं । शूळ भरेल या भोगापाठीं । तो धाक पोटीं धुकधुकी ॥४७॥ तेवीं विषय भोगितां जाण । पुढें निरय अतिदारुण । मज कां विसरला नारायण । मधुसूदन माधव ॥४८॥ मी पडिलों विषयबंदिखानीं । वेगीं पावें गरुडा वळंघोनी । कृपाळुवा चक्रपाणी । मजलागोनी सोडवीं ॥४९॥ विषयमहाग्रहाचे तोंडीं । मी सांपडलों बडिशपिंडी । गजेंद्राचेपरी तांतडीं । घालीं उडी मजलागीं ॥३५०॥ धांव पाव गा गोविंदा । निवारीं माझी विषयबाधा । उपेक्षूं नको मुकुंदा । घेऊनि गदा धांव वेगीं ॥५१॥ तूं अडलियांचा सहाकारी । भक्तकाजकैवारी । मज बुडतां विषयसागरीं । वेगें उद्धरीं गोविंदा ॥५२॥ मी पडिलों विषयसागरीं । बुडविलों कामलोभलहरीं । क्रोधें विसंचिलों भारी । अभिमानसुसरीं गिळियेलों ॥५३॥ तूं दीनदयाळ श्रीहरी । हें आपुलें बिरुद साच करीं । मज दीनातें उद्धरीं । निजबोधकरीं धरोनियां ॥५४॥ हे विषयबाधा अतिगहन । कां पां न पवे जनार्दन । येणें अट्टाहासें जाण । करी स्मरण हरीचें ॥५५॥ न सुटे विषयवज्रमिठी । पडिलों कामदंष्ट्रांचिये पोटीं । कांहीं केलिया न सुटे मिठी । आतां जगजेठी धांव वेगीं ॥५६॥ ऐसा निजभक्तांचा धांवा । क्षणही मज न साहवे उद्धवा । माझी कृपा होय तेव्हां । पूर्ण स्वभावा अनुतापें ॥५७॥ उद्धवा जेथ अनुताप नाहीं । तेथ माझी कृपा नव्हे कहीं । कृपेचें वर्म हेंच पाहीं । जैं अनुताप देहीं अनिवार ॥५८॥ माझे कृपेवीण निश्चितीं । कदा नुपजे माझी भक्ती । माझी झालिया कृपाप्राप्ती । अनन्यभक्ती तो करी ॥५९॥ माझे कृपेचें लक्षण । प्राप्त विषय भोगितां जाण । न तुटे माझें अनन्य भजन । ’पूर्ण कृपा’ जाय या नांव ॥३६०॥ मग चढत्या वाढत्या प्रीतीं । नीच नवी करी माझी भक्ती । देह गेह स्त्री पुत्र संपत्ती । वेंची माझे प्रीतीं धनधान्य ॥६१॥ माझे भक्तीलागीं आपण । सर्वस्व वेंची हें नवल कोण । स्वयें वंचीना जीवप्राण । ऐसें अनन्यभजन सर्वदा ॥६२॥ माझ्या भजनाची अतिप्रीती । स्मरण न सांडी अहोरातीं । माझा विसर न पडे चित्तीं । त्याची फळप्राप्ती हरि सांगे ॥६३॥
एकनाथी भागवत - श्लोक २९ वा
प्रोक्तेन भक्तियोगेन, भजतो माऽसकृन्मुनेः । कामा हृदय्या नश्यन्ति, सर्वे मयि हृदि स्थिते ॥२९॥
माझी जे कां निजभक्ती । मागां सांगितली तुजप्रती । त्या हातवटिया मीं श्रीपती । यजिलों अतिप्रीतीं वारंवार ॥६४॥ पळपळ क्षणक्षण । माझें न विसरत स्मरण । करिती अनन्य भजन । मदर्पण तें मीचि ॥६५॥ दिवसदिवसां चढोवढी । अनिवार प्रीति वाढे गाढी । लागतां नीच नवी गोडी । भजे आवडीं पुनःपुनः ॥६६॥ केलीचि भक्ती करितां । उबगु न ये सर्वथा । अधिक हर्ष वाटे चित्ता । उल्हासता मद्भजनीं ॥६७॥ मज आकळूनि आपले मनीं । मनींहोनि प्रीति भजनीं । तेथ सकळ काम जाती नासोनी । जेवीं कां तरणीं खद्योत ॥६८॥ जेवीं कां केसरी देखोनी । मदगजां होय भंगणी । तेवीं काम जाती हृदयींहूनी । मी चक्रपाणी प्रकटल्या ॥६९॥ ’मी प्रकटलों’ ऐसें म्हणतां । लाज लागेल या वचनार्था । मजवीण ठावो नाहीं रिता । ’प्रकटलों’ आतां म्हणे कोण ॥३७०॥ उद्धवा जाण तत्त्वतां । मी सदा हृदयीं वसता । भक्तांची भ्रांती जातां । मी स्वभावतां प्रकटचि ॥७१॥ भक्तीं करुनि माझी भक्ती । नाशिली गा निजभ्रांती । तेथ स्वयंभ मी श्रीपती । सहजस्थितीं प्रकटचि ॥७२॥ मी हृदयीं प्रकटल्यापुढें । भक्तांसी अलभ्य लाभ जोडे । फिटे संसाराचें सांकडें । ऐक पां फाडोवाडें सांगेन ॥७३॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ३० वा
भिद्यते हृदयग्रन्थिश्छिद्यन्ते सर्वसंशयाः । क्षीयन्ते चास्य कर्माणि, मयि दृष्टेऽखिलात्मनि ॥३०॥
उद्धवा मी ज्यासी हृदयीं भेटें । तो मी हृदयामाजीं न संठें । सर्वात्मा सर्वरुपें प्रकटें । नव्हे धाकुटें स्वरुप माझें ॥७४॥ ऐसा मी प्रकटलियापाठीं । संसारुचि न पडे दिठीं । मावळे गुणेंसीं भेदत्रिपुटी । पळे उठाउठी भवभय ॥७५॥ लागतां सुर्याचे किरण । घृताचें नासे कठिणपण । तेवीं मी प्रकटल्या नारायण । न फोडितां जाण लिंगदेह नाशे ॥७६॥ धुई दाटली चहुंकडे । ते चंडवातें तत्काळ उडे । तेवीं माझ्या स्वप्रकाशापुढें । वासनेचें उपडे समूळ जाळ ॥७७॥ समूळ उपडितां वासनेसी । संशय निमे जीवेंभावेंसीं । तेथ क्षयो झाला कर्मासी । जेवीं रवीपाशीं आंधारें ॥७८॥ तेवीं गुण नासती स्वकार्येंसीं । अविद्या नासे अज्ञानेंसीं । जीव नासे शिवपणेंसीं । चिदचिद्‌ग्रंथीसीं अहंकारु ॥७९॥ तेथ सोहंहंसाची बोळवण । न करितांचि जाहली जाण । भेणें पळालें जन्ममरण । पडलें शून्य संसारा ॥३८०॥ यापरी भक्तियोगें गहन । माझें करुनियां भजन । भक्त पावले समाधान । ऐसेनि जाण निजभजनें ॥८१॥ एवं भक्ति-ज्ञान-कर्मयोग । या तिहीं योगांचा विभाग । तुज म्यां सांगितला साङग । हें वर्म चांग मत्प्राप्तीं ॥८२॥ येथ विशेषें माझी भक्ती । न पाहे साह्य सांगाती । नव्हे आणिकांची पंगिस्ती । साधी मत्प्राप्ती अंगोवांगीं ॥८३॥ न करितां माझें भजन । सर्वथा नुपजे माझें ज्ञान । कर्म न करितां मदर्पण । तेंचि जाण अकर्म ॥८४॥ यालागीं मुख्य जें निजज्ञान । तें अपेक्षी माझें भजन । तेथ कर्म बापुडें रंक जाण । भजनेंवीण सरेना ॥८५॥ एवं ज्ञान कर्में परमार्थी । माझे भक्तीस्तव होती सरतीं । ते भक्तीची निजख्याती निजख्याती । ऐक तुजप्रती सांगेन ॥८६॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ३१ वा
तस्मान्मद्भक्तियुक्तस्य, योगिनो वै मदात्मनः । न ज्ञानं न च वैराग्यं, प्रायः श्रेयो भवेदिह ॥३१॥
करुं नेणे कर्माचरण । न साधितां वैराग्यज्ञान । भावें करितां माझें भजन । माझ्या स्वरुपीं मन ठेवूनी ॥८७॥ तेथ ज्ञानकर्मादिकें जाण । मुख्य वैराग्यही आपण । मद्भक्तीसी येती लोटांगण । चरणां शरण पैं येती ॥८८॥ शरण येणें हें कायशी गोठी । केवळ जन्मती भक्तीच्या पोटीं । मग लडेवाळें घालूनि मिठी । स्वानंदाची गोमटी मागती गोडी ॥८९॥ एवं भक्ति आपुले अंकीं जाण । करी ज्ञानादिकांचे लालन । परमानंद पाजूनि पूर्ण । करी पालन निजांगें ॥३९०॥ ते आतुडल्या माझी भक्ती । ज्ञानादिकें कामारी होती । तेचिविखींची उपपत्ती । स्वयें श्रीपती सांगत ॥९१॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ३२ व ३३ वा
यत्कर्मभिर्यत्तपसा, ज्ञानवैराग्यतश्च यत् । योगेन दानधर्मेण, श्रेयोभिरितरैरपि ॥३२॥
सर्वं मद्भक्तियोगेन, मद्भक्तो लभतेऽञ्जसा । स्वर्गापवर्गं मद्धाम, कथंचिद्यदि वाञ्छति ॥३३॥
जें पाविजे स्वधर्मकर्मादरें । जें पाविजे निर्बंध तपाचारें । जें सांख्यज्ञानविचारें । पाविजे निर्धारें जें वस्तु ॥९२॥ जें पाविजे विषयत्यागें । जें पाविजे अष्टांगयोगें । जें वातांवुपर्णाशनभोगें । जें दानप्रसंगें पाविजे ॥९३॥ जें साधें वेदाध्ययनें । जें साधें सत्यवचनें । जें साधे अनेकीं साधनें । तें मद्भजनें पाविजे ॥९४॥ हें न सोशितां साधनसांकडें । नुल्लंघितां गिरिकपाटकडे । हीं सकळ फळें येती दारापुढें । जैं माझी आतुडे निजभक्ती ॥९५॥ उद्धवा तूं म्हणसी जाण । ऐशी ते तुझी भक्ति कोण । ब्रह्मभावें जें गुरुभजन । ते भक्तीचा पूर्ण हा प्रतापु ॥९६॥ सद्गुरुभजनापरती । साधकांसी नाहीं प्राप्ती । मी भगवंत करीं गुरुभक्ती । इतरांचा किती पवाडु ॥९७॥ मीही सद्गुरुचेनि धर्में । पावलों एवढिये महिमे । त्या सद्गुरुचे गुरु गरिमे । कोणे उपमे उपमावें ॥९८॥ जे गुरुब्रह्म-अभेदभक्त । अवचटें अणुमात्र वांछित । तैं वैकुंठादि समस्त । मी त्यांसी देत स्वर्गापवर्ग ॥९९॥ हेंही बोलतां अत्यंत थोडें । मी त्यांच्या भजनसुरवाडें । भुललों गा वाडेंकोडें । त्यां मागेंपुढें सदा तिष्ठें ॥४००॥ मद्भक्त नैराश्यें अतिगाढे । ते मागतील हें कदा न घडे । तेंही लक्षण तुजपुढें । अतिनिवाडें सांगेन ॥१॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ३४ वा
न किञ्चित्साधवो धीरा, भक्ता ह्येकान्तिनो मम । वाञ्छन्त्यपि मया दत्तं, कैवल्यमपुनर्भवम् ॥३४॥
ज्यासी नघेणेंपणाचा प्रबोधु । साचार झाला अतिविशदु । ऐसा निरपेक्ष जो शुद्धु । तो सत्य साधु मज मान्य ॥२॥ ज्याच्या ठायीं निरपेक्षता । धैर्य त्याचे चरण वंदी माथां । ज्याच्या ठायीं अधीरता । तेथ निरपेक्षता असेना ॥३॥ कोटिजन्में बोधु जोडे । तैं हे निरपेक्षता आतुडे । निरपेक्षतेवरुतें चढे । ऐसें नाहीं फुडें साधन ॥४॥ ऐशिये निरपेक्षताप्राप्तीं । माझ्या भजनीं अतिप्रीती । ती लाभे माझी चौथी भक्ती । जीसी ’एकांती’ म्हणे वेदु ॥५॥ ऐक एकान्तभक्तीची मातु । देवाभक्तांसी होय एकांतु । भक्त रिघे देवाआंतु । देव भक्तांतु सबाह्य ॥६॥ ऐसें अभेद माझें भजन । या नांव ’एकांतभक्ति’ जाण । मजवेगळें कांहीं भिन्न । न देखे आन जगामाजीं ॥७॥ त्यांसी चहूं पुरुषार्थेंसीं मुक्ती । मी स्वयें देताहें श्रीपती । ते दुरोनि दृष्टीं न पाहती । मा धरिती हातीं हें कदा न घडे ॥८॥ ते स्वमुखें कांहीं मागती । हें न घडे कदा कल्पांतीं । सांडूनि माझी एकांतभक्ती । कैवल्य न घेती ते निजभक्त ॥९॥ मोक्षही न घ्यावया कोण भावो । त्याचाही मथित अभिप्रावो । स्वयें सांगे देवाधिदेवो । अगम्य पहा हो श्रुतिशास्त्रां ॥४१०॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ३५ वा
नैरपेक्ष्यं परं प्राहुर्निःश्रेयसमनल्पकम् । तस्मान्निराशिषो भक्तिर्निरपेक्षस्य मे भवेत् ॥३५॥
जो निरपेक्ष निर्विशेष । तो मज पूज्य महापुरुष । मोक्ष त्याचे दृष्टीं भूस । धन्य नैराश्य तिहीं लोकीं ॥११॥ ऐक निरपेक्षतेचा उत्कृष्ट । तेथ चारी पुरुषार्थ फळकट । वैकुंठकैलासादि श्रेष्ठ । ते पायवाट निरपेक्षा ॥१२॥ निरपेक्षापाशीं जाण । वोळंगे येती सुरगण । तेथ ऋद्धिसिद्धींचा पाड कोण । वोळंगे अंगण कळिकाळ ॥१३॥ स्वयें महादेव आपण । सर्वस्वें करी निंबलोण । श्रियेसहित मी आपण । अंकित जाण तयाचा ॥१४॥ निरपेक्ष जो माझा भक्त । तो मजसमान समर्थ । हेंही बोलणें अहाच येथ । तो मीचि निश्चित चिद्रूपें ॥१५॥ मी परमात्मा परमानंद । भक्त मद्भजनें शुद्ध स्वानंद । दोघे अभेदें स्वानंदकंद । सच्चिदानंद निजरुपें ॥१६॥ ऐसे मद्भावें भक्त संपन्न । ते न देखती दोषगुण । तेचिविखींचें निरुपण । स्वयें श्रीकृष्ण सांगत ॥१७॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ३६ वा
न मय्येकान्तभक्तानां, गुणदोषोद्भवा गुणाः । साधूनां समचित्तानां, बुद्धेः परमुपेयुषाम् ॥३६॥
जो न देखे विषयभेदु । ज्यासी समत्वाचा निजबोधु । तोचि बोलिजे ’शुद्ध साधु’ । परमानंदु मद्भजनें ॥१८॥ मी एक परमात्मा सर्व भूतीं । न देखे द्वैताची प्रतीती । ऐशी ज्याची भजनस्थिती । ’एकांतभक्ती’ त्या नांव ॥१९॥ सदा समभावें एकाग्र । माझ्या भजनीं अतितत्पर । ते प्रकृतीचे परपार । पावले साचार मद्रूपीं ॥४२०॥ ऐसे मद्भावें भक्त परिपूर्ण । ते न देखती दोषगुण । उद्धवा म्यां हे निजखूण । पूर्वीं तुज जाण सांगितली ॥२१॥ साकरेची साली फेडणें । कीं कापुराचा कोंडा काढणें । रत्नेदीपाची काजळी फेडणें । तेवीं गुणदोष देखणें सृष्टीमाजीं ॥२२॥ ज्याचा घ्यावा अवगुण । मुख्य अवगुणी मी आपण । ज्याचा घ्यावा उत्तम गुण । तोही जाण मद्रूप ॥२३॥ यापरी भक्तजगजेठी । मद्रूपें देखे सकळ सृष्टी । त्यासी गुणदोषांची गोष्टी । न पडे दृष्टीं सर्वथा ॥२४॥ गुणदोष न देखावे जाण । हेंचि साधनीं मुख्य साधन । येचि अर्थीचें निरुपण । आदरें श्रीकृष्ण सांगत ॥२५॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ३७ वा
एवमेतान्मयादिष्टाननुतिष्ठन्ति मे पथः । क्षेमं विन्दन्ति मत्स्थानं, यद्ब्रह्म परमं विदुः ॥३७॥
इति श्रीभागवते महापुराणे एकादशस्कन्धे विंशतितमोऽध्यायः ॥२०॥
उद्धवा यापरी जाण । म्यां वेदवादें आपण । उपदेशिले गा जन । भक्तिज्ञानकर्मयोगें ॥२६॥ कर्मेंचि कर्में छेदिजेती । ऐशी ’कर्मयोगाची’ गती । स्वधर्मकर्में माझी प्राप्ती । ते म्यां तुजप्रती सांगितली ॥२७॥ नित्यानित्यविवंचन । करुनि अनित्यनिर्दळण । हें ’ज्ञानयोगाचें’ लक्षण । तुज म्यां संपूर्ण सांगितलें ॥२८॥ तैशीच करितां ’माझी भक्ती’ । सकळ फळें पायां लागती । भक्तांसी अनायासें माझी प्राप्ती । हेंही तुजप्रती सांगितलें ॥२९॥ अधिकारभेदेंसीं साङग । त्रिकांड त्रिविध वेदमार्ग । माझे प्राप्तीलागीं चांग । विशद विभाग म्यां केले ॥४३०॥ म्यां सांगितल्याऐसें जाण । जो वेदमार्गें करी अनुष्ठान । तो माझी प्राप्ती पावे संपूर्ण । सगुण निर्गुण यथारुची ॥३१॥ सगुणसाक्षात्कार जो येथ । तें पंचरात्रागम-मत । वैकुंठचि मुख्य म्हणत । हें मत निश्चित तयांचें ॥३२॥ सप्तावरणांबाहेरी । मायावरणाभीतरीं । वैकुंठ रचिलें श्रीहरीं । हें बोलिजे निर्धारीं वेदान्तीं ॥३३॥ तेथ आगमाचें मनोगत । माया ते ’भगवल्लीला’ म्हणत । स्वलीला वैकुंठ रची भगवंत । क्षयो तेथ असेना ॥३४॥ जेथ लीलाविग्रही मेघश्याम । स्वयें वसे पुरुषोत्तम । तेथ नाहीं गुण काळ कर्म । मायादि भ्रम रिघेना ॥३५॥ एवं जन्मक्षयातीत । वैकुंठ अक्षयी निज नित्य । तेथ पावले ते नित्यमुक्त । हें ’आगम-मत’ उद्धवा ॥३६॥ मंत्रें आराध्यदैवतें प्रसन्नें । हें वेदार्थियांचें बोलणें । तें म्यां तुजप्रती अनुसंधानें । बोलिलों जाणें उद्धवा ॥३७॥ भावाथभक्तीचें लक्षण । ते प्रसन्नतेची खूण । हें पूर्वीं केलें निरुपण । निरुतें जाण उद्धवा ॥३८॥ ये अर्थीं वेदांती म्हणत । अत्यंतप्रळयींचा जो आघात । तो वैकुंठकैलासादि समस्त । साकारवंत निर्दाळी ॥३९॥ ते काळींचें उर्वरित । केवळ जें गुणातीत । तें पूर्ण ब्रह्म सदोदित । जाण निश्चित उद्धवा ॥४४०॥ जेथ काळ ना कर्म । जेथ गुण ना धर्म । जेथ माया पावे उपरम । तें परब्रह्म उद्धवा ॥४१॥ माझें स्थान वैकुंठ जाण । तेथील प्राप्ति ’सायुज्य-सगुण’। ’पूर्ण-सायुज्यता’ संपूर्ण । ब्रह्म परिपूर्ण सदोदित ॥४२॥ पावावया पूर्ण परब्रह्म । साधकांसी कोणे मार्गीं क्षेम । वेदोक्त मद्भक्ति सुगम । उत्तमोत्तम हा मार्ग ॥४३॥ आणिके मार्गीं जातां जाण । कामलोभादि उठे विघ्न । कां बुडवी ज्ञानाभिमान । ये नागवण प्रत्यवायाची ॥४४॥ तैसें नाहीं भक्तिपंथीं । सवें नवविध सांगाती । चढता पाउलीं अतिविश्रांती । भजनयुक्ती मद्भावें ॥४५॥ येथील मुख्यत्वें साधन । गेलियाही जीवप्राण । कदा न देखावे दोषगुण । तैं ब्रह्म परिपूर्ण पाविजे ॥४६॥ जेथ नाहीं भयभ्रांती । जेथ नाहीं दिवसराती । जेथ नाहीं शिवशिवस्थिती । तें ब्रह्म पावती मद्भक्त ॥४७॥ जेथ नाहीं रुपनाम । जेथ नाहीं काळकर्म । जेथ नाहीं मरणजन्म । तें परब्रह्म पावती ॥४८॥ जेथ नाहीं ध्येयध्यान । जेथ नाहीं ज्ञेयज्ञान । जेथ नाहीं मीतूंपण । तें ब्रह्म परिपूर्ण पावती ॥४९॥ ज्यासी नाहीं मातापिता । जें नव्हे देवोदेवता । जें बहु ना एकुलता । तें ब्रह्म तत्त्वतां पावती ॥४५०॥ जेथ नाहीं वर्णाश्रम । जेथ नाहीं क्रियाकर्म । जेथ नाहीं मायाभ्रम । तें परब्रह्म पावती ॥५१॥ जें गुणागुणीं अतीत । जें लक्ष्यलक्षणारहित । जें स्वानंदें सदोदित । ते ब्रह्म प्राप्त मद्भक्तां ॥५२॥ पूर्णकृपेचा हेलावा । न संठेचि देवाधिदेवा । तो हा एकाद्शींचा विसावा । तुज म्यां उद्धवा दीधला ॥५३॥ जेथ ठावो नाहीं देहभावा । जेथ सामरस्य जीवशिवां । तो हा एकादशींचा विसावा । तुज म्यां उद्धवा दीधला ॥५४॥ जेथ उगाणा होय अहंभावा । जेथ शून्य पडे मायेच्या नांवा । तो हा एकदशींचा विसावा । तुज म्यां उद्धवा दीधला ॥५५॥ जेथ देवभक्तांचा कालोवा । एकत्र होय आघवा । तो हा एकादशीं विसावा । तुज म्यां उद्धवा दीधला ॥५६॥ कष्टीं स्वानंद स्वयें जोडावा । त्या स्वानंदाचा आइता ठेवा । तो हा एकादशीं विसावा । तुज म्यां उद्धवा दीधला ॥५७॥ करोनि भेदाचा नागोवा । होय अभेदाचा रिगावा । तो हा एकादशींचा विसावा । तुज म्यां उद्धवा दीधला ॥५८॥ काढोनि भावार्थाचा भावो । सोलीव सोलिवांचा सोलावो । गाळुनी गाळिवांचा भक्तिभावो । उद्धवासी देवो देतसे ॥५९॥ यापरी श्रीकृष्णनाथ । होऊनियां स्वानंदभरित । विसाव्या अध्यायींची मात । हरिखें सांगत उद्धवा ॥४६०॥ आतां विसाव्याचा विसावा । स्वानंदसुखाचा हेलावा । तो मी सांगेन एकविसावा । ऐक उद्धवा सादर ॥६१॥ वेदीं शुद्धाशुद्धलक्षण । हें पुढिले अध्यायीं निरुपण । एका विनवी जनार्दन । श्रोतां अवधान मज द्यावें ॥६२॥
इति श्रीभागवते महापुराणे एकादशस्कंधे भगवदुद्धवसंवादे एकाकार-टीकायां वेदत्रयीविभागयोगो नाम विंशतितमोऽध्यायः ॥२०॥ श्रीकृष्णार्पणमस्तु॥ (अध्याय ॥२०॥श्लोक॥३७॥ओंव्या॥४६२॥एकूण ग्रंथ ४९९)
|
हे साहित्य भारतात तयार झालेले असून ते आता प्रताधिकार मुक्त झाले आहे. भारतीय प्रताधिकार कायदा १९५७ नुसार भारतीय साहित्यिकाच्या मृत्युनंतर ६० वर्षांनी त्याचे साहित्य प्रताधिकारमुक्त होते. त्यानुसार १ जानेवारी १९५६ पूर्वीचे अशा लेखकांचे सर्व साहित्य प्रताधिकारमुक्त होते. | 
|
[[]]