एकनाथी भागवत/अध्याय सातवा
<poem> एकनाथी भागवत - आरंभ श्रीगणेशाय नमः ॥ श्रीकृष्णाय नमः ॥
ॐ नमो सद्गुनरु चतूरक्षरा । चतूरचित्तप्रबोधचंद्रा । जनार्दना सुरेंद्रइंुद्रा । ज्ञाननरेंद्रा निजबोधा ॥१॥ तूझी करितांचि गोठी । प्रगटसी पाटीपोटीं । सन्मुख ठसावसी दृष्टी । हृदयगांठी छेदूनी ॥२॥ छेदूनि विषयवासना । स्वयें प्रगटसी जनार्दना । भवअूभवभावना । नेदिसी मना आतळों ॥३॥ आतळतां तूझे चरण । आकळलें राहे मन । सहज देसी समाधान । आनंदघन अच्युता ॥४॥ ऐशिया जी गुरुनाथा । समसाम्यें चरणीं माथा । पुढील परिसावी जी कथा । जेथ वक्ता श्रीकृष्णु ॥५॥ उद्धवें विनविलियावरी । कृपा कळवळला श्रीहरी । निजघान अतिविस्तारीं । बोध कुसरीं सांगतू ॥६॥ होतें कृष्णाचे मानसी । मज गेलिया निजधामासी । माझें निजज्ञान कोणापासीं । अतियत्नेंसीं ठेवावें॥७॥ तंव देखिली उद्धवाची अवस्था । सुख जाहलें श्रीकृष्णनाथा । वैराग्ययुक्त उपदेशिता । होय सर्वथा निजज्ञान ॥८॥ एवं वांचवावया उद्धवासी । कृष्ण ब्रह्मज्ञान उपदेशी । शाप न बाधी ब्रह्मवेत्यांसी । हें हृषीकेशी जाणतू ॥९॥ ब्रह्मउापदेशाची हातवटी । उपदेशूं जाणे जगजेठी । वैराग्य उपजवी उठाउठीं । जेणें पडे मिठी निजतत्वीं ॥१०॥ नव्हतां वैराग्य दारुण । उपदेशु केला तो वृथा जाण । हे श्रीकृष्णचि जाणे खूण । वैराग्यविंदान बोलतू ॥११॥ पहिलें उद्धवाच्या बोलासी । अनुमोदन दे हृषीकेशी । तेणें अन्वयें सावकशीं । ज्ञानवैराग्य त्यासी बोलतू ॥१२॥
एकनाथी भागवत - श्लोक १ ला
श्रीभगवानुवाच । यदात्थ मां महाभाग तच्चिकीर्षितमेव मे । ब्रह्मा भवो लोकपालाः स्वर्वासं मेऽभिकाङ्क्षिणः ॥१॥
जो वेदांचा वेदवक्ता । जो ज्ञानियांचा ज्ञानदाता । तो श्रीकृष्णु म्हणे भाग्यवंता । ऐकें निजभक्ता उद्धवा ॥१३॥ जें तूं बोलिलासी भावयुक्त । तें वचन तूझें सत्य सत्य । तेचिं माझें मनोगत । जाण निश्चित निर्घारें ॥१४॥ माझी अवस्था जाश्वनीळा । ब्रह्मादिदेवां सकळां । येथ आले होते मिळोनि मेळा । लोकपाळांसमवेत ॥१५॥ येऊनि माझी घेतली भेटी । अपेक्षा जे होती पोटी । पुशिली माझ्या प्रयाणाची गोठी । जेणें तूज मोठी अवस्था ॥१६॥ म्यां वेगीं यावें वैकुंठा । हे समस्तांसी उत्कंठा । आदिकरून नीळकंठा । सुरवरिष्ठां जालीसे ॥१७॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ३ रा
कुलं वै शापनिर्दग्धं नङ्क्ष्यत्यन्योन्यविग्रहात् । समुद्रः सप्तमे ह्येतां पुरीं च प्लावयिष्यति ॥३॥ उरलें असे आमुचें कुळ । शापनिर्दग्ध केवळ । अन्योन्यविग्रहें सकळ । कलहमूळ नासेल ॥२०॥ भूमि मागोनि समुद्रापासीं । म्यां रचिलें द्वारकेसी । मज गेलिया निजधामासी । तो सातवे दिवसीं बुडवील ॥२१॥
एकनाथी भागवत - श्लोक २ रा
मया निष्पादितं ह्यत्र देवकार्यमशेषतः । यदर्थमवतीर्णोऽहमंशेन ब्रह्मणार्थितः ॥२॥
ज्यालागीं ब्रह्मेनि प्रार्थिलें । तें देवकार्य म्यां संपादिलें । अवतार नटनाट्य धरिलें । ज्येष्ठत्व दिधलें बळिभद्रा ॥१८॥ ज्येष्ठकनिष्ठभावना । दोघांमाजीं नाहीं जाणा । कृष्णा आणि संकर्षणा । एकात्मता निजांशें ॥१९॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ४ था
यर्ह्येवायं मया त्यक्तो लोकोऽयं नष्टमङ्गलः । भविष्यत्यचिरात्साधो कलिनापि निराकृतः ॥४॥
ऐकें उद्धवा हितगोष्टी । म्यां सांडलिया हे सृष्टी । थोडियाचि काळापाठीं । नष्टदृष्टी जन होती ॥२२॥ अधर्म वाढेल प्रबळ । लोक होतील नष्ट अमंगळ । ते अमंगळतेचें मूळ । ऐक समूळ सांगेन ॥२३॥ मज नांदतां ये सृष्टीं । कलि उघडूं न शके दृष्टी । मज गेलियापाठीं । तो उठाउठीं उठेल ॥२४॥ कलि वाढेल अतिविषम । ब्राह्मण सांडितील स्वधर्म । स्वभावें नावडे दानधर्म । क्रियाकर्म दंभार्थ ॥२५॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ५ वा
न वस्तव्यं त्वयैवेह मया त्यक्ते महीतले । जनोऽधर्मरुचिर्भद्र भविष्यति कलौ युगे ॥५॥
म्यां सांडिलिया महीतळी । प्रबळ बळें वाढेल कळी । आजीच तूवां निघिजे तत्काळीं । जंव तो कळी नातळे ॥२६॥ कळी आतळेल जेव्हां । जनीं अधर्मु वाढेल तेव्हां । कुविद्येच्या उठती हांवा । सैंघ धांवा निंदेच्या ॥२७॥ न लभे स्वार्थाची कवडी । तरी करिती निंदेच्या कोडी । ऐसी कलियुगीं वस्ती कोडी । तूवां अर्ध घडी न रहावें ॥२८॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ६ वा
त्वं तू सर्वं परित्यज्य स्नेहं स्वजनबन्धूषु । मय्यावेश्य मनः संयक् समदृग्विचरस्व गाम् ॥६॥
उद्धवा तूं यालागीं । येथोनि निघावें लागवेगीं । एकलाचि आंगोवांगीं । हितालागीं सर्वथा ॥२९॥ धनधान्यसमृद्धीसीं । सांडावें स्वजनगोत्रजांसी । भ्रातादूहितानिजभगिनींसी । स्त्रीपुत्रासी त्यजावें ॥३०॥ स्नेहो ठेवूनि घरदारीं । अंगें तूं जरी निघालासि बाहेरी । तरी तो त्याहूचि कठिण भारी । अनर्थकारी होईल ॥३१॥ आधीं समूळ स्नेहो सांडावा । पाठीं अभिमानुही दंडावा । वासनाजटाजूट मुंडावा । मग सांडावा आश्रमु ॥३२॥ स्नेहो कैसेनि सांडे । अभिमानु कैसेनि दंडे। हें तूज वाटेल सांकडें । तरी रोकडें परियेसीं ॥३३॥ माझें स्वरूप जें सर्वगत । तेथ ठेवोनियां चित्त । सावधानें सुनिश्चित । राहावें सतत निजरूपीं ॥३४॥ तये स्वरूपीं चित्ता । निर्धारेंसीं धारणा धरितां । निजभावें तन्मयता । तद्रूपता पावेल ॥३५॥ भृंगी जड कीटी मूढ । ध्यानें तद्रूप होय दृढ । अभ्यासीं कांहीं नाहीं अवघड । तो अभ्यास गूढ विशद केला ॥३६॥ माझें स्वरूप ज्ञानघन । ध्याता जीवु स्वयें सज्ञान । या स्थितीं करितां ध्यान । सहजें जाण तद्रूप ॥३७॥ तेथ समसाम्यें समस्त । समत्व पावेल चित्त । तेणें समभावें निश्चित । जेथींच्या तेथ रहावें ॥३८॥ आधीं गृहाश्रमातें त्यागावें । मग म्यां म्हणसी कोठें राहावें । ऐसें मानिसील स्वभावें । तेविखीं बरवें परियेसीं ॥३९॥ स्वरूपसाम्यें समदृष्टी । समभावें विचरें सृष्टीं । निवासस्थानांची आटाटी । सर्वथा पोटीं न धरावी ॥४०॥ जेथ अल्प काळ वसती घडे । त्या ठायाचा अभिमान चढे । वसतिस्थान ऐसें कुडें । वस्तीचें सांकडें सर्वथा न धरीं ॥४१॥ तूं सर्वीं सर्वगत होसी । सर्वाधार सर्वदेशी । ऐसा मी होऊन मज पावसी । न हालतां येसी निजधामा ॥४२॥ मज निजधामा न्यावें। होतें पुशिलें उद्धवें । तें निजबोधस्वभावें । स्वयें केशवें सांगितलें ॥४३॥ न करितां हे उपायस्थिती । सर्वथा न घडे माझी प्राप्ती । मग तूं निजधामाप्रती । कैशा गती येशील ॥४४॥ गरुडीं वाऊनि वेगेंसीं । न्यावें निजधामा म्हणसी । गति तेथ नाहीं पाखांसी । गम्य गरुडासी तें नव्हे ॥४५॥ सांडूनि उभय पक्षांसी । साधक पावती मद्रूपासी । पक्षाभिमान असे गरुडासी । गमन त्यासी तेणें नव्हे ॥४६॥ म्हणसी न्यावें घेवोनि खांदीं । मज खांदूचि नाहीं त्रिशुद्धी । तूज न सांडितां अहंबुद्धी । गमनसिद्धी तेथ नाहीं ॥४७॥ न त्यागितां अहंभावस्थिती । केल्या नाना उपाययुक्ती । तेणें निजधामाप्रती । नव्हे गती सर्वथा ॥४८॥ जें जें देखसी साकार । तें तें जाण पां नश्वर । तेचि विखींचा निर्धार । करीं साचार निजबोधें ॥४९॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ७ वा
यदिदं मनसा वाचा चक्षुर्भ्यां श्रवणादिभिः । नश्वरं गृह्यमाणं च विद्धि मायामनोमयम् ॥७॥
जें जें दृष्टीं देखिलें । तें तें दृष्यत्वें वाळिलें । जें जें श्रवणा गोचर झालें । तेंही वाळिलें शब्दत्वें ॥५०॥ जें जें वाचा वदे । तें तें वाळिजे जल्पवादें । वाचिक सांडविलें वेदें । नेति नेति शब्दें लाजिला ॥५१॥ जें जें संकल्पें आकळिलें । तें तें कल्पित पैं झालें । जें जें अहंकाराला आलें । तें तें वाळिलें विजातीय ॥५२॥ जें जें इंद्रियें गोचरें । तें तें जाण पां नश्वरें । हें नित्यानित्यविचारें । केलें खरें निश्चित ॥५३॥ तोही नित्यानित्यविवेक । जाण पां निश्चित मायिक । एवं मायामय हा लोक । करी संकल्पसृष्टीतें ॥५४॥ जेव्हडा देखती संसार । तेव्हडा मायिक व्यवहार । हा वोळख तूं साचार । धैर्यनिर्धार धरोनी ॥५५॥ जैशी स्वप्नींची राणीव । केवळ भ्रमचि जाणीव । तैसेंचि जाण हें सर्व । भववैभवविलास ॥५६॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ८ वा
पुंसो युक्तस्य नानार्थो भ्रमः स गुणदोषभाक् । कर्माकर्मविकर्मेति गुणदोषधियो भिदा ॥८॥
परमात्मेंसी जो विभक्त । तो पुरुष बोलिजे अयुक्त । त्यासी नानात्वें भेदू भासत । निजीं निजत्व विसरोनी ॥५७॥ त्या विसराचेनि उल्हासें । मिथ्या भेदू सत्यत्वें भासे । त्या भेदाचेनि आवेशें । अवश्य दिसे गुणदोषु ॥५८॥ जरी भेदूचि नाहीं । तरी गुणदोष नाहीं । दिसावया ठावो नाहीं । शुद्धाचे ठायीं सर्वथा ॥५९॥ यालागीं भेदाच्या उद्भशटीं । गुणदोषदृष्टी उठी । तेथें कर्माकर्मत्रिपुटी । भेददृष्टी ठसावे ॥६०॥ भेदें थोर केलें विषम । कर्म अकर्म विकर्म । जन्ममरणादि धर्म । निजकर्म प्रकाशी ॥६१॥ कर्में विकर्में नरकयातना । काम्यकर्में स्वर्गु जाणा । कर्मेंचि करूनि कर्ममोचना । समाधाना पाविजे ॥६२॥ येथ म्हणती कर्म कोण । अकर्माचें काय लक्षण । विकर्माचा कवण गुण । तेंही संपूर्ण परिस पां ॥६३॥ काया वाचा अथवा मन । करिजे तितूकें कर्म जाण । सूक्ष्म स्फूर्तीचें जें भान । तें मूळ जाण कर्माचें ॥६४॥ मनसा वाचा देहीं । सर्वथा कर्मबीज नाहीं । अकर्म म्हणिजे तें पाहीं । न पडे ठायीं देहवंता ॥६५॥ जें कर्मावेगळें सर्वांगें । जेथ कर्म लाबितांही न लगे । जें नव्हे कर्मठाजोगें । तें जाण सवेगें अकर्म ॥६६॥ विधिनिषेधजोडेपाडें । जेथ विशेष कर्म वाढे । विकर्म त्यातें म्हणणें घडें । थोर सांकडें पैं याचें ॥६७॥ कर्म सर्वसाधारण । तेंचि विकारातें पावलें जाण । उठिले विधिनिषेध दारुण । विकर्म जाण तें म्हणिजे पैं ॥६८॥ जें विधीसी नातूडे । तें निषेधाचे अंगा चढे । करितां चुके ठाके विकळ पडे । तेंही रोकडें निषिद्धचि ॥६९॥ ऐसें कर्म विकारलें । तें विकर्म पदें वाखाणिलें । एवं कर्माकर्म दाविलें । विभागनिमित्त तूज ॥७०॥ जीवासी आविद्यक उत्पत्ती । त्याचीं कर्में आविद्यकें होतीं । श्रीधरव्याख्यानाची युक्ती । तेही उपपत्ती परियेसीं ॥७१॥ अविद्यायुक्त जीव परम । त्यासी नित्यक्रिया तेंचि कर्म । नित्य न करणें तें अकर्म । विकर्म तें निषिद्ध ॥७२॥ ऐशी कर्माकर्मविकर्मत्रिपुटी । भेदानुरूपें वाढली सृष्टीं । तेथ गुणदोषबुद्धीच्या पोटीं । भेददृष्टी वाढती ॥७३॥ अभेदीं भेदू कैसा उठी । जेणें गुणदोषीं नांदे दृष्टी । विधिनिषेधीं पाडी गांठी । तेही गोठी परियेसीं ॥७४॥ पुरुष एकु एकला असे । तोचि मनोरथपूजे बैसे । ध्येयध्याताध्यानमिसें । वाढवी पिसें भेदाचें ॥७५॥ तेथे नाना परीचे उपचार । पूजासामग्रीसंभार । ऐसा एकपणीं अपार । भेदू साचार वाढवी ॥७६॥ तेथ ध्येय उत्तम म्हणे जाण । ध्याता नीच होये आपण । तदंगें ध्यान गौण । गुणदोष जाण वाढवी ॥७७॥ ध्यानीं गुणदोष विचित्र । ध्येय म्हणे परम पवित्र । ध्याता आपण होये अपवित्र । शौचाचारदोषत्वें ॥७८॥ एवं ध्यानाचिये दृष्टीं । आपणचि आपुल्या पोटीं । गुणदोषांची त्रिपुटी । भेददृष्टी वाढवी ॥७९॥ ध्येयध्याताध्यान । आघवाची आहे आपण । तें सांडोनियां जाण । गुणदोषलक्षण वाढवी ॥८०॥ उद्धवा हे अवघी सृष्टी । वाढली असे भेददृष्टीं । तेणें भेदें उठाउठी । कर्मत्रिपुटी वाढविली ॥८१॥ जंव जंव भेदाचा जिव्हाळा । जंव जंव विषयांचा सोहळा । पाळिजे इंद्रियांचा लळा । तंव तंव आगळा संसारु ॥८२॥ सापा पाजिजे पीयूख । तेंचि परतोनि होय विख । तैसें इंद्रियां दीजे जंव जंव संतोख । तंव तंव दूःख भोगिजे ॥८३॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ९ वा
तस्माद्युक्तेन्द्रियग्रामो युक्तचित्त इदं जगत् । आत्मनीक्षस्व विततमात्मानं मय्यधीश्वरे ॥९॥
यालागी इंद्रियांच्या द्वारीं । विषयो नेदावा चतूरीं । जेवीं विषें रांधिली क्षीरधारी । सांडिजे दूरी न चाखतां ॥८४॥ घमघमित अमृतफळें । वरी सर्पें घातलिया गरळें । तें न सेविती काउळे । सेवनीं कळे निजघातू ॥८५॥ तैसें सेवितां विषयांसी । कोण गोडी मुमुक्षासी । प्रतिपदीं । आत्मघातासी । अहर्निशीं देखती ॥८६॥ आत्मघातू न देखती । ते विषयी विषयो सेविती । जैशी दिवाभीता मध्यराती । असतां गभस्ति मध्यान्हीं ॥८७॥ तैसेंचि विषयसेवन । मुमुक्षांसी घडे जाण । तेणें न चुके जन्ममरण । आत्मपतन तयांचें ॥८८॥ म्हणसी प्राणियांची स्थिती । विषयावरी निश्चितीं । विषयत्यागें केवीं राहती । ते सुगम स्थिती अवधारीं ॥८९॥ असतां इंद्रियांचा नेमु । करी चित्ताचा उपरमु । ऐसा दोंहीपरी सुगमु । उत्तमोत्तमु हा त्यागु ॥९०॥ इंद्रियें असोतू विषयांवरी । मन रिघों नेदी त्यांभीतरी । हाही त्यागु सर्वांपरी । योगेश्वरीं बोलिजे ॥९१॥ मनासी विषयांचें बळ । विषयध्यासें तें चपळ । नव्हे म्हणती तें निश्चळ । ऐक समूळ तो उपावो ॥९२॥ माझें स्वरूप सर्वगत । मना बाहेरी आणि आंत । जेथ जेथ जाईल चित्त । तेथ तेथ तें असे ॥९३॥ मजवेगळें जावयासी । ठावो नाहीं पैं चित्तासी । स्वदेशीं हो परदेशीं । अहर्निशीं मजआंतू ॥९४॥ ऐसें निजरूप सतत । पाहतां थोरावेल चित्त । त्या चित्तामाजीं आद्यंत । पाहें समस्त हें जग ॥९५॥ अथवा जीवस्वरूप तूझें चांग । त्यामाजीं पाहतां हें जग । जगचि होईल तूझें अंग । अतिनिर्व्यंग निश्चित ॥९६॥ चरें आणि अचरें । लहानें आणि कां थोरें । जीवरूपीं सविस्तरें । पाहें निर्धारे तूं हें जग ॥९७॥ म्हणसी जीवु तो एकदेशी । त्यामाजीं केवीं पहावें जगासी । त्यासी ऐक्यता करीं मजसीं । जेवीं कनकेंसीं अळंकार ॥९८॥ चिंतितां कीटकी भिंगुरटी । तेचि ते होऊन उठी । तैसा तूं उठाउठीं । होईं निजदृष्टीं निजतत्व ॥९९॥ हो कां सैंधवाचा खडा । पडल्या सिंधूमाजिवडा । तो होवोनि ठाके त्याएवढा । तैसा तूं रोकडा मी होसी ॥१००॥ जेथ मीतूंपणाचा भेद । फिटोनि जाईल विशद । परमानंदें शुद्धबुद्ध । मुक्त सिद्ध तूं होसी ॥१॥
एकनाथी भागवत - श्लोक १० वा
ज्ञानविज्ञानसंयुक्त आत्मभूतः शरीरिणाम् । अत्मानुभवतूष्टात्मा नान्तरायैर्विहन्यसे ॥१०॥
शास्त्रश्रवणें दृढ ज्ञान । मननाभ्यासें होय विज्ञान । या दोंहींची जाणोनि खूण । ब्रह्मसंपन्न तूं होईं ॥२॥ ऐसिया स्वार्थाचेनि लवलाहें । अविश्रम भजावे तूझे पाये । म्हणसी वोढवतील अंतराये । त्यासी काये करावें ॥३॥ सांडोनि दांभिक लौकिक । त्यजोनियां फळाभिलाख । जो मज भजे भाविक । विघ्न देख त्या कैंचें ॥४॥ त्याच्या विघ्ननाशासी देख । करीं चक्राची लखलख । घेऊनि पाठिसी अचुक । उभा सन्मुख मी असें ॥५॥ यापरी गा उद्धवा । जो मज भजे निजभावा । त्यासी विघ्न करावया देवां । नव्हे उठावा मज असतां ॥६॥ एवं ब्रह्मसंपन्न जाहलियावरी । आत्मा तूंचि चराचरीं । जंगमीं आणि स्थावरीं । सुरासुरीं तूंचि तूं ॥७॥ तूजहूनि कांहीं । अणुभरी वेगळें नाहीं । तेथ विघ्न कैंचें कायी । तूझ्या ठायीं बाधील ॥८॥ ब्रह्मादिकांसी जो ग्रासी । त्या काळाचा तूं आत्मा होसी । पाठी थापटून हृषीकेशी । उद्धवासी सांगतू ॥९॥ ऐशी बाध्यबाधकता फिटली । संकल्पकल्पना तूटली । ब्रह्मानंदें पाहांट फुटली । वाट मोडली कर्माची ॥११०॥ ऐसा ब्रह्मानुभवी जो देख । कर्म तेथ होय रंक । वेद तयाचे सेवक । विधिविवेक कामारे ॥११॥ हेंचि किती सांगो कायी । मी त्याचा आज्ञाधारक पाहीं । प्रतिष्ठिती जे जे ठायीं । तेथ पाहीं प्रगटतू ॥१२॥ वचनमात्रासाठीं । प्रगटलों कोरडे काष्ठीं । दूर्वासा वाइला पाठीं । त्वांही दिठीं देखिलें ॥१३॥ म्हणसी देव ज्याचा आज्ञाधारु । कर्म त्याचें होय किंकरु । तरी ज्ञाते यथेष्टाचारु । विषयीं साचारु विचरती ॥१४॥ ज्ञात्यासी स्वेच्छा विषयाचरण । सर्वथा न घडे गा जाण । तेही विषयींचें लक्षण । सावधान परियेसीं ॥१५॥ ज्यासी दग्धपटअ भिमान । मिथ्या प्रपंचाचें भान । मृषा विषयांचें दर्शन । विषयाचरण त्या नाहीं ॥१६॥ जयासी प्रपंचाची आवडी । विषयाची अतिगोडी । यथेष्टाचरणाची वोढी । पडे संसारसांकडी तयासी पैं ॥१७॥ ज्ञातयाच्या ठायीं । सत्यत्वें विषयो नाहीं । मा भोगावया कायी । अभिलाषी पाहीं तो होईल ॥१८॥ आतां ज्ञातयाचें कर्म । ऐक सांगों त्याचें वर्म । नाशतां मनोधर्म । क्रियाकर्म आचरती ॥१९॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ११ वा
दोषबुद्ध्योभयातीतो निषेधान्न निवर्तते । गुणबुद्ध्या च विहितं न करोति यथार्भकः ॥११॥
गुणदोषातीत ज्ञाता । तो निषेधीं न वर्ते सर्वथा । परी भ्यालेपण चित्ता । नाहीं तत्वतां तयासी ॥१२०॥ तो विहितही कर्म करी । तेथ गुणत्वें बुद्धि न धरीं । कुलालचक्राचियेपरी । पूर्वसंस्कारीं वर्तत ॥२१॥ संकल्पु नाहीं वृत्तीं । हेतू स्फुरेना चित्तीं । ऐसीं कर्में ज्ञाते करिती । शरीरस्थितीं केवळ ॥२२॥ तेथ सत्कर्म सिद्धी गेलें । तेणें फुगेना म्यां हें केलें । अथवा माझारीं विकळ पडिलें । तेणें तगमगिलेंपण नाहीं ॥२३॥ निद्रितामागें बैसला वाघु । अथवा पुढें आला स्वर्गभोगु । त्यासी नाहीं रागविरागु । तैसा लागु ज्ञात्याचा ॥२४॥ गुणदोषीं चित्तवृत्ती । सांडोनिया सहजस्थिती । बाळकें जेवीं क्रीडती । तैशी स्थिति ज्ञात्याची ॥२५॥ अभिमानें कर्मप्राप्ती । त्या अभिमानातें त्यागिती । मग निरभिमानें केवीं वर्तती । कर्मस्थिती त्यां न घडे ॥२६॥ ऐसा विकल्पु जरी करिसी । ते स्थिति न कळे इतरांसी । निरभिमानता स्वानुभवेंसी । केवीं येरासी कळेल ॥२७॥ देह प्रारब्धाचेनि मेळें । स्वभावें सर्व कर्मीं चळे । तेथ अज्ञानाचेनि बळें । अभिमानु खवळे मी कर्ता ॥२८॥ तेथ गुरुवाक्यानुवृत्ती । अभ्यासूनि यथानिगुतीं । अज्ञानेंसहित निरसिती । अभिमानस्थिति निजबोधें ॥२९॥ शेष- प्रारब्धाचेनि मेळें । निरभिमानें देह चळे । ज्ञाते कर्में करिती सकळें । जाण केवळें शारीरें ॥१३०॥ केवळ शारीरें कर्में होतीं । तींच अहेतूक बोलिजेती । अर्भकदृष्टांतें उपपत्ती । हेचि स्थिति सांगितली ॥३१॥ निरभिमानाचीं लक्षणें । कृष्ण उद्धवातें ऐक म्हणे । येरु आनंदला अंतःकरणें । सादरपणें परिसतू ॥३२॥
एकनाथी भागवत - श्लोक १२ वा
सर्वभूतसुहृच्छान्तो ज्ञानविज्ञाननिश्चयः । पश्यन्मदात्मकं विश्वं न विपद्येत वै पुनः ॥१२॥
पहिलें शास्त्रश्रवणें ज्ञान । तदनुभवें होय विज्ञान । ऐसा ज्ञानविज्ञानसंपन्न । निरभिमान तो होय ॥३३॥ साचचि निरभिमानता । जरी आली होय हाता । तरी शांति तेथ सर्वथा । उल्हासता पैं पावे ॥३४॥ दाटूनि निश्चळ होणें । कां दांत चावूनि साहणें । ते शांति ऐसें कोण म्हणे । आक्रोशपणें साहतू ॥३५॥ शांति म्हणिजे ते ऐशी । सागरीं अक्षोभ्यता जैसी । चढ वोहट नाहीं तिसी । सर्वदेशी सर्वदा ॥३६॥ नाना सरितांचे खळाळ । आणूनि घालिती समळ जळ । तो तिळभरी नव्हे डहुळ । अतिनिर्मळ निजांगें ॥३७॥ तैशी नानाभूतविषमता । स्वार्थविरोधें अंगीं आदळतां । पालटू नव्हे ज्याच्या चित्ता । ते जाण सर्वथा निजशांति ॥३८॥ ऐसी शांति ज्यासी देखा । तोचि सर्वभूतांचा सखा । आवडता सर्व लोकां । सुहृद तो कां सर्वांचा ॥३९॥ नवल सख्यत्वाची परी । सर्वस्व दे निजमैत्रीं । स्वार्थीं वंचनार्थ न करी । कृपापात्रीं उपदेशु ॥१४०॥ अतर्क्य त्याची पाहती दिठी । मद्रूपें देखे सकळ सृष्टी । जगासी मज अभिन्न गांठी । निजदृष्टीं बांधली ॥४१॥ मग तो जेउतें पाहे । तेउता मीचि तया आहें । तो जरी मातें न पाहे । तें न पाहणेंही होये मीचि त्याचें ॥४२॥ त्याची पाहती जे दिठी । ते मीचि होये जगजेठी । ऐशी तया मज एक गांठी । सकळ सृष्टीसमवेत ॥४३॥ अवघें जगचि मी होये । तेव्हां तो मी हे भाष जाये । ऐसा तो मजमाजीं समाये । समसाम्यसमत्वें ॥४४॥ सांडोनियां मनोधर्म । ऐसा ज्यासी मी झालों सुगम । त्यासी पुढती कैंचें जन्म । दूःख दूर्गम ज्याचेनीं ॥४५॥ मातेच्या उदरकुहरीं । रजस्वलेच्या रुधिरामाझारीं । पित्याचेनि रेतद्वारीं । गर्भसंचारी संसरण ॥४६॥ जे मातेच्या उदरीं । जंतू नाकीं तोंडीं उरीं शिरीं । विष्ठामूत्राचे दाथरीं । नव मासवरी उकडिजे ॥४७॥ जठराग्नीच्या तोंडीं । घालूनि गर्भाची उंडी । उकडउगकडूनि पिंडीं । गर्भकांडीं घडिजेति ॥४८॥ ते गर्भींचे वेदना । नानापरींची यातना । नको नको रघुनंदना । चिळसी मना येतसे ॥४९॥ अवघ्यांच्या शेवटीं । प्रसूतिवातू जो आटी । सर्वांगीं वेदना उठी । योनिसंकटीं देहजन्म ॥५०॥ ऐसें अपवित्र जें जन्म । तें न पावतीच ते नरोत्तम । जींहीं ठाकिलें निजधाम । ते पुरुषोत्तम समसाम्यें ॥५१॥ मी असतां पाठीपोटीं । त्यांसी काइशा जन्मगोठी । कळिकाळातें नाणिती दिठी । आले उठाउठी मद्रूपा ॥५२॥ जेथ जन्म नाहीं जाहलें । तेथ मरण न लगतांचि गेलें । ऐसे भजोनि मातें पावले । भजनबळें मद्भतक्त ॥५३॥ कृष्ण उद्धवातें थापटी । म्हणे वेगें उठीं उठीं । हेचि हातवशी हातवटी । जन्मतूटी तेणें होय ॥५४॥ जैसें मेघमुखींचें उदक । वरिच्यावरी झेलिती चातक । तैसें कृष्णवचनांसी देख । उद्धवें मुख पसरिलें ॥५५॥ कां चंद्राकिरणीं चकोर । जेवीं अत्यंत सादर । तेवीं उद्धवाचा आदर । दिसे थोर हरिवचनीं ॥५६॥ हो कां पक्षिणी देखोनि पिलें । जाणोनि चारयाचे वेळे । सांडोनियां आविसाळें । मुख कोंवळें जेवीं पसरी ॥५७॥ तेवीं देखोनि कृष्णमुख । उद्धवासी अत्यंत हरिख । श्रवणाचे मुखें देख । कृष्णपीयूष सेवित ॥५८॥
एकनाथी भागवत - श्लोक १३ वा
श्रीशुक उवाच । इत्यादिष्टो भगवता महाभागवतो नृप । उद्धवः प्रणिपत्याह तत्त्वंजिज्ञासुरच्युतम् ॥१३॥
शुक म्हणे कौरवनाथा । कृपा उपजली भगवंता । उपदेशिलें महाभागवता । ज्ञानकथा निजबोधू ॥५९॥ तें ऐकोनि उद्धव । श्रवणीं थोर उठी हांव । कैसें बोलिला ज्ञानगौरव । अतिअपूर्व श्रीकृष्ण ॥६०॥ श्रीकृष्ण श्रीमुखें सांगे कोड । तें निरूपण अतिगोड । जीवीं उठली श्रवणचाड । नुल्लंघी भीड देवाची ॥६१॥ आवडीं कळवळे चित्त । घाली साष्टांग दंडवत । हात जोडोनि पुसत । प्रेमळ भक्त उद्धव ॥६२॥
एकनाथी भागवत - श्लोक १४ वा
श्रीउद्धव उवाच । योगेश योगविन्यास योगात्मन्योगसम्भव । निःश्रेयसाय मे प्रोक्तस्त्यागः संन्यासलक्षणः ॥१४॥
ऐकें योगियांच्या योगपती । योग्यांचा ठेवा तूं श्रीपती । योगीं प्रगट तूं योगमूर्ती । योगउत्पत्ती तूजपासीं ॥६३॥ मज मोक्षासी कारण । त्यागु संन्यासलक्षण । बोलिलासी तो अति कठिण । परम दारुण हा त्यागू ॥६४॥
एकनाथी भागवत - श्लोक १५ वा
त्यागोऽयं दूष्करो भूमन् कामानां विषयात्मभिः । सुतरां त्वयि सर्वात्मन्नभक्तैरिति मे मतिः ॥१५॥
पाहतां या त्यागाची रीती । मज तंव दूर्धरु गा श्रीपती । मग इतरांची येथ मती । कवण्या स्थितीं होईल ॥६५॥ कामु जयाच्या चित्तीं । विषयीं आसक्त मती । त्यासी या त्यागाची गती । नव्हें श्रीपति सर्वथा ॥६६॥ तूझी कृपा जंव नव्हे । तंव ते अभक्तां केवीं करवे । त्यागु बोलिला जो देवें । तो सर्वांसी नव्हे सर्वथा ॥६७॥ तूं सर्वात्मा असतां हृदयीं । चित्त प्रवेशेना तूझे ठायीं । तें आवरिलें असे विषयीं । नवल कायी सांगावें ॥६८॥ ऐसे प्रपंची आसक्त । यालागीं विमुख झाले अभक्त । त्यांसी त्यागु नव्हे हा निश्चित । चित्त दूश्चित सर्वदा ॥६९॥ त्यागु कां नव्हे म्हणसी । तें परिस गा हृषीकेशी । कठिणत्व जें त्यागासी । तें तूजपाशीं सांगेन ॥१७०॥
एकनाथी भागवत - श्लोक १६ वा
सोऽहं ममाहमिति मूढमतिर्विगाढ्स्त्वन्मायया विरचितात्मनि सानुबन्धे । तत्त्वञ्जसा निगदितं भवता यथाहं संसाधयामि भगवन्ननुशाधि भृत्यम् ॥१६॥
तूझी माया विचित्र उपाधी । शरीरीं केली आत्मबुद्धी । आत्मीयें शरीरसंबंधीं । विपरीत सिद्धी वाढली ॥७१॥ मी माझें वाढलें गाढ । तेणें मति झाली मूढ । गृहासक्ति लागली दृढ । त्यागु अवघड यालागीं ॥७२॥ ऐशी ही बुद्धि विवळे । अप्रयासें तत्व आकळे । तैशी कृपा कीजे राऊळें । दासगोपाळें तारावया ॥७३॥ ऐकें गा पुरुषोत्तमा । निजदासां आपुल्या आम्हां । सोडवी गा संसारश्रमा । आत्मयारामा श्रीकृष्णा ॥७४॥ तूज सांडोनि हृषीकेशी । पुसों जावें आणिकांपासीं । तें नये माझिया मनासी । विषयीं सर्वांसी व्यापिलें ॥७५॥
एकनाथी भागवत - श्लोक १७ वा
सत्यस्य ते स्वदृश आत्मन आत्मनोऽन्यं वक्तारमीश विबुधेष्वपि नानुचक्षे । सर्वे विमोहितधियस्तव माययेमे ब्रह्मादयस्तनुभृतो बहिरर्थभावाः ॥१७॥
पुसों जावें ब्रह्मयासी । तो गुंतला सृष्टिकर्मासी । प्रजाउत्पत्ति मानसी । अहर्निशीं चिंतितू ॥७६॥ जो आपुल्या निजस्वभावीं । सदा संसारु वाढवी । तो केवीं संसारु तोडवी । केलें न बुडवी सर्वथा ॥७७॥ वाढों नेदी संसारासी । कोपु आला प्रजापतीसी । शापु दिधला नारदासी । ब्रह्म उपदेशी म्हणौनी ॥७८॥ ऐसे संसारी आसक्त । नित्य संसारयुक्त । त्यांसी पुसों न मनी चित्त । जाण निश्चित श्रीकृष्णा ॥७९॥ पुसों जावें ऋषींप्रती । तंव ते सदा आपमती । आपुलें मत प्रतिष्ठिती । अन्यथा देती शापातें ॥१८०॥ जीवीं धरोनि अर्थासक्ती । शिष्यांतें उपदेशिती । विषयो धरोनियां चित्तीं । जीविकावृतीं उपदेशु ॥८१॥ गुरूसीच विषयासक्ती । तेथ शिष्यासी कैंची विरक्ती । ऐशियासी जे पुसती । ते भ्रंशती स्वार्थातें ॥८२॥ सत्यस्वरूप स्वप्रकाश । आत्मा तूं अविनाश । युक्तिप्रयुक्तीं उपदेश । विकल्पनिरास जाणसी ॥८३॥ ब्रह्मज्ञानाचा वक्ता । तूजवेगळा श्रीकृष्णनाथा । न दिसे गा सर्वथा । मज पाहतां त्रिलोकीं ॥८४॥ एवं आत्मा तूं तत्वतां । तूंचि आत्मज्ञानदाता । आत्मबोधीं संस्थापिता । कृष्णनाथा तूं एकु ॥८५॥
एकनाथी भागवत - श्लोक १८ वा
तस्माद्भावन्तमनवद्यमनन्तपारं सर्वज्ञमीश्वरमकुण्ठविकुण्ठधिष्ण्यम् । निर्विण्णधीरहमु हे वृजिनाभितप्तो नारायणं नरसखं शरणं प्रपद्ये ॥१८॥
यालागीं जी यादवपती । नित्य शुद्ध पवित्रमूर्ती । तूज मायामोहो नातळती । पवित्र ख्याती यालागीं ॥८६॥ गोंवळांचेनि उच्छिष्टकवळें । ज्याची पवित्रता न मैळे । तेणेंचि उच्छिष्टबळें । गोंवळें सकळें तारिलीं ॥८७॥ प्राणें शोषिलें पूतनेसी । तरी पवित्रता अधिक कैसी । तेणेंचि उद्धरिलें तिसी । दोषें दोषांसी तारकु ॥८८॥ करूनि कालीयमर्दन । मर्दिला त्याचा अभिमान । तरी मैळेना पवित्रपण । निर्विषें जाण तारिला ॥८९॥ रजक अंत्यज अत्यंत । आतळे तया अधःपात । त्यासी मारूनियां निश्चित । केला पुनीत सायुज्या ॥१९०॥ करूनि गोपिकांसी निंद्य काम । तेणें त्या केल्या निष्काम । तेचि पवित्रता अनुत्तम । सायुज्यधाम पावल्या ॥९१॥ करितां सुकर्म कुकर्म । ज्याची पवित्रता अनुत्तम । यालागीं नामें पुरुषोत्तम । अकर्तात्म निजबोधें ॥९२॥ जो आकळे गुणांआंतू । त्यासी ते गुण करिती प्रांतू । त्या गुणांसी तूजमाजीं अंतू । यालागीं तूं अनंतू सर्वथा ॥९३॥ देशतः कालतः पार । तूज न करवेचि साचार । यालागीं अनंत तूं अपार । श्रुतींसी पार न कळेचि ॥९४॥ तूज म्यां करावी विनंती । किती यावें काकुळती । तूं हृदयस्थ ज्ञानमूर्ती । जाणता त्रिजगतीं तूं एकु ॥९५॥ ज्ञान अज्ञान मायाशक्ती । ईश्वराआधीन गा असती । त्या ईश्वराची तूं ईश्वरमूर्ती । सत्यकीर्ति तूं श्रीकृष्णा ॥९६॥ तूं सर्वांचा नियंता । सर्व करूनि अकर्ता । ऐसा ईश्वरु तूं कृष्णनाथा । भोगूनि अभोक्ता तूं एकु ॥९७॥ देशतः कालतः स्वभावेंसीं । नाशु न पावे ज्या स्थानासी । तेथींचा तूं निवासवासी । पूर्ण पूर्णांशी अवतारु ॥९८॥ नराचें अविनाशस्थान । यालागी तूं नारायण । तूझेनि जीवासी चळणवळण । चाळकपण तूजपाशीं ॥९९॥ ऐसा ईश्वर तूं आपण । नरसखा नारायण । युद्धसमयीं अर्जुनासी जाण । ब्रह्मज्ञान त्वां दिधलें ॥२००॥ दारुण होतां संग्रामासी । पावडा पावो युद्धासी । तेव्हां ब्रह्मज्ञान सांगसी । निज सख्यासी अर्जुना ॥१॥ ऐसा कृपाळू तूं नारायण । यालागीं तूज आलों शरण । त्रिविधतापें तापलों जाण । दूःख दारुण संसारु ॥२॥ संसार म्हणजे अंधकूप । माजीं कामक्रोधादि दूष्ट सर्प । निंदा स्पर्धा कांटे अमूप । दूःखरूप मी पडिलों ॥३॥ तेथ पडीलियापाठीं । ब्रह्मद्वेषाचा शूळ पोटीं । भरला जी उठाउठी । तेणें हिंपुटी होतूसें ॥४॥ तेथून निघावया त्रिशुद्धी । उपावो न दिसे गा निजबुद्धी । कृपाळूवा कृपानिधी । आत्मबोधीं मज काढीं ॥५॥
एकनाथी भागवत - श्लोक १९ वा
श्रीभगवानुवाच । प्रायेण मनुजा लोके लोकतत्त्वविचक्षणाः । समुद्धरन्ति ह्यात्मानमात्मनैवाशुभाशयात् ॥१९॥
भूत संचरलियापाठीं । सुटती जल्पवादगोठी । त्यातें गुणिया पाहोनि दिठीं । अक्षता त्राहाटी मंत्रोनी ॥६॥ पाहतां पांचभौतिक संसारु । सहजें झाला असे थोरु । माजीं झोंबलासे कृष्णवियोगखेचरु । उद्धव लेंकरूं झडपिलें ॥७॥ मिसें उद्धवाची झडपणी । अहंम्हैसासुर लागला झणीं । त्यासी करावया झाडणी । कृष्ण गुणी चालिला ॥८॥ तेथ झाडणीलागीं आतां । यदूअवधूतसंवादकथा । त्याचि मंत्रूनि मंत्राक्षता । होय झाडिता श्रीकृष्णु ॥९॥ श्रीकृष्ण म्हणे उद्धवासी । सावध होईं निजमानसीं । येऊनियां मनुष्यलोकासी । आपआसपणांसी उद्धरिती ॥२१०॥ पाहतां यया परमार्था । साह्य नव्हे माता पिता । पुत्र भ्राता दूहिता कांता । साह्य सर्वथा हे नव्हती ॥११॥ साह्य परमार्था नव्हे व्याही । शेखीं साह्य नव्हे जांवयी । आपणिया आपण साह्य पाहीं । जो निजदेहीं विवेकी ॥१२॥ मुमुक्षुमार्गींचे सज्ञान । लोकतत्वविचक्षण । विचारूनि कार्यकारण । स्वबुद्धीं जाण उद्धरले ॥१३॥ नित्यानित्यविवेकें । अनित्य सांडिती त्यागमुखें । नित्य तें यथासुखें । हित संतोखें अंगीकारिती ॥१४॥ नित्यत्वें जें उरलें जाण । तें स्वरूप माझें चिद्धन । तेंचि साधकांचे साधन जाण । अनन्यपणें चिंतिती ॥१५॥ भावितां माझी दृढ भावना । मीचि ते होती जाणा । कीटकीभृंगीचिया खुणा । आप आपणियां उद्धरिती ॥१६॥
एकनाथी भागवत - श्लोक २० वा
आत्मनो गुरुरात्मैव पुरुषस्य विशेषतः । यत्प्रत्यक्षानुमानाभ्यां श्रेयोऽसावनुविन्दते ॥२०॥
पश्वादि योनींच्या ठायीं । हिताहितज्ञान असे पाहीं । मा पुरुषाच्या पुरुषदेहीं । ज्ञान पाहीं स्फुरद्रूप ॥१७॥ जें कर्म करितों मी देहीं । तेणें तरेन कीं नाहीं । हें ज्याचे त्याचे ठायीं । स्फुरद्रूप पाहीं कळतसे ॥१८॥ सांडूनि अशुभ वासना । जो न करी विषयकल्पना । तो आपुला गुरु आपण जाणा । नरकयातना चुकविली ॥१९॥ जो कंटाळला जन्मगर्भासी । मरमरों उबगला मरणासी । आधी लागली मानसीं । जन्ममरणासी नासावया ॥२२०॥ आवडी नुपजे स्त्रीपुत्रांसी । निद्रा न लागे अहर्निशीं । काळें ग्रासिलें आयुष्यासी । निजहितासी न देखिजे ॥२१॥ तूझीच तूजदेखतां । काळें गिळिली बाल्यावस्था । तारुण्याचा ग्रासिला माथा । वार्धक्याभंवता लागला असे ॥२२॥ केवळ वार्धक्याचा जरंगा । त्यासीही काळू लागला पैं गा । आयुष्य व्यर्थ जातसे वेगा । हा निजनाडु जगा कळेना ॥२३॥ क्षणक्षणा काळू जातसे व्यर्थ । कांही न साधे जी परमार्थ । जन्ममरणांचा आवर्त । पुढें अनर्थ रोकडा ॥२४॥ स्वर्ग नरक कर्म ब्रह्म । चहूं प्राप्तींसी मनुष्यधर्म । यालागीं त्यजूनि पापकर्म । मोक्षधर्म धरावा ॥२५॥ नरदेह मोक्षाचा वांटा । वृथा जातसे कटकटा । हृदयीं आधी लागला मोटा । विषयचेष्टा विसरला ॥२६॥ प्रत्यक्ष लक्षणें अनित्य । संसारु दिसे नाशवंत । यालागीं तो नव्हे आसक्त । होय विरक्त इहभोगीं ॥२७॥ याचिपरी अनुमाना । परलोकभोगभावना । आतळों नेदी मना । नश्वर पतना जाणोनि ॥२८॥ कैं कृपा करील गोविंद । कैं तूटेल भवबंध । कैं देखेन तो निजबोध । परमानंद जेणें होय ॥२९॥ धांव पाव गा श्रीहरी । कृपा करीं दीनावरी । मज उद्धरीं भवसागरीं । भक्तकैवारी श्रीकृष्णा ॥२३०॥ जैसी जीवनावेगळी मासोळी । तैसा बोधालागीं तळमळी । प्रेमपडिभराच्या मेळीं । देह न सांभाळी सर्वथा ॥३१॥ एक नेणोनि नरदेहा मुकले । एकीं नव्हे म्हणोनि उपेक्षिले । एक ज्ञानगर्वे गिळिले । एक भुलले विषयार्थी ॥३२॥ एक साधनाभिमानें ठकिले । एक करूं करूं म्हणता गेले । एक करितां अव्हाटां भरले । करणें ठेलें तैसेंचि ॥३३॥ जरी विवेक कळला मना । तरी न तूटती विषयवासना । तेणें संतप्त होऊनि जाणा । नारायणा चिंतितू ॥३४॥ कृष्ण म्हणे उद्धवासी । सविवेक वैराग्य असे ज्यासी । तोचि आपुला गुरु आपणासी । विशेषेंसी जाणावा ॥३५॥ त्याचिये निजबुद्धीसी । मीचि विवेकु प्रकाशीं । तो स्वयें जाणे निजबोधासी । निजमानसीं विवेकें ॥३६॥ ज्यासी जैसा भावो । त्यासी मी तैसा देवो । ये अर्थी संदेहो । उद्धवा पहा हो न धरावा ॥३७॥ उद्धवा येथ केवळ । पाहिजे निजबुद्धि निर्मळ । तरी आत्मबोध तत्काळ । होय सफळ सर्वथा । ॥३८॥
एकनाथी भागवत - श्लोक २१ वा
पुरुषत्वे च मां धीराः साङ्ख्ययोगविशारदाः । आविस्तरां प्रपश्यन्ति सर्वशक्त्युपबृंहितम् ॥२१॥
एवं वैराग्यें पूर्ण भरित । धीर पुरुष विवेकयुक्त । सांख्ययोग विवंचित । निजीं निज प्राप्त तत्काळ ॥३९॥ नरदेहीं विवेक वसे । निजरूप पावले कैसे । जें सर्वशक्तियुक्त असे । तें सावकाशें देखती ॥२४०॥ जें प्रसवे सर्वशक्तींतें । तें सर्वशक्ति शक्तिदातें । जें नातळे सर्वशक्तीतें । त्या स्वरूपातें पाहताती ॥४१॥ उद्धवा काय सांगों गोष्टी । बहुत शरीरें सृजिलीं सृष्टीं । मज नरदेहीं आवडी मोटी । उठाउठीं मी होतों ॥४२॥
एकनाथी भागवत - श्लोक २२ वा
एकद्वित्रिचतूस्पादो बहुपादस्तथापदः । बह्व्यः सन्ति पुरः सृष्टास्तासां मे पौरुषी प्रिया ॥२२॥
केलीं एकचरणी शरीरें । दोंपायांची अपारें । तींपायांचीं मनोहरें । अतिसुंदरें चतूष्पदें ॥४३॥ सर्पादि योनींच्या ठायीं । म्यां चरणचि केले नाहीं । एकें चालती बहुपायीं । केलीं पाहीं शरीरें ॥४४॥ ऐशीं शरीरें नेणो किती । म्यां निर्माण केलीं ये क्षितीं । मज कर्त्यातें नेणती । मूढमति यालागीं ॥४५॥ मज कर्त्याची प्राप्ती । होआवयालागीं निश्चितीं । स्वांशें प्रकाशोनि ज्ञानशक्ती । पौरुषी प्रकृति म्यां केली ॥४६॥ जेणें देहें मज पावती । त्या देहाची मज अतिप्रीति । यालागीं श्रुति नरदेह वर्णिती । देव वांछिती नरदेहा ॥४७॥ ऐशी नरदेहाची प्रीती । कृष्ण सांगे उद्धवाप्रती । येणें शरीरें मज पावती । नाना युक्तिविचारें ॥४८॥
एकनाथी भागवत - श्लोक २३ वा
अत्र मां मृगयन्त्यद्धा युक्ता हेतूभिरीश्वरम् । गृह्यमाणैर्गुणैर्लिङ्गैरग्राह्यमनुमानतः ॥२३॥
येऊनि नरदेहाप्रती । कर्त्याची गवेषणा जे करिती । जो मी ईश्वर त्रिजगतीं । उत्पत्तिस्थिति संहर्ता ॥४९॥ बुद्धियुक्तीं विवेक करणें । ते जडें जे प्रकाशपणें । त्याचाही मी प्रकाशकु म्हणे । येणें लक्षणें लक्षिती ॥२५०॥ ऐशा नानापरींच्या अनुमानां । मी तंव वश नव्हें जाणा । जे लक्षिती सांडोनि अभिमाना । साक्षात्पणा ते येती ॥५१॥ ज्याची आशा होय निराश । तोचि ब्रह्म पावे सावकाश । तेणें कळीकाळावरी कांस । जाण अवश्य घालती ॥५२॥ मुख तंव स्वतःसिद्ध असे । तें निर्मळ आरिसां दिसे । तेवीं बुद्धीचेनि विवेकवशें । आत्मा भासे नरदेहीं ॥५३॥ येचिविखींचा इतिहास जाण । तूज मी सांगेन पुरातन । यदूअवधूतसंवादलक्षण । ज्ञानसाधन साधकां ॥५४॥
एकनाथी भागवत - श्लोक २४ वा
अत्राप्युदाहरन्तीममितिहासं पुरातनम् । अवधूतस्य संवादं यदोरमिततेजसः ॥२४॥
हरिखें म्हणतसे गोविंदू । उद्धवा आमुचा पूर्वज यदू । तेणें ब्रह्मज्ञानासी संवादू । केला विशदू अवधूतासीं ॥५५॥ राजा यदू म्हणसी कैसा । क्षात्रसृष्टीचा सूर्यो जैसा । राज चंद्राच्या प्रकाशा । निजतेजवशा लोपितू ॥५६॥ तेणें गुरूचीं लक्षणें ऐकतां । सायुज्यमुक्ति आली हाता । ते हे पुरातन कथा । तूज मी आतां सांगेन ॥५७॥
एकनाथी भागवत - श्लोक २५ वा
अवधूतं द्विजं कञ्चिच्चरन्तमकुतोभयम् । कविं निरीक्ष्य तरुणं यदूः पप्रच्छ धर्मवित् ॥२५॥
कोणी एक अवधूतू । निजतेजें प्रकाशवंतू । ब्रह्मानंदें डुल्लतू । यदूनें येतू देखिला ॥५८॥ त्या अवधूताचें लक्षण । यदू निरीक्षी आपण । देखिलें ब्रह्मसूत्रधारण । होय ब्राह्मण ब्रह्मवेत्ता ॥५९॥ ऐसा तो अवधूतू । निर्भय निःशंक वर्ततू । यदू व्याहाळिये होता जातू । देखिला वनांतू सन्मुख ॥२६०॥ आंतूला प्राण तत्त्वतां । बाहेर रिघों नेदी सर्वथा । स्वभावें प्राणापानसमता । जाली न धरितां धारणा ॥६१॥ नवल तयाचें पाहणें । दृश्य दृश्यत्वें देखों नेणे । झाला सर्वांगें देखणें । देखणेंपणें पाहातसे ॥६२॥ मी एकु वनीं वसता । हेंही नाठवे त्याचिया चित्ता । झाली सर्वत्र सर्वगतता । समसाम्यता समत्वें ॥६३॥ कर्म कार्य कर्ता जाण । अवघा जाहला तो आपण । क्रियेनें वाहूनियां आण । निंबलोण जीवें केलें ॥६४॥ देहाचिया माथां । ठेविली होती अहंता । तें देहमिथ्यात्व पावतां । समूळ अहंता पळाली ॥६५॥ नित्यानित्य होमद्वारें । ब्रह्माग्नि प्रज्वळला एकसरें । जाळूनि आश्रमांची चारी घरें । केलें खरें निराश्रमी ॥६६॥ त्या आश्रमामाजीं होती । शास्त्रश्रवणविधिवादपोथी । ते जळाली जी निश्चितीं । भस्म हातीं न लगेचि ॥६७॥ विधिनिषेधपैजा । जळाली पंचायतनदेवपूजा । होता संचितक्रियमाणपुंजा । तोही वोजा जळाला ॥६८॥ यापरी तो अवधूतू । ब्रह्मानंदें जी डुल्लतू । निजसुखें वेल्हावतू । देखिला येतू यदूरायें ॥६९॥ संकल्पविकल्परहित । शुद्ध सर्वांगी विभूत । यालागीं बोलिजे अवधूत । येर्हववीं विख्यात ब्राह्मणू ॥२७०॥ सभोंवता समस्तू । प्रपंच निजबोधें असे धूतू । यालागीं बोलिजे अवधूतू । येर्हधवीं विख्यातू ब्राह्मणू ॥७१॥ अहं धूईव तो अवधूतू । तोचि योगी तोचि पुनीतू । जो का अहंकारग्रस्तू । तोचि पतितू जन्मकर्मी ॥७२॥ वार्धक्य यावें देहासी । तंव देहपण नाहीं देहापासीं । रिगमु नव्हेच जरेसी । तारुण्यासी तें मूळ ॥७३॥ आणिकही त्याचीं लक्षणें । नीच नवा बोधू मैळों नेणें । भोगिजे नित्य नूतनपणें । परम तारुण्यें टवटवला ॥७४॥ निजबोधाचिया सत्ता । द्वैत जिंतिलें तत्त्वतां । ऐसा निःशंकु विचरतां । भय सर्वथा त्या नाहीं ॥७५॥ ऐशीं लक्षणें निर्धारितां । अवधूत निजबोधें पुरता । यदूसी उपजली विनीतता । श्रद्धा सर्वथा अनिवार ॥७६॥ करूनि साष्टांग दंडवत । अति नम्र श्रद्धायुक्त । हात जोडूनि पुसत । प्रसन्न चित्त रायाचें ॥७७॥
एकनाथी भागवत - श्लोक २६ वा
श्रीयदूरुवाच । कुतो बुद्धिरियं ब्रह्मन्नकर्तूः सुविशारदा । यामासाद्य भवाल्लोकं विद्वांश्चरति बालवत् ॥२६॥
अपूर्व बुद्धि हे स्वामी । तूमचे ठायीं देखों आम्ही । जे न लभे यमनियमीं । कर्मधर्मीं आचरतां ॥७८॥ दिसतोसी सर्वार्थी कुशळ । परी कांही न करूनि निश्चळ । अकर्तात्मबोधें तूं केवळ । जैसें बाळ अहेतूक ॥७९॥ तूं बालाऐसा वर्तसी । परी बालबुद्धि नाहीं तूजपासीं । सर्वज्ञ सर्वथा होसी । ऐसें आम्हांसी दिसतसे ॥२८०॥ येवोनियां या लोकासी । पावोनियां नरदेहासी । सार्थकता तूझ्याऐसी । आणिकापाशीं न देखों ॥८१॥
एकनाथी भागवत - श्लोक २७ वा
प्रायो धर्मार्थकामेषु विवित्सायां च मानवाः । हेतूनैव समीहन्ते आयुषो यशसः श्रियः ॥२७॥
प्रायशा ये लोकीं लोक । धर्मअशर्थकामकामुक । येचिविखीं ज्ञान देख । आवश्यक करिताति ॥८२॥ आम्ही स्वधर्म करितों म्हणती । स्नानसंध्येची कीर्ति मिरविती । शेवटीं गायत्रीचें फळ देती । अर्थप्राप्तीलागोनी ॥८३॥ वेदोक्त आम्ही करितों याग । संस्थापितों वेदमार्ग । शेखीं तो करिती जीविकायोग । स्वर्गभोग वांछिती ॥८४॥ एक म्हणती आम्ही स्वकर्मक । कुश मृत्तिका नाशिती उदक । समयीं आलिया याचक । इवलीसी भीक न घालिती ॥८५॥ दांभिक वाढवावया स्फीती । वैष्णवदीक्षा अवलंबिती । देवपूजा इळफळीत दाविती । शंख लाविती दों हातीं ॥८६॥ आयुष्यदानी पुण्यपुरुष । आम्ही चिकित्सक अहिंस । स्थावर जंगम जीव अशेष । मारूनियां यश मिरविती ॥८७॥ यश वाढवावयाचें कारण । तूळापुरुष करिती दान । देहो मूत्रविष्ठें परिपूर्ण । धन त्यासमान जोखिती ॥८८॥ परी परमार्थाचिया चाडा । कोणी वेंचीना कवडा । भूल कैशी पडली मूढां । स्वार्थ रोकडा विसरले ॥८९॥ पूर्वीं अदृष्टीं नाहीं प्राप्ती । ते श्रीकामा उपास्ती करिती । श्रियेचा स्वामी श्रीपती । त्यातें भजती अभाग्य ॥२९०॥ लक्ष्मी विश्वगुरु हरीची पत्नीा । तीतें जो तो राखे अभिलाषुनी । नेदिती हरीची हरिलागोनी । त्यातें पचनीं हरि पचवी ॥९१॥ रोगत्यागें आयुष्य मागती । यालागीं सविता उपासिती । देहो नश्वर हें नाठवे चित्तीं । पडली भ्रांती निजपदा ॥९२॥ एवं आयुष्य-यश-श्रीकामीं । समस्त भजतां देखों आम्ही । परी नवल केलें तूवां स्वामी । परब्रह्मीं निजबोधू ॥९३॥ विषयबळ अलोलिक । मिथ्या भ्रमें भ्रमले लोक । ज्ञानसाधनें साधोनि देख । विषयसुख वांछिती ॥९४॥ वेदांतवार्तिकवाक्स्फू र्ती । अद्वैत ब्रह्म प्रतिपादिती । शेखीं पोटासाठीं विकिती । नवल किती सांगावें ॥९५॥ एक म्हणविती योगज्ञानी । वायुधारणा दाविती जनीं । टाळी लावूनि बैसती ध्यानीं । जीविका मनीं विषयांची ॥९६॥ ऐसे विविदिष लोक । साधनें साधूनि झाले मूर्ख । तूवां केलें जी अलोलिक । आत्मसुख साधिलें ॥९७॥ ऐसें स्वामी अवघूता । तूवां तृणप्राय केलें जीविता । तूच्छ करोनि लोकां समस्तां । निजात्महिता मीनलासी ॥९८॥ निजानंदें निवालासी । अंतरी शीतलु झालासी । ऐसें दिसताहे आम्हांसी । उपलक्षणेंसी परियेसीं ॥९९॥
एकनाथी भागवत - श्लोक २८ वा
त्वं तू कल्पः कविर्दक्षः सुभगोऽमृतभाषणः । न कर्ता नेहसे किञ्चिज्जडोन्मत्तपिशाचवत् ॥२८॥
सर्वज्ञज्ञाता तूं होसी । तें ज्ञातपण दिसों न देसी । कांहीं करिसी ना वांछिसी । जडत्वें दाविसी निजशांती ॥३००॥ सर्वथा उगा अससी । परी तूं अंगें विकळ नव्हसी । अंगीं अव्यंगु दिसतोसी । स्वरूपरूपेंसीं शोभितू ॥१॥ ज्ञान एकलेपणें ठेलें । दूजेनिवीण परदेशी झालें । तें तूजमाजीं सामावलें । यालागीं आलें कविपद ॥२॥ करूनि झालासी अकर्ता । हेचि तूझी थिर दक्षता । ब्रह्मरसें रसाळ बोलतां । चवी अमृता ते कैंची ॥३॥ ब्रह्मरस तू प्यालासी । ब्रह्मानंदें मातलासी । जगीं उन्मत्त झालासी । दृष्टीं नाणिसी कोणातें ॥४॥ सदा सावध निजरूपेंसी । यालागीं माझें तूझें न म्हणसी । तेंचि पिसेंपण तूजपाशीं । दिसे जगासी सर्वथा ॥५॥ निजबोधें तृप्त झालासी । परमानंदें निवालासी । तीं हीं लक्षणें तूजपासीं । निर्धारेंसीं दिसताती ॥६॥
एकनाथी भागवत - श्लोक २९ वा
जनेषु दह्यमानेषु कामलोभदवाग्निना । न तप्यसेऽग्निना मुक्तो गङ्गाम्भःस्थ इव द्विपः ॥२९॥
कामलोभदावाग्नी । माजीं जळतां लोक तीन्ही । देखत असों जी नयनीं । वेगळा कोणी दिसेना ॥७॥ ते दावाग्नीमाजीं असतां । तूं न पोळसी गा अवधूता । नवल तूझी अक्षोभ्यता । नकळे सर्वथा आम्हांसी ॥८॥ वणवा जळे दोंही थडीं । गजें गंगाजळीं दिधली बुडी । त्यासी न लागती तापाच्या वोढी । तैसें निरवडीं तूज देखों ॥९॥ ऐशीं द्वंद्वें तूज नातळती । दृढ राहिलासी ब्रह्मस्थितीं । कांही एक करीन विनंती । कृपामूर्ति दयाळूवा ॥३१०॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ३० वा
त्वं हि नः पृच्छतां ब्रह्मन्नात्मन्यानन्दकारणम् । ब्रूहि स्पर्शविहीनस्य भवतः केवलात्मनः ॥३०॥
तूं ब्रह्मवेत्ता ब्राह्मण । निजानंदें परिपूर्ण । त्या आनंदाचें कारण । विशद करून सांगावें ॥११॥ तूं देहीं वर्तसी विदेहस्थिती । तूज विषय आतळूं न शकती । हे अलिप्तपणाची प्राप्ती । कवण्या रीतीं तूज झाली ॥१२॥ तूज नाहीं रायाची भीड । न करिसी धनवंताची चाड । दीनवचन मानिसी गोड । पुरविसी कोड निजबोधें ॥१३॥ ऐसा केवळ तूं कृपाळू । आर्तबंधू दीनदयाळू । निजात्मभावें तूं केवळू । भक्तवत्सलू भावार्थे ॥१४॥ ऐसा यदूचा संवादू । आवडीं सांगे गोविंदू । उद्धवासी म्हणे सावधू । हृदयीं बोधू धरावा ॥१५॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ३१ वा
श्रीभगवानुवाच । यदूनैवं महाभागो ब्रह्मण्येन सुमेधसा । पृष्टः सभाजितः प्राह प्रश्रयावनतं द्विजः ॥३१॥
श्रीमुखें श्रीकांत । यदूचें भाग्य वर्णित । ब्राह्मणभक्त सत्त्वयुक्त । बुद्धिमंत श्रद्धाळू ॥१६॥ भगवद्भाणग्यें भाग्यवंतू । यदूसी भेटला तो अवधूतू । त्यासी होऊनि अतिविनीतू । असे विनवितू निजहिता ॥१७॥ मृदू मंजुळ वचनीं प्रार्थिला । मघुपर्कविधानें पूजिला । अवधूत अतिसंतोषला । बोलता झाला निजमुखें ॥१८॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ३२ वा
श्रीब्राह्मण उवाच । सन्ति मे गुरवो राजन् बहवो बुद्ध्युपाश्रिताः । यतो बुद्धिमुपादाय मुक्तोऽटामीह तान् श्रृणु ॥३२॥
क्षीरसागर उचंबळला । कीं कृपेचा मेघ गर्जिन्नला । निजसुखाचा वाधावा आला । तैसें बोलिला ब्राह्मणु ॥१९॥ ऐकें राजया चूडामणी । यदुकुळदीप दिनमणी । धन्य धन्य तूझी वाणी । निजगुणीं निवविलें ॥३२०॥ राजा आणि सात्त्विकु । सिद्धलक्षणें लक्षकु । पृथ्वीमाजीं तूचि एकु । न दिसे आणिकु सर्वथा ॥२१॥ सुंदर आणि सगुण । उत्तमोत्तम केला प्रश्न । पुसिलें निजानंदकारण । तें यथार्थ जाण सांगेन ॥२२॥ गुरूविण आत्मप्राप्ती । सर्वथा न घडे गा नृपती । ते गुरूही मी तूजप्रती । यथानिगुतीं सांगेन ॥२३॥ निजबुद्धीच्या विवेकस्थितीं । बहुत गुरु म्यां केले असती । जे जे सद्गुयण म्यां देखिले भूतीं । ते ते स्थितीं तो गुरु ॥२४॥ बुद्धीनें अंगिकारिलें गुणा । निजधैर्यें धरिली धारणा । तेणें मी मुक्त जालों जाणा । स्वेच्छा अटणा करीतसें ॥२५॥ संसारु तरावया । मुख्य सद्बु द्धि गा राया । रिगमू नाहीं आणिका उपाया । व्यर्थ कासया शिणावें ॥२६॥ सद्बु द्धि नाहीं ज्यापासीं । तो संसाराची आंदणी दासी । उसंत नाहीं अहर्निशीं । दूःखभोगासी अनंत ॥२७॥ सद्बुनद्धि नाहीं हृदयभुवनीं । तेथ वैराग्य नुपजे मनीं । मा तो तरेल कैसेनीं । विवेक स्वप्नीं न देखे ॥२८॥ वैराग्याचेनि पडिपाडें । ज्यासी सद्बु द्धि सांपडे । तेथ संसार कोण बापुडें । घायें रोकडें विभांडी ॥२९॥ आधीं संसारु एकु असावा । मग तो खटाटोपें नासावा । जो रिघाला विवेकगांवा । त्यासी तेव्हां तो नाहीं ॥३३०॥ संसारनाशासी मूळ । शिष्य प्रज्ञाचि केवळ । तिचें झाल्या अढळ बळ । होये मृगजळ संसारु ॥३१॥ जे मी गुरु सांगेन म्हणे । तें निजप्रज्ञेचेनि लक्षणें । हेयोपादेयउ पायपणें । घेणें त्यजणें सविवेकें ॥३२॥ हेचि मर्हा ठिया भाखा । सांगेन तें सावध ऐका । जेणें शिष्याचा आवांका । पडे ठाउका प्रत्यक्ष ॥३३॥ ऐक प्रज्ञेचीं लक्षणें । सांगेन दृष्टांतपणें । सूप चाळणी रांधणें । घेणें त्यजणें विवेकें ॥३४॥ चाळणीमाजीं जें जें पडे । सूक्ष्म निजतत्त्व तळीं सांडे । उरती गुणदोषांचे खडे । करिती बडबडे खडबडित ॥३५॥ ऐसी जे अवस्था । ते त्यागावी सर्वथा । भ्रंशु होईल स्वार्था । हे राखतां त्रिशुद्धी ॥३६॥ सुपाची दशा ते ऐसी । त्यजी रजःकण भुसासी । निडारल्या निजबीजासी । निजहृदयेंसीं राखत ॥३७॥ स्वयें वैराग्यें तापणें । ते दशा रांधणें म्हणें । अपक्का परिपक्क करणें । निजगुणें निजांगें ॥३८॥ एवं या दोनी दशा । दृढ धराव्या वीरेशा । तेणें परमार्थु होये आपैसा । जेवी आरिसा यातींचा ॥३९॥ यदूसी म्हणे ब्राह्मण । जें म्यां सांगितलें लक्षण । तेथें ठेवूनियां मन । सावधान परियेसीं ॥३४०॥ जो जो जयाचा घेतला गुण । तो तो गुरु म्यां केला जाण । गुरूसी आलें अपारपण । जग संपूर्ण गुरु दिसे ॥४१॥ ज्याचा गुण घेतला । तो सहजें गुरुत्वा आला । ज्याचा गुण त्यागरूपें घेतला । तोही गुरु झाला अहितत्यागें ॥४२॥ एवं त्यागात्यागसमतुकें । दोहींसी गुरुत्व आलें निकें । राया तूं पाहें पां विवेकें । जगचि असकें गुरु दिसे ॥४३॥ ऐसें पाहतां सावकाशीं । गुरुत्व आलें जगासी । हेंचि साधन जयापासीं । तोचि परमार्थासी साधकु ॥४४॥ ऐसें सांगतां अचाट । तूज वाटेल हें कचाट । तरी गुरु सांगो श्रेष्ठश्रेष्ठ । मानिले वरिष्ठ निजबुद्धीं ॥४५॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ३३ व ३४ वा
पृथिवी वायुराकाशमापोऽग्निश्चन्द्रमा रविः । कपोतोऽजगरः सिन्धुः पतङ्गो मधूकृद्गजः ॥३३॥
मधुहा हरिणो मीनः पिङ्गला कुररोऽर्भकः । कुमारी शरकृत्सर्प ऊर्णनाभिः सुपेशकृत् ॥३४॥ गुरु सांगेन अशेष । संख्याप्रमाण चोवीस । त्यांचीं नांवें तूं परिस । सावकाश सांगेन ॥४६॥ पृथ्वी वायु आकाश । अग्नि आप सितांश । सातवा तो चंडांश । कपोता परिस आठवा ॥४७॥ अजगर सिंधु पतंग । मधुमक्षिका गज भृंग । हरिण मीन वेश्या साङ्ग । नांवें सुभग पिंगला ॥४८॥ टिटवी आणि लेंकरूं । कुमारी आणि शरकारु । सर्प कातणी पेशस्करु । इतुकेन गुरु चोवीस ॥४९॥ पावावया तत्त्व पंचविसावें । चोविसां गुरूंसी उपासावें । विवेकयुक्तिस्वभावें । गुरु भजावे निजबुद्धीं ॥३५०॥ ठाकावया निजबोधासी । निजविवेकें अहर्निशीं । गुरुत्व देऊनि अनेकांसी । निजहितासी गुरु केले ॥५१॥ कोण युक्ति कोण विचारु । कोणें लक्षणें कोण गुरु । केला तोही निजनिर्धारु । सविस्तारु परियेसीं ॥५२॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ३५ वा
एते मे गुरवो राजन् चतूर्विंशतिराश्रिताः । शिक्षावृत्तिभिरेतेषामन्वशिक्षमिहात्मनः ॥३५॥
ऐकें राजवर्य नृपती । विवेकधवलचक्रवर्ती । गुरुसंख्या तूजप्रती । यथानिगुतीं सांगितली ॥५३॥ यांचिया शिक्षिता वृत्ती । शिकलों आपुलिया युक्तीं । मग पावलों आत्मस्थिती । विकल्पभ्रांती सांडूनी ॥५४॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ३६ वा
यतो यदनुशिक्षामि यथा वा नाहुषात्मज । तं त्तथा पुरुषव्याघ्र निबोध कथयामि ते ॥३६॥ नहुषाचा पुत्र ययाती । ययातीचा यदू निश्चितीं । नहुषनंदन यदूसी म्हणती । मूळ व्युत्पत्ती तेणें योगें ॥५५॥ यालागीं म्हणे नाहुषनंदना । पुरुषांमाजीं पंचानना । सांगेन गुरूंच्या लक्षणा । विचक्षणा परियेसीं ॥५६॥ ज्या गुरूचें जें शिक्षित । मी शिकलों सुनिश्चित । तें ते सांगेन समस्त । सावध चित्त करीं राया ॥५७॥ ऐकावया गुरुलक्षण । यदूनें सर्वांग केलें श्रवण । अर्थीं बुडवूनियां मन । सावधान परिसतु ॥५८॥ शब्द सांडोनियां मागें । शब्दार्थामाजीं रिगे । जें जें परिसतू तें तें होय अंगें । विकल्पत्यागें विनीतु ॥५९॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ३७ वा
भूतैराक्रम्यमाणोऽपि धीरो दैववशानुगैः । तद्विद्वान्न चलेन्मार्गादन्वशिक्षं क्षितेर्व्रतम् ॥३७॥
परमार्थी मुख्य शांती । साधकांसी पाहिजे निश्चितीं । यालागीं प्रथम गुरु क्षिती । निजशांतीलागूनी ॥३६०॥ पृथ्वी गुरु त्रिविध पाहीं । पर्वत वृक्ष आणि मही । यांचीं लक्षणें धरितां देहीं । गुरुत्व पाहीं पृथ्वीसी ॥६१॥ अंतरनिग्रहो ते शांती । बाह्येंद्रियनिग्रहो ते दांती । उभयसहिष्णुता ते क्षांती । क्षांतीसी क्षिति गुरु केली ॥६२॥ पृथ्वीते नानाभूतीं । माझी माझी म्हणौनि झोंबती । नाना भेदीं भिन्न करिती । निजवृत्तिव्यवहारें ॥६३॥ त्या भूतांचे भिन्न वर्तन । पृथ्वी संपादी आपण । मोडों नेदी अभिन्नपण । अखंड जाण सर्वदा ॥६४॥ तैसें योगियांचे लक्षण । करितां कर्म भिन्नभिन्न । वृत्ति अखंडदंडायमान । सर्वदा जाण असावी ॥६५॥ देहासी अदृष्टयोगें गती । भूतें अदृष्टयोगें आक्रमिती । भूतीं निजात्मता भाविती । द्वंद्वें न बाधिती साधकां ॥६६॥ येथ भूतीं पृथ्वी पूजिली । नातरी विष्ठामूत्रीं गांजिली । हर्षविषादा नाहीं आली । निश्चळ ठेली निजक्षांती ॥६७॥ भूतें पार्थिवेंचि तंव झालीं । तिंहीं पृथ्वी पूजिली ना गांजिली । ऐक्यें द्वंद्वभावा मुकलीं । निश्चळ झाली निजरूपें ॥६८॥ तैसाचि योगियाही जाणा । भूतवैषम्यें डंडळेना । सर्वभूती निजात्मभावना । विषमीं समाना भावितां ॥६९॥ आतां पृथ्वीची अभिनव शांति । ते सांगेन राया तूजप्रती । जे शांति धरोनि संती । भगवद्भतक्ती पावले ॥३७०॥ पृथ्वी दाहेंकरूनि जाळिली । नांगर घालूनि फाळिली । लातवरीं तूडविली । तोडिली झाडिली पैं भूतीं ॥७१॥ तो अपराधू न मनूनि क्षिती । सवेंचि भूतांतें प्रसन्न होती । तेथेंचि पिकवूनि नाना संपत्ती । तृप्ति देती भूतांतें ॥७२॥ ऐसऐेशिया निजशांती । लागीं गुरु म्यां केली क्षिती । ऐक सभाग्या भूपती । शांतीची स्थिति अभिनव ॥७३॥ एकें अपराधु केला । दूजेनि उगाचि साहिला । इतूकेनि शांतु केवीं झाला । उपेक्षिला अपराधी ॥७४॥ ऊंसु मोडी त्या गोड भारी । छेदितें शस्त्र गोड करी । पिळिलियाआळिलियावरी । स्वादाचिया थोरी अपकार्यांर देतू ॥७५॥ अपराध साहोनि अंगी । त्याच्या प्रवर्ते हितालागीं । तेचि शांति पैं जगीं । होय दाटुगी निर्द्वंद्व ॥७६॥ अपराध साहोनि अंगावरी । अपराध्या होईजे उपकारी । हें शिकलों पृथ्वियेवरी । परोपकारीं पर्वत ॥७७॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ३८ वा
शश्वत्परार्थसर्वेहः परार्थैकान्तसम्भवः । साधूः शिक्षेत भूभृत्तो नगशिष्यः परात्मताम् ॥३८॥
पृथ्वीपासोनि जाले । ते पर्वतही म्यां गुरु केले । त्यांपासोनि जें जें शिकलें । तेंही वहिलें परियेसीं ॥७८॥ रत्नादि निकर समस्त । पर्वत परार्थचि वाहत । तृण जळ नाना अर्थ । तेही परार्थ धरितसे ॥७९॥ कोणासी नेमी ना निवारी । उबगोनि न घाली बाहेरी । याचकाचे इच्छेवरी । परोपकारीं देतसे ॥३८०॥ ग्रीष्माअंतीं सर्व सरे । परी तो देतां मागें न सरे । सवेंचि भगवंते कीजे पुरें । वर्षोनि जळधरें समृद्धी ॥८१॥ जंव जंव उल्हासें दाता देतु । तंव तंव पुरवी जगन्नाथु । विकल्प न धरितां मनाआंतू । देता अच्युतु अनिवार ॥८२॥ सत्य अच्युत दाता । हें न मनेचि तत्त्वतां । यालागीं दरिद्रता । विकल्पवंता लागली ॥८३॥ एवं पर्वताची जे उत्पत्ती । ते परोपकारार्थ एकांतीं । उपकारावांचूनि चित्तीं । दुजी वृत्ति जाणेना ॥८४॥ त्या पर्वताऐसी तत्त्वतां । असावी साधकासी उदारता । काया वाचा आणि चित्ता । सर्वस्व देतां उल्हासु ॥८५॥ चेष्टामात्रें परोपकारता । सर्वदा करावी समस्तां । कोटिलाभा हाणोनि लाता । उपकारीं तत्त्वतां उद्यतु ॥८६॥ परमार्थाचिया चाडा । स्वार्थ सांडोनि रोकडा । परोपकारार्थ अवघडा । रिघे सांकडा परार्थें ॥८७॥ उपकारुचि साकारला । कीं परोपकारू रूपा आला । तैसा जन्मोनि उपकारी झाला । उपकारला सर्वांसी ॥८८॥ ऊंसु जैसा अवधारीं । सर्वासी गोडपणें उपकारी । तैसाचि योगिया संसारीं । परोपकारी मधुरत्वें ॥८९॥ जैसे पर्वतीं निर्झर । तैसे उपकाराचे पाझर । सुकों नेणती निरंतर । कृतोपकार जग केलें ॥३९०॥ सांडोनि कृपणवृत्तीची संगती । उपकारी पर्वत एकांतीं । राहिलासे उपकारमूर्ती । धैर्यवृत्ति निर्धारें ॥९१॥ परोपकारालागीं निश्चित । गुरु केला म्यां पर्वत । आतां वृक्षापासोनि जें शिक्षित । तेंही समस्त परियेसीं ॥९२॥ सर्वांगें सर्वभावेंसी । सर्वकाळ सर्वदेशीं । पराधीन होआवें सर्वांसी । हें वृक्षापाशीं शिकलों ॥९३॥ वृक्ष जेणें प्रतिपाळिला । तो त्या आधीन झाला । कां जो छेदावया रिघाला । त्याही झाला स्वाधीनु ॥९४॥ योगिया पालखीसी घातला । तेव्हां त्याचिया आधीन झाला । एकीं शूळीं द्यावया चालविला । तेव्हां त्याच्याही बोला आधीनु ॥९५॥ सांडूनि देहींची अहंता । योगियासी झाली पराधीनता । विश्वमाझारी आत्मा सर्वथा । सर्वांच्या वर्ततो बोलात ॥९६॥ सर्वं तें मीचि आहें । यालागीं साधक बाधक न पाहे । त्याच्या बोलामाजीं राहे । वर्तता होये संतोषें ॥९७॥ प्राप्त जें जें सुखदूःख । तें तें अदृष्टाआधीन देख । आत्मा मानुनी सकळ लोक । पराधीन देख वर्तत ॥९८॥ सकळ लोकीं निजात्मता । देखता जाली पराधीनता । हें वृक्षापासोनि तत्त्वतां । परार्थता शिकलों ॥९९॥ आणीक एक लक्षण । वृक्षापासोनि शिकलों जाण । अतिथीचें पूजाविधान । तें सावधन परियेसीं ॥४००॥ अतिथि आल्या वृक्षापासीं । वंचनार्थू न करीच त्यासी । पत्रपुष्पफळमूळच्छायेसीं । त्वचाकाष्ठांसी देतसे ॥१॥ जो वृक्षासी प्रतिपाळी । कां जो घावो घालूनि मुळीं । दोंहीसीही सममेळीं । पुष्पीं फळीं संतूष्टी ॥२॥ जैसा वृक्ष समूळ सगळा । अर्थियांलागीं सार्थक जाहला । तैसा चित्तें वित्तें देहें बोला । साधू संतुष्टला अर्थ्यांसी ॥३॥ अतिथीसी नव्हे पराङ्मुदख । हा साधूसी गुण अलोलिक । अन्न धन उदक । यथासुखें देतसे ॥४॥ अर्थी आल्या अर्थावयासी । विमुख न व्हावें सर्वस्वेंसी । हें शिकलों वृक्षापासीं । विवेकेंसीं निजबुद्धीं ॥५॥ एवं पृथ्वी गुरु जाली ऐसी । दूजें गुरुत्व तें वायूसी । आलें जें जें युक्तीसी । तें तें परियेसीं नरदेवा ॥६॥ गुरुत्व जें वायूसी । तें दों प्रकारीं परियेसीं । एक तें प्राण वृत्तीसीं । बाह्यवायूसी दुसरें ॥७॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ३९ वा
प्राणवृत्त्यैव सन्तूष्येन्मुनिर्नैवेन्द्रियप्रियैः । ज्ञानं यथा न नश्येत नावकीर्येत वाङ्मनः ॥३९॥
प्राणाचियेपरी । जो विषयीं आसक्ती न धरी । विषय सेविलियाही वरी । नव्हे अहंकारी प्राणु जैसा ॥८॥ प्राणाभ्यासें क्षुधा अद्भुेत । तेव्हां प्राणासीच क्षोभ येत । तेणें काया वाचा चित्त । विकळ पडत इंद्रियें ॥९॥ तया प्राणासी आधारू । भलतैसा मिळो आहारु । परी धडगोडांचा विचारु । न करी साचारू पैं प्राणु ॥४१०॥ तैसाचि योगिया पाहीं । तो अभिमान न धरी देहीं । विषयो सेवी परी कांही । आसक्ति नाहीं तयासी ॥११॥ क्षुधेचिया तोंडा । मिळे कोंडा अथवा मांडा । परी रसनेचा पांगडा । न करी धडफुडा तयासी ॥१२॥ ज्ञानधारणा न ढळे । इंद्रियें नव्हती विकळें । तैसा आहार युक्तिबळें । सेविजे केवळें निजधैर्यें ॥१३॥ प्राणास्तव इंद्रियें सबळें । प्राणायोंगें देह चळे । त्या देहकर्मा प्राणु नातळे । अलिप्त मेळें वर्ततू ॥१४॥ त्या प्राणाची ऐसी स्थिती । योगियाची वर्तती वृत्ती । सर्व करूनि न करी आसक्ती । देहस्थिति नातळे ॥१५॥ ब्रह्मादिकांचा देह पाळूं । कां सूकरादिकांचा देह टाळूं । ऐसा न मानीच विटाळू । प्राणु कृपाळू समभावें ॥१६॥ तैसेंचि योगियाचें कर्म । न धरी उंच नीच मनोधर्म । कदा न देखे अधमोत्तम । भावना सम समभावें ॥१७॥ आवडीं प्रतिपाळावा रावो । रंकाचा टाळावा देहो । ऐसा प्राणासी नाहीं भावो । शुद्ध समभावो सर्वत्र ॥१८॥ प्राण अपान समान उदान । सर्व संधी वसे व्यान । इतूकीं नामें स्थानें पावोनि जाण । न सांडी प्राण एकपणा ॥१९॥ तैसे उंच नीच वर्णावर्ण । अधमोत्तमादि गुणागुण । देखोनियां योगी आपण । भावना परिपूर्ण न सांडी ॥४२०॥ प्राणु असोनि देहाभीतरीं । बाह्य वायूसी भेद न धरी । तैशी योगिया भावना करी । बाह्यभ्यंतरीं ऐक्यता ॥२१॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ४० व ४१ वा
विषयेष्वाविशन्योगी नानाधर्मेषु सर्वतः । गुणदोषव्यपेतात्मा न विषज्जेत वायुवत् ॥४०॥
पार्थिवेष्विह देहेषु प्रविष्टस्तद्गुणाश्रयः । गुणैर्न युज्यते योगी गन्धैर्वायुरिवात्मदृक् ॥४१॥ ऐक्यता साधावी चतुरीं । ते वायूच्या ऐसी दोंहीपरी । बाह्य आणि अंतरीं । ऐक्यकरीं वर्तावें ॥२२॥ प्राणवृत्तीचीं लक्षणे । तूज सांगितलीं संपूर्णें । आतां बाह्य वायूचीं चिन्हें । सावधानें परियेसीं ॥२३॥ वायु सर्वांतें स्पर्शोनि जाये । परी अडकला कोठें न राहे । तैसें विषय सेवितां पाहे । आसक्तु नव्हे योगिया ॥२४॥ असोनि इंद्रियांचेनि मेळें । तो विषयांमाजी जरी खेळे । तरी गुणदोषआसक्तिमेळें । बोधू न मळे तयाचा ॥२५॥ वस्त्र चंदन वनिता माळा । सदा भोगितां विषयसोहळा । वायु नातळे जेवीं जाळा । तेवीं योगी वेगळा विषयांसी ॥२६॥ जैसें वारेनीं जाळ उडे । परी जाळीं वारा नातुडे । तेवीं भोग भोगितां गाढे । भोगीं नातुडे योगिया ॥२७॥ जातया वायूचे भेटी । सुगंध कोटी घालिती मिठी । त्यांची आसक्ती नाहीं पोटीं । उठाउठीं सांडितू ॥२८॥ तैसा आत्मत्वें योगिया पाहीं । प्रवेशलासे सर्वां देहीं । देह गुणाश्रयो पाहीं । ठायींच्या ठायीं तोचि तो ॥२९॥ निजात्मदृष्टीचेनि बळें । तो देहगुणांसी नातळे । जैसा गंधावरी वारा लोळे । परी नाकळे गंधासी ॥४३०॥ तेचि परिपूर्ण आत्मस्थिती । राया मी सांगेन तुजप्रती । जैसी आकाशाची प्रतीती । सर्व पदार्थीं अलिप्त ॥३१॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ४२ वा
अन्तर्हितश्च स्थिरजङ्गमेषु ब्रह्मात्मभावेन समन्वयेन । व्याप्त्याऽव्यवच्छेदमसङ्गमात्मनो मुनिर्नभस्त्वं विततस्य भावयेत् ॥४२॥
सर्व पदार्थी समत्व । यालागीं आकाशासी गुरुत्व । असंगत्व अभेदत्व । निर्मळत्व जाणोनी ॥३२॥ विषमीं असोनि समत्व । संगीं असोनि असंगत्व । भेदु करितां अभेदत्व । यालागीं गुरुत्व आकाशा ॥३३॥ वैर सर्पामुंगुसांसी । आकाश दोंहीचे हृदयवासी । वैर निर्वैरता आकाशासी । ते स्थिती योगियासी पाहिजे ॥३४॥ तेणें आकाशदृष्टांतें । ब्रह्मभावें आपणियातें । योगी देखिजे पुरतें । व्यापकत्वें आपुल्या ॥३५॥ ब्रह्मसमन्वयें पाहतां पाहीं । स्थावरजंगमांच्या ठायीं । तिळभरी वाढी रिती नाहीं । आपण पैं पाहीं कोंदला ॥३६॥ आकाश सर्व पदार्थीं असे । परी असे हें सर्वासी न दिसे । तेवीं दृश्य द्रष्टा अतीतदशें । सर्वत्र असे योगिया ॥३७॥ नभ न खोंचे सांबळें । जळेना वणव्याचेनि जाळें । नव्हतां ज्वाळांवेगळें । असे सगळें टवटवित ॥३८॥ तैसीं योगियासी द्वंद्वे सकळें । बाधूं न शकतीं कवणे काळें । नव्हतां द्वंद्वावेगळें । स्वरूप सगळें शोभत ॥३९॥ योगिया छेदावया लवलाहें । सोडिले शस्त्रांचे समुदाये । तो शस्त्रांमाजीं आपणियातें पाहे । न रुपती घाये जेवीं गगना ॥४४०॥ जें जें द्वंद्व बाधूं आलें । तें तें स्वरूप देखे आपुलें । सहजें द्वंद्वभावा मुकलें । अबाधित उरलें निजरूप ॥४१॥ गगन बुडालें दिसे डोहीं । परी तें उदकें भिजलेंचि नाहीं । तैसा असोनियां सर्व देहीं । अलिप्त पाहीं योगिया ॥४२॥ आकाशा चिखल माखूं जातां । तें न माखे माखे लाविता । तैसा योगिया दोषी म्हणतां । दोषु सर्वथा म्हणत्यासी ॥४३॥ गगन असोनियां जनीं । मैळेना जनघसणीं । तैसा योगिया सकळ कर्में करूनी । कर्मठपणीं न मैळे ॥४४॥ मोटे बांधितां आकाशातें । चारी पालव पडती रिते । तेवीं कर्मी बांधितां योगियातें । कर्म तेथें निष्कर्म ॥४५॥ घटामाजीं आकाश असे । तें वाच्य कीजे घटाकाशें । पाहतां घटा सबाह्य समरसें । आकाश असे परिपूर्ण ॥४६॥ तैसा आत्मा म्हणती देहीं । तंव तो देहा सबाह्य पाहीं । देह मिथ्यात्वें ठायींचे ठायीं । चिन्मात्र पाहीं परिपूर्ण ॥४७॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ४३ वा
तेजोऽबन्नमयैर्भावैर्मेघाद्यैर्वायुनेरितैः । न स्पृश्यते नभस्तद्वत्कालसृष्टैर्गुणैः पुमान् ॥४३॥
नभ पृथ्वीरजें न गदळे । उदकेंकरीं न पघळे । अग्नीचेनि ज्वाळें न जळे । वायुबळें उडेना ॥४८॥ कडकडीत आभाळें । येऊनि आकाश झांकोळे । त्या समस्तां नभ नातळे । अलिप्त बळें संस्थित ॥४९॥ तैसेंचि योगियासी । असतां निजात्मसमरसीं । काळें सृजिलिया गुणांसी । वश्य त्यांसी तो नव्हे ॥४५०॥ काळाचें थोर सामर्थ्य जाण । देहासी आणी जरामरण । योगी देहातीत आपण । जन्ममरण न देखे ॥५१॥ स्वप्नीं चिंतामणी जोडला । सवेंचि अंधकूपीं पडला । जागा जाहल्या न म्हणे नाडला । तैसा घडला देहसंगु ॥५२॥ जो ब्रह्मादि देहांसी खाये । तो काळू वंदी योगियाचे पाये । जो काळाचाही आत्मा होये । निधडा पाहें महाकाळू ॥५३॥ विजू कडकडूनि आकाशीं । तेजें प्रकाशी गगनासी । गगन नातळे ते विजूसी । असोनि तिशीं सबाह्य ॥५४॥ तैसा सत्त्वगुण प्रकाशी ज्ञान । त्यासी योगिया नातळे जाण । ज्ञानस्वरूप निखळ आपण । वृत्तिज्ञान मग नेघे ॥५५॥ जालिया सूर्यउदयासी । दीपप्रभा नये उपेगासी । तेवीं सहज आलिया हातासी । वृत्तिज्ञानासी कोण पुसे ॥५६॥ सत्त्वें प्रकाशिलें ज्ञान । तें आवडोनि नेघे जाण । अथवा खवळल्या रजोगुण । कर्मठपण त्या न ये ॥५७॥ हो कां तमोगुणाचेनि मेळें । क्रोधमोहांसी नातळे । गुणातीत जाला बळें । बोधकल्लोळें स्वानंदें ॥५८॥ उदकासी गुरुपण । आलें तें ऐक लक्षण । अवधूत म्हणे सावधान । नृपंनदना यदुवीरा ॥५९॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ४४ वा
स्वच्छः प्रकृतितः स्निग्धो माधूर्यस्तीर्थभूर्नृणाम् । मुनिः पुनात्यपां मित्रमीक्षोपस्पर्शकीर्तनैः ॥४४॥
लक्षणें पाहतां जळ । स्वभावें अतिनिर्मळ । प्रकृतीस्तव कोमळ । मधूर केवळ सर्वांसी ॥४६०॥ पवित्र व्हावया प्राणियांसी । तीर्थीं तीर्थत्व उदकासी । इतुकीं लक्षणें योगीयासी । अहर्निशीं असावीं ॥६१॥ उदकीं रिघाले जे समैळ । ते स्वभावें करी निर्मळ । परी न धरी अहंबळ । जे म्यां हे मळ क्षाळिले ॥६२॥ तैसें योगियासी भजनशीळ । भावें भाविक जे केवळ । त्यांचे निरसूनि कळिमळ । न धरी बळ गुरुत्वें ॥६३॥ प्राणु गेला तरी प्राणियांसी । कठिणत्व उपजेना मानसीं । जें जें भेटे तयासी । मृदुता कैसी वर्तत ॥६४॥ जेवीं चंद्रकिरण चकोरांसी । पांखोवा जेवीं पिलियांसी । जीवन जैसें कां जीवांसी । तेवीं सर्वांसी मृदुत्व ॥६५॥ जळ वरिवरी क्षाळी मळ । योगिया सबाह्य करी निर्मळ । उदक सुखी करी एक वेळ । योगी सर्वकाळ सुखदाता ॥६६॥ उदकाचें सुख तें किती । सवेंचि क्षणें तृषितें होती । योगिया दे स्वानंदतृप्ती । सुखासी विकृती पैं नाहीं ॥६७॥ उदकाची जे मधुरता । ते रसनेसीचि तत्त्वतां । योगियांचें गोडपण पाहतां । होय निवविता सर्वेंद्रियां ॥६८॥ लागल्या योगियांची गोडी । अमृताची चवी थोडी । ब्रह्मेंद्रादि पदें बापुडीं । अर्धघडीमाजीं करीत ॥६९॥ तापले आले उदकापासी । अंगस्पर्शे निववी त्यांसी । तैसीचि दशा योगियासी । स्पर्शें तापासी निवारी ॥४७०॥ उदकें निवविलें ज्यासी । परतोनि ताप होय त्यासी । योगी कृपेनें स्पर्शें ज्यासी । त्रिविध तापांसीं निर्मुक्त ॥७१॥ योगी ज्यासी निववी जीवेंभावें । त्यासी जीवु गेलियाही तापू नव्हे । निवालेपणें तो वोल्हावे । स्वानुभवें डुल्लत ॥७२॥ मेघमुखें अधःपतन । उदकाचें देखोनि जाण । अधःपाते निवती जन । अन्नदान सकळांसी ॥७३॥ तैसें योगियासी खालतें येणें । जे इहलोकीं जन्म पावणें । जन निववी श्रवणकीर्तनें । निजज्ञानें उद्धरी ॥७४॥ पर्जन्योदक देखतां जाण । जेवीं निवती सकळही जन । कां गंगादिकांचें दर्शन । करी मोचन पापाचें ॥७५॥ तैसें योगियाचें दर्शन । भाग्येंवीण नव्हे जाण । ज्याने देखिले त्याचे चरण । करी मोचन भवरोगा ॥७६॥ न घडे दर्शन स्पर्शन । तरी करावें त्याचें नामस्मरण । इतूकेनि भवमूळ जाण । करी छेदन तें नाम ॥७७॥ सांडूनि भगवंताचें कीर्तन । केल्या भक्ताचें नामस्मरण । केवीं तूटेल भवबंधन । ऐसें न म्हणा सर्वथा ॥७८॥ देवासी पूर्वी नामचि नाहीं । त्यासी भक्तीं प्रतिष्ठूनि पाहीं । नामरूपादि सर्वही । नानाविलास अर्पिले ॥७९॥ ऐसा भक्तीं देव थोर केला । आणूनि वैकंठीं बैसविला । भक्तउकपकारें दाटला । मग त्याच्या बोलामाजीं वर्ते ॥४८०॥ देवो भक्तवचनेंकरी । झाला नर ना केसरी । प्रगटला खांबामाझारीं । शब्द करी भक्ताचा ॥८१॥ आतांही प्रत्यक्ष प्रमाण । दासांचेनि वचनें जाण । पाषाणप्रतिमे देवो आपण । आनंदघन प्रगटे पैं ॥८२॥ भक्तभावें आभारला । देवो उपकारें दाटला । यालागीं नुलंघवे बोला । पांगें पांगला भक्तांच्या ॥८३॥ एवं जेथ भक्तांचें नाम घेणें । तेथ अवश्य देवें धांवणें । भक्तउेपकारा उत्तीर्ण होणें । वेगें पावणें यालागीं ॥८४॥ यालागीं भक्ताचें नाम घेतां । तूटती भवबंधनव्यथा । ऐसें सांगतां अवधूता । प्रेम सर्वथा न संडे ॥८५॥ आतां अग्नि गुरु जो करणें । त्याचीं सांगेन लक्षणें । काना मना एक करणें । सावधपणें परियेसीं ॥८६॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ४५ वा
तेजस्वी तपसा दीप्तो दूर्धर्षोदरभाजनः । सर्वभक्षोऽपि युक्तात्मा नादत्ते मलमग्निवत् ॥४५॥
अग्नि निजतेजें देदीप्यमान । साक्षात हातीं न धरवे जाण । उदरमात्रीं सांठवण । सर्व भक्षण निजतेजें ॥८७॥ तैसाचि योगियाही जाण । भगवद्भाणवें देदीप्यमान । त्यासी धरावया आंगवण । नव्हे जाण सुरनरां ॥८८॥ हातीं न धरवे खदिरांगारू । तैसा योगिया अतिदूर्धरू । तयासी न शके आवरूं । मायाव्यवहारु गुणेंसीं ॥८९॥ अग्नीसी जेवीं मुखचि पात्र । तैसें योगियासी उदर मात्र । ठेवा ठेवणें विचित्र । नाहीं पात्र गांठीसी ॥४९०॥ अग्नीनें जें जें सेवणें । तें जाळूनि आपुल्या ऐसें करणें । यापरी सर्वभक्षणें । नाहीं स्पर्शणें मळासी ॥९१॥ चंदन सुवासे दूर्गंधधुरे । निंब कडू ऊंस गोडिरे । तें जाळूनि आकारविकारें । कीजे वैश्वानरें आपणाऐसीं ॥९२॥ तैसा योगी जें अंगीकारी । तें आत्मदृष्टीं निर्धारी । दोष दवडूनियां दूरी । मग स्वीकारी निजबोधें ॥९३॥ भाग्य जें भोगूं जाये । तेथ आत्मप्रतीति पाहे । भोक्ता तद्रूपचि होये । हा भोगु पाहे योगिया ॥९४॥ अग्नींत पडिलें जें समळ । तें अग्निमुखें होय निर्मळ । योगिया जें सेवी अळूमाळ । परम मंगळ तें होय ॥९५॥ अग्निमुखीं यागू घडे । तेणें अदृष्टें स्वर्गभोगु जोडे । योगियाचे मुखीं जें पडे । तेणें जोडे निजपद ॥९६॥ आणिक अग्नीचें चिन्ह । ऐक राया सावधान । तेंचि साधकासी साधन । सिद्ध लक्षण सिद्धाचें ॥९७॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ४६ वा
क्वचिच्छन्नः क्वचित्स्पष्ट उपास्यः श्रेय इच्छताम् । भुङ्क्ते सर्वत्र दातृणां दहन् प्रागुत्तराशुभम् ॥४६॥
भीतरीं तेजस्वी वरी झांकिला । होमकुंडीं अग्नि पुरिला । कां यज्ञशाळे प्रज्वळला । याज्ञिकीं केला महायागू ॥९८॥ जो जो उपासका भावो जीवीं । त्या त्या श्रेयातें उपजवीं । पूर्वोत्तर अशुचित्वें आघवीं । जाळूनि हवी सेवितु ॥९९॥ तैशीचि योगियाची लीळा । भाविकां प्रकट दिसे डोळां । एकां गुप्तचि होऊनि ठेला । न दिसे पाहिला सर्वथा ॥५००॥ ऐसियाच्याही ठायीं । भावबळे भाविक पाहीं । अर्चिती जें जें कांहीं । तेणें मोक्ष पाहीं मुमुक्षां ॥१॥ तें पडतांचि योगियांच्या मुखीं । संचित क्रियमाणें असकीं । क्षाळोनियां एकाएकीं । करी सुखी निजपदीं ॥२॥ आणीकही अग्नीचें लक्षण । राया तूज मी सांगेन जाण । जेणें सगुण आणि निर्गुण । दिसे समान समसाम्यें ॥३॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ४७ वा
स्वमायया सृष्टमिदं सदसल्लक्षणं विभुः । प्रविष्ट ईयते तत्तत्सरूपोऽग्निरिवैधसि ॥४७॥
अग्नि सहजें निराकार । त्यासी काष्ठानुरूपें आकार । दीर्घ चक्र वर्तुल थोर । नानाकार भासतु ॥४॥ तैसीचि भगवंताची भक्ती । स्वमायाकल्पित कल्पनाकृती । तेथ प्रवेशला सहजस्थितीं । बहुधा व्यक्ती तो भासे ॥५॥ जैसें गंगेचें एक जळ । भासे भंवरे लहरी कल्लोळ । तैसा जगदाकारें अखिळ । भासे सकळ जगदात्मा ॥६॥ कां छायामंडपींच्या चित्रासी । दीपप्रभा भासे जैसी । राम रावण या नांवेंसी । दावी जगासी नटनाट्य ॥७॥ तैशा नानाविधा व्यक्ती । नाना मतें नाना कृती । तेथ प्रवेशोनि श्रीपती । सहजस्थितीं नाचवी ॥८॥ तैशा योगियाची स्थिती । पाहता नानाकार व्यक्ती । आपणियातें देखे समवृत्ती । भेदभ्रांति त्या नाहीं ॥९॥ तेथ जें जें कांहीं पाहे । तें तें आपणचि आहे । या उपपत्ती उभवूनि बाहे । सांगताहे अवधूतु ॥५१०॥ या देहासी जन्म नाशु । आत्मा नित्य अविनाशू । हा दृढ केला विश्वासू । गुरु हिमांशू करूनि ॥११॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ४८ वा
विसर्गाद्याः श्मशानान्ता भावा देहस्य नात्मनः । कलानामिव चन्द्रस्य कालेनाव्यक्तवर्त्मना ॥४८॥
शुक्लकृष्णपक्षपाडी । चंद्रकळांची वाढी मोडी । ते निजचंद्रीं नाहीं वोढी । तैसी रोकडी योगियां ॥१२॥ जन्मनाशादि षड्विकार । हे देहासीच साचार । आत्मा अविनाशी निर्विकार । अनंत अपार स्वरूपत्वें ॥१३॥ घटु स्वभावें नाशवंतू असे । त्यामाजीं चंद्रमा बिंबलासे । नश्वरीं अनश्वर दिसे । विकारदोषें लिंपेना ॥१॥ घटासवें चंद्रासी उत्पत्ती । नाहीं नाशासवें नाशप्राप्ती । चंद्रमा आपुले सहजस्थितीं । नाशउीत्पत्तिरहितू ॥१५॥ तैसा योगिया निजरूपपणें । देहासवें नाहीं होणें । देह निमाल्या नाहीं निमणें । अखंडपणें परिपूर्ण ॥१६॥ काळाची अलक्ष्य गती । दाखवी नाश आणि उत्पत्ति । ते काळसत्ता देहाप्रती । आत्मस्थिती नातळे ॥१७॥ एवं काळाचें बळ गाढें । म्हणती ते देहाचिपुढें । पाहतां आत्मस्थितीकडे । काळ बापुडें तेथ नाहीं ॥१८॥ सूक्ष्म काळगती सांगतां । वेगें आठवलें अवधूता । सिंहावलोकनें मागुता । अग्निदृष्टांता सांगतू ॥१९॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ४९ वा
कालेन ह्योघवेगेन भूतानां प्रभवाप्ययौ । नित्यावपि न दृश्येते आत्मनोऽग्नेर्यथार्चिषाम् ॥४९॥
काळनदीचा महावेगु । सूक्ष्मगती वाहतां वोघू । तेथ भूततरंगा जन्मभंगु । देखतांचि जगु नेदेखे ॥५२०॥ जराजर्जरित जाण । वाहतां नदीमाजीं वोसण । षड्विकार तेचि परिपूर्ण । भंवरे दारुण भंवताति ॥२१॥ बाल्यतारुण्यांचें खळाळ । वार्धक्याचें मंद जळ । जन्ममरणांचे उसाळ । अतिकल्लोळ उठती ॥२२॥ वोघवेगाच्या कडाडी । पडत आयुष्याची दरडी । स्वर्गादि देउळें मोडी । शिखरींचे पाडी सुरेंद्र ॥२३॥ तळीं रिचावितां घोगें । पाताळादि विवरें वेगें । नाशूनियां पन्नगें । अंगभंगें आडिमोडी करी ॥२४॥ ऐशिया जी काळवोघासीं । घडामोडी भूततरंगांसी । होतसे अहर्निशीं । तें कोणासी लक्षेना ॥२५॥ जैं महाप्रळयीं मेघु गडाडी । तैं पूर चढे कडाडी । ब्रह्मादिक तरुवर उपडी । समूळ सशेंडी वाहविले ॥२६॥ जैं आत्यंतिक पूरु चढे । तैं वैकुंठ कैलासही बुडे । तेथ काळा रिगू न घडे । हें अवचट घडे एकदां ॥२७॥ अनिवार काळनदीची गती । सूक्ष्म लक्षेना निश्चितीं । ते सूक्ष्मगतीची स्थिती । अतिनिगुतीं परियेसीं ॥२८॥ दीपु तोचि तो हा म्हणती । परी शिखा क्षणक्षणा जाती । ते लक्षेना सूक्ष्मगती । अंतीं म्हणती विझाला ॥२९॥ प्रत्यक्ष प्रवाहे गंगाजळ । ते काळींचे म्हणती बरळ । तैशी काळगती अकळ । लोक सकळ नेणती ॥५३०॥ प्रत्यक्ष पाहतां देहासी । काळ वयसेतें ग्रासी । बाल्य-कौमारतारुण्यांसी । निकट काळासी न देखती ॥३१॥ अलक्ष्य काळाची काळगती । यालागीं गुरु केला गभस्ती । त्यापासोनि शिकलों स्थिति । तेही नृपति परियेसीं ॥३२॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ५० वा
गुणैर्गुणानुपादत्ते यथाकालं विमुञ्चति । न तेषु युज्यते योगी गोभिर्गा इव गोपतिः ॥५०॥
सूर्य काळें निजकिरणीं । रसेंसहित शोषी पाणी । तोचि वर्षाकाळीं वर्षोनी । निववी जनीं सहस्त्रधा ॥३३॥ सर्व शोषूनि घे किरणीं । तें शोषितें लक्षण नेणे कोणी । देतां मेघमुखें वर्षोनी । निववी अवनी जनेंसीं ॥३४॥ तैसीचि योगियाची परीं । अल्प ज्याचें अंगीकारी । त्याचे मनोरथ पूर्ण करी । सहस्त्र प्रकारी हितत्वें ॥३५॥ ज्यासी सेविती योगी आत्माराम । त्यांचे पुरती सकळ काम । अंतीं करोनियां निष्काम । विश्रामधाम आणिती ॥३६॥ एवं योगी आपुले योगबळें । विषयो सेविती इंद्रियमेळें । जे देती त्यांसी यथाकाळें । कृपाबळें निवविती ॥३७॥ त्यांसी विषयो देतां कां घेतां । आसक्ति नाहीं सर्वथा । रसु शोखूनि घेतां देतां । अलिप्त सविता तैसे ते ॥३८॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ५१ वा
बुध्यते स्वेन भेदेन व्यक्तिस्थ इव तद्गतः । लक्ष्यते स्थूलमतिभिरात्मा चावस्थितोऽर्कवत् ॥५१॥
सूर्यो थिल्लरामाजीं बिंबला । मूढ म्हणती थिल्लरीं बुडाला । त्याचेनि कंपें कंपु मानिला । डहुळें डहुळला म्हणती तो ॥३९॥ त्या थिल्लरातें नातळतां । गगनीं अलिप्त जेवीं सविता । तैसीच योगियांची योग्यता । देहातीतता देहकर्मीं ॥५४०॥ त्यासी देहबुद्धीचेनि छंदें । म्हणती योगिया देहीं नांदे । त्या देहाचेनि नाना बाधें । स्वबुद्धिभेदें बांधिला म्हणती ॥४१॥ त्यासी देहाचें बाधित भान । हें न कळें त्याचें गुह्यज्ञान । दोराचेनि सापें जाण । डसोनि कोण मारिला ॥४२॥ एवं आत्मा तो चिदाकाशीं । मिथ्या देहीं मिथ्यात्वेंसीं । बिंबोनि दावी देहकर्मासी । नव्हे तें त्यासी बाधक ॥४३॥ देखे आपणातें जळीं बिंबला । परी न म्हणे मी जळीं बुडाला । तैसा देहातीतु बोधू झाला । नाहीं भ्याला देहकर्मा ॥४४॥ देखोनि मृगजळाचा पूरु । मूर्ख करूं धांवती तारूं । तैसा मिथ्या हा संसारू । भयंकरू मूर्खासी ॥४५॥ यालागीं दारागृहपुत्रप्राप्ती । तेथ न करावी अतिप्रीती । येचिविषयीं रायाप्रती । कथा कापोती सांगतु ॥४६॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ५२ वा
नातिस्नेहः प्रसङ्गो वा कर्तव्यः क्वापि केनचित् । कुर्वन्विन्देत सन्तापं कपोत इव दीनधीः ॥५२॥
संसारदुःखाचें मूळ । स्त्रीआसक्तीच जाण केवळ । स्त्रीलोभाचें जेथ प्रबळ बळ । दुःख सकळ त्यापासीं ॥४७॥ स्त्रीपासाव झाले पुत्र । त्याचे ठायीं स्नेह विचित्र । करितां दुःखासी पात्र । संसारी नर होताती ॥४८॥ आसक्ति आणि स्नेहसूत्र । या दोन्हीपासाव दुःख विचित्र । पदोपदीं भोगिती नर । अस्वतंत्र होऊनि ॥४९॥ यालागीं भलतेनि भलते ठायीं । आसक्ति स्नेहो न करावा पाहीं । अतिस्नेहो मांडिजे जिंहीं । दुःख तिंही भोगिजे ॥५५०॥ स्नेहदुःखाची वार्ता । कपोताकपोतीची कथा । तूज सांगेन नृपनाथा । स्वस्थचित्ता परियेसीं ॥५१॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ५३ वा
कपोतः कश्चनारण्ये कृतनीडो वनस्पतौ । कपोत्या भार्यया सार्धमुवास कतिचित्समाः ॥५३॥
कपोतीचें स्नेह गोड । धरोनी स्त्रीसुखाची चाड । वनीं वृक्ष पाहोनियां गूढ । करी नीड कपोता ॥५२॥ तेणें वनचरें वनस्थळीं । नीडामाजीं स्त्रीमेळीं । वासु केला बहुकाळीं । भार्ये जवळी भूलला ॥५३॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ५४ वा
कपोतौ स्नेहगुणित हृदयौ गृहधर्मिणौ । दृष्टिं दृष्ट्याङ्गमङ्गेन बुद्धिं बुद्ध्या बबन्धतुः ॥५४॥
कपोता आणि कपोती । परस्परें दोघां अतिप्रीती । स्नेहो वाढलासे चित्तीं । हृदयीं आसक्ती नीच नवी ॥५४॥ हावभाव विलासस्थिती । येरेयेरांकडे पाहती । परस्परें कुरवाळिती । वोढंगिती येरयेरां ॥५५॥ येरयेरां वेगळें होणें । नाहीं जीवें अथवा मनें । दोघें वर्तती एकें प्राणें । खाणें जेवणें एकत्र ॥५६॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ५५ वा
शय्यासनाटनस्थानवार्ताक्रीडाशनादिकम् । मिथुनीभूय विस्त्रब्धौ चेरतूर्वनराजिषु ॥५५॥
सेवितां ज्याची अतिगोडी । तें घालिती येरयेरांच्या तोंडीं । जीवेंप्राणें शिणोनी जोडी । तें दे आवडीं स्त्रियेसी ॥५७॥ स्त्रियेसी सांडूनि दूरी । पाऊल न घाली बाहेरी । हात धरोनि परस्परीं । आंतबाहेरी हिंडती ॥५८॥ सदा एकांतां बसती । एके स्थानीं दोघें असती । दोघें क्रीडाविहार करिती । खेळ खेळती विनोदें ॥५९॥ एकांतीं गोड बोली । सासुसासर्यांेचा विकल्पु घाली । दिराभाव्यांच्या मोडी चाली । बोलाच्या भुलीं भुलवित ॥५६०॥ एके आसनीं बैसती । येरयेरांतें टेंकती । एके शय्ये निद्रा करिती । अहोरातीं एकत्र ॥६१॥ मैथुनसुखाचेनि वैभवें । विश्वासोनि जीवेंभावें । हिताहित कांही नाठवे । गृहिणीगौरवें नाचतू ॥६२॥ खेंडकुलिया आराम । त्यामाजीं दोघां समागम । नाममात्रें गृहाश्रम । विषयसंभ्रम वनराजीं ॥६३॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ५६ वा
यं यं वाञ्छति सा राजंस्तर्पयन्त्यनुकम्पिता । तं तं समानयत्कामं कृच्छ्रेणाप्यजितेन्द्रियः ॥५६॥
जीवितापरीस समर्थ । जे जे मागे ते ते अर्थ । जीवेंप्राणें शिणोनि देत । काममोहित होऊनि ॥६४॥ जाणोनि जीवींचे खुणे । न मागतां अर्थ देणें । त्याहीवरी जरी त्या मागणें । तरी विकूनि देणें आपणियातें ॥६५॥ धर्माची वेळ नाठवणें । दीनावरी दया नेणे । कृपा स्त्रियेवरी करणें । जीवेंप्राणें सर्वस्वें ॥६६॥ बैसली साकरेवरी माशी । मारितांही नुडे जैशी । तैसा भोगितां विषयांसी । जरामरणासी नाठवी ॥६७॥ जैशी पूर्वजांची भाक । पाळिती सत्यवादी लोक । तैसा स्त्रियेचेंचि सुख । पाळी देख सर्वस्वें ॥६८॥ जैसी आत्मउिपासकासी । एकात्मता होये त्यासी । तैसें स्त्रीवांचोनि दृष्टींसी । जगीं आणिकासी न देखे ॥६९॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ५७ वा
कपोती प्रथमं गर्भं गृह्णन्ती काल आगते । अण्डानि सुषुवे नीडे स्तपत्युः सन्निधौ सती ॥५७॥
आधींचि प्रिया पढियंती । तेही झाली गर्भवती । जैशी लोभ्याचिये हातीं । सांपडे अवचितीं धनलोहे ॥५७०॥ तैसें तिच्या गर्भाचें कोड । अधिकाधिक वाढवी गोड । जैसें मदिरा पिऊनि माकड । नाचे तडतड डुल्लतू ॥७१॥ तैसे गर्भाचे सोहळे । सर्वस्वें पुरवी डोहाळे । तिचे लीळेमाजी खेळे । प्राप्तकाळें प्रसूती ॥७२॥ स्वनीडाआंतौती । जाहली अंडांतें प्रसवती । प्रसूतिवाधावा सांगति । ऐकोनि पति उल्हासे ॥७३॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ५८ वा
तेषु काले व्यजायन्त रचितावयवा हरेः । शक्तिभिर्दूर्विभाव्याभिः कोमलाङ्गतनूरुहाः ॥५८॥
अघटित घटी हरीची माया । अलक्ष लक्षेना ब्रह्यया । अवेव अंडामाजीं तया । देवमाया रचियेले ॥७४॥ रसें भरलीं होतीं अंडें । त्यांमाजीं नख पक्ष चांचुवडें । उघडिलीं डोळ्यांचीं कवाडें । करी कोडें हरिमाया ॥७५॥ अंडे उलोनि आपण । कोंवळी पिलीं निघालीं जाण । पितरें दृष्टीं देखोन । जीवेंप्राणें भुललीं ॥७६॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ५९ वा
प्रजाः पुपुषतूः प्रीतौ दम्पती पुत्रवत्सलौ । श्रृण्वन्तौ कूजितं तासां निर्वृतौ कलभाषितैः ॥५९॥
अत्यंत कोंवळीं बाळें । दोघें जणें पुत्रवत्सलें । शांतविती मंजुळें । अतिस्नेहाळें प्रजांसी ॥७७॥ जे समयीं जैसें लक्षण । तैसें प्रजांचें पोषण । अंगें करिताति आपण । दोघें जण मिळोनि ॥७८॥ गोड गोजिरे बोल । ऐकोनि दोघां येती डोल । धांवोनियां वेळोवेळ । निंबलोण उतरिती ॥७९॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ६० वा
तासां पतत्रैः सुस्पर्शैः कूजितैर्मुग्धचेष्टितैः । प्रत्युद्गरमैरदीनानां पितरौ मुदमापतूः ॥६०॥
त्यांचेनि आलिंगनचुंबनें । मृदू मंजुळ कलभाषणें । दों पक्षांचेनि स्पर्शनें । दोघे जणें निवताति ॥५८०॥ माता पिता दोघें बैसती । सन्मुख अपत्यें धांवती । लोल वक्र वोवंगती । वेगें दाविती येरयेरां ॥८१॥ मग देवोनियां खेवे । दूरी जाती मुग्धभावें । तेथूनि घेऊनियां धांवे । वेगें यावें तयांपासीं ॥८२॥ मायबापांच्या पाखोव्यापासीं । हीनदीनता नाहीं बाळांसी । जे जन्मोनि त्यांचे कुशीं । त्या दोघांसी सभाग्यता ॥८३॥ लाडिकीं लडिवाळ बाळें । लाडेंकोडें पुरविती लळे । देखोनि निवती दिठी डोळे । स्नेह आगळें येरयेरां ॥८४॥ ऐसी खेळतां देखोनि बाळें । दोघें धांवती एक वेळे । उचलूनियां स्नेहबळें । मुख कोवळें चुंबिती ॥८५॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ६१ वा
स्नेहानुबद्धहृदयावन्योन्यं विष्णुमायया । विमोहितौ दीनधियौ शिशून् पुपुषतूः प्रजाः ॥६१॥
अजाची जे अजा माया । त्या कैसी भुलवी राया । अन्योन्यस्नेह बांधोनि हृदया । पिलीं पोसावया उद्यत ॥८६॥ स्त्रीपुत्रांचा मोह गहन । त्यांचें करावया पोषण । चिंतातूर अतिदीन । करी भ्रमण अन्नार्थ ॥८७॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ६२ वा
एकदा जग्मतूस्तासामन्नार्थं तौ कुटुम्बिनौ । परितः कानने तस्मिन्नर्थिनौ चेरतूश्चिरम् ॥६२॥
एवं टणकीं जालीं बाळें । कुटुंब थोर थोरावलें । अन्न बहुसाल पाहिजे झालें । दोघे विव्हळें गृहधर्मे ॥८८॥ यापरी कुटुंबवत्सलें । पुत्रस्नेहें स्नेहाळें । दोघें जणें एके वेळे । अन्न बहुकाळें अर्थिती ॥८९॥ सहसा मिळेना अन्न । यालागीं हिंडती वनोपवन । बहुसाल श्रमतांही जाण । पूर्ण पोषण मिळेना ॥५९०॥ बहुसाल मेळवूनि चारा । दोघे जणें जाऊं घरा । मग आपुल्या लेंकुरां । नाना उपचारां प्रतिपाळूं ॥९१॥ ऐसऐआसिया वासना । मेळवावया अन्ना । दोघेंजणें नाना स्थानां । वना उपवना हिंडती ॥९२॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ६३ वा
दृष्ट्वा तान्लुब्धकः कश्चिद्यदृच्छातो वनेचरः । जगृहे जालमातत्य चरतः स्वालयान्तिके ॥६३॥
माता पिता गेलीं दूरी । उडतीं पिलें नीडाभीतरीं । क्षुधेनें पीडिलीं भारी । निघालीं बाहेरी अदृष्टें ॥९३॥ ते वनीं कोणी एक लुब्धक । पक्षिबंधनीं अतिसाधक । तेणें ते कपोतबाळक । अदृष्टें देख देखिले ॥९४॥ तेणें पसरोनियां काळजाळें । पाशीं बांधिलीं तीं बाळें । कपोत-कपोतींचे वेळे । राखत केवळ राहिला ॥९५॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ६४ वा
कपोतश्च कपोती च प्रजापोषे सदोत्सुकौ । गतौ पोषणमादाय स्वनीडमुपजग्मतूः ॥६४॥
बाळकांच्या अतिप्रीतीं । कपोता आणि कपोती । चारा घेऊनि येती । नीडाप्रति लवलाहें ॥९६॥ स्त्रीसुखाची आसक्ती । तेचि वाढत्या दुःखाची सूती । स्त्रीसंगें दुःखप्राप्ती । सांगों किती अनिवार ॥९७॥ पुरुषासी द्यावया दुःख । स्त्रीसंगूचि आवश्यक । पुत्रपौत्रद्वारा देख । नानादुःख भोगवी ॥९८॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ६५ वा
कपोती स्वात्मजान्वीक्ष्य बालकान् जालसंवृतान् । तानभ्यधावत्क्रोशन्ती क्रोशतो भृशदूःखिता ॥६५॥
तंव काळजाळीं एके वेळें । कपोती बांधली देखे बाळें । तोंड घेऊनि पिटी कपाळें । आक्रोशें लोळें दुःखित ॥९९॥ बाळें चरफडितां देखे जाळीं । आक्रंदोनि दे आरोळी । बाळांसन्मुख धावें वेळोवेळीं । दुःखें तळमळी दुःखित ॥६००॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ६६ वा
सासकृत्स्नेहगुणिता दीनचित्ताजमायया । स्वयं चाबध्यत शिचा बद्धान्पश्यन्त्यपस्मृतिः ॥६६॥
दुःख द्यावया भ्रतारासी । आक्रंदें कपोती चालिली कैसी । शतगुणें स्नेहो वाढला तिसी । मृतपुत्रांसी देखोनि ॥१॥ पुत्रस्नेहें केलें वेडें । गुण आठआ्ठवूनि रडे । हिताहित न देखे पुढें । बळेंचि पडे जाळांतु ॥२॥ मायामोहें भुलली कैसी । जेथ बांधलें देखे पुत्रासी । ते जाळीं घाली आपणासी । मोहें पिशी ते केली ॥३॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ६७ वा
कपोतः स्वात्मजान्बद्धानात्मनोऽप्यधिकान्प्रियान् । भार्यां चात्मसमां दीनो विललापातिदूःखितः ॥६७॥
अंतरला स्त्रीबाळकीं । कपोता तो एकाएकीं । रुदन करी अधोमुखीं । अतिदुःखीं विलपतु ॥४॥ जीवाहोनि प्रिय अधिके । ती निर्जीव देखिली बाळके । अनुकूल अनुरूपक । भार्या देखे अंतरली ॥५॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ६८ वा
अहो मे पश्यतापायमल्पपुण्यस्य दूर्मतेः । अतृप्तस्याकृतार्थस्य गृहस्त्रैवर्गिको हतः ॥६८॥
धर्म अर्थ आणि काम । या तिहींचा आश्रयो गृहाश्रम । तो भंगला मी अनाश्रम । अतृप्त काम सांडूनि ॥६॥ पूर्वपापाचा आवर्तु । मज सांडूनि अकृतार्थु । माझा कामु नव्हतां तृप्तु । धर्मकामार्थु भंगला ॥७॥ गृहीं त्रैवर्गुचि भंगला । चौथा पुरुषार्थ असे उरला । तो साधूनि घेवो वहिला । आश्रमू भंगल्या क्षिती काय ॥८॥ ऐसें म्हणसी जरी निगुतीं । ये अर्थीं मी दुर्मती । विषयवासना नोसंडिती । कैसेनि मुक्ति लाधेल ॥९॥ म्यां पूर्वी अल्प पुण्य होतें केलें । यालागीं अंतरायीं घर घेतलें । माझें परलोकसाधन ठेलें । विधुर केलें मजलागीं ॥६१०॥ हो कां गृहीं असतां गृहस्थां । काय परलोक साधे समस्तां । इतरांची असो कथा । मज साधनता तंव होती ॥११॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ६९ वा
अनुरूपानुकूला च यस्य मे पतिदेवता । शून्ये गृहे मां सन्त्यज्य पुत्रैः स्वर्याति साधूभिः ॥६९॥
स्त्रीपुरुषांची चित्तवृत्ती । अनुकूल वर्ते धर्मप्रवृत्तीं । तरीच परलोक साधिती । इतरां प्राप्ती ते नाहीं ॥१२॥ एकांच्या भार्या त्या तोंडाळा । एकांच्या त्या बहु वोढाळा । एकांच्या त्या अतिचांडाळा । एकी दुःशीला दुर्भगा ॥१३॥ एकीचा तो क्रोध गाढा । एकी अत्यंत खादाडा । एकी सोलिती दांत दाढा । आरिसा पुढां मांडूनि ॥१४॥ एकीं वोंगळा आळसिणी । एकी त्या महाडाकिनी । एकी सुकुमारा विलासिनी । बरवेपणीं गर्वित ॥१५॥ तैसी नव्हे माझी पत्नी । सदा अनुकूळ मजलागुनी । मजसी वर्ते अनुरूपपणीं । धर्मपत्नी धार्मिक ॥१६॥ मी जेव्हां धर्मीं तत्पर । तेव्हां धर्मासी ते अतिसादर । मज कामीं जेव्हां आदर । तेव्हां कामचतुर कामिनी ॥१७॥ मजवांचोनि तत्त्वतां । न भजे आणिकां देवतां । मज सांडूनि न वचे तीर्था । माझें वचन सर्वथा नुल्लंघी ॥१८॥ एवं रूपगुणकुलशील । मजसी सदा अनुकूल । पतिव्रता जे केवळ । पत्नी निर्मळ पैं माझी ॥१९॥ मज सांडूनि शून्यगृहीं । पुत्रेंसहित साध्वी पाहीं । जातसे स्वर्गाच्या ठायीं । मज अपायीं घालूनि ॥६२०॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ७० वा
सोऽहं शून्ये गृहे दीनो मृतदारो मृतप्रजः । जिजीविषे किमर्थं वा विधूरो दूःखजीवितः ॥७०॥
नासिली स्त्री नासिल्या प्रजा । येथ म्यां रहावें कवण्या काजा । दुःखें प्राण जाईल माझा । लोकलाजा निंदित ॥२१॥ एवढें अंगीं वाजलें दुःख । काय लौकिकीं दाखवूं मुख । भंगलें संसाराचें सुख । जितां मूर्ख म्हणतील ॥२२॥ जळो विधूराचें जिणें । सदा निंद्य लाजिरवाणें । न ये श्राद्धींचें अवतणें । सदा बसणें एकाएकी ॥२३॥ ऐसेनीं वसतां ये लोकीं । शून्य गृहीं एकाकी । धडगोड न मिळे मुखीं । परम दुःखी मी होईन ॥२४॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ७१ वा
तांस्तथैवावृतान्शिग्भिर्मृत्युग्रस्तान्विचेष्टतः । स्वयं च कृपणः शिक्षु पश्यन्नप्यबुधोऽपतत् ॥७१॥
ऐसें बोलोनि केलें काये । मृतस्त्रीपुत्रांकडे पाहे । काळपाशीं बांधिली आहे । चेष्टा राहे निःशेष ॥२५॥ ऐसें देखतांही अबुद्धी । विवेकें न धरीचि बुद्धी । आपण जाऊनि त्रिशुद्धी । जाळामधीं पडियेला ॥२६॥ मेल्या मागें मरणें । देखों हेंचि सर्वांसी करणें । परी जन्ममृत्यु निवारणें । हा स्वार्थु कवणें न धरिजे ॥२७॥ पहा पां स्त्रीपुत्राकारणें । आपुलाही जीवू देणें । परी भगवत्पदवी साधणें । हें न मने मनें सर्वथा ॥२८॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ७२ वा
तं लब्ध्वा लुब्धकः क्रूरः कपोतं गृहमेधिनम् । कपोतकान्कपोतीं च सिद्धार्थः प्रययौ गृहम् ॥७२॥
जाळीं पडला कपोता दुर्बुद्धी । झाली लुब्धकाची कार्यसिद्धी । सहकुटुंब घेऊनि खांदीं । निघे पारधी निजस्थाना ॥२९॥ ऐसा जो कोणी गृहमेधी । त्यासी सर्वथा काळ साधी । जैशी कपोत्याची बुद्धी । तैसी सिद्धी गृहमेध्या ॥६३०॥ बाळकांच्या काकुळतीं । मरण पावली कपोती । ऐसें देखत देखतां दुर्मती । तेथ निश्चितीं उडी घाली ॥३१॥ यापरी तो कपोता । कुटुंबाची मेधा वाहतां । मरण पावला सर्वथा । विवेकु चित्ता न धरीचि ॥३२॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ७३ वा
एवं कुटुम्ब्यशान्तात्मा द्वन्द्वारामः पतत्रिवत् । पुष्णन्कुटुम्बं कृपणः सानुबन्धोऽवसीदति ॥७३॥
ऐसा कुटुंबी गृहस्थु । कुटुंबपोषणीं आसक्तु । विषयवासना अशांतु । पावे घातु सकुटुंब ॥३३॥ गृहासक्ती गृहाश्रमु । तो केवळ द्वंद्वाचा आरामु । कपोत्या ऐसा पडे भ्रमु । वृथा जन्मु दवडावा ॥३४॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ७४ वा
यः प्राप्य मानुषं लोकं मुक्तिद्वारमपावृतम् । गृहेषु खगवत्सक्तस्तमारूढच्युतं विदूः ॥ ७४ ॥
इति श्रीमद्भामगवते महापुराणे पारमहंस्यां एकादशस्कन्धे सप्तमोऽध्यायः ॥७॥
येवोनियां कर्मभूमीसी । जो पावला उत्तम देहासी । त्याहीमाजीं उत्तमता कैशी । अग्रवर्णासी पैं जन्म ॥३५॥ आलिया मनुष्यदेहासी । मुक्तीचा दारवंटा मुक्त त्यासी । लव निमिष सर्व दिशीं । यावज्जन्मेंसीं मोकळा ॥३६॥ इतरां वर्णांची हे गती । मा ब्राह्मण तरी पुण्यमूर्ती । ते सदा मुक्तचि असती । वृथा आसक्तीं गुंतले ॥३७॥ विद्वांस आणि वैराग्य । तें ब्रह्मादिकां न लभे भाग्य । वृथा आसक्तीं केले अभाग्य । शिश्नोदरा सांग वेंचले ॥३८॥ मनुष्यदेहीं गृहासक्तू । तो बोलिजे आरूढच्युतु । कपोत्याचे परी दुःखितु । सिद्ध स्वार्थु नासिला ॥३९॥ विषयीं सर्वथा नाहीं तृप्ति । ऐसें श्रुतिपुराणें बोलती । करितां विषयाची आसक्ती । थित्या मुकती नरदेहा ॥६४०॥ नवल नरदेहाची ख्याती । रामनामाच्या आवृत्तीं । चारी मुक्ती दासी होती । तो देहो वेंचिती विषयासी ॥४१॥ विषयसुखाचिये आसक्ती । कोणा नाहीं झाली तृप्ती । मृगजळाचिये प्राप्ती । केवीं निवती तृषार्त ॥४२॥ यालागीं जाणतेनि मनुष्यें । नरदेहींचेनि आयुष्यें । विषयांचेनि सायासें । व्यर्थ कां पिसे कष्टती ॥४३॥ नरदेहाऐसें निधान । अनायासें लाधलें जाण । सांडीं सांडीं अभिमान । तेणें समाधान पावसी ॥४४॥ पुढती नरदेहाची प्राप्ती । होईल येथ नाहीं युक्ति । यालागीं सांडूनि विषयासक्ती । भावें श्रीपति भजावा ॥४५॥ कलियुगीं सुगम साधन । न लगे योग याग त्याग दान । करितां निर्लज्ज हरिकीर्तन । चारी मुक्ति चरण वंदिती ॥४६॥ इटेसाठीं परीस पालटे । येतां कां मानिती वोखटें । तैसा कीर्तनाचेनि नेटेंपाटें । देवो भेटे प्रत्यक्ष ॥४७॥ एका जनार्दनु म्हणे । नश्वर देहाचेनि साधनें । जनीं जनार्दनु होणें । हे मुद्रा तेणें लाविली ॥४८॥ एका जनार्दना शरण । तंव जनार्दनु जाला एक एकपण । जैसें सुवर्ण आणि कंकण । दों नांवीं जाण एक तें ॥४९॥ तोचि एका एकादशीं । श्रीकृष्ण सांगे उद्धवासी । अवधूत सांगे यदूसी । गुरूपदेशीं उपदेशु ॥६५०॥
इति श्रीमद्भादगवते महापुराणे एकादशस्कंधे श्रीकृष्णोद्धवसंवादे यद्ववधूतेतिहासे एकाकारटीकायां सप्तमोऽध्यायः ॥७॥ श्रीकृष्णार्पणमस्तू ॥ मूळश्लोक ॥७४॥ ओव्या ॥६५०॥
|
हे साहित्य भारतात तयार झालेले असून ते आता प्रताधिकार मुक्त झाले आहे. भारतीय प्रताधिकार कायदा १९५७ नुसार भारतीय साहित्यिकाच्या मृत्युनंतर ६० वर्षांनी त्याचे साहित्य प्रताधिकारमुक्त होते. त्यानुसार १ जानेवारी १९५६ पूर्वीचे अशा लेखकांचे सर्व साहित्य प्रताधिकारमुक्त होते. | 
|
[[]]