चतुःश्लोकी भागवत/व्यतिरेकाचें लक्षण

ऐसिया अन्यभक्ती । अतिसुगम माझी प्राप्ती । आतां व्यतिरेकाची स्थिती । ऐक प्रजापती सांगेन ॥९९॥
कारणापासोनि कार्य अभिन्न । या नांव, अन्वय जाण । कार्य मिथ्या सत्य कारण । तें व्यतिरेक लक्षण विधातया ऐक ॥६००॥
दोरा अंगीं सर्पांकारु । भासोनि निमाला भयंकरु । तो नातळतां सर्पविकारु । दोरु तो दोरु जैसा तैसा ॥१॥
तेवीं जगाची उत्पत्ति स्थिती । लय पावती प्रळयांतीं । माझिया स्वरुपाप्रती । विकारवदंती असेना ॥२॥
सुवर्णाचें अलंकार । जेवीं करविले नानाप्रकार । मोडूनि करिता एकाकार । निखळ भांगार घड मोडीरहित ॥३॥
तेवीं प्रपंचाची घडमोडी । माझिया स्वरुपी नलगे वोढी । संचली निजानंदगोडी । व्यतिरेक परवडी यानांव विधातया ॥४॥
लेणें घडितां सोनें नघडे । लेणें मोडितां सोनें नमोडे । तेवीं माझ्या स्वरुपाकडे । नपडे सांकडें प्रपंचाचें ॥५॥
स्वरुपीं स्वरुपस्थिती पाहतां । प्रपंच येक झाला होता । तो लया गेला काळसत्तां । हे कथावार्ता असेना ॥६॥
माया महत्तत्व तिन्हीगुण । भूत भौतिकादि जन्मनिधन । होतां नमोडे पूर्णपण । हें मुख्य लक्षण व्यतिरेकाचें ॥७॥
आणीकही साधारण । स्थल व्यतिरेकलक्षण । भूतीं भूतें होती लीन । सकारण तें ऐका ॥८॥
ज्याचें जेथोनि जन्मस्थान । तें भूत तेथें होय लीन । हें महाभूत परी लीन । होय सकारण महाकारणी ॥९॥
प्रथम गंधु दुसरा स्वादू । रुप स्पर्श पांचवा शब्दू । हा परस्परें उपमर्दू । होय निर्द्वद्व कारणामाजी ॥६१०॥
तें कारणही आपण । महाकारणी होय लीन । तेव्हां दुजें ना एकपण । स्वरुप परिपूर्णं पूर्णत्वें ॥११॥
त्या परिपूर्ण स्वरुपासी । प्रपंच जडला दिसे अंगेंसी । तो ठाउका नाही त्यासी । जेवीं शुक्तिकेसी रजताकारु ॥१२॥
शिंप शिंपपणें असे । भ्रांतासि तेथें रुपें दिसें । तेवीं वस्तुपणें वस्तु असे । प्रपंच भासे जड मूढां ॥१३॥
वस्तू परमानंदें शुद्ध बुद्ध । तेथें अविवेकी अतिमंद । देखती भूतभौतिकादि भेद । जेवीं कां अगाध गंधर्वनगर ॥१४॥
यापरी मिथ्या मायिक संसार । वस्तु नित्यानंद निर्विकार । हा व्यतिरेक शुद्ध सादर । जाण साचार परमेष्ठी ॥१५॥
प्रपंच एक झाला होता । हे स्वरुपी मिथ्या वार्ता । पुढें होईल मागुता । हेंही सर्वथा असेना ॥१६॥
ऐसा लक्षितां व्यतिरेक । जगीं मी एकुला एक । या एकपणचा गणक । नाहीं आणिक गणावया ॥१७॥
आहाचवाहाच विचारितां । हा व्यतिरेक न ये हातां । गुरुकृपेवीण तत्त्वतां । येथिच्या अर्था प्राप्ती नव्हिजे ॥१८॥
अन्वय माझी पूर्ण भक्ती । व्यतिरेक शुद्ध स्वरुपस्थिती । साधक जे स्वयें साधिती । त्यांसी स्वरुपप्राप्ती अविनाशी ॥१९॥
येणें अन्वयव्यतिरेकें पाही । निजात्मता ठेविल्या ठायी । तिसी प्रळयकाळें कहीं । व्ययो नाहीं विधातया ॥६२०॥
अन्वयव्यतिरेकाचें सूत्र । साधूनि साधक पवित्र । स्वयें जाले वस्तु चिन्मात्र । सर्वदा सर्वत्र अविनाश ॥२१॥
एवं अन्वयव्यतिरेकयुक्तें । साधनमहाराजपंथें । विसरोनि वेगळेपणातें । मदैक्यातें साधक येती ॥२२॥
‘ ऐक्या येती ’ हें बोलणें । बोलतां दिसे लाजिरवाणें । तें सर्वदां माझेनि पूर्णपणे । परिपूर्ण असणें स्वानंदे ॥२३॥
येणें पूर्ण परमानंदे । जीवभाव स्वयें उपमदें । लाजोनियां निमिजे भेदें । स्वानंदबोधें निजयोगी ॥२४॥
सिंधूमाजीं सैधवाचा खडा । पडोनि होय सिंधुएवढा । तेवींचि अन्वयव्यतिरेकें होडा । योगी धडफुडा मीचि होये ॥२५॥
जैसा कल्लोळ सागरीं । तैसा योगी मजमाझारीं । वर्ततांही देहाकारीं । मज बाहेरी रिघों नेणें ॥२६॥
हे ऐक्ययेती योगयुक्ती । वेदशास्त्रां संमती । तुवां अनुष्ठावी सुनिश्चिती । हें माझें हग्दती अतिगुह्य ॥२७॥
ऐसें गुह्यज्ञान पुरुषोत्तमें । निष्कामकामकल्पद्रुमें । स्वमुखें सांगिजे आत्मारामें । कृपासंभ्रमें स्वयंभूसी ॥२८॥
ह्या परमगुह्यज्ञानार्था । म्या सांगितलें निजात्ममता । येणें मतें समस्ता । सृजी मी अलिप्तता ब्रह्मांड कोटी ॥२९॥
मी अव्यक्तपणें व्यक्तीतें घरीं । मी निर्गुणपणें गुणकार्य करीं । मी निः संग येणें मतें करीं । अंगावरी जग व्यालो ॥६३०॥
नवल या मताची मातू । मी निजांगेंवीण जग होतू । अव्यक्तही व्यक्तिआंतू । न रिघोनि रिघें ॥३१॥
या मताचेनि निजनेटें । मी निजनेटें । मी नामरुपीं अवघा वेठें । परी नांवरुपाआंतुवटें । आणुमात्र नपालटें स्वरुप माझें ॥३२॥
येणें मतें मी महाशून्य जालों । शून्यस्वरुपेंसी आकारलों । अतींद्रिय इंद्रियें व्यालों । विऊनि ठेलों वांझोटा मी ॥३३॥
मी विदेहपणें देह धरी । मी अचक्षुपणें डोळे धरीं । मी अकर्ता सर्व कर्मे करी । या मतमुद्रेवरी विरिंची ॥३४॥
मज अश्रोत्रा येणें श्रवण । मज अगोत्रा येणें गोत्रपण । मज अघ्राणया येणें घ्राण । मज अचळा चळपण या मतमुद्रा ॥३५॥
मज निरसा येणें रसन । मज अभोक्त्या येणें भोजन । मज निः - शब्दा येणें गायन । मज अमना मन येणें कल्पनारहित ॥३६॥
मी अजन्मा येणें नाम घरी । या मताची थोरी माझी मीचि जाणें ॥३७॥
मज अबाहूसि येणें हस्त । मज अचरणा येणें चरण होत । मज अगम्या गमन होत । आप आपल्यांत येणें मतमुद्रा ॥३८॥
या मतयुक्तीचेंनि समसाम्यें । मी न जन्मोनिं जन्में । तिर्यग्योनी मत्स्यशूकरांदिकूर्मे । हे अवतार संभ्रमें पुराणीं वणिजे ॥३९॥
या मताचेंनि निजबळें । माया आपधाकें पळे । द्वैत निर्दाळितां या मताभिमेळें । मी अकळ आकळे या मतामाजी ॥६४०॥
नवल या मताचा परिपाकु । मी एकचि होये अनेकु । अनेकीं मी येकला येकू । हा मतविवेकू अतर्क्य ॥४१॥

हे साहित्य भारतात तयार झालेले असून ते आता प्रताधिकार मुक्त झाले आहे. भारतीय प्रताधिकार कायदा १९५७ नुसार भारतीय साहित्यिकाच्या मृत्युनंतर ६० वर्षांनी त्याचे साहित्य प्रताधिकारमुक्त होते. त्यानुसार १ जानेवारी १९५६ पूर्वीचे अशा लेखकांचे सर्व साहित्य प्रताधिकारमुक्त होते.