एकनाथी भागवत/अध्याय अकरावा

<poem> एकनाथी भागवत - आरंभ श्रीगणेशाय नमः ॥ श्रीकृष्णाय नमः ॥

ॐ नमो सद्गुनरु सच्चिद्घनन । वर्षताहे स्वानंदजीवन । मुमुक्षु मयूर आनंदले जाण । हरिखें उड्डाण करिताती ॥१॥ तो सजल देखोनि मेहो । सोहंभावें फोडिती टाहो । रोमांचपिसीं पसरूनि पहा हो । सत्त्वें लवलाहो नृत्याचा ॥२॥ नाचती स्वानंदाचेनि मेळें । तेणें सर्वांगीं निघाले डोळे । पिसें देखणीं जाहलीं सकळें । तें शिरीं गोपाळें वाहलीं ॥३॥ तो मेघ देखोनि संमुख । आर्त चातक पसरिती मुख । बिंदुमात्रें पावले सुख । नित्य निर्दोख ते जाहले ॥४॥ आर्ततृषा तत्काळ वोळे । निवाले तेणें स्वानंदजळें । मग हरिखाचेनि कल्लोळें । सुखसोहळे भोगिती ॥५॥ सुभूमि देखोनि निर्मळ । जाणोनि वर्षती काळवेळ । वर्षों लागले जी प्रबळ । जळकल्लोळ अनिवार ॥६॥ तेणें वोळलेनि कृपाभरें । शिष्यसरितेसी पुरु भरे । विकल्पवोसणें एकसुरें । महापुरें वाहाविलीं ॥७॥ तेणें प्रवाहनिर्मळजळें । चिदैक्यसागरीं सरिता मिळे । मग समरसोनि तेणें जळें । राहे निश्चळें निजरूपें ॥८॥ वैराग्यरावें शुद्ध केली । पृथ्वी निजवोला वोलली । कठिणत्वेंवीण मार्दवा आली । नाही अंकुरली बहुबीजें ॥९॥ अखंड वर्षतां जळमेळीं । वासनेचीं ढेपें विरालीं । सद्भाववाची वोल जाली । वाफ लागली बोधाची ॥१०॥ तेथें न पेरतांचि जाण । सहज निजबीजें परिपूर्ण । अंकुरली आपणिया आपण । सिद्ध संपूर्ण स्वभावें ॥११॥ ते परम कृपेचिये पुष्टीं । स्वानंदें पिकली समदृष्टी । परमानंदें कोंदली सृष्टी । ऐक्यें संवसाटी जीवशिवां ॥१२॥ फिटला दुःखाचा दुष्काळू । पाहला सुखाचा सुकाळू । वोळळा सद्गुचरु कृपाळू । आनंदकल्लोळू सच्छिष्यां ॥१३॥ वरूषतां निजपर्जन्यधारा । वर्षला नाना अवतारगारा । कार्यानुरूपें तदाकारा । विरोनि निराकारा त्या होती ॥१४॥ त्या पर्जन्याचा वोसडा । दैवें लागला जडामूढां । तो सरता होय संतांपुढां । अवचटेंसी तोंडा जैं लागे ॥१५॥ तो महामेघ श्रीहरी । सद्गुअरुकृपा वोळे जयावरी । तोचि धन्य चराचरीं । पूज्य सुरनरीं तो कीजे ॥१६॥ गुरुनामें अति घनवटु । शिष्य तारूनि अतिहळुवटु । ज्याचा आदि मध्य शेवटु । न कळे स्पष्टु वेदांसी ॥१७॥ तो सद्गुदरु श्रीजनार्दनु । वोळलासे आनंदघनु । तेणें एका एकु केला पावनु । सांडवोनु एकपण ॥१८॥ एक तेंचि अनेक । अनेक तेंचि एक । हेंही केलें निष्टंक । स्वबोधें देख बोधोनी ॥१९॥ बोधोनियां निजऐषक्यता । ऐक्यें लाविलें भक्तिपंथा । मज प्रवर्तविलें श्रीभागवता । निजकथा गावया ॥२०॥ तेचि श्रीभागवतींची कथा । दशमाध्यावो संपतां । ते बद्धमुक्तांची व्यवस्था । उद्धवें कृष्णनाथा पूसिली ॥२१॥ सखोल उद्धवाचा प्रश्न । ऐकोनियां श्रीकृष्ण । निजहृदयींचें गुह्यज्ञान । उद्धवासी जाण सांगेल ॥२२॥ येणें प्रश्नोत्तरश्रवणें । उठे जन्ममरणांचे धरणें । संसाराचें खत फाडणें । फिंटलें लाहणें विषयांचें ॥२३॥ मोक्षमार्गींचे कापडी । साधनीं शिणती बापुडीं । तिहीं शीघ्र यावें तांतडी । जिणावया वोढी बंधमोक्षांच्या ॥२४॥ जे कष्टती जपतपसाधनें । शिणती ध्येयध्यानअनुष्ठानें । ते ते शीघ्र या विंदानें । ज्ञानाज्ञानें जिणावया ॥२५॥ ऐशी कथा आहे गहन । श्रोतीं व्हावें सावधान । एका विनवी जनार्दन । स्वानंदघन तुष्टला ॥२६॥ अकरावे अध्यायीं जाण । इतुकें सांगेल श्रीकृष्ण । बद्धमुक्तांचें वैलक्षण्य । आणिक लक्षण साधूचें ॥२७॥ तेणेंच प्रसंगें जाण । सांगेल भक्तीचें लक्षण । अकराही पूजेसी अधिष्ठान । इतुकें निरूपण हरि बोले ॥२८॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक १ ला

श्रीभगवानुवाच । बद्धो मुक्त इति व्याख्या गुणतो मे न वस्तुतः । गुणस्य मायामूलत्वात् न मे मोक्षो न बन्धनम् ॥१॥

उद्धवा बद्ध मुक्त अवस्था । जरी सत्य म्हणसी वस्तुतां । तरी न घडे गा सर्वथा । ऐक आतां सांगेन ॥२९॥ बद्ध मुक्त अवस्था । माझे स्वरूपीं नाहीं तत्त्वतां । हे गुणकार्याची वार्ता । संबंधु तत्त्वतां मज नाहीं ॥३०॥ माझ्या निजस्वरूपाच्या ठायीं । बद्धमुक्तता दोनी नाहीं । बद्धता मुक्तता गुणांच्या ठायीं । आभासे पाहीं गुणकार्यें ॥३१॥ गुण ते समूळ मायिक । मी गुणातीत अमायिक । सत्यासी जैं बाधे लटिक । तैं मृगजळीं लोक बुडाले ॥३२॥ चित्रींचेनि हुताशनें । जैं जाळिजती पुरें पट्टणें । कां स्वप्नींचेनि महाधनें । वेव्हारा होणें जागृतीं ॥३३॥ सूर्यासी प्रतिबिंब गिळी । छाया पुरुषातें आकळी । समुद्र बुडे मृगजळीं । तैं मज गुणमेळीं बद्धता ॥३४॥ जैं जिभेसी केंसु निघे । जैं तळहातीं वृक्षु लागे । डोळ्यांमाजीं पर्वत रिगे । तैं मी गुणसंगें अतिबद्धु ॥३५॥ आकाश खोंचे साबळीं । काजळ लागे वारया निडळीं । कां विजूचे कपाळीं । बासिंग सकळी बांधावें ॥३६॥ गगन तुटोनि समुद्रीं बुडे । सपर्वत धरा वारेनि उडे । सूर्य अडखळोनि अंधारीं पडे । तरी मी सांपडे गुणांत ॥३७॥ अंतरिक्षगगनीं सरोवर । त्यामाजीं कमळें मनोहर । तो आमोद सेविती भ्रमर । ऐसें साचार जैं घडे ॥३८॥ तैं मी आत्मा गुणसंगे । नाना विषयभोग संभोगें । मग त्या विषयांचेनि पांगे । होईन अंगें गुणबद्धु ॥३९॥ त्रिगुण-अंगीकारें वर्ततां । गुणकार्य-तदात्मता । तेणें बद्ध मुक्त अवस्था । भासे वृथा भ्रांतासी ॥४०॥ गुणा आत्म्यासी भिन्नता । म्हणसी मानली तत्त्वतां । परी गुणसंगें आत्मा असतां । अवश्य विकारिता येईल ॥४१॥ अग्निसंगें पात्र तप्त । पात्रसंगे जळ संतप्त । जळतापें धान्यपाकु होत । तेवीं विकारवंत नव्हे आत्मा ॥४२॥ अग्नितापाआंत । आकाश नव्हे संतप्त । तेवीं गुणसंगा आंत । विकारवंत नव्हे आत्मा ॥४३॥ नट अंधत्वें अवगला । परी तो आंधळा नाहीं जाला । तैसा आत्मा गुणसंगें क्रीडला । तरी असे संचला निर्गुणत्वें ॥४४॥ नटु अंधत्वें नव्हे अंधु । आत्मा गुणसंगें नव्हे बद्धु । गुण मायिक आत्मा शुद्धु । या त्या संबंधु असेना ॥४५॥ आत्मा व्यापक गुण परिच्छिन्न । याही हेतु न घडे बंधन । सकळ समुद्राचे प्राशन । केवीं रांजण करूं शके ॥४६॥ मोहरीमाजीं मेरु राहे । पशामाजीं पृथ्वी समाये । मुंगी गज गिळोनि जाये । खद्योत खाये सूर्यातें ॥४७॥ मशकु ब्रह्मांडातें आकळी । पतंगु प्रळयानळ गिळी । तरी आत्मा गुणाचे मेळीं । गुणकल्लोळीं बांधवे ॥४८॥ यापरी न संभवे बद्धता । बद्धतेसवें गेली मुक्तता । बद्धमुक्तअभवस्थांपरता । जाण तत्त्वतां आत्मा मी ॥४९॥ स्वप्नींचा अत्यंत सुकृती । अथवा महापापी दुष्कृती । दोन्ही मिथ्या जेवीं जागृतीं । तेवीं बद्धमुक्ती आत्मत्वीं ॥५०॥ हो कां जीवात्म्यासीची बद्धता । सत्य नाहीं गा तत्त्वतां । मा मज परमात्म्यासी अवस्था । बद्धमुक्तता ते कैंची ॥५१॥ बिंबीं प्रतिबिंबी नाहीं । मध्येंचि आरिशाचे ठायीं । मळ बैसले ते पाहीं । प्रतिबिंबाचे देहीं लागले दिसती ॥५२॥ तो मळू जैं पडे फेडावा । तैं आरिसाची साहणें तोडावा । परी प्रतिबिंब त्या साहणे धरावा । हें सद्भा वा मिळेना ॥५३॥ जेवीं जीवशिवीं भेद नाहीं । दोष अंतःकरणाच्या ठायीं । तें चित्त शुद्ध केल्या पाहीं । बंधमोक्षा दोंही बोळवण ॥५४॥ तैसें आविद्यक हें सकळ । गुणकार्य नाना मळ । जीवा अंगीं प्रबळ । मूढमती स्थूळ स्थापिती ॥५५॥ जैं सत्त्वें गुण निरसी सबळ । तैं आविद्यक फिटती मळ । तेचि सद्विद्या होय निर्मळ । जीवचि केवळ शिव होये ॥५६॥ तेव्हां जीवशिव नामें दोनी । जातीं मजमाजीं समरसोनी । तैं मीच एकवांचूनी । आन जनीं वनीं असेना ॥५७॥ जीवभावनें मीचि जीवू । शिवभावनें मीचि शिवू । मी एकू ना नव्हे बहू । माझा अनुभवू मीचि जाणें ॥५८॥ झणीं आशंका धरिशी येथ । जरी जीव शिव तूंचि समस्त । तरी ते शुकवामदेवचि कां मुक्त । येरां म्हणत जड जीव ॥५९॥ तूचिं जीवरूपें तत्त्वतां । तरी हे ऐसी कां विषमता । शुकवामदेवांची अवस्था । वेदशास्त्रार्था संमत ॥६०॥ तींही लोकांमाजीं जाण । वेदवचन तंव प्रमाण । हें बोलणें विलक्षण । अप्रमाण जैं मानिसी ॥६१॥ हो कां वेद म्हणे जें निश्चित । तें बोलणें माझें निःश्वसित । तो मी स्वमुखीं जे बोलत । तें तूं अयुक्त म्हणतोसी ॥६२॥ जो मी वेदांचा वेदवक्ता । सकळ शास्त्रांचा मूळकर्ता । त्या माझें वचन म्हणसी वृथा । अतियोग्यता तुज आली ॥६३॥ वेदांचें जाण त्रिविध बंड । त्रिकांडीं केला तो त्रिखंड । वेदबळें बा पाखंड । वाजवी तोंड अव्हासव्हा ॥६४॥ भासले बहुसाल मज । वेदबळें नाना वाद । तो वेद माझा परोक्षवाद । तेणें तत्त्वावबोध केवीं होय ॥६५॥ शब्दज्ञान ब्रह्मज्ञान । बाह्यदृष्टीं समसमान । जेवीं वाल आणि वालभर सुवर्ण । तुकितां पूर्ण समता आली ॥६६॥ परी वाला सुवर्णा समता । मोलें कदा नव्हे तत्त्वतां । तेवीं वेदवादयोग्यता । ब्रह्मानुभविता सम नव्हे ॥६७॥ जो मी हरिहरां प्रमाण । त्या माझें वचन अप्रमाण । तूं म्हणसी हा ज्ञानाभिमान । हेंही जाणपण सांडावें ॥६८॥ माझें वचन सत्याचें सत्य । सत्य मानूनि निश्चित । येणें भावें साधे परमार्थ । हें ब्रह्मलिखित मद्वाक्य ॥६९॥ उद्धवा मज पाहतां । वसिष्ठवामदेवादि समस्तां । नेदखे बद्ध आणि मुक्तता । हा माझा तत्त्वतां निजबोधु ॥७०॥ मुक्तांचिये दृष्टीं । मुक्तच दिसे सकल सृष्टी । तेथें शुकवामदेवांची गोष्टी । वेगळी पाठीं केवीं राहे ॥७१॥ बद्धमुक्तांहूनि भिन्न । परमात्मा मी चिद्घकन । जरी म्हणसी जीवासी बंधन । तेहीं सत्यत्वें जाण घडेना ॥७२॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक २ रा

शोकमोहौ सुखं दुःखं देहापत्तिश्च मायया । स्वप्ने यथाऽऽत्मनः ख्यातिः संसृतिर्न तु वास्तवी ॥२॥

दोन मुहूर्त स्वप्नवृत्ती । त्यामाजीं देखे जन्मपंक्ती । तेथें पावला नाना याती । तेवीं मिथ्या प्रतीती भवभावा ॥७३॥ नसता आभासु मावळे ठायीं । त्यालागीं हाहाकारु उठे देहीं । गेले मेले नाहीं नाहीं । शोक पाहीं त्या नांव ॥७४॥ भग्नपात्रीं भरिलें जळ । तेथें बिंबलें चंद्रमंडळ । तें पात्र पोटेंशीं धरी बाळ । रत्नब प्रबळ हें माझें ॥७५॥ जळ गळोनि जाय सकळ । चंद्रमा हरपे तत्काळ । त्यालागी तळमळी तें बाळ । शोकु केवळ या नांव ॥७६॥ अथवा घटचंद्र धरूं जातां । तो न ये बालकाचे हाता । यालागीं करी जे जे व्यथा । शोक सर्वथा या नांव ॥७७॥ काढावया आरशांतील धन । करी दर्पणामाजीं खनन । फुटल्या नागवलों म्हणे जाण । शोक दारुण या नांव ॥७८॥ नसते वस्तूच्या ठायीं जाण । मी माझें हा अभिमान । तेंचि मोहाचें लक्षण । ममता दारुण ते संधी ॥७९॥ देखोनि मृगजळाचें तळें । येणें पिकती रायकेळें । यालागीं मृगतृष्णेचीं जळें । औट काळें राखतू ॥८०॥ मृगजळाकडे कोणी भंवे । त्यासी सक्रोधें भांडू धांवे । अतिमोहित मोहस्वभावें । विवेकू न करवे सत्याचा ॥८१॥ तेवीं पुत्रापासोन सुखप्राप्ती । माता पिता होईल म्हणती । शेखीं पुत्र अंगोठा दाविती । केवळ भ्रांतिमोहो ॥८२॥ गंधर्वनगरींची रचना । देखोनि अभिलाष होय मना । ते घ्यावया मेळवी सेना । नानासूचनाउपायें ॥८३॥ तैसा मिथ्या देहीं अभिमान । देहसंबंधाची ममता गहन । हेंचि मोहाचें मूळ लक्षण । मताभिमान प्राणियां ॥८४॥ एवं अहं आणि ममता । हेचि मोहाची मातापिता । त्याचेनि उत्तरोत्तर वाढतां । जनमोहिता व्यामोहो ॥८५॥ प्रियाविषयीं आसक्ति देख । त्याची नित्यप्राप्ती अनेक । त्याचि नांव म्हणती सुख । जेवीं चाखितां विख अति मधुर ॥८६॥ विषयप्राप्तीं जो हरिख । तया नांव म्हणती सुख । विषयविनाश तेंचि दुःख । परम असुख त्या नांव ॥८७॥ शोक मोह सुख दुःख । येणेंचि देहाची प्राप्ती देख । देहाभिमानें देह अनेक । दुःखदायक भोगवी ॥८८॥ जो जाणें तीव्रध्यानें मरे । तो तेंचि होऊनि अवतरे । कां जो निमे अतिद्वेषकारें । तो द्वेषानुसारें जन्मतू ॥८९॥ सर्प मुंगुस पूर्ववृत्ती । वैराकारें जन्म पावती । जे जे वासना उरे अंतीं । ते ते गती प्राण्यासी ॥९०॥ यालागीं हृदयामाजीं निश्चितीं । जे सबळ वासना उठे अंतीं । तो तो प्राणी पावे तिये गती । श्रुति बोलतीं पुराणें ॥९१॥ पुरुषासवें वृथा छाया । तैशी ब्रह्मीं मिथ्या माया । ते उपजवी गुणकार्या । देह भासावया मूळ ते ॥९२॥ जेवीं का स्वप्नीं एकलें मन । नानाकार होय आपण । तेवीं चैतन्याचें अन्यथा भान । तें हें जाण चराचर ॥९३॥ एवं वस्तुतां संसार नाहीं । तेथें सुखदुःख कैंचें कायी । देहेंवीण छाया पाहीं । कोणें ठायीं उपजेल ॥९४॥ जें उपजलेंच नाहीं । तें काळें गोरें सांगों कायी । अवघें स्वप्नप्राय पाहीं । वस्तुतां नाहीं संसारु ॥९५॥ इहीं दोहीं श्लोकीं अगाधू । परिहरिला वस्तुविरोधु । आतां प्रतीतीनें जो अनुरोधू । तो सत्या बाधू करूं न शके ॥९६॥ डोळां अंगुळी लाविती । तेणें दोन चंद्र आभासती । गगनीं दों चंद्रा नाहीं वस्ती । मिथ्या प्रतीती निराकारीं ॥९७॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक ३ रा

विद्याऽविद्ये मम तनू विद्ध्युद्धव शरीरिणाम् । मोक्षबंधकरी आद्ये मायया मे विनिर्मिते ॥३॥

निजबोधें येत बोधा । ब्रह्माहमस्मि स्फुरे सदा । ते जाण शुद्ध विद्या । जें अविद्याछेदक ॥९८॥ मी पापी मी सदा निर्दैवो । ऐसा नित्य स्फुरे भावो । तेचि सबळ अविद्या पहा हो । जे नाना संदेहो उपजवी ॥९९॥ एकी जीवातें घाली बंदी । एकी जीवाचें बंधन छेदी । या दोनी माझ्या अवस्थाशक्ति अनादी । जाण त्रिशुद्धी उद्धवा ॥१००॥ तूं चिन्मात्र चैतन्यघन । चित्स्व रूपें वृत्तिशून्य । तुज शक्ती कैंच्या जाण । निर्धर्मकपणे सर्वदा ॥१॥ उद्धवा हे आशंका वाया । कारण नाहीं करावया । या शक्ती जन्मवी माझी माया । जे न ये आया सुरनरां ॥२॥ सत् म्हणों तरी तत्काळ नासे । असत् म्हणों तरी आभासे । जिने नामरूपांचें पिसें । लाविलें असे जगासी ॥३॥ नातुडे संतासंतबोली । माया अनिर्वचनीय जाली । तिणें विद्या-अविद्या इये पिलीं । वाढविलीं निजपक्षीं ॥४॥ आजिकाळीं केल्या नव्हती । विद्या अविद्या अनादिशक्ती । बंधमोक्षातें भासविती । या दोनी शक्ती मायेच्या ॥५॥ ते माया तूं म्हणसी कोण । तुझी कल्पना ते माया पूर्ण । बद्धमुक्तता स्फुरण । तीमाजीं जाण स्फुरताति ॥६॥ बंधमोक्षांची राहती स्थिती । ते मी सांगेन तुजप्रती । ऐक उद्धवा निश्चितीं । यथानिगुतीं निवाडें ॥७॥ स्वप्नीं न देखे आराधन । ज्यासी नाहीं माझें भजन । अविद्या त्यामाजीं संपूर्ण । प्रबळ जाण वाढत ॥८॥ तो माझ्या ठायीं अतिसादर । भजनशीळ आठौ प्रहर । तेंचि ब्रह्मविद्येचे घर । तेथें निरंतर ते वाढे ॥९॥ जेथ माझ्या भजनाचा उल्हासू । तेथ अविद्येचा निरासू । तोचि ब्रह्मविद्येचा प्रवेशू । हा अतिविश्वासू भक्तांचा ॥११०॥ येथ बद्धाचें कारण । आणि मोक्षाचें साधन । भक्तीचें दृढ स्थापन-। अर्थास्तव जाण बोलिलों ॥११॥ ज्या बंधमोक्षा दोनी वृत्ती । त्या तूं मायेच्या म्हणसी शक्ती । तेव्हां माया जाली मोक्षदाती । हें केवीं श्रीपति घडेल ॥१२॥ जरी माया जाली मोक्षदाती । तरी कां करावी तुझी भक्ती । हेंचि सत्य गा श्रीपती । सांग निश्चितीं निवाडू ॥१३॥ कृष्ण म्हणे उद्धवासी । स्वयें चलन नाहीं छायेसी । तेवीं सामर्थ्य नाहीं मायेसी । केवीं मोक्षासी ते देईल ॥१४॥ जो मायेचा नियंता । तो विष्णु मोक्षाचा दाता । तोडूनि जीवाची बद्धता । सायुज्यता देतसे ॥१५॥ म्हणसी अविद्या-कामकर्मादृष्टें । जीवासी बंधन लागे मोटे । तें ब्रह्मविद्या-निष्कर्में तुटे । हा बोध करी नेटें गुरु श्रुतिद्वारा ॥१६॥ येथ विष्णु काय जाला कर्ता । मा तो होईल मोक्षदाता । हे विकल्पाची वार्ता । न घडे सर्वथा उद्धवा ॥१७॥ गुरुरूपें विष्णु जाण । श्रुत्यर्थ विष्णूचि आपण । शमदमादि साधन । तेंही जाण विष्णूचि ॥१८॥ शिष्यबुद्धीसी बोधकता । विष्णूचि जाण तत्त्वतां । यापरी गा निजभक्तां । मोक्षदाता श्रीकृष्ण ॥१९॥ त्या मोक्षाचा जो परिपाक । ते समाधि श्रीविष्णूचि देख । समाधीचें समाधिसुख । आवश्यक श्रीविष्णू ॥१२०॥ परमात्मा परिपूर्ण । तो मी विष्णु ब्रह्मा सनातन । भक्तभवपाशमोचन । कृपाळू जाण करीतसें ॥२१॥ गतश्लोकींचेनि अनुवादें । शरीरिणाम् येणें पदें । जीवासी बद्धपण उद्बोदधे । तेंही विनोदें निवारितो ॥२२॥ एकाशीच बद्धमुक्तता । घडे न घडे तत्त्वतां । या उद्धवाच्या प्रश्नार्था । विशद आतां करीतसे ॥२३॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक ४ था

एकस्यैव ममांशस्य जीवस्यैव महामते । बन्धोऽस्याविद्ययानादिर्विद्यया च तथेतरः ॥४॥

रितीवाढी असे अग्नीसी । तेथ फुणगे उसळले आकाशीं । रितीवाढी नाहीं स्वरूपासी । असंभाव्यासी ठावो कैंचा ॥२४॥ जेणें पाविजे निजबोधातें । ते बुद्धी उद्धवापाशीं वर्ते । यालागीं कृष्ण म्हणे महामते । उद्धवातें अतिप्रीतीं ॥२५॥ अतिप्रीतीं पुरस्करून । उद्धवासी म्हणे सावधान । ये श्लोकींचा अर्थ गहन । ते धारणा जाण धरावी ॥२६॥ यालागीं कृष्णजगजेठी । उद्धवाची पाठी थापटी । अतिगुह्याची गुह्य गोष्टी । तुझे कृपेसाठीं मी बोलतों ॥२७॥ पाठी थापटावयामिसें जाण । करीत स्वशक्तिसंचरण । तेणें अद्वयबोधलक्षण । उद्धवासी जाण प्रकाशी ॥२८॥ जीव एकचि त्रिजगतीं । हें जाण उद्धवा निश्चितीं । जेवीं नाना दीपांचिया दीप्ती । तेजाची ज्योति अभिन्न ॥२९॥ दोनी दीप एक होती । तैशी टिवळीं ऐक्या न येती । जडत्वापाशीं भेदप्राप्ती । ऐक्यवृत्ती अजडत्वीं ॥१३०॥ चंदनकुटके बहुवस । परी सर्वीं एकुचि सुवास । तेवीं जीवरूपें मी अविनाश । परमपरेश आभासे ॥३१॥ जीवरूपें तूं श्रीकृष्ण । हें सत्य मानावें वचन । तैं भवपाशादि बंधन । तुजचि जाण आदळलें ॥३२॥ ऐशी कल्पिसी जरी वार्ता । ते मज न घडे गा सर्वथा । जेवीं शरीरासी प्राण चाळिता । शरीरअडवस्था त्या नाहीं ॥३३॥ लिंगशरीरीं स्वयंभ । जीव तो मदंशें प्रतिबिंब । त्यासी देहादि बंधनभाव । मिथ्या विडंब आभासे ॥३४॥ घटें आवरिला अवकाश । त्या नांव म्हणती घटाकाश । घटभंगें त्या नव्हे नाश । तेवीं मी अविनाश जीवत्वीं ॥३५॥ थिल्लरीं प्रतिबिंबला सविता । तो गगन सांडोनि थिल्लराआंतौता । नाहीं रिघाला तत्त्वतां । तेंवी मी जीवत्वा अलिप्त ॥३६॥ रवि छिल्लरीं बिंबला दिसे । तेवीं मी लिंगदेहीं आभासें । मिथ्या तेथींचें भोगपिसें । तें बंधन कैसें मज लागे ॥३७॥ येथें बोलणें न लगे बहु । प्रतिबिंबा नांव जीवू । मुख्य बिंब तो मी शिवु । विशद उगवू हा जाण ॥३८॥ तलाव विहिरीं नाना थिल्लरीं । सूर्यु प्रतिबिंबे त्यांमाझारीं । तितुकीं रूपें दिवाकरीं । पाहतां अंबरी तंव नाहीं ॥३९॥ तैसें एकाही जें अनेकत्व । तें मिथ्या जाण जीवत्व । हें भागवताचें निजतत्त्व । शुद्ध सत्त्व ज्ञानाचें ॥१४०॥ थिल्लरीं प्रतिबिंबला सविता । चंचल निश्चल मळिणता । हे थिल्लराचे गुण तत्त्वतां । प्रतिबिंबमाथां मानिती ॥४१॥ तेवीं शिवासी बाधकता । पाहतां नाहीं गा सर्वथा । हें अविद्याकार्य तत्त्वतां । जीवाचे माथां मानिती ॥४२॥ एवं मिथ्या जीवभेद सर्वथा । त्यासी बद्धता आणि मुक्तता । विद्या अविद्या निजपक्षपाता । दावी तत्त्वतां निजकर्में ॥४३॥ त्या जीवाभासासी प्रस्तुत । नित्यबद्ध नित्यमुक्त । एकासी दोनी अवस्था येथ । असे दावित विद्या अविद्या ॥४४॥ जेवीं जळीं बिंबला सविता । त्या जळाची चंचळनिश्चळता । या प्रतिबिंबासीच अवस्था । मुख्य सविता ते नेणें ॥४५॥ तेवीं जीवांची बद्धमुक्तता । परमात्म्यासी न लगे सर्वथा । जेवीं का अंधारींच्या खद्योता । न देखे सविता कल्पांती ॥४६॥ जळीं आकाश दिसे बुडालें । परी तें कांही झालें नाही वोलें । तेवीं अविद्येसी अलिप्त ठेलें । असें संचलें निजरूप ॥४७॥ एक बद्ध एक मुक्त । हें जीवाचिमाजीं भासत । तेंही मी सांगेन निश्चित । सावचित्त परियेसीं ॥४८॥ सहस्त्रघटीं जळ भरितां । एकचि सहस्त्रधा दिसे सविता । तेथ येचि घटींची जी अवस्था । त्या घटस्था लागेना ॥४९॥ तेथ जो घट होय चंचळू । त्यांतील प्रतिबिंब लागे आंदोळूं । परी दुजे घटीं जें निश्चळू । तें नव्हें चंचळू याचेनि ॥१५०॥ तेथ एकें दैवबळें । सूक्ष्म छिद्रें घटे जळ गळे । तें प्रतिबिंब निजबिंबीं मिळे । येर सकळें तैसींचि ॥५१॥ तेवीं गुरुकृपाउजियेडें । ज्याचें लिंगदेह विघडे । त्यासी परमात्म्यासी ऐक्य घडे । येर ते बापुडे देहबंदीं ॥५२॥ हेंचि निरूपण पुढें । श्लोकसंगती सुरवाडें । तें मी सांगेन वाडेंकोडें । अतिनिवाडें निश्चित ॥५३॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक ५ वा

अथ बद्धस्य मुक्तस्य वैलक्षण्यं वदामि ते । विरुद्धधर्मिणोस्तात स्थितयोरेकधर्मिणि ॥५॥

येणेंचि प्रसंगें जाण । मागील तुझे जे प्रश्न । बद्धमुक्तांचे लक्षण । तेहीं निरूपण सांगेन ॥५४॥ दोघांही देहीं असतां । दिसे विरुद्ध धर्म स्वभावतां । एक तो सदा सुखी सर्वथा । एक दुःखभोक्ता अहर्निशीं ॥५५॥ येथ विलक्षणता दों प्रकारीं । एक ते जीव ईश्वरामाझारीं । एक ते जीवांसी परस्परी । बद्ध मुक्त निर्धारीं निर्धास्त ॥५६॥ पहिली जीवेश्वरांची कथा । तुज मी सांगेन विलक्षणता । मग जीवाची बद्धमुक्तता । विशद व्यवस्था सांगेन ॥५७॥ जीवेश्वरांचें वैलक्षण्य । अडीच श्लोकीं निरूपण । स्वयें सांगताहे नारायण । भाग्य पूर्ण उद्धवाचें ॥५८॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक ६ वा

सुपर्णावेतौ सदृशौ सखायौ यदृच्छयैतौ कृतनीडौ च वृक्षे । एकस्तयोः खादति पिप्पलान्नम् अन्यो निरन्नोऽपि बलेन भूयान् ॥६॥

सुपर्ण म्हणता पक्षी । ये वृक्षींचा जाय ते वृक्षीं । तैसा देही देहांतरातें लक्षी । यालागीं पक्षी म्हणिजेत ॥५९॥ पक्ष्यांच्या ऐसियाच गती । हा देह सांडूनि त्या देहा जाती । पक्षी म्हणावया हे उपपत्ती । जाण निश्चितीं उद्धवा ॥१६०॥ एवं आत्मा देहाहूनि भिन्न । तें सांगितलें उपलक्षण । देहात्मवादाचें खंडन । प्रसंगी जाण दाखविलें ॥६१॥ आत्मा देह सर्वथा न घडे । देहबुद्धी धरणें तें तंव कुडें । हें उद्धवासी फाडोवाडें । निजनिवाडें दावित ॥६२॥ देहबुद्धीचिया पोटी । जन्ममरणांचिया कोटी । स्वर्गनरकांची आटाटी । देहबुद्धि गांठी जीवशिवपणें ॥६३॥ दोघेही चिद्रूपें सारिखे । कधी नोहे अनासारिखे । अनादि हे दोघे सखे । अतिनेटके जिवलग ॥६४॥ काळें अकाळें सकाळें । नव्हती येरयेरांवेगळे । एकत्र वर्तती खेळेमेळें । निजप्रांजळें सख्यत्वें ॥६५॥ प्रभा दीपु दवडीना वेगळा । दीपु प्रभेसी नव्हे निराळा । तेवीं जीवशिवांचा मेळा । एकत्र स्वलीळा नांदती स्वयें ॥६६॥ जीवु इच्छी जें जें कांहीं । तें तें वासनेसरिसें पाहीं । ईश्वर पुरवी सर्वही । विमुख कांही हों नेणें ॥६७॥ अंतकाळीं जें जीव मागे । तें अलोट ईश्वर देवों लागे । आणि ईश्वरआेज्ञेचेनि योगें । जीवु सर्वांगें वर्तत ॥६८॥ ईश्वरआज्ञा त्रिशुद्धी । जीवें जीव सर्वस्वें वंदी । होय नव्हे न म्हणे कधीं । अभिनव सिद्धी सखेपणाची ॥६९॥ नवल सख्यत्वाची परी । ईश्वर जैसें जैसें प्रेरी । जीवु तैसें तैसें करी । निमेषभरी ढळेना ॥१७०॥ निमेष आंरभोनि जन्मवरी । जीवु ईश्वराची आज्ञा करी । ईश्वरु जीवाचा साहाकारी । परस्परीं निजसख्ये ॥७१॥ अत्यंत अडलेपणें । ईश्वरासी धांव धांव म्हणे । तो तत्काळ पावे धांवणें । करी सोडवणें जीवाचें ॥७२॥ एवं शिवाचे आज्ञे जीवु राहे । जीवपण गेलिया शिवीं समाये । जीवालागीं हा शिवपणा वाहे । येरवीं राहे सांडूनि ॥७३॥ ऐसें सखेपण यांचें । केवीं अनुवादवे वाचें । उद्धवा हें मीचि जाणें साचें । या सखेपणाचें सौजन्य ॥७४॥ जीव ईश्वराआधीन । हें दृढ केलें संस्थापन । अनीश्वरवादाचें खंडण । प्रसंगें जाण दाविलें ॥७५॥ अनीश्वरवादु खंडितां । खंडिली कर्मपाखंडवार्ता । कर्मपाखंडाच्या मता । ईश्वरता न मानिती ॥७६॥ म्हणती चित्तधर्म ईश्वरासी । तंव चिद्‌रूपता स्थापूनि त्यासी । निराकारिलें चित्तधर्मासी । अनायासीं चिद्रूपें ॥७७॥ नानापरीचें अतिचिंतन । त्याचि नांव चित्त जाण । चित्तेंवीण निश्चळपण । तेंचि चैतन्य उद्धवा ॥७८॥ धर्माधर्म न विचारितां । म्हणती ईश्वरु मोक्षदाता । हे भक्तपाखंडी कथा । स्थापूनि चिद्रूपता निवारी ॥७९॥ टिळे माळा मुद्राधारणें । लावूनि संतांसीं निंदिलें जेणें । पाप राहटे भक्तपणें । त्यासी नारायणें नुद्धरिजे ॥१८०॥ अंतरींचें सर्व जाणता मी । यालागीं नांवें अंतर्यामी । तो शाब्दिकवचनधर्मी । चाळविला अधर्मी केवीं जाये ॥८१॥ मी ज्ञानस्वरूप तत्त्वतां । सर्वद्रष्टा सर्वज्ञाता । तो मी धर्माधर्म न विचारतां । मोक्षदाता हें न घडे ॥८२॥ धरोनियां भक्तभावो । पाप राहाटे जो स्वयमेवो । याचि नामीं दांभिक पहा हो । त्यातें देवो नुद्धरी ॥८३॥ सदृशौ आणि सखायौ । धरोनि या पदांचा अन्वयो । पाखंडमात्रातें पहा हो । स्वयें देवो उच्छेदी ॥८४॥ निरसोनि नाना मतांतरें । स्वमत करावया खरें । श्लोकींचीं पदें अतिगंभीरें । शारङ्गधरें वर्णिलीं ॥८५॥ ते दोनी मिळोनियां पक्षी । नीड केलें देहवृक्षीं । वृक्ष म्हणिजे कोणे पक्षीं । तीहीं लक्षीं लक्षणें ॥८६॥ जननीउदर तेंचि आळ । पित्याचें रेत बीज सकळ । गर्भाधान पेरणी केवळ । संकल्पजळ वृद्धीसी ॥८७॥ सोहंभावाचा गुरू अंकुरु । त्रिगुणभूमीं तिवना डीरु । कोहंभावें वाढला थोरू । वृक्ष साकारू तेणें जाला ॥८८॥ करचरणादि नाना शाखा । प्रबळबळें वाढल्या देखा । अधऊर्ध्व नखशिखा । वृक्षाचा निका विस्तारू ॥८९॥ तया देहबुद्धीचीं दृढ मूळें । विकल्प-पारंब्या तेणें मेळें । भूमी रुतल्या प्रबळबळें । कामाचे कोंवळे फुटती कोंब ॥१९०॥ तेथ कर्मांचीं पानें । निबिड दाटलीं अतिगहनें । मोहममतेचे घोंस तेणें । सलोभपणें दाटले ॥९१॥ ज्या उंचावल्या थोर शाखा । त्या फळीं फळोनि सुखदुःखां । उतरल्या जी अधोमुखा । अधःपतनें देखा लोळती ॥९२॥ ऐशिया वृक्षामाजीं जाण । अतिगूढ गुप्त गहन । नीड केलें हृदयस्थान । जीवशिव आपण बैसावया ॥९३॥ जेथ जीवपरमात्मा वसती । तरी देहाची जाली सत्य प्राप्ती । ऐसें कोणी कोणी म्हणती । तें मत श्रीपति निराकारी ॥९४॥ पुरुषासवें लटकी छाया । तोडितां मोडितां नाडळे घाया । तैसी अनिर्वचनीय माझी माया । तेणें यदृच्छाया नीड केलें ॥९५॥ जेवीं स्वप्नगृहाचारु निद्रिता । तेवीं जीवात्मा नीडीं वसता । हें मायामय सर्वथा । नव्हे वस्तुतां साचार ॥९६॥ येणें निरूपणें गोविंदू । नैयायिक मताचा कंदू । समूळ केला त्याचा उच्छेदु । देहसंबंधू मिथ्यात्वें ॥९७॥ ऐसियाही या वृक्षासी । जन्मादि निमेषोन्मेषीं । काळु छेदीतसे अहर्निशीं । बाळादि वयसांसी छेदकू ॥९८॥ तया वृक्षाचीं फळें । तुरटें तिखटें तोंडाळें । पक्के अपक्के सकळें । ज्यांसी पिप्पलें म्हणताति ॥९९॥ त्या दों पक्ष्यांमाजीं तत्त्वतां । जो जीवपणें बोलिजेता । तो या कर्मफळांचा भोक्ता । जीं नाना व्यथादायकें ॥२००॥ जीं फळें खातां पोट न भरे । खादल्या दारुण दुर्जरें । जेणें भवचक्रीं पडोनि फिरे । तरी अत्यादरें सेवितू ॥१॥ दुजा फळें खातां खुणा वारी । जीवासी त्या फळाची गोडी भारी । अखंड जाहला फळाहारी । वारिलें न करी शिवाचें ॥२॥ फळें सेविता अहर्निशीं । तिळभरी शक्ति नाहीं जीवासी । अशक्त देखोनियां त्यासी । काळ पाशीं बांधितु ॥३॥ जो इयें सेवी कर्मफळें । तो तत्काळ बांधिजे काळें । दुजा कर्मफळा नातळे । त्यातें देखोनि पळे कळिकाळू ॥४॥ जो कर्मफळातें न सेवितू । तो ज्ञानशक्तीनें अधिक अनंतू । सदा परमानंदें तृप्तू । असे डुल्लतु स्वानंदें ॥५॥ उद्धवासी होय निजबोधू । यालागीं जीवशिवांचा भेदू । अत्यादरें सांगें गोविंदू । निजात्मबोधु प्रांजळु ॥६॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक ७ वा

आत्मानमन्यं च स वेद विद्वानपिप्पलादो न तु पिप्पलादः । योऽविद्यया युक् स तु नित्यबद्धो विद्यामयो यः स तु नित्यमुक्तः ॥७॥

जो कर्मफळातें न सेविता । जो स्वरूपाचा जाणता । द्रष्टा हे प्रपंचांचा तत्त्वतां । अलिप्तता निजज्ञानें ॥७॥ जीवु प्रपंचाचा ज्ञाता । परी परमात्मा नेणे तत्त्वतां । यालागीं भोगी भवव्यथा । कर्मफळें खातां अतिबद्धु ॥८॥ जो कर्मफळें सेवी बापुडा । तो अंधपंगु जाहला वेडा । मी कोण हें नेणे फुडा । पडिला खोडां देहाचे ॥९॥ देहसंबंधाआंतु । प्रतिपदीं होय आत्मघातू । नाहीं जन्ममरणांसी अंतू । दुःखी होतु अतिदुःखें ॥२१०॥ नश्वर विषयांचा छंदू । तेणें जीवु जाहला अतिबद्धू । हा अविद्येचा संबंधू । लागला सुबद्धु देहवंतां ॥११॥ जितुकी विषयाची अवस्था । तितुकी जीवासी नित्यबद्धता । जो विषयातीत सर्वथा । नित्यमुक्तता ते ठायीं ॥१२॥ जो विद्याप्राधान्यें नित्यमुक्तु । जो ज्ञानशक्तीनें शक्तिमंतु । सर्वव्यापकू सर्वीं अलिप्तु । तो नित्यमुक्तु बोलिजे ॥१३॥ सांगितली जीवाची नित्यबद्धता । प्रगट केली शिवाची मुक्तता । जीवाची जे बद्धमुक्तता । तेही आतां सांगतू ॥१४॥ उद्धवाप्रती श्रीकृष्ण । बद्धमुक्तांचें लक्षण । दोघांचीही ऊणखूण । विचित्र जाण सांगेल ॥१५॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक ८ वा

देहस्थोऽपि न देहस्थो विद्वान् स्वप्नाद्यथोत्थितः । अदेहस्थोऽपि देहस्थः कुमतिः स्वप्नदृग्यथा ॥८॥

बद्धमुक्तांचें मिश्र लक्षण । तीं श्लोकीं सांगेल जाण । केवळ मुक्ताचें सुलक्षण । गोड निरूपण सात श्लोकीं ॥१६॥ देहीं असोनि देहबुद्धि नाहीं । हें मुक्ताचें मुक्तलक्षण पाहीं । यालागीं देंही असोनि विदेही । म्हणिये पाहीं या हेतू ॥१७॥ स्वप्नींचे राज्य आणि भीक । जागृतीं मिथ्या दोन्ही देख । तैसें देहादि जें सुखदुःख । तें मिथ्या देख मुक्तासी ॥१८॥ जो स्वप्नी मरोनि जाळिला । तो जागृतीं नाहीं राख जाहला । तैसा प्रपंच मिथ्या जाणितला । मुक्त बोलिला त्या नांव ॥१९॥ स्वप्नींचें साधकबाधक । जागृतीं आठवे सकळिक । त्याचें बाधीना सुखदुःख । तैसें संसारिक मुक्तासी ॥२२०॥ आतां ऐक बद्धाची हे स्थिती । तो वस्तुतां असे देहातीतीं । परी मी देह हें मानी कुमती । दुःखप्राप्ती तेणें त्यासी ॥२१॥ जळीं देखे प्रतिबिंबातें । मी बुडालों म्हणोनि कुंथे । कोणी काढा काढा मातें । पुण्य तुमतें लागेल ॥२२॥ स्वप्नीं घाय लागले खड्गाचे । तेणें जागृतीं म्हणे मी न वांचें । ऐसें निबिड भरितें भ्रमाचें । तें बद्धतेचें लक्षण ॥२३॥ स्वप्नींचें सुखदुःख नसतें । तें स्वप्नभ्रमें भोगितां कुंथे । तेवीं देह मी म्हणोनि येथें । नाना दुःखांते भोगितू ॥२४॥ स्वस्वरूपाचें विस्मरण । तेणें विषयासक्ति दृढ जाण । संकल्प विकल्प अतिगहन । तेंचि लक्षण बद्धाचें ॥२५॥ आणिकें लक्षणें त्याचीं आतां । सांगतु असें तत्त्वतां । भोग भोगोनि अभोक्ता । ते मुक्तावस्था परियेसीं ॥२६॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक ९ वा

इन्द्रियैरिन्द्रियार्थेषु गुणैरपि गुणेषु च । गृह्यमाणेष्वहं कुर्यान् न विद्वान् यस्त्वविक्रियः ॥९॥

अवशेष प्रारब्धगती । मुक्तांची देहीं दिसे वस्ती । परी जागृती स्वप्न-सुषुप्तीं । देहस्थिती नातळे ॥२७॥ छाया पुरुषाचेनि चळे । ते छायेसी पुरुष नातळे । तेवीं मिथ्या देह मुक्ताजवळें । कल्पांतकाळें येवों न शके ॥२८॥ आपुले छायेसी जाण । जेवीं बैसों न शके आपण । तेवीं मायादि तिन्ही गुण । जवळी असोन स्पर्शेना ॥२९॥ इंद्रियद्वारा यथानिगुतीं । प्राप्त विषयांतें सेविती । परी सेविलें ऐसेंही नेणती । विषयस्फूर्ती स्फुरेना ॥२३०॥ गुण पोखिती गुणावस्था । इंद्रियें घेतीं इंद्रियार्था । मी उभयसाक्षी अकर्ता । चिन्मात्रतां अलिप्त ॥३१॥ तो इंद्रियाचेनि खेळेमेळें । सुखें विषयामाजीं जरी लोळे । तरी विकाराचेनि विटाळें । कदाकाळें मैळेना ॥३२॥ जेथ कामाची अतिप्रीती । तेथ लोभाची दृढ वस्ती । अथवा कामाची जेथ अप्राप्ती । तेथ महाख्याती क्रोधाची ॥३३॥ मुक्त जाहला नित्य निष्काम । क्रोधलोभेंसी निमाला काम । तो स्वयें जाहला आत्माराम । विश्रामधाम जगाचें ॥३४॥ एवं मुक्ताच्या ठायीं जाण । उपजों न शके पापपुण्य । कामक्रोधादिवृत्तिशून्य । जाहला परिपूर्ण चिद्ब्र ह्म ॥३५॥ मुक्ताची विषयस्थिती । विषयीं स्फुरे ब्रह्मस्फूर्ती । यालागीं पापपुण्यें नुपजती । नित्यमुक्ति तेणें त्यासी ॥३६॥ ऐशी मुक्तांची हे कथा । ऐक बद्धाची हे वार्ता । अकर्ताचि म्हणे मी कर्ता । येणेंचि सर्वथा गुंतला ॥३७॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक १० वा

दैवाधीने शरीरेऽस्मिन् गुणभाव्येन कर्मणा । वर्तमानोऽबुधस्तत्र कर्तास्मीति निबध्यते ॥१०॥

अदृष्टाअधीन जें शरीर । तेथ आलियाहि हरिहर । अन्यथा न करवे अणुमात्र । हें वेद शास्त्रसंमत ॥३८॥ देहीं ज्या गुणाचें प्राधान्य । तैसेंचि कर्म निपजे जाण । इंद्रियें गुणाधीन । तदनुसारें जाण वर्ततीं ॥३९॥ एवं दैवगुणें देहवर्तन । तेथ मी कर्ता म्हणवी आपण । तेंचि त्यासी दृढ बंधन । आपण्या आपण घातक ॥२४०॥ नळीमाजिल्या चण्यांच्या आशां । वानरें मुठीं धरणें तोचि फांसा । तेवीं देहींच्या विषयविलासा । अभिमानें तैसा गुंतला ॥४१॥ जी देहातीत वस्तुतां । जो गुणकर्माचा अकर्ता । तो म्हणे मी देह मी कर्मकर्ता । अहंममता भूलला ॥४२॥ जो न करितांचि चोरी । मी चोर म्हणे राजद्वारीं । तो मारिजे लहानथोरीं । तैसी परी जडजीवां ॥४३॥ प्रकृतीचें कर्म आपुले माथां । घेऊनि नाचे अहंममता । तेणें अभिमानें दृढ बद्धता । आकल्पांता अनिवार ॥४४॥ तळीं मांडूनि काजळा । वरी ठेविला स्फटिकु सोज्ज्वळा । श्वेतता लोपूनि दिसे काळा । तेवीं आंधळा जीवू झाला ॥४५॥ कां आंधळें मातलें हातिरूं । नेणे निजपतन निर्धारु । तैसा जीव लागे कर्म करूं । पतनविचारू तो न देख ॥४६॥ मी देह मी कर्म कर्ता । मी ज्ञाता मी विषयभोक्ता । ऐसी जे कां देहात्मता । दृढबद्धता तिये नांव ॥४७॥ एवं बद्धमुक्तवर्तन । विशद केलें निरूपण । आतां केवळ मुक्ताचें लक्षण । आवडीं श्रीकृष्ण सांगतु ॥४८॥ ज्ञानिया तो तंव आत्मा माझा । हे अतिप्रीती गरुडध्वजा । हें गुह्य सांगितलें कपिध्वजा । रणसमाजा रणरंगीं ॥४९॥ तेंचि आतां उद्धवाप्रती । अत्यादरें सांगे श्रीपती । ज्ञानियांची मुक्तस्थिती । यथानिगुतीं निजगुह्य ॥२५०॥ ज्ञानलक्षणें सांगतां । धणी नपुरे श्रीकृष्णनाथा । निरूपणमिसें ज्ञानकथा । मागुतमागुतां सांगतु ॥५१॥ यालागीं ज्ञानभक्तांची गोडी । श्रीकृष्णाचि जाणे फुडी । कृष्णभजनाची आवडी । भक्त ते गोडी जाणती ॥५२॥ आधींच तंव हे मुक्तांची कथा । वरी श्रीकृष्णासारिखा वक्ता । उद्धवाचें भाग्य वर्णितां । न वर्णवे सर्वथा शेषादिकां ॥५३॥ उद्धव अर्जुनासमान । त्याहूनि हा दिसे गहन । ते परस्परें नरनारायण । गुह्य ज्ञान बोलिले ॥५४॥ तेचि उलथूनि ज्ञानकथा । उद्धवासी होय सांगता । उद्धवा ऐसें भाग्य तत्त्वतां । न दिसे सर्वथा आनासी ॥५५॥ जाणें सांडूनि निजधामा । मागें ठेऊनि आपुल्या कामा । उद्धव आवडला पुरुषोत्तमा । त्याचिया प्रेमा विगुंतला ॥५६॥ यालागीं उद्धवाचें शुद्ध पुण्य । जगीं उद्धवुचि धन्य धन्य । जयालागीं स्वयें नारायण । स्वानंदघन वोळला ॥५७॥ जो नातुडे योगयागसंकटीं । तो उद्धवाच्या बोलासाठीं । जेवीं व्याली धेनु वत्सा चाटी । तेवीं गुह्य गोठी सांगतु ॥५८॥ जो निजकुळासी काळु । तो उद्धवासी अतिस्नेहाळु । बापु भक्तकाजकृपाळू । ज्ञानकल्लोळू तुष्टला ॥५९॥ यालागीं उद्धवाचें नांव घेतां । श्रीकृष्ण निवारी भवव्यथा । ऐसी भक्तप्रीती भगवंता । भक्तातें स्मरतां हरि तारी ॥२६०॥ मुक्ताचीं लक्षणें निर्धारितां । लाभे आपुली निजमुक्तता । एकाजनार्दनु विनवी संतां । मुक्तकथा हरि बोले ॥६१॥ कृष्णु उद्धवासी म्हणे मी तुज । सांगेन आपुलें निजगुज । मुक्तलक्षणाचें भोज । नवल चोज परियेसीं ॥६२॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक ११ वा

एवं विरक्तः शयने आसनाटनमज्जने । दर्शनस्पर्शनघ्राण भोजनश्रवणादिषु ॥११॥

ऐकें मुक्तांचें लक्षण । आसन भोजन शयन । दर्शन स्पर्शन घ्राण । अटन मज्जन करी कैसें ॥६३॥ मागील श्लोकार्थु संपतां । प्रकृतिकर्मअभिमानता । तेणें लागली दृढबद्धता । तो अहंकारु ज्ञाता नातळे ॥६४॥ सर्वकर्मीं स्वभावतां । ज्ञात्याची निरभिमानता । ते मी समूळ सांगेन कथा । सावधानता अवधारीं ॥६५॥ जेवीं छायेचा मानापमान । पुरुषा न बाधी अणुप्रमाण । तेवीं देहाचें कर्माचरण । निरभिमान मुक्तासी ॥६६॥ स्वाधिष्ठान तेंचि आसन । अखंड त्यावरी आरोहण । तेथें येवोंचि नेणे अभिमान । बैसलें मन उठीना ॥६७॥ नवल आसनाचें महिमान । हारपोनि गेलें विस्मरण । कदा एकांतु नोसंडे जाण । हें सहजासन मुक्ताचें ॥६८॥ जें आसनीं समाधान । समाधि आणि व्युत्थान । करी दोंहीची बोळवण । हें चालतें आसन मुक्ताचें ॥६९॥ जें बैसल्या आसनीं समाधान । त्याचि स्थिति गमनागमन । उठिलों बैसलों नाठवे जाण । चालतेंपण स्फुरेना ॥७०॥ चालतांही चपळ पदीं । मी चालतो हे नाठवे बुद्धी । चालतां न मोडे समाधी । हे लक्षणसिद्धी मुक्ताची ॥७१॥ जरी त्रैलोक्य हिंडला । तरी ठायींहूनि नाहीं हालला । ऐसा न चलोनि मुक्त चालला । जेवीं अभ्रें धांवला दिसे चंद्र ॥७२॥ कुलालचक्रीं बैसली माशी । ते न हालतां भंवे चक्रासरसीं । मुक्ताची गमनसिद्धी तैशी । देहगमनेंसीं आभासे ॥७३॥ देहो प्रारब्धास्तव हिंडे । बैसका स्वस्वरूपींची न संडे । जेवीं रथीं धांवतां सवेग घोडे । निद्रा न मोडे रथस्थाची ॥७४॥ ऐसें न चळतां जें चळण । तें जाण मुक्ताचें गमन । आतां ऐक त्याचें स्नान । निमज्जन निजरूपीं ॥७५॥ स्नान करी गंगाजळें । परी गंगादकातें नातळे । मन चित्स्वरूपीं केलें सोवळें । तें वोवळें हों नेणे ॥७६॥ त्यासी निजस्वरूपीं नाहतां । जाली परम पवित्रता । तीर्थे मागती चरणतीर्था । ऐसी सुस्नातता मुक्ताची ॥७७॥ तो चिन्मात्रचि देखे जीवन । अखंड चिद्रूपीं अवगाहन । इतर म्हणती केलें स्नान । त्यासी निमज्जन निजरूपीं ॥७८॥ त्याचे चरणींचे रजःकण । लाहोनि धरा परम पावन । त्याचेनि प्राणसंगें जाण । पवित्रपण वायूसी ॥७९॥ त्याचेनि चरणस्पर्शे तत्त्वतां । पवित्र जाल्या गंगादि सरिता । त्याचेनि जठरसंगे सर्वथा । अतिपवित्रता अग्नीसी ॥२८०॥ त्याच्या हृदयावकाशीं आकाश । सगळें राहिलें सावकाश । तेणें पवित्र जाहलें आकाश । अलिप्त उदास सर्वत्र ॥८१॥ जे चढोनि बैसले वैकुंठीं । ते सदा वांछिती तयाची भेटी । वेदू ऐकों धांवें गोठी । तो पहावया दिठीं देव येती ॥८२॥ एवं चित्स्वरूपीं करूनि स्नान । जाला सर्ववंद्यू अतिपावन । हें मुक्ताचें स्नानलक्षण । आतां निरीक्षण तें ऐक ॥८३॥ अवघें चराचर देखतां । तो देखोनीचि न देखता । दृष्टीसी दृश्यासी अलिप्तता । दृश्य देखतां हरि दिसे ॥८४॥ दृश्यें दुमदुमित दिसे सृष्टी । परी दृश्य न पडे त्याचे दृष्टीं । होतांही दृश्येंसीं भेटी । पडे मिठी अदृश्यीं ॥८५॥ दृष्टि प्रकाशे देखणेपणीं । तें देखणें देखे दृश्यस्थानीं । जेवीं डोळया डोळा दर्पणीं । निजदर्शनीं देखतू ॥८६॥ डोळेनि दर्पणु प्रकाशे । त्यामाजीं डोळेनि डोळा दिसे । मुक्ताचें देखणें तैसें । आपणयाऐसें जग देखे ॥८७॥ दृश्य द्रष्टा दर्शनीं । त्रिपुटी गेली हारपोनी । देखणें देखे देखणेनी । देखणा हो‍उनी सर्वांगें ॥८८॥ होतां नाना पदार्थेंसी भेटी । तें देखणेपणा दृश्य लोटी । दृश्यातीत निजदृष्टीं । सुखें सृष्टी देखतू ॥८९॥ मुक्ताची हे देखती स्थिती । देखणेपणें यथानिगुतीं । उद्धवा ये दृष्टीची ज्यासी प्राप्ती । तोचि त्रिजगतीं पावन ॥२९०॥ या दृष्टीं जे नित्य वर्तत । ते जाण पां परम मुक्त । या दृष्टीं जे मज पाहत । परम भागवत प्रिय माझे ॥९१॥ परादि वाचांमाजीं वचन । उपजे तेथ त्याचें श्रवण । श्रोता वक्ता कथाकथन । अवघें आपण होऊनि ऐके ॥९२॥ शब्दजातेंसी कान । अखंड जडले सावधान । श्रवणामाजीं हारपे गगन । परम समाधान श्रवणाचें ॥९३॥ ऐकतां लौकिक शब्द । कां नारायण उपनिषद । परिसतां नाम हरिगोविंद । अर्थावबोध समत्वें ॥९४॥ बोलातें जो बोलविता । तोचि श्रवणामाजीं श्रोता । येणें अन्वयें श्रवण करितां । शब्दीं निःशब्दता अतिगोड ॥९५॥ जो जो श्रवणीं पडे शब्दू । तो तो होत जाय निःशब्दू । यापरी श्रवणीं परमानंदू । स्वानंदबोधू मुक्ताचा ॥९६॥ अकारादि वर्णत्रिपुटी । प्रणवू मूळशब्दसृष्टीं । तो ओंकार ब्रह्मरूपें उठी । हे श्रवणसंतुष्टी मुक्ताची ॥९७॥ श्रवणीं पडतां शब्दज्ञान । सहजें शाब्दिक जाय उडोन । श्रवणीं ठसावे ब्रह्म पूर्ण । स्वानंदश्रवण मुक्ताचें ॥९८॥ परिसतां उपनिषद । कां लौकिकादि नाना शब्द । मुक्ताचा पालटेना बोध । श्रवणीं स्वानंद कोंदला ॥९९॥ एक अद्वितीय ब्रह्म । हें वेदशास्त्रांचें गुह्य वर्म । तें मुक्तांसी जाहलें सुगम । शब्दी परब्रह्म कोंदलें ॥३००॥ लौकिक वैदिक शब्द जाण । शब्दमात्रीं ब्रह्म पूर्ण । ऐसें मुक्ताचें हें श्रवण । घ्राण लक्षण परियेसीं ॥१॥ घ्राणासी येतां सुगंधू । मुक्तासी नोहे विषयबोधू । गंधमिसें स्वानंदकंदू । परमानंदू उल्लासे ॥२॥ घ्राण सुमन चंदन । अवघें तो होय आपण । यापरी गंध भोगी जाण । भोक्तेंपण सांडोनी ॥३॥ घ्राणा येतांचि सुवासु । सुवासीं प्रकटे परेशु । तेव्हां सुवासु आणि दुर्वासु । हा विषयविलासु स्फुरेना ॥४॥ मलयानिलसंगें जाण । जेथ जेथ गंधाचें गमन । तेथ तेथ मुक्ताचें घ्राण । अगम्यपण या भोगा ॥५॥ जितुका चळता वायु जाण । तितुकें मुक्ताचें घ्राण । यापरी गंधग्रहण । स्वभावें जाण होतसे ॥६॥ यापरी जाण तत्त्वतां । होय तो गंधाचा भोक्ता । हे घ्राणक्रिया जाण मुक्ता । रसभोग्यता अवधारीं ॥७॥ रस रसना भोजन । तो स्वयेंचि आहे आपण । हातु न माखितां सर्वापोशन । रसनेविण सेवितु ॥८॥ षड्रसांचा स्वादु जाणे । परी एकी चवीं अवघें खाणें । भोक्तपणा आतळों नेणे । ऐसेनि भोजनें नित्यतृप्तु ॥९॥ भूक उपजोंचि नेणे । जेवूं बैसल्या पुरे न म्हणे । सर्व भक्षी नखातेपणें । उच्छिष्ट होणें त्या नाहीं ॥३१०॥ ताट अन्न आणि आपण । तो न देखे भिन्नपण । रसमिसें स्वानंदपूर्ण । सर्वांगें जाण सेवित ॥११॥ जंव रसना घेवों जाय रसस्वादू । तंव तेथें प्रकटे परमानंदू । करूनि रसरसने उच्छेदू। निजानंदु सेवितू ॥१२॥ सकळ गोडियांची मूळ गोडी । तेथ बैसली निजआवडी । सेवितां नाना परवडी । तेचि गोडी गोडपणें ॥१३॥ सकळ गोडियां जें गोड आहे । ते गोडीच तो जाला स्वयें । आतां जो जो रसविषयो खाये । तेथ तेथ आहे ते गोडी ॥१४॥ कैसा मुक्ताचा निजबोधू । घेवों जातां रसस्वादू । रसत्व लोपूनि स्वानंदकंदू । परमानंदू वोसंडे ॥१५॥ यालागीं जो जो रस सेवूं जाये । तो तो ब्रह्मरसूच होये । मुक्ताची रसना यापरी पाहें । घेत आहे रसातें ॥१६॥ एवं मुक्ताचें जें भोजन । ते करिती क्रिया ऐसी जाण । आतां तयाचें जें स्पर्शन । तेंही लक्षण परियेसीं ॥१७॥ मुक्तासी लागतांचि जाणा । शीत सांडी शीतळपण । स्पर्शे उष्ण मुकलें उष्णा । स्पर्शनलक्षणा हें त्याची ॥१८॥ जेवीं कां टेंकितां अग्नीसी । धुरें आणी चंदनासी । जाळूनि त्यांच्या विकारासी । आपणाऐसी करी वन्ही ॥१९॥ तेवीं मुक्तासी द्वंद्वें आदळतां । द्वंद्वांची बुडाली द्वंद्वता । तो सर्वी सर्वपणें असतां । सहजे द्वंद्वता निमाली ॥३२०॥ तेथ कैंचे मृदु कैंचें कठिण । कैंचें शीत कैंचें उष्ण । सर्वीं सर्वात्मा तो जाण । द्वंद्वाचें भान स्पर्शेना ॥२१॥ आगीसी पोळीना उन्हाळा । हींव पीडीना हिमाचळा । तैसी द्वंद्वांची हे माळा । मुक्ताचे गळां पडेना ॥२२॥ सुवर्णाचे अलंकार भले । सुवर्णपेटीमाजी झांकिले । झांकिले म्हणतां उघडे ठेले । तेवीं द्वंद्वें सकळ परब्रह्म ॥२३॥ त्यासी अंगीं जें जें आदळें । तें अंगचि होय तत्काळें । कांहीं नुरे त्यावेगळें । द्वंद्वे सकळें निमालीं ॥२४॥ हातीं लीलाकमळ सांपडे । तंव कमळीं कमळत्वचि उडे । कमळजन्मा तोही बुडे । करी रोकडे निजरूप ॥२५॥ स्पर्श स्पर्शतें स्पर्शावें । हेही त्रिपुटी न संभवे । किंबहुना आपणचि आघवें । निजस्वभावें होऊनि ठेला ॥२६॥ तो देवपूजा हातीं धरी । तरी मीचि ते देवपूजेभीतरीं । अथवा खेळों रिघाल्या पाथरीं । त्याहीमाझारीं मी त्यासी ॥२७॥ भिंती नानावर्ण चित्राकृती । तेथें जें जें स्पर्शे तें तें भिंती । तेवीं मुक्ताची स्पर्शनस्थिती । पूर्ण अद्वैतीं निजबोधू ॥२८॥ यापरीं गा तत्त्वतां । स्पर्शलक्षण वर्ते मुक्ता । त्याचें बोलणें जें सर्वथा । ऐक आतां सांगेन ॥२९॥ सुरस कथा सांगे वाडेंकोडें । अथवा लौकिक बोलणें घडे । परी त्याची समाधिमुद्रा न खंडे । मौन न मोडे बोलतां ॥३३०॥ बोलतांही नोमडे मौन । हेचि अनुभवाची आंतुल खूण । शब्दामाजीं निःशब्दगुण । सज्ञान जाण जाणती ॥३१॥ स्त्रीपुरुषें अबोला चालती । तो अबोला कीं अतिप्रीती । तेवीं मुक्ताची बोलती स्थिती । शब्द शब्दार्थी निःशब्द ॥३२॥ जयाचीं बोलतीं अक्षरें । अक्षररूपेंचि साचारें । त्याचीं ऐकतां उत्तरें । चमत्कारें मन निवे ॥३३॥ मी एकु चतुर बोलका । हाही नाहीं आवांका । अथवा रंजवावें लोका । हेंही देखा स्मरेना ॥३४॥ निःशब्दीं उठती शब्द । शब्दामाजीं ते निःशब्द । यापरी करितांही अनुवाद । बोलोनि शुद्ध अबोलणा ॥३५॥ जळामाजीं उपजे तरंग । जळ तंरगीचें निजांग । तेवीं निःशब्दीं शब्द सांग । शब्दाचें सर्वांग निःशब्द ॥३६॥ वाच्यवाचकता त्रिपुटी । लोपूनि सांगे गोड गोठी । करितां सैराट चावटी । न सुटे मिठी मौनाची ॥३७॥ म्यां सत्यचि बोलावें । हेंही त्यासी जीवें नाठवे । मिथ्या बोलों लोभस्वभावें । हेंही न संभवे मुक्तासी ॥३८॥ सत्य मिथ्या जीं बोलणीं । निःशेष प्राशूनि नेलीं दोनी । मुळींच्या मौनें जाला मौनी । नाना वचनीं बोलतां ॥३९॥ तेथ सैराट हाक देतां । कां सिंहनादें गर्जतां । शब्दीं ठसावली निःशब्दता । मौन सर्वथा मोडेना ॥३४०॥ जरी तो माझें स्तवन करी । तरी मी त्याच्या स्तवनामाझारीं । तो जरी सैरा बडबड करी । त्याही माझारीं मी त्यासी ॥४१॥ जरी त्यासी येऊनि भांडण पडे । तरी भांडणही करणें घडे । त्या कलहामाजीं मागेंपुढें । चहूंकडे मज देखे ॥४२॥ त्याचे वांकडेतिकडे व्यंग बोल । ते जाण ब्रह्मचि केवळ । तया आम्हां अभिन्न मेळ । निजात्मसाक्ष वस्तीसी ॥४३॥ अवचटें त्याच्या मुखाबाहेरीं । ज्यासी म्हणे तुज देवो तारी । त्यासी मी वाउनियां शिरीं । ब्रह्मसाक्षात्कारीं पाववीं ॥४४॥ यालागीं त्याच्या वचनाआधीन । मी सर्वथा असें जाण । त्याचें वचन तें प्रमाण । सर्वस्वें जाण मी मानीं ॥४५॥ आतां तो मी हे ऐसी बोली । बाहेर सवडी वाढिन्नली । मी तोचि तो हे किली । मागीं चोजवली मद्भक्तां ॥४६॥ यालागीं तो माझा जीवप्राण । मी त्याचें निजजीवन । तयासीं मज भिन्नपण । कल्पांतीं जाण असेना ॥४७॥ एवं तो सगळा मजभीतरीं । मी तया आंतुबाहेरीं । ऐसेनि अभिन्नपणेंकरीं । सुखें संसारीं नांदतू ॥४८॥ त्याचे मुखींचे जे जे बोल । ते मीचि बोलता सकळ । मुक्ताचें बोलणें केवळ । तुजप्रती विवळ म्यां केलें ॥४९॥ हातीं कांही घेवों जाये । तंव ते घेणें देवो होये । देतां कांहीं देवो पाहे । तेंही होये तद्रूप ॥३५०॥ तेव्हां दान आणि देते घेते । भिन्नपणें न देखे तेथें । यालागीं करोनियां अकर्ते । यापरी करांतें वर्तवी ॥५१॥ निजस्वभावें ते कर । जो कांहीं करिती व्यापार । तेथ नकेलेपणाचें सूत्र । सहजीं साचार ठसावे ॥५२॥ करीं पडलिया शस्त्र । करूं जाणे तो व्यापार । परी मी कर्ता हा अहंकार । अणुमात्र असेना ॥५३॥ पुढें वोढवलें अवचितें । तरी खेळों जाणे द्यूतकर्मातें । हारी जैत नाठवे चित्तें । निजस्वभावें तें खेळतु ॥५४॥ वोडवल्या ब्राह्मणपूजा । करूं जाणे अतिवोजा । पूज्यपूजकत्वें भावो दुजा । न मनूनि द्विजां पूजितु ॥५५॥ धनुषीं काढूं जाणे वोढी । अनुसंधानें बाण सोडी । अलक्ष्य लक्षूनि भेदी निरवडी । परी न धरी गोडी श्लाघेची ॥५६॥ कैसें कर्म निपजे करीं । जैशा समुद्रामाजीं लहरी । तैसा निजस्वरूपामाझारीं । नाना व्यापारीं निश्चळु ॥५७॥ सूर्य मृगजळातें भरी । तैसा व्यापारू निजनिर्विकारीं । परी केलेंपण शरीरीं । तिळुभरी असेना ॥५८॥ सूर्यकांतीं अग्नि खवळे । तें कर्म म्हणती सूर्यें केलें । तैसें हस्तव्यापारें जें जें जालें । नाहीं केलें तें त्याने ॥५९॥ सूर्यकांतीं पाडावा अग्नी । हें नाहीं सूर्याचे मनीं । तेवीं मुक्त निरभिमानी । क्रियाकरणीं विचरतु ॥३६०॥ त्यासी चालवूं जातां पायें । तळीं पृथ्वी नाहीं होये । आपण आपणियावरी पाहे । चालतु जाये स्वानंदें ॥६१॥ जळींचा जळावरी तरंग । अभिन्नपणें चाले चांग । तैसा तो निजरूपीं सांग । चालवी अंग चिद्रूपें ॥६२॥ तयासी असतांही चरण । आवडीं चाले चरणेंविण । करी सर्वांगें गमन । सर्वत्र जाण जालासे ॥६३॥ जेवीं अखंड दंडायमान । पायेंवीण चाले जीवन । तेवीं चरणेंविण गमन । नित्य सावधान मुक्ताचें ॥६४॥ सर्वथा पायेंविण । वायूचें सर्वत्र गमन । तैसेंच मुक्ताचें लक्षण । स्वरूपीं जाण सर्वत्र ॥६५॥ यापरी न हालतां जाण । त्याचें सर्वत्र गमन । नाठवे चालतेंपण । ऐसेंच लक्षण मुक्ताचें ॥६६॥ मूळीं आत्मा आत्मी नाहीं जाणा । यालागीं स्त्रीपुरुषभावना । त्यासी सर्वथा आठवेना । दैवें अंगना तो भोगी ॥६७॥ नटू नाटकु अवगला । पुरुष स्त्रीवेषें दिसों आला । स्त्रीपुरुषभावो संपादिला । तेवीं हा जाहला गृहस्थु ॥६८॥ कां अर्धनारीनटेश्वरीं । जो पुरुष तोचि नारी । मुक्तासी जाण तैशापरी । स्त्रीपुरुषाकारीं निजबोधू ॥६९॥ जेवीं कां आपुली साउली । आवडीं आपण आलिंगिली । तेवीं मुक्तें स्त्री भोगिली । द्वैताची भुली सांडोनी ॥३७०॥ छाया कोठें असे कोठें वसे । सरशी असतां ज्याची तो न पुसे । मुक्तासी जाण तैसें । लोलुप्य नसे स्त्रियेचें ॥७१॥ एवं स्त्रीपुरुषविकारप्राप्ती । त्याची न मोडे आत्मस्थिती । दैवें जाहलिया संतती । आत्मप्रतीती तेथेंही ॥७२॥ ’आत्मा वै पुत्रनामासि’ । सत्यत्व आलें ये श्रुतीसी । पुत्रत्वें देखे आपणासी । निजरूपेंसीं सर्वदा ॥७३॥ स्वयें जनकू स्वये जननी । स्वयें क्रिडे पुत्रपणीं । आपणावांचूनि जनींवनीं । आणिक कोणी देखेना ॥७४॥ एवं स्त्रीपुत्रसंतती । जेवीं आकाशी मेघपंक्ती । काळें येती काळें जाती । तैशी स्थिती मुक्ताची ॥७५॥ स्त्रीसंभोगीं जें होय सुख । तें सुख मुक्तासी सदा देख । यालागी स्त्रीकामअ भिलाख । नाही विशेख मुक्तासी ॥७६॥ जैसे राजहंसापाशीं शेण । तैसें मुक्तापाशीं जाण धन । त्यावरी त्याचें नाहीं मन । उदासीन सर्वदा ॥७७॥ व्याघ्रासी वाढिलें मिष्टान्न । तें त्यासी जैसें नावडे जाण । तैसें मुक्तासी नावडे धन । धनलोभीपण त्या नाहीं ॥७८॥ पोतास कापुराचा डळा । जेवीं नातळे काउळा । तेवीं अनर्घ्यरत्नामाळा । मुक्तें सांडिल्या थुंकोनि ॥७९॥ ज्यासी धनलोभाची आस्था । त्यासी कल्पांतीं न घडे मुक्तता । तैसें स्त्रीकामिया सर्वथा । नव्हे परमार्थता निजबोधू ॥३८०॥ मुक्ताचिये निद्रेपाशीं । समाधि ये विश्रांतीसी । शिणली धांवे माहेरा जैसी । तैसी विसाव्यासी येतसे ॥८१॥ जागृतिस्वप्नसुषुप्तीसी । नातळोनि तींही अवस्थांसी । निजीं निजे निजत्वेंसीं । अहर्निशीं निजरूपें ॥८२॥ निजीं निजों जातां निर्धारा । तळीं हरपली धरा । वरी ठावो नाहीं अंबरा । ऐसिया सेजारामाजीं निजे ॥८३॥ नवल निजत्याची वोज । चालतां बोलतां न मोडे नीज । खातां जेवितां अखंड नीज । सहजीं सहज निजरूप ॥८४॥ निजवितें कां उठवितें । दोनी तोचि आहे तेथें । कोण कोणा जागवितें । निजेरूपचि तें निजरूपें ॥८५॥ जागतां निजेशीं वागे । वागतांही नीज लागे । एवं नीजरूप जाहला अंगें । निद्रेचेनि पागें पांगेना ॥८६॥ शय्या शयन सेजार । अवघे तोचि असे साचार । आपुल्या निजाचें आपण घर । नित्य निरंतर निजीं निजे ॥८७॥ ऐसें जें जें करूं जाय कर्म । तेथ तेथ प्रकटे परब्रह्म । मुक्तासी एकुही नाहीं नेम । हें मुख्य वर्म मुक्ताचें ॥८८॥ मुक्तासी नेमबंधन । तैं अंगीं लागलें साधन । साधन असतां मुक्तपण । न घडे जाण सर्वथा ॥८९॥ मुक्तासी तंव आसक्ती । सर्वदा नाहीं सर्वार्थी । शेष प्रारब्धाचे स्थितीं । कर्में निपजतीं निरपेक्षे ॥३९०॥ ज्याचा निमाला अहंकारू । तो माझें स्वरूप साचारू । ये अर्थी न लगे विचारू । वेदशास्त्र-संमत ॥९१॥ जो नित्यमुक्त निर्विकारी । तो वर्ततां वर्ते मजमाझारीं । मी तया आंतुबाहेरीं । जेवीं सागरीं कल्लोळ ॥९२॥ यापरी जाला जो परब्रह्म । त्यासी स्वप्नप्राय धर्माधर्म । बांधूं न शके इंद्रियकर्म । हें त्याचें वर्म तो जाणे ॥९३॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक १२ वा

न तथा बध्यते विदद्वांस्तत्र तत्रादयन् गुणान् । प्रकृतिस्थोऽप्यसंसक्तो यथा खं सवितानिलः ॥१२॥

जिंहीं इंद्रियीं कर्म करितां । मूर्खासी जाली दृढ बद्धता । तिंहीं इंद्रियीं वर्ततां ज्ञाता । नित्यमुक्तता अनिवार ॥९४॥ मूर्खासी कर्मीं अभिमान । ज्ञाता सर्व कर्मीं निरभिमान । बंधमोक्षाचें कारण । अहंकारू जाण जीवांसी ॥९५॥ अहं कर्ता अहं भोक्ता । हेचि मूर्खाची दृढ बद्धता । तें प्रकृतिकर्म आपुले माथां । नेघे ज्ञाता अभिमानें ॥९६॥ तेचि ज्ञात्याची निरभिमानता । तुज म्यां सांगितली आतां । इंद्रियां विषयो भोगवितां । आपुली अभोक्तृता तो जाणे ॥९७॥ आपुली छाया विष्ठेवरी पडे । अथवा पालखीमाजीं चढे । तो भोगु आपणियां न घडे । तैसेंचि देह कोरडे मुक्तासी ॥९८॥ मज होआवी विषयप्राप्ती । हेंही ज्ञाते न वांछिती । विषय मिथ्यात्वें देखती । जेवीं कां संपत्ती चित्रींची ॥९९॥ यालागीं असोनियां देहीं । तो नित्यमुक्त विदेही । ज्यासी प्रकृतिगुणांच्या ठायीं । अभिमानु नाहीं सर्वथा ॥४००॥ म्हणसी असोनियां देहीं । कोण्या हेतु तो विदेही । उद्धवा ऐसें कल्पिसी कांहीं । तो दृष्टांतु पाहीं सांगेन ॥१॥ आकाश सर्वांमाजीं असे । सर्व पदार्थीं लागलें दिसे । परी एकेंही पदार्थदोषें । मलिन कैसें हों नेणे ॥२॥ त्या गगनाचेपरी पाहीं । ज्ञाता असोनियां देहीं । देहकर्माच्या ठायीं । अलिप्त पाहीं सर्वदा ॥३॥ प्रचंड आणोनि पाषाणीं । आकाश न चेंपे चेंपणीं । तेवीं क्षोभलियाही प्रकृतिगुणीं । ज्ञाता जडपणीं न बंधवे ॥४॥ आकाश असोनियां जनीं । कदा रुळेना जनघसणीं । तैसा प्रकृतिकर्मी वर्तोनी । प्रकृतिगुणीं अलिप्त ॥५॥ गगन जळीं बुडालें दिसे । परी तें जळामाजीं कोरडें असे । तेवीं पुत्रकलत्रीं ज्ञाता वसे । तेणें दोषें अलिप्त ॥६॥ आकाशा मसी लावूं जातां । मसीं माखे तो लाविता । तेवीं मुक्तासी दोषी म्हणतां । दोष सर्वथा म्हणत्यासी ॥७॥ शीत उष्ण पर्जन्यधारा । अंगीं न लागती अंबरा । तेवीं नाना द्वंद्वसंभारा । मुक्ताचा उभारा निर्द्वंद्व ॥८॥ येऊनि नाना मेघपटळें । विगडगर्जनें गगन झांकोळे । त्यामाजीं असोनिया वेगळें । गगन नातळे मेघातें ॥९॥ तेवीं मोहममतेच्या कडाडी । मुक्तासी करिती ताडातोडी । ते तंव त्यास न लगे वोढी । परापरथडी अलिप्तु ॥४१०॥ गगनासी आगी लावूं जातां । अग्नि विझोनि जाय सर्वथा । तेवीं त्रिगुणीं मुक्तासी बांधतां । गुणीं सगुणता निमाली ॥११॥ प्रळयवायूचेनि झडाडें । आकाश निजस्वभावें नुडे । सगळा वायू गगनीं बुडे । पाहतां नातुडे गगनींही ॥१२॥ तेवीं अविद्या निजस्वभावतां । मुक्तासी न करवेचि बद्धता । अविद्या नांवें मिथ्या वार्ता । मुक्त तत्त्वतां देखेना ॥१३॥ गगनाच्या ऐसी अलिप्तता । सर्व कर्मीं वर्ते तो ज्ञाता । जनीं अलिप्त वर्ते सविता । तेवीं मुक्तता अवधारीं ॥१४॥ घृतमद्यजळांआंतौता । बिंबोनि अलिप्त सविता । तेवीं बाल्य तारुण्य वृद्धता । वयसा चाळितां अलिप्त ॥१५॥ नातरी सूर्याचेनि प्रकाशें । शुभाशुभ कर्म वाढलें असे । सविता अलिप्त तेणें दोषें । निजप्रकाशें प्रकाशकू ॥१६॥ तेवीं आश्रमधर्मीं असतां । नित्यादि कर्में आचरितां । मुक्तासी नाहीं कर्मबद्धता । अकर्तात्मता निजबोधें ॥१७॥ सूर्यकांतीं सविता । अग्नि उपजवूनि अकर्ता । तैसा निजतत्त्वाचा ज्ञाता । करोनि अकर्ता कर्मांचा ॥१८॥ जळीं सविता प्रतिबिंबला । परी तो नाहीं वोला झाला । तैसा स्त्रीसंगें प्रजा व्याला । नाही मुकला ब्रह्मचर्या ॥१९॥ सवित्याचें अलिप्तपण । तें निरूपिलें निरूपण । आतां देहीं असोनि अलिप्तपण । तेंही लक्षण अवधारीं ॥४२०॥ जेवीं देहामाजीं असे प्राण । प्राणास्तव देहचलन । देहदोषा नातळे प्राण । अलिप्त जाण सुखदुःखां ॥२१॥ तैसा मुक्त असोनि संसारी । संसारव्यवहार सर्व करी । परी संसारदोषु अंगावरी । तिळुहीभरी लागेना ॥२२॥ वायु सर्वांतें स्पर्शतु । परी स्पर्शदोषांसी अलिप्तु । तेवीं अहंममता नातळतु । मुक्त वर्ततु देहगेहीं ॥२३॥ वायूसी जेवीं सर्वत्र गमन । परी कोठेंही आसक्त नव्हे जाण । तेवीं विषयी नहोनि आपण । विषयसेवन मुक्ताचें ॥२४॥ वायूसी एके ठायीं नाहीं वस्ती । मुक्तासी देहगेहीं नाहीं आसक्ती । वायूसी नभामाजीं विश्रांती । मुक्तासी गुणातीतीं विश्राम ॥२५॥ एवढें जें अगाधपण । तें मुक्ताचें मुक्तिकारण । उद्धवासी म्हणे श्रीकृष्ण । प्रथम जाण विवेकु ॥२६॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक १३ वा

वैशारद्येक्षयासङ्ग शितया छिन्नसंशयः । प्रतिबुद्ध इव स्वप्नान् नानात्वाद् विनिवर्तते ॥१३॥

विवेंकें बुद्धि अतिसंपन्न । त्यासी उपजे नित्यानित्यज्ञान । परी तें खिरंगटलें असे जाण । वैराग्येंवीण वाढेना ॥२७॥ विवेकेंवीण वैराग्य गहन । तें केवळ आंधळें जाण । तेणें आपुलें निजात्मपतन । अंधकूपीं जाण तें पडे ॥२८॥ मातलें हातिरूं अंध । सैरा धांवे सुबद्ध । नेणें निजात्मपतनबाध । तेवीं वैराग्य मंद विवेकेंवीण ॥२९॥ जेथ विवेकवैराग्यसंयोग । तेथ नित्यसंग्रहो अनित्यत्याग । तेंचि सद्विद्यालक्षण खड्ग । झळकत चांग नैराश्यें ॥४३०॥ तेंचि गुरुवचनसाहाणेसी । लावूनि अतितीक्ष्ण केलें त्यासी । घायें छेदिलें संशयासी । संकल्पविकल्पेंसीं समूळ ॥३१॥ असंभावना विपरीतभावना । निःशेष तुटलिया वासना । निजस्वरूपीं तेव्हां जाणा । जागेपणा तो आला ॥३२॥ जो अविद्यालक्षण दीर्घ स्वप्न । नानात्वें भोगिता आपण । तो अद्वैतीं जागा जाला जाण । कृपा थापटन गुरुवचनें ॥३३॥ तेव्हां नानात्वासीं नाहीं ठावो । मी माझें हें झालें वावो । फिटला अविद्याभेद संदेहो । आत्मानुभवो तो भोगी ॥३४॥ जागा झाल्या स्वप्न भासे । परी तें मिथ्या झालें अनायासें । मुक्तासी जग तैसें दिसे । यालागीं तेणें दोषें अलिप्त ॥३५॥ एवं मुक्ताचें जें जें वर्तन । तें अलिप्तपणें ऐसें जाण । कथं वर्तते हा प्रश्न । प्रसंगें लक्षण सांगितलें ॥३६॥ कथं विहरेत् या प्रश्नाचें । उत्तर ऐकावया साचें । उदित मन उद्धवाचें । जाणोनि जीवींचें हरि बोले ॥३७॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक १४ वा

यस्य स्युर्वीतसङ्कल्पाः प्राणेन्द्रियर्ननोधियाम् । वृत्तयः स विनिर्मुक्तो देहस्थोऽपि हि तद्गुधणैः ॥१४॥

विद्यमान देहीं असतां । देहस्थ गुण नातळती मुक्ता । पापपुण्यादि हे कथा । सुखदुःखवार्ता तो नेणे ॥३८॥ सांडिल्या संकल्पविकल्पांसीं । कल्पांतींही नातळे त्यासीं । जेवीं कां ओकिल्या ओकासी । परतोनि कोणासी न घेववे ॥३९॥ यालागीं मन बुद्धि इंद्रिय प्राण । मुक्ताचीं जालीं संकल्पशून्य । याचिलागीं पाप पुण्य । न लगे जाण मुक्तासी ॥४४०॥ इंद्रियीं विषयक्रीडन । करितां संकल्पशून्य । मुक्तासी मनपणें नाहीं मन । वृत्तिशून्य यालागीं ॥४१॥ बाळक लेणया प्रमाण नेणे । तरी अंगीं शोभे लेइलेपणें । तेवीं कर्में विगुंतलीं करणें । मुक्त अकर्तेपणें अलिप्त ॥४२॥ संकल्पविरहित विहार । तोचि मुक्त जाण पां साचार । कथं विहरति हें उत्तर । थोडेनि फार सांगितलें ॥४३॥ म्यां सांगितलीं जीं जीं लक्षणें । तीं तीं मुक्ताचि मुक्तुच जाणे । आणिकासी व्युत्पत्तिपणें । मुक्त जाणणें हें न घडे ॥४४॥ सकळ वेदशास्त्रसंपन्न । त्यासीही मुक्त न कळे जाण । देहीं असे ज्यासी देहाभिमान । त्यासी मुक्तलक्षण कळेना ॥४५॥ म्यां बोलिले लक्षणांची पोथी । साक्षेपें घेऊनि हातीं । जर्ही हिंडिन्नला त्रिजगतीं । तर्ही मुक्ताची स्थिति कळेना ॥४६॥ जेणें साचार मुक्त जाणितला । तोही सत्य जाण मुक्त झाला । अनुमानयोग्यतेच्या बोला । मुक्तु जाणवला हें मिथ्या ॥४७॥ जेणें सूर्य देखिला यथार्थता । तो जग देखे तत्प्रकाशता । जेणें मुक्त जाणितला तत्त्वतां । तो नित्यमुक्तता जग देखे ॥४८॥ तेथ हा मुक्त हा बद्ध । देखणें हें अतिअबद्ध । ऐसें देखती ते महामंद । अज्ञानांध अज्ञानी ॥४९॥ मुक्तु न कळे सर्वथा । ऐसें बोलणें ऐकतां । उद्धवासी हो लागली चिंता । तें कृष्णनाथा कळों सरलें ॥४५०॥ मागां सांगितलीं मुक्तलक्षणें । तीं मुक्ताचीं मुक्तचि जाणे । लौकिकीं मुक्त कळे जेणें । तींही लक्षणें परियेसीं ॥५१॥ आश्वासावया उद्धवाचें मन । मुक्ताचें जाण तें लक्षण । सांगेन म्हणे श्रीकृष्ण । येरू सावधान सर्वस्वें ॥५२॥ कळतीं मुक्ताचीं लक्षणें । उद्धवु ऐकावया उदित मनें । तें जाणोनियां श्रीकृष्णें । विचित्र निरूपणें निरूपी ॥५३॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक १५ वा

यस्यात्मा हिंस्यते हिंस्रैः येन किञ्चिद् यदृच्छया । अर्च्यते वा क्वचित्तत्र न व्यतिक्रियते बुधः ॥१५॥

ज्याचिया देहासी जाण । हिंसा करिती हिंसक जन । छेद भेद दंड मुंडण । गर्जन तर्जन जर्हीस केलें ॥५४॥ तर्हीे ते देहाची व्यथा । मुक्तासी नाहीं सर्वथा । नाना उपचारीं पूजितां । नेघे श्लाघ्यता सन्मानें ॥५५॥ देहीं वर्तमान असतां । देहबुद्धी नाहीं सर्वथा । त्यासीच बोलिजे जीवन्मुक्तता । यालागीं देहव्यथा त्या नाहीं ॥५६॥ जैसी पुरुषांसवें छाया असे । पुरुषयोगें चळती दिसे । ते छायेची अहंममता नसे । निजमानसें पुरुषासी ॥५७॥ तैसाचि मुक्ताचा देहो । मुक्तासवें वर्ते पहा हो । परी त्यासी नाहीं अहंभावो । हा नित्यस्वभावो मुक्ताचा ॥५८॥ त्यासी चोरु हेरु कातरु । म्हणोनि दंडू केला थोरु । कां पूजिला ईश्वरु । पुरुष श्रेष्ठतरु म्हणोनि ॥५९॥ परी पूजितां कां गांजितां । त्याची डंडळीना समता । जेवीं छायेची मानापमानता । न करी व्यथा पुरुषासी ॥४६०॥ देहो व्याघ्रामुखीं सांपडला । दैवें पालखीमाजीं चढला । तो हरुषविषादा नाहीं आला । समत्वें झाला निर्द्वंद्व ॥६१॥ देहो द्यावया नेतां सुळीं । मी मरतों ऐसें न कळवळी । कां गजस्कंदी पूजिला सकळीं । तेणें सुखावली वृत्ति नव्हे ॥६२॥ सुखदुःखादि नाना व्यथा । आगमापायी आविद्यकता । देहाचें मिथ्यात्व जाणता । यालागीं व्यथा पावेना ॥६३॥ अतिसन्मानु जेथ देखे । तेथ न राहे तेणें सुखें । अपमानचिये आडके । देखोनि न फडके भयभीतू ॥६४॥ देहासी नाना विपत्ति होये । तोही त्या देहाचें कौतुक पाहे । देह मी मज व्यथा आहे । हें ठावें नोहे मुक्तासी ॥६५॥ येथवर देहातीतता । दृढ बाणली जीवन्मुक्ता । यालागीं देहदुःखाची व्यथा । त्यासी सर्वथा बाधीना ॥६६॥ नाना जनपदवार्ता । अतिस्तवनें स्तुति करितां । कां परुषवचनी निंदितां । मुक्तासी व्यथा उपजेना ॥६७॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक १६ वा

न स्तुवीत न निन्देत कुर्वतः साध्वसाधु वा । वदतो गुणदोषाभ्यां वर्जितः समदृङ् मुनिः ॥१६॥

निंदेच्या तिखट बाणीं । दृढ विंधिल्या दुर्जनीं । हे असाधू हें नुपजे मनीं । नो बले वचनीं ते दोष ॥६८॥ भाविक सात्त्विक साधू । मिळोनि करिती स्तुतिवादू । तूं ईश्वरी पुरुष शुद्धु । हा गुणानुवादू ऐकोनि ॥६९॥ मी उत्तम हें नुपजे मनीं । उंच नीच नेदखे जनीं । हे साधु लोक भले गुणी । हे मुक्ताची वाणी वदेना ॥४७०॥ साधु असाधु पाहतां जनीं । तो ब्रह्मरूप देखे दोनी । देखतें देखे तद्‌रूपपणीं । निजात्मदर्शनीं निजबोधु ॥७१॥ तेथ कोणाची करावी निंदा । कोणाच्या करावें गुणानुवादा । मीचि विश्व हें आलें बोधा । स्तुतिनिंदा निमाली ॥७२॥ त्यासी आत्मसाक्षात्कारीं विश्राम । नित्य निजात्मपदीं आराम । साधु असाधु हा फिटला भ्रम । स्वयें आत्माराम तो जाला ॥७३॥ असाधुत्वें निंदावे ज्यासी । तंव आत्मस्वरूपें देखे त्यासी । साधु म्हणौनि वर्णितां गुणासी । देखे त्यासी निजरूपें ॥७४॥ उजव्या वंद्यत्वें शुद्धभावो । डाव्या निंद्यत्वें निजनिर्वाहो । पुरुषासी दोंहीचा समभावो । वंद्य निंद्य पाहा हो समत्वें तैसे ॥७५॥ तेथ साधु असाधु अनुवादा । वर्जिली स्तुति आणि निंदा । समत्वें पावला समपदा । सुखस्वानंदाचेनि बोधें ॥७६॥ मुक्ताची हे वोळखण । यापरी उद्धवा तूं जाण । आतां आणिकही लक्षण । तुज मी खूण सांगेन ॥७७॥ प्रकट मुक्ताचें लक्षण । म्यां तुज सांगितलें जाण । तें लौकिकीं मानी कोण । विकल्प गहन जनाचे ॥७८॥ प्रारब्धवशास्तव जाण । एकादें अवचटे दिसे चिह्न । इतुक्यासाठीं मुक्तपण । मानी कोण जगामाजीं ॥७९॥ मुक्त मुक्तपणाची पदवी । सर्वथा जगामाजीं लपवी । जो आपुली मुक्तता मिरवी । तो लोभस्वभावी दांभिकु ॥४८०॥ शुक वामदेव मुक्त म्हणतां । सर्वांसी न म्हणवे सर्वथा । मा इतरांची काय कथा । माझीही मुक्तता न मानिती ॥८१॥ म्यां गोवर्धनु उचलिला । दावाग्नि प्राशिला । अघ बक विदारिला । प्रत्यक्ष नाशिला काळिया ॥८२॥ जों जों हा देहाडा । तों तों नीच नवा पवाडा । निजसुखाचा उघडा । केला रोकडा सुकाळु ॥८३॥ त्या माझें मुक्तपण । न मानिती याज्ञिक ब्राह्मण । इतरांची कथा कोण । विकल्प दारुण लौकिकीं ॥८४॥ यालागीं मुक्ताचें मुक्तपण । मुक्तचि जाणे आपण । इतरांसी न कळे तें लक्षण । अतिविचक्षण जर्हीप जाला ॥८५॥ मुक्त लौकिकीं वर्तत । जड-मूढ-पिशाचवत । तींही चिन्हें समस्त । ऐक निश्चित सांगेन ॥८६॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक १७ वा

न कुर्यान्न वदेत् किञ्चिन् न ध्यायेत् साध्वसाधु वा । आत्मारामोऽनया वृत्त्या विचरेज्जडवन्मुनिः ॥१७॥

कायिक वाचिक मानसिक । उद्देशें कर्म न करी एक । जें निपजे तें स्वाभाविक । अहेतुक त्या नांव ॥८७॥ हेतु ठेवूनि गुणागुणीं । स्तुतिनिंदेचीं बोलणीं । सांडोनिया जाला मौनी । परी मौनाभिमानीं हेतु नाहीं ॥८८॥ जरी तो जाला मौनाभिमानी । तरी मुक्त पडला बंधनीं । यालागीं बोलणें न बोलणें दोन्ही । सांडूनि मौनी तो झाला ॥८९॥ अतद्व्या वृत्तीनें जाण । करावें असंतनिरसन । मग सद्वस्तूचें ध्यान । अखंड जाण करावें ॥४९०॥ तंव पावली सद्गुधरूची खूण । उडालें ध्येय ध्याता ध्यान । बुडालें भेदाचें भेदभान । चैतन्यघन कोंदलें ॥९१॥ मेळवूनि शास्त्रसंभारा । बांधला संतासंतबंधारा । तो चैतन्याच्या महापुरा- । माजी खरा विराला ॥९२॥ तेव्हां बुडालें संतासंतभान । निबिड दाटलें चैतन्यघन । मोडलें मनाचें मनपण । वृत्तिशून्य अवस्था ॥९३॥ मनें ध्यावें चैतन्यघन । तंव चैतन्यचि जालें मन । सहजेंचि खुंटलें ध्यान । हें मुख्य लक्षण मुक्ताचें ॥९४॥ चैतन्यीं हरपलें चित्त । जड-मूक-पिशाचवत । लौकिकीं वर्ततां दिसे मुक्त । जाण निश्चित उद्धवा ॥९५॥ मुक्त लौकिकीं वर्तत । जड-मूढ-पिशाचवत । म्हणौनि कळे इत्थंभूत । तेहीं चिन्ह यदर्थ सांगेन ॥९६॥ नैष्कर्म्य ब्रह्म पावला दृढु । अंतरीं निजबोधें अतिगोडु । बाह्य लौकिकीं दिसे जडु । अचेतन दगडू होऊनि असे ॥९७॥ उठीबैसी करितें मन । तें स्वरूपीं जालें लीन । पडलें ठायींहूनि नुठी जाण । यालागीं जडपण आभासे ॥९८॥ शब्दब्रह्म गिळोनि वेगें । निःशब्द वस्तु जाला संगें । निंदास्तुतीचें नांव नेघे । मुका सर्वांगें सर्वदा ॥९९॥ ब्रह्म सर्वथा न बोलवे कोणा । जरीं सांगे तरी दावी खुणा । यालागीं मुका म्हणती जाणा । अबोलणा स्तुतिनिंदा ॥५००॥ द्रव्यलोभ नाहीं चित्तीं । कदा द्रव्ये नातळती । यालागीं लोक पिशाच म्हणती । जाण निश्चितीं उद्धवा ॥१॥ नवल त्याचें पिसेपण । जगास न करवे जें प्राशन । ते वस्तूचें करी आपोशन । अभक्ष्य जाण भक्षितू ॥२॥ जेथ जगासी गमन नव्हे जाण । तेथ हा करी अगम्यागमन । जगाचें जेथ न रिघे मन । तेथ सर्वांगें जाण हा वेंघे ॥३॥ न धरी विधिनिषेधविभाग । न करी कर्माकर्मांचा पांग । स्वानंदें नाचवी सर्वांग । यालागीं जग पिसे म्हणे ॥४॥ एवं जड मूक पिशाच । समूळ लक्षणीं तोचि साच । मिथ्या नव्हे अहाचवहाच । वृथा कचकच तो नेणे ॥५॥ जाण पां मुक्ताच्या ठायीं । कोणे विषयीं आग्रह नाहीं । जो अतिशयेंसीं आग्रही । तो बद्ध पाहीं निश्चित ॥६॥ जीं बोलिलीं मुक्ताचीं लक्षणें । तींचि साधकाची साधनें । सिद्धासी असती सहजगुणें । साधकें करणें दृढनिष्ठा ॥७॥ बोलिलिया लक्षणां । सिद्धुचि भोक्ता जाणा । साधकूहि येथ लहाणा । जो या साधनां साधूं जाणे ॥८॥ इतर जे पंडिताभिमानी । आह्मी शास्त्रज्ञ ज्ञाते म्हणौनी । ते वाळिले येथुनि । जेवीं सज्जनीं दुर्बुद्धी ॥९॥ जो न साधी येथींच्या साधना । कोरडा शास्त्राभिमानी जाणा । सदा वांच्छिता धनमाना । तो येथींच्या ज्ञाना अलिप्त ॥५१०॥ जे मानिती आम्ही कर्मकुशळ याज्ञिक । शास्त्रसंपन्न वेदपाठक । सदा अर्थकामकामुक । त्यांसी हें सुख अप्राप्त ॥११॥ तिहीं जे कष्ट केले सर्वथा । ते समस्त जाण जाले वृथा । उद्धवा तेहीविखीं तत्त्वतां । ऐक आतां सांगेन ॥१२॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक १८ वा

शब्दब्रह्मणि निष्णातो न निष्णायात्परे यदि । श्रमस्तस्य श्रमफलो ह्यधेनुमिव रक्षतः ॥१८॥

शब्दब्रह्म वेदशास्त्रार्थ । पढोनि वाचोनि अति पंडित । चारी वेद मूर्तिमंत । सदा तिष्ठत वाचेसी ॥१३॥ संहिता पद क्रम स्वरयुक्त । अरण ब्राह्मण सूत्र निरुक्त । जटा माला ध्वज रथ । पढों जाणत वर्णक ॥१४॥ आयुर्वेद धनुर्वेद । गांधर्ववेदींचा जाणे भेद । काव्यनाटकीं अतिशुद्ध । वेद उपवेद तो जाणे ॥१५॥ व्याकरणीं अतिनेटक । सांख्य पातंजळ जाणे तर्क । शास्त्र जाणे वैशेषिक । कर्ममीमांसक यज्ञांत ॥१६॥ विवर्ण वाचस्पति वेदांत । शास्त्र जाणे वार्तिकांत । तिन्ही प्रस्थानें मूर्तिंमंत । पुढां तिष्ठत योग्यत्वें ॥१७॥ शिल्पशास्त्रीं अतिनिपुण । सुपशास्त्रामाजीं प्रवीण । रत्नपपरीक्षालक्षण । जाणे आपण वाजिवाह ॥१८॥ आगमीं नेटका मंत्रमांत्री । शैवी वैष्णवी दीक्षेची परी । सौर शाक्त अभिचारी । नाना मंत्रीं प्रवीण ॥१९॥ कोकशास्त्रींची अधिष्ठात्री । अतिप्रवीण संगीतशास्त्रीं । प्रबंध करूं जाणे कुसरी । राजमंत्रीं राजसु ॥५२०॥ निघंटु वसे प्रज्ञेपुढां । चमत्कारु जाणे गारुडा । पंचाक्षरी अतिगाढा । वैद्य धडफुडा रसज्ञ ॥२१॥ रसौषधी साधावी तेणें । भूत भविष्य ज्योतिष जाणे । अमरकोश अभिधानें । अठरा पुराणें मुखोद्गित ॥२२॥ प्रश्नावली पाहों जाणे । स्वप्नाध्यावो सांगावा तेणें । इतिहासादि प्रकरणें । जाणे लक्षणें गर्भाचीं ॥२३॥ शब्दज्ञानाची व्युत्पत्ती । जाणे साधकबाधक युक्ती । समयींची समयीं स्फुरे स्फूर्ती । अपर बृहस्पति बोलावया ॥२४॥ जेवीं तळहातींचा आंवळा । तेवीं ब्रह्मज्ञान बोले प्रांजळा । परी अपरोक्षसाक्षात्कारीं आंधळा । नेणे जिव्हाळा तेथींचा ॥२५॥ मोराअंगीं अतिडोळसें । अंगभरी भरलीं पिसें । एके दृष्टीवीण आंधळे जैसें । जाहलें तैसें विद्वांसा ॥२६॥ जेथूनि क्षीर स्त्रवती सड । तेथेंही लागोनि गोचिड । अशुद्ध सेविताती मूढ । तेवीं विद्वांस दृढ विषयांसी ॥२७॥ गोचिडाचे मुखीं क्षीर रिघे । तो अशुद्धावांचोनि तें नेघे । तेवीं ज्ञान विकूनि अंगें । विद्वांसू मागे विषयांतें ॥२८॥ सांडूनि सुगंधचंदनासी । आवडीं दुर्गंधा धांवे माशी । तेवीं सांडूनि निजात्मज्ञानासी । पंडित विषयांसी झोंबत ॥ २९ ॥ असोनि कमळआमोदापासी । दर्दुर सेविती कर्दमासी । तेवीं सांडूनि निजात्मज्ञानासी । पंडित विषयांसी लोलुप्त ॥ ५३०॥ करूनि अद्वैतव्युत्पत्ती । तें ज्ञान विकूं देशांतरा जाती । मूर्ख ज्ञात्यातें उपहासिती । तर्हीड वांछिती सन्मानू ॥३१॥ सांगतां ब्रह्मनिरूपण । सात्त्विकाचें परमार्थीं मन । व्याख्याता तो वांछी धन । विपरीत ज्ञान विद्वांसा ॥३२॥ सांगे आन करी आन । तेथें कैंचें ब्रह्मज्ञान । जेथ वसे धनमान । तेथ आत्मज्ञान असेना ॥३३॥ दृढ धनमान करोनि पोटीं । सांगतां ब्रह्मज्ञानगोठी । त्यास आत्मसाक्षात्कारभेटी । नव्हे कल्पकोटी गेलिया ॥३४॥ नाना पदव्युत्तिविंदान । एके श्लोकीं दशधा व्याख्यान । पोटीं असतां मानाभिमान । ब्रह्मज्ञान त्या कैंचें ॥३५॥ मी पंडितू अतिज्ञाता । ऐसिया नागवले अहंता । जेवीं आंधळें नोळखे पिता । नित्य असतां एकत्र ॥३६॥ तैशी गति विद्वांसासी । नित्य असती आत्मसमरसीं । तेंचि वाखाणिती अहर्निशीं । परी त्या स्वरूपासी नेणती ॥३७॥ करावया विषयभरण । केलें शास्त्रव्युपत्तिव्याख्यान । ते वृथा कष्ट गेले जाण । जेवीं वंध्याधेनु पोशिली ॥३८॥ जे कधीं वोळे ना फळे । सुटली तरी सैरां पळे । नित्य वोढाळी राजमळे । तें दुःख आदळे स्वामीसी ॥३९॥ तैशी गति पंडितंमन्यासी । व्युत्पत्तीं पोशिलें वाचेंसी । ते वोढाळ झाली विषयांसी । ज्याची त्यासी नावरे ॥५४०॥ जेवीं का निर्दैवाहातीं । कनक पडलें तें होय माती । तेवीं पंडितंमान्याची व्युत्पत्ती । विषयासक्तीं नाशिली ॥४१॥ द्विजा दीधला भद्रजाती । त्यासी न पोसवे तो निश्चितीं । मग फुकासाठीं विकिती । तेवीं व्युपत्ती विद्वांसा ॥४२॥ अद्वैतशास्त्राची व्युत्पत्ती । हे त्यासी झाली असभ्यप्राप्ती । जे विषयालागीं विकिती । ते मूर्ख निश्चितीं विद्वांस ॥४३॥ मुखीं ऊस घालिजे घाणा । तो रस पिळूनि भरे भाणा । फिका चोपटीं करकरी घाणा । ते गति जाणा विद्वांसा ॥४४॥ विद्वांस करिता ज्ञानकथन । सारांश सात्त्विकीं नेला जाण । शब्दसोपटी करकरी वदन । गोडपण तेथें कैंचें ॥४५॥ जेवीं का नपुंसकाच्या करीं । वोपिली पद्मिणी सुंदरी । ते अखंड रडे जयापरी । तेवीं विद्वांसाघरीं व्युत्पत्ती ॥४६॥ पाहे पां ब्रह्मज्ञानेंवीण । शब्दज्ञानें संन्यासग्रहण । केलें तेंही वृथा जाण । जरी धारणा ध्यान करीना ॥४७॥ जैसी जैसी शब्दज्ञानव्युत्पत्ती । तैसी तैसी न करितां स्थिती । वर्तणें जैं विषयासक्ती । तैं निजमुखीं माती घातली ॥४८॥ वेदशास्त्रसंपन्न जाला । त्यावरी पोट भरूं लागला । तरी तो उदमी थोर जाला । परी थित्या मुकला मुदलासी ॥४९॥ रत्नत देऊनि कवडा घेतला । कां अमृत देऊनि कांजी प्याला । तैसा परिपाकु पंडितांचा जाला । थित्या नागवला निजज्ञाना ॥५५०॥ शब्दज्ञान जोडिलें कष्टे । तेणेंचि साधनें परब्रह्म भेटे । इटेसाठीं परीस पालटे । मूर्ख वोखटें मानिती ॥५१॥ पोट भरावयाची युक्ती । आपुली मिरवावया व्युत्पत्ती । पत्रावलंबनें करिती । द्वाराप्रती सधनाच्या ॥५२॥ जेवीं पोट भरावया भांड । नाना परी वाजवी तोंड । तेवीं नाना व्युत्पत्ती वादवितंड । करिती अखंड उदरार्थ ॥५३॥ करूनि व्युत्पत्ती शब्दब्रह्म । जरी न साधीचि परब्रह्म । तरी त्या श्रमाचें फळही श्रम । जेवीं रत्नेंि उत्तम घाणा गाळी ॥५४॥ तेथें तेल ना पेंडी । झाली रत्नां ची राखोंडी । तैशीं विद्वांसें झाली वेडीं । श्रमें श्रमकोडी भोगिती ॥५५॥ श्रमें श्रमूचि पावती । दुःखें दुःखचि भोगिती । हेंचि कथन बहु दृष्टांतीं । उद्धवाप्रती हरि बोले ॥५६॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक १९ वा

गां दुग्धदोहामसतीं च भार्यां देहं पराधीनमसत्प्रजां च । वित्तं त्वतीर्थीकृतमङ्ग वाचं हीनां मया रक्षति दुःखदुःखी ॥१९॥

दुग्धाचिया लालुप्यता । भाकड गाय दोहूं जातां । शिंपीभरी दूध न ये हाता । हाणे लाता तत्काळ ॥५७॥ जे कुडी कुचर डेबरी । विषयमेळवणा अतिखाविरी । अधर्मशीळ लातिरी । सर्वांपरी अनाढ ॥५८॥ सुटली राजागारीं भरे । धर्मदंडें मागें न सरे । सद्बु द्धि धरितां न धरे । सैर चरे सुनाट ॥५९॥ जिचें कधीं नव्हे दुभतें । जे धरूं नेणे गर्भातें । पोषितां ऐसिये गायीतें । पावे दुःखातें पोषकु ॥५६०॥ गृहिणी लाभल्या गृहाचार । तो अनुकूळ स्त्री नसतां नर । अतिदुःखें दुखिया थोर । सदा करकर कपाळीं ॥६१॥ निंदा अवज्ञा हेळण । भ्रताराचें करी जाण । स्वयें भक्षी मिष्टान्न । हें असंतलक्षण स्त्रियांचे ॥६२॥ खातां जेवितां द्रव्य देतां । गोड गुळसी सर्वथा । धर्म देखोनि फोडी माथा । तेही सर्वथा असतीचि ॥६३॥ जे न विचारी पापपुण्य । कामाचारी धर्मशून्य । हें असतीचें लक्षण । उद्धवा जाण निश्चित ॥६४॥ असतीचिये संगतीं । कैंची होईल सुखप्राप्ती । अतिदुःखें दुःखी होती । जाण निश्चितीं ते नर ॥६५॥ ज्याचें देह पराधीन । तो जीवें जितां सदा दीन । पराधीना समाधान । नव्हे जाण कल्पांतीं ॥६६॥ सांडोनि आपली निजसत्ता । ज्यासी लागली पराधीनता । तो स्वप्नींही सुखाची वार्ता । न देखे सर्वथा निश्चित ॥६७॥ पर म्हणिजे माया जाण । जो झाला तिचे आधीन । त्यासी सुखाचें न दिसे स्वप्न । दुःख संपूर्ण सर्वदा ॥६८॥ पराधीनासी सुख । आहे म्हणे तो केवळ मूर्ख । सोलीव दुःखाचें दुःख । अवश्य देख पराधीना ॥६९॥ ऐक प्रजांचा विवेक । एक पुत्र एक लेंक । एक ते केवळ मूर्ख । दुःखदायक पितरांसी ॥५७०॥ जो नरकापासोनि तारी । जो पूर्वजांतें उद्धरी । जो मातापित्यांची भक्ति करी । अव्यभिचारी हरिरूपें ॥७१॥ जो सांडोनियां मातापिता । जाऊं नेणे अणिके तीर्था । त्याचेनि चरणतीर्थें पवित्रता । मानिती सर्वथा अनिवार ॥७२॥ जैसी रमा आणि नारायण । तैसी मातापिता मानी जाण । चढत्या आवडीं करी भजन । नुबगे मन सेवेसी ॥७३॥ जो अतिसत्त्वें सात्त्विकु । जो पितृवचनपाळकू । जाणे धर्माधर्मविवेकू । हा नैसर्गिकू स्वभावो ॥७४॥ जो मातापित्यांचे सेवेवरी । आपआपणियांते तारी । सकळ पूर्वजांतें उद्धरी । तो संसारीं सुपुत्र ॥७५॥ ऐसिया पुत्रासी प्रतिपाळितां । सुख पावे मातापिता । पूर्वजांतें उद्धरिता । स्वयें तरता पितृभक्तीं ॥७६॥ जालिया सुपुत्रसंतति । एवढी होय सुखप्राप्ती । आतां असत्प्रजांची स्थिती । ऐक तुजप्रती सांगेन ॥७७॥ मूळींचें पद ’असत्प्रज’ । त्यांचे वर्तणुकेची वोज । सांगतां अत्यंत निर्लज्ज । तेही मी तुज सांगेन ॥७८॥ पोटीं उपजले जे लेंक । त्यांची वर्तणुक ऐसी देख । आवडे कांता आणि कनक । उपेक्षिती निःशेख मातापिता ॥७९॥ जे कुडे कुचर कुलट । जे का अत्यंत शठ नष्ट । जे अनाचारी कर्मभ्रष्ट । अतिदुष्ट दुर्जन ॥५८०॥ त्यांसी भांडवल लटिक । लटकी द्यावी आणभाक । माता पिता ठकावीं देख । सात्त्विक लोक नाडावे ॥८१॥ आपण नरका जावें ते जाती । परी पूर्वज नेले अधोगती । ऐसियां प्रजांतें प्रतिपाळिती । ते दुःखी होती अतिदुःखें ॥८२॥ पोटामाजीं उठिला फोडू । त्यासी करितां न ये फाडू । तैसा असत्प्रजीं संसार कडू । दुःख दुर्वाडू भोगवी ॥८३॥ ऐसिया पुत्रांचें जितां दुःख । मेल्यापाठीं देती नरक । असत्प्रजांचें कवतिक । दुखें दुःख अनिवार ॥८४॥ गांठीं असोनियां धन । जो सत्पात्रीं न करी दान । तें सर्व दुःखाचें मूळ जाण । दुःख दारुण धनलोभ्या ॥८५॥ धन अर्जावया अनेक । उपाय अपाय करिती लोक । नाना क्लेश भोगोनि दुःख । द्रव्य देख सांचिलें ॥८६॥ प्रथम दुःख द्रव्य संचितां । दूसरें दुःख द्रव्य रक्षितां । स्त्रीपुत्र प्रवर्ते घाता । इतर कथा ते भिन्न ॥८७॥ सत्पात्रीं न करितां दान । जेणें रक्षिलें यक्षधन । तेथें दुःखबाहुल्यें उठी विघ्न । धर्मरक्षण तेथ नाहीं ॥८८॥ ऐसेंही धन गेलियापाठीं । अतिदुःखें भडका उठी । धनवंता जन्मसाटी । दुःखकोटी भोगिती ॥८९॥ येवोनियां नरदेहासी । अविकळ वाचा असे ज्यासी । जो नुच्चारी हरिनामासी । पाप त्यापाशीं खतेलें ॥५९०॥ पुरिले लोहा माती खाये । तें उपेगा न ये वायां जाये । तैसी नामेंवीण वाचा पाहें । वृथा जाये सर्वथा ॥९१॥ आसनध्यानपरिश्रम । न करूनि म्हणे जो राम राम । तेणें कोटि जन्मांचा हरे श्रम । उत्तमोत्तम ते वाणी ॥९२॥ जो नित्य जपे रामनाम । तो जाणावा मजचिसम । तेणेंचि केले सकळही नेम । पुरुषीं पुरुषोत्तम तो जाण ॥९३॥ चतुर्वर्णांमाजीं जो कोणी । अविश्रम रामू जपे वाणीं । तोचि पढियंता मजलागुनी । आन त्रिभुवनीं नावडे ॥९४॥ ऐसें रामनाम नावडे ज्यासी । तैं पापमुखरोग आला मुखासी । तो स्वयें मुकला निजसुखासी । आपआपणासी घातकु ॥९५॥ रामनामेंवीण जें तोंड । तें जाणावें चर्मकुंड । भीतरी जिव्हा तें चामखंड । असत्यकांड काटली ॥९६॥ हो कां हरिनामेंवीण जे वाणी । ते गलितकुष्ठे जाली कोढिणी । असत्यकुष्ठाचें गळे पाणी । उठी पोहणी निंदेची ॥९७॥ ऐसिये वाचेसी रोकडे । पडती अधर्माचे किडे । सुळबुळीत चहूंकडे । मागेंपुढें वळवळित ॥९८॥ ते वाचा होय ज्यासमोर । देखे तो पाठिमोरा ठाके नर । नाक झांकूनि म्हणे हरहर । लहान थोर थुंकिती ॥९९॥ ते वाचेची जे दुर्गंधी । मजही न सहावे त्रिशुद्धी । हे वाचा वाहे तो दुर्बुद्धी । अनर्थसिद्धि अतिदुःख ॥६००॥ सोलींव दुःखाचें अतिदुःख । त्या नराची वाचा देख । केवळ निरय तें त्याचें मुख । नामीं विन्मुख जे वाणी ॥१॥ हो कां वेदशास्त्रसंपन्न वाणी । करूनि निंदकू नामकीर्तनीं । तो पापी महापाप्याहूनी । त्याचेन अवनी अतिदुःखी ॥२॥ नामकीर्तनें धन्य वाणी । येचि अर्थी सारंगपाणी । प्रवर्तला निरूपणीं । विशद करूनी सांगावया ॥३॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक २० वा

यस्यां न मे पावनमङ्ग कर्म स्थित्युद्भ०वप्राणनिरोधमस्य । लीलावतारेप्सितजन्म वा स्याद् वन्ध्यां गिरं तां बिभृयान्न धीरः ॥२०॥

जगातें पवित्र करिती । महादोषांतें हरिती । माझीं नामकर्में गुणकीर्ती । जड उद्धरती हरिनामें ॥४॥ म्हणसी तूं बोलिलासी निजवर्म । मी विद्याविद्यातीत ब्रह्म । त्या तुज कैंचे गुण नाम कर्म । कीर्तनधर्म केवीं घडे ॥५॥ उद्धवा हें मनीं न धरीं । मी स्वलीला स्वमायें करीं । नाना अवतारांतें धरीं । न करूनि करीं स्थित्यंतू ॥६॥ त्रिगुणगुणी गुणावतार । ब्रह्मा आणि हरिहर । तिहीं रूपीं मीच साचार । चराचर करीं हरीं ॥७॥ स्त्रष्टारूपें मी स्त्रजिता । विष्णुरूपें मी प्रतिपाळिता । रुद्ररूपें मी संहर्ता । जाण तत्त्वतां मी एकू ॥८॥ बाल्यतारुण्यवार्धक्यांसी । एक पुरुष तिहीं अवस्थांसी । तेवीं उत्पत्तिस्थितिप्रळयांसी । गुणकर्मांसी मी कर्ता ॥९॥ मी कर्ताचि अकर्ता । अकर्तेपणे कर्ता । हें माझें मीचि जाणें तत्त्वतां । आणिकासी सर्वथा कळेना ॥६१०॥ हींचि माझीं नामकर्में गातां । माझी पदवी लाभे वक्ता । माझे लीलावतार कीर्तितां । कीर्तिमंतां निजलाभू ॥११॥ अवतारांमाजीं उत्तमोत्तम । श्रीरामकृष्णादिजन्मकर्म । नाना चरित्रें संभ्रम । अविश्रम जे गाती ॥१२॥ सेतु बांधिला अवलीळा । सागरीं तारिल्या शिळा । गोवर्धनु उचलिला हेळा । दावानळा प्राशिलें ॥१३॥ ताटिका वधिली एके बाणीं । पूतना शोखिली तानेपणीं । अहल्या तारिली चरणीं । यमलार्जुन दोन्ही उद्धरिले ॥१४॥ रावणू आदळला धनुष्य वाहतां । तें भंगोनि पर्णिली सीता । मथूनि चैद्यादि समस्तां । भीमकदुहिता आणिली ॥१५॥ मारिला सुबाहु खरदूषणू । अघ बक केशिया मारी श्रीकृष्णू । सुग्रीवू स्थापिला राज्य देऊनू । येरें उग्रसेनू स्थापिला ॥१६॥ मेळवूनि वानरांचा पाळा । वधू केला राक्षसकुळा । मेळवून बाळां गोपाळां । मल्लां सकळां मर्दिलें ॥१७॥ रावणकुंभकर्णां केला मारू । मारिला कंसचाणूरू । रामें ठकिला वाली वानरू । (कृष्णे) ठकिला महावीरू काळयवनू ॥१८॥ रामें बिभीषण स्थापिला । कृष्णें धर्म संस्थापिला । एक पितृवचनें वना गेला । एक घेऊनि आला गतपुत्र ॥१९॥ हीं अवतारचरित्रें वर्णितां । चोरटा वाल्मीकि झाला तत्त्वतां । व्यास जारपुत्र सर्वथा । केला सरता तिहीं लोकीं ॥६२०॥ या दोहीं अवतारांची पदवी । वर्णितां दोन्ही झाले महाकवी । व्यास वाल्मीकि वंदिजे देवीं । कीर्तिगौरवीं गौरविले ॥२१॥ त्या महाकवींची कवित्वकथा । शेष नेत्रद्वारें श्रवण करितां । दोन सहस्त्र नयनीं आइकतां । धणी सर्वथा बाणेना ॥२२॥ हेचि कथा स्वर्गाच्या ठायीं । श्रवण करावया पाहीं । इंद्र लागे बृहस्पतीचे पायीं । कीर्ति लोकत्रयीं वर्णिती ॥२३॥ असो कथेचें महिमान । माझेनि नाममात्रें जाण । तारिला अजामिळ ब्राह्मण । गजेंद्रउद्धरण हरिनामें ॥२४॥ पक्ष्याचे मिषेंकरूनी । रामु या दों अक्षरस्मरणीं । महादोषांची श्रेणी । तत्काळ कुंटिणी तारिली ॥२५॥ माझिया नामासमान । नव्हे वेदशास्त्रशब्दज्ञान । वेदशास्त्रांचा बोधु कठिण । तैसें जाण नाम नव्हे ॥२६॥ पठणमात्रें वेदशास्त्रवक्ता । नव्हे मजमाजीं येणेंचि सरता । स्वभावें माझें नाम घेतां । अतिपढियंता मज होये ॥२७॥ वेदशास्त्रांचा अधिकारी ब्राह्मण । नामासी अधिकारी चार्ही वर्ण । जग उद्धरावया कारण । नाम जाण पैं माझें ॥२८॥ जेथ नित्य नामाचा उच्चार । तेथ मी असें साचार । येथ करणें न लगे विचार । नाम सधर तारावया ॥२९॥ ते माझे जन्म नाम कीर्ति गुण । जे वाचेसी नाहीं पठण । ते वाचा पिशाचिका जाण । वृथालापन वटवटी ॥६३०॥ माझे कीर्तीवीण जें वदन । तें केवळ मद्यपानाचें भाजन । त्या उन्मादविटाळाभेण । नाम जाण तेथ न ये ॥३१॥ जेथ उच्चारू नाहीं नामाचा । ते जाणावी वांझ वाचा । गर्भ न हरिकथेचा । निष्फळ तिचा उद्योगू ॥३२॥ उद्धवासी म्हणे श्रीरंगू । आइकें बापा उपावो चांगू । माझा नाममार्ग सुगमू सांगू । न पडे पांगू आणिकांचा ॥३३॥ हरिनामेंवीण वाणी । कदा न राखावी सज्जनीं । हाचि अभिप्रावो चक्रपाणीं । प्रीतिकरोनि सांगीतला ॥३४॥ करूनियां शब्दज्ञान । अतियोग्यतां पंडितपण । तेणें माझी प्राप्ति नव्हे जाण । वैराग्येंवीण सर्वथा ॥३५॥ अथवा वैराग्यही जालें । परी तें विवेकहीन उपजलें । जैसें धृतराष्ट्रा ज्येष्ठत्व आलें । नेत्रेंवीण गेलें स्वराज्य ॥३६॥ तैसें वैराग्य विवेकेंवीण । केवळ आंधळें अनधिकारी जाण । नाहीं सन्मार्गदेखणेपण । वृथा परिभ्रमण तयाचें ॥३७॥ जो विवेकें पूर्ण भरित । त्यावरी वैराग्य वोसंडत । माझी जिज्ञासा अद्भुित । तेंचि निश्चित सांगतू ॥३८॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक २१ वा

एवं जिज्ञासयापोह्य नानात्वभ्रममात्मनि । उपारमेत विरजं मनो मय्यर्प्य सर्वगे ॥२१॥

नित्यमुक्त अव्ययो । स्वरूप जाणावया पहा हो । ज्याचा लागला दृढ भावो । आन आठवो नाठवे ॥३९॥ ऐसी मज जाणावयाची अवस्था । त्या नांव बोलिजे जिज्ञासता । माझे प्राप्तीलागीं सर्वथा । पांडित्यमान्यता तो नेघे ॥६४०॥ देहादि अध्यासू आपुल्या ठायीं । श्रवणें मननें मिथ्या केला पाहीं । दृढ विश्वास गुरूच्या पायीं । पूर्णब्रह्माच्या ठायीं निर्धारू ॥४१॥ तेथ पुढारीं चालावया वाट । भगवद्भ्जनीं अतिउद्भंट । कां सांडोनि कर्मकचाट । ध्याननिष्ठ तो होय ॥४२॥ तेथ ध्येय ध्याता ध्यान । न दिसे त्रिपुटीचें भान । कोंदलें चैतन्यघन । वस्तु सनातन तो पावे ॥४३॥ तेथ कैंचा कर्ता क्रिया कर्म । फिटला नानात्वाचा भ्रम । सबाह्य कोंदलें परब्रह्म । जाला उपरम गुरुकृपा ॥४४॥ सर्वगत सर्वकाळ । सर्वदेशीं सर्वीं सकळ । वस्तु असे जें केवळ । तेथ निश्चळ निजबोधू ॥४५॥ ऐसिये वस्तूची धारणा । ज्याचेनि न करवे जाणा । तरी सुगम उपाया आना । एक विचक्षणा सांगेन ॥४६॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक २० वा

यस्यां न मे पावनमङ्ग कर्म स्थित्युद्भ०वप्राणनिरोधमस्य । लीलावतारेप्सितजन्म वा स्याद् वन्ध्यां गिरं तां बिभृयान्न धीरः ॥२०॥

जगातें पवित्र करिती । महादोषांतें हरिती । माझीं नामकर्में गुणकीर्ती । जड उद्धरती हरिनामें ॥४॥ म्हणसी तूं बोलिलासी निजवर्म । मी विद्याविद्यातीत ब्रह्म । त्या तुज कैंचे गुण नाम कर्म । कीर्तनधर्म केवीं घडे ॥५॥ उद्धवा हें मनीं न धरीं । मी स्वलीला स्वमायें करीं । नाना अवतारांतें धरीं । न करूनि करीं स्थित्यंतू ॥६॥ त्रिगुणगुणी गुणावतार । ब्रह्मा आणि हरिहर । तिहीं रूपीं मीच साचार । चराचर करीं हरीं ॥७॥ स्त्रष्टारूपें मी स्त्रजिता । विष्णुरूपें मी प्रतिपाळिता । रुद्ररूपें मी संहर्ता । जाण तत्त्वतां मी एकू ॥८॥ बाल्यतारुण्यवार्धक्यांसी । एक पुरुष तिहीं अवस्थांसी । तेवीं उत्पत्तिस्थितिप्रळयांसी । गुणकर्मांसी मी कर्ता ॥९॥ मी कर्ताचि अकर्ता । अकर्तेपणे कर्ता । हें माझें मीचि जाणें तत्त्वतां । आणिकासी सर्वथा कळेना ॥६१०॥ हींचि माझीं नामकर्में गातां । माझी पदवी लाभे वक्ता । माझे लीलावतार कीर्तितां । कीर्तिमंतां निजलाभू ॥११॥ अवतारांमाजीं उत्तमोत्तम । श्रीरामकृष्णादिजन्मकर्म । नाना चरित्रें संभ्रम । अविश्रम जे गाती ॥१२॥ सेतु बांधिला अवलीळा । सागरीं तारिल्या शिळा । गोवर्धनु उचलिला हेळा । दावानळा प्राशिलें ॥१३॥ ताटिका वधिली एके बाणीं । पूतना शोखिली तानेपणीं । अहल्या तारिली चरणीं । यमलार्जुन दोन्ही उद्धरिले ॥१४॥ रावणू आदळला धनुष्य वाहतां । तें भंगोनि पर्णिली सीता । मथूनि चैद्यादि समस्तां । भीमकदुहिता आणिली ॥१५॥ मारिला सुबाहु खरदूषणू । अघ बक केशिया मारी श्रीकृष्णू । सुग्रीवू स्थापिला राज्य देऊनू । येरें उग्रसेनू स्थापिला ॥१६॥ मेळवूनि वानरांचा पाळा । वधू केला राक्षसकुळा । मेळवून बाळां गोपाळां । मल्लां सकळां मर्दिलें ॥१७॥ रावणकुंभकर्णां केला मारू । मारिला कंसचाणूरू । रामें ठकिला वाली वानरू । (कृष्णे) ठकिला महावीरू काळयवनू ॥१८॥ रामें बिभीषण स्थापिला । कृष्णें धर्म संस्थापिला । एक पितृवचनें वना गेला । एक घेऊनि आला गतपुत्र ॥१९॥ हीं अवतारचरित्रें वर्णितां । चोरटा वाल्मीकि झाला तत्त्वतां । व्यास जारपुत्र सर्वथा । केला सरता तिहीं लोकीं ॥६२०॥ या दोहीं अवतारांची पदवी । वर्णितां दोन्ही झाले महाकवी । व्यास वाल्मीकि वंदिजे देवीं । कीर्तिगौरवीं गौरविले ॥२१॥ त्या महाकवींची कवित्वकथा । शेष नेत्रद्वारें श्रवण करितां । दोन सहस्त्र नयनीं आइकतां । धणी सर्वथा बाणेना ॥२२॥ हेचि कथा स्वर्गाच्या ठायीं । श्रवण करावया पाहीं । इंद्र लागे बृहस्पतीचे पायीं । कीर्ति लोकत्रयीं वर्णिती ॥२३॥ असो कथेचें महिमान । माझेनि नाममात्रें जाण । तारिला अजामिळ ब्राह्मण । गजेंद्रउद्धरण हरिनामें ॥२४॥ पक्ष्याचे मिषेंकरूनी । रामु या दों अक्षरस्मरणीं । महादोषांची श्रेणी । तत्काळ कुंटिणी तारिली ॥२५॥ माझिया नामासमान । नव्हे वेदशास्त्रशब्दज्ञान । वेदशास्त्रांचा बोधु कठिण । तैसें जाण नाम नव्हे ॥२६॥ पठणमात्रें वेदशास्त्रवक्ता । नव्हे मजमाजीं येणेंचि सरता । स्वभावें माझें नाम घेतां । अतिपढियंता मज होये ॥२७॥ वेदशास्त्रांचा अधिकारी ब्राह्मण । नामासी अधिकारी चार्ही वर्ण । जग उद्धरावया कारण । नाम जाण पैं माझें ॥२८॥ जेथ नित्य नामाचा उच्चार । तेथ मी असें साचार । येथ करणें न लगे विचार । नाम सधर तारावया ॥२९॥ ते माझे जन्म नाम कीर्ति गुण । जे वाचेसी नाहीं पठण । ते वाचा पिशाचिका जाण । वृथालापन वटवटी ॥६३०॥ माझे कीर्तीवीण जें वदन । तें केवळ मद्यपानाचें भाजन । त्या उन्मादविटाळाभेण । नाम जाण तेथ न ये ॥३१॥ जेथ उच्चारू नाहीं नामाचा । ते जाणावी वांझ वाचा । गर्भ न हरिकथेचा । निष्फळ तिचा उद्योगू ॥३२॥ उद्धवासी म्हणे श्रीरंगू । आइकें बापा उपावो चांगू । माझा नाममार्ग सुगमू सांगू । न पडे पांगू आणिकांचा ॥३३॥ हरिनामेंवीण वाणी । कदा न राखावी सज्जनीं । हाचि अभिप्रावो चक्रपाणीं । प्रीतिकरोनि सांगीतला ॥३४॥ करूनियां शब्दज्ञान । अतियोग्यतां पंडितपण । तेणें माझी प्राप्ति नव्हे जाण । वैराग्येंवीण सर्वथा ॥३५॥ अथवा वैराग्यही जालें । परी तें विवेकहीन उपजलें । जैसें धृतराष्ट्रा ज्येष्ठत्व आलें । नेत्रेंवीण गेलें स्वराज्य ॥३६॥ तैसें वैराग्य विवेकेंवीण । केवळ आंधळें अनधिकारी जाण । नाहीं सन्मार्गदेखणेपण । वृथा परिभ्रमण तयाचें ॥३७॥ जो विवेकें पूर्ण भरित । त्यावरी वैराग्य वोसंडत । माझी जिज्ञासा अद्भुित । तेंचि निश्चित सांगतू ॥३८॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक २१ वा

एवं जिज्ञासयापोह्य नानात्वभ्रममात्मनि । उपारमेत विरजं मनो मय्यर्प्य सर्वगे ॥२१॥

नित्यमुक्त अव्ययो । स्वरूप जाणावया पहा हो । ज्याचा लागला दृढ भावो । आन आठवो नाठवे ॥३९॥ ऐसी मज जाणावयाची अवस्था । त्या नांव बोलिजे जिज्ञासता । माझे प्राप्तीलागीं सर्वथा । पांडित्यमान्यता तो नेघे ॥६४०॥ देहादि अध्यासू आपुल्या ठायीं । श्रवणें मननें मिथ्या केला पाहीं । दृढ विश्वास गुरूच्या पायीं । पूर्णब्रह्माच्या ठायीं निर्धारू ॥४१॥ तेथ पुढारीं चालावया वाट । भगवद्भ्जनीं अतिउद्भूट । कां सांडोनि कर्मकचाट । ध्याननिष्ठ तो होय ॥४२॥ तेथ ध्येय ध्याता ध्यान । न दिसे त्रिपुटीचें भान । कोंदलें चैतन्यघन । वस्तु सनातन तो पावे ॥४३॥ तेथ कैंचा कर्ता क्रिया कर्म । फिटला नानात्वाचा भ्रम । सबाह्य कोंदलें परब्रह्म । जाला उपरम गुरुकृपा ॥४४॥ सर्वगत सर्वकाळ । सर्वदेशीं सर्वीं सकळ । वस्तु असे जें केवळ । तेथ निश्चळ निजबोधू ॥४५॥ ऐसिये वस्तूची धारणा । ज्याचेनि न करवे जाणा । तरी सुगम उपाया आना । एक विचक्षणा सांगेन ॥४६॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक २२ वा

यद्यनीशो धारयितुं मनो ब्रह्मणि निश्चलम् । मयि सर्वाणि कर्माणि निरपेक्षः समाचर ॥२२॥

स्वभावतां मन चचंळ । विषयवासना अतिचपळ । निर्गुण ब्रह्मीं केवळ । नाहीं बळ प्रवेशावया ॥४७॥ तरी सांख्य योग संन्यासू । हा न करावया आयासू । माझिया भक्तीचा विलासू । अतिउल्हासू करावा ॥४८॥ मागें बद्धमुक्तांचें निरूपण । सांगीतलें मुक्तांचें लक्षण । वृथा शाब्दिकांचें शब्दज्ञान । तेंही व्याख्यान दाविलें ॥४९॥ आतां आपुली निजभक्ती । सांगावया उद्धवाप्रती । अतिआदरें श्रीपती । भक्तीची स्थिति सांगतु ॥६५०॥ उद्धवा चढत्या आवडीं मत्कर्म । जे भक्तीसी विकावा मनोधर्म । माझें स्मरावें गुणकीर्तिनाम । नाना संभ्रमविनोदें ॥५१॥ माझेनि भजनें कृतकृत्यता । दृढ विश्वास धरोनि चित्ता । भजनीं प्रवर्तावें सर्वथा । अविश्रमता अहर्निशीं ॥५२॥ माझ्या भजनाच्या आवडीं । नुरेचि आराणुकेसी वाडी । वायां जावो नेदी अर्धघडी । भजनपरवडी या नांव ॥५३॥ माझ्या भजनीं प्रेम अधिक । न सांडावें नित्यनैमित्तिक । वैदिक लौकिक दैहिक । भक्तांसी बाधक नव्हे कर्म ॥५४॥ आचरतां सकळ कर्म । न कल्पावा फळसंभ्रम । हेंचि भक्तीचें गुह्य वर्म । उत्तमोत्तम अधिकारू ॥५५॥ उबगू न मनूनि अंतरीं । माझ्या प्रीतीं सर्व कर्मांतें करी । जो फळाशेतें कंहीं न धरी । भक्तीचा अधिकारी तो जाणा ॥५६॥ पिंपुरें खावयाचे चाडें । न लाविती पिंपळाचीं झाडें । तेंवीं कर्में करितां वाडेंकोडें । फळाशा पुढें उठेना ॥५७॥ माझें भजन करितां । न पडे ज्ञानाची पंगिस्तता । माझे भजनें नित्यमुक्तता । जाण मद्भपक्तां मद्भा॥वें ॥५८॥ ज्ञानेंवीण भक्ति न घडे । म्हणती तें शब्दज्ञान धडफुडें । भक्तीस्तव जाण रोकडें । ज्ञान जोडे अपरोक्ष ॥५९॥ यालागीं माझें भजन करितां । ज्ञानाचा पांग न पडे भक्तां । देहगेहांमाजीं वर्ततां । बंधन मद्भचक्तां लागेना ॥६६०॥ ज्याच्या मुखीं माझें नाम । ज्यासी माझा भजनसंभ्रम । ज्याच्या मनीं मी आत्माराम । त्याचें दासीकाम मुक्ति करी ॥६१॥ मुक्तीमाजीं विशेष कायी । वृत्ति निर्विषय असे पाहीं । भक्तांसी सर्व कर्मांच्या ठायीं । स्फुरण नाहीं विषयांचें ॥६२॥ भक्तांचे विषयीं नाहीं चित्त । त्यांचा विषय तो मी भगवंत । ते सदा मजमाजीं लोलुप्त । नित्यमुक्त यालागीं ॥६३॥ भक्त विषयो सेविती । ते ग्रासोग्रासीं मज अर्पिती । तेणेंचि त्यांसी वंदी मुक्ती । सर्व भूतीं मद्भाीवो ॥६४॥ यालागीं कर्मबंधन । मद्भकक्तांसी न लगे जाण । करितां माझें स्मरण कीर्तन । जगाचें बंधन छेदिती ॥६५॥ माझ्या भक्तांचें वसतें घर । तें जाण माझें निजमंदिर । मुक्ति तेथें आठौ प्रहर । वोळगे द्वार तयांचे ॥६६॥ माझें भजन करितां । कोण्या अर्थाची नाहीं दुर्लभता । चहूं पुरुषार्थांचे माथां । भक्ति सर्वथा मज पढियंती ॥६७॥ ज्ञान नित्यानित्यविवेक । भक्तीमाजीं माझें प्रेम अधिक । तैसें प्रेमळाचे मजलागीं सुख । चढतें देख अहर्निशीं ॥६८॥ जेवीं एकुलतें बाळक । जननीसी आवडे अधिक । तैसें प्रेमळाचें कौतुक । चढतें सुख मजलागीं ॥६९॥ यालागीं आपुलिये संवसाटीं । मी प्रेमळ घें उठाउठी । वरी निजसुख दें सदेंठीं । न घे तैं शेवटीं सेवकू होयें ॥६७०॥ प्रेमाचिया परम प्रीतीं । जेणें मज अर्पिली चित्तवृत्ती । तेव्हांचि त्याचे सेवेची सुती । जाण निश्चितीं म्यां घेतली ॥७१॥ प्रेमळाचें शेष खातां । मज लाज नाहीं घोडीं धुतां । शेखीं उच्छिष्ट काढितां । लाज सर्वथा मज नाहीं ॥७२॥ मज सप्रेमाची आस्था । त्याचे मोचे मी वाहें माथां । ऐसी प्रेमळाची सांगतां कथा । प्रेम कृष्णनाथा चालिलें ॥७३॥ कंठ जाला सद्ग दित । अंग झालें रोमांचित । धांवोनि उद्धवासी खेंव देत । प्रेम अद्भुमत हरीचें ॥७४॥ सजल जाहले लोचन । वरुषताती स्वानंदजीवन । भक्तिसाम्राज्यपट्टाभिषिंचन । उद्धवासी जाण हरि करी ॥७५॥ सहजें प्रेमळाची करितां गोठी । संमुख उद्धव देखिला दृष्टीं । धांवोनियां घातली मिठी । आवडी मोठी भक्तांची ॥७६॥ आवडीं पडिलें आलिंगन । विसरला कार्यकारण । विसरला स्वधामगमन । मीतूंपण नाठवे ॥७७॥ नाठवे देवभक्तपण । नाठवे कथानिरूपण । नाठवे उद्धवा उद्धवपण । कृष्णा कृष्णपण नाठवे ॥७८॥ प्रेमळाचे गोठीसाठीं । परात्पर परतटीं । दोघां ऐक्यें पडली मिठी । आवडी मोठी प्रेमाची ॥७९॥ आजि भक्तीचें निजसुख । उद्धवासी फावलें देख । भक्तीचें प्रेम अलोलिक । उद्धवें सम्यक विस्तारिलें ॥६८०॥ श्रीकृष्ण निजधामासी जातां । उद्धव जरी हें न पुसता । तरी ज्ञानवैराग्यभक्तिकथा । कां सांगता श्रीकृष्ण ॥८१॥ विशेष भक्तिप्रेम अचुंबित । उद्धवें काढिलें निश्चित । उद्धवप्रश्नें श्रीभागवत । झालें सनाथ तिहीं लोकीं ॥८२॥ यालागीं तनुमनप्राणें । उद्धवू जीवें ओंवाळणें । याहून अधिक वानणें । तें बोलणें न साहे ॥८३॥ जे बोला बुद्धी न ये सहज । तें भक्तिप्रेम निजगुज । उद्धवा द्यावया गरुडध्वज । केलें व्याज खेंवाचें ॥८४॥ भक्तीचें शोधित प्रेम । उद्धवासी अतिउत्तम । देता जाला पुरुषोत्तम । मेघश्याम तुष्टला ॥८५॥ प्रेमळाची गोठी सांगतां । विसरलों मी श्लोकार्था । कृष्णासी आवडली प्रेमकथा । ते आवरितां नावरे ॥८६॥ प्रेमाची तंव जाती ऐसी । आठवू येऊं नेदी आठवणेशीं । हा भावो जाणवे सज्जनांसी । ते भक्तिप्रेमासी जाणते ॥८७॥ हो कां ऐसेंही असतां । माझा अपराधू जी सर्वथा । चुकोनि फांकलों श्लोकार्था । क्षमा श्रोतां करावी ॥८८॥ तंव श्रोते म्हणती राहें । जेथें निरूपणीं सुख आहे । त्यावरी बोलणें हें न साहे । ऐसें रहस्य आहे अतिगोड ॥८९॥ आधींच भागवत उत्तम । तेथें हें वाखाणिले भक्तिप्रेम । तेणें उल्हासे परब्रह्म । आमुचे मनोधर्म निवाले ॥६९०॥ श्लोकसंगतीची भंगी । दूर ठेली कथेची मागी । हे प्रार्थना न लगे आम्हांलागीं । आम्ही हरिरंगीं रंगलों ॥९१॥ ऐकतां भक्तिप्रेमाचा जिव्हाळा । श्रवणसुखाचा पूरू आला । हे न बोलसीच उगला । निरूपण वहिला चालवीं ॥९२॥ सांगतां प्रेमळांची गोठी । कृष्णउचद्धवां एक गांठी । प्रेमें पडली होती मिठी । ते कृष्णू जगजेठी सोडवी ॥९३॥ म्हणे हें अनुचित सर्वथा । आतांचि उद्धवू ऐक्या येता । तरी कथेचा निजभोक्ता । ऐसा श्रोता कैंचा मग ॥९४॥ माझिया भक्तिज्ञानविस्तारा । उद्धवूचि निजांचा सोयरा । यालागीं ब्रह्मशापाबाहिरा । काढितू खरा निजबोधें ॥९५॥ जितुकी गुह्यज्ञानगोडी । भक्तिप्रेमाची आवडी । ते उद्धवाचिकडे रोकडी । दिसते गाढी कृष्णाची ॥९६॥ भक्तिप्रेमाचा कृष्णचि भोक्ता । कृष्णकृपा कळलीसे भक्तां । हे अनिर्वचनीय कथा । न ये बोलतां बोलासी ॥९७॥ कृष्ण उद्धवासी म्हणे आतां । सावधू होईं गा सर्वथा । पुढारीं परियेसीं कथा । जे भक्तिपथा उपयोगी ॥९८॥ सर्व कर्में मदर्पण । फळत्यागें न करवे जाण । तरी अतिसोंपें निरुपण । प्रेमलक्षण सांगेन ॥९९॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक २३ वा

श्रद्धालुर्मे कथाः श्रृण्वन् सुभद्रा लोकपावनीः । गायन्ननुस्मरन् कर्म जन्म चाभिनयन् मुहुः ॥२३॥

करितां माझी कथा श्रवण । काळासी रिगमू नाहीं जाण । इतरांचा पाडू कोण । कर्मबंधन तेथें कैंचें ॥७००॥ जो हरिकथेनें गेला क्षण । तो काळासी नव्हे प्राशन । काळसार्थकता त्या नांव जाण । जैं श्रद्धाश्रवण हरिकथा ॥१॥ परीस कथेचें महिमान । श्रद्धायुक्त करितां श्रवण । तिहीं लोकींचे दोषदहन । अक्षरें जाण होतसे ॥२॥ ऐक श्रद्धेचें लक्षण । करितां हरिकथाश्रवण । ज्याचें अर्थारूढ मन । श्रद्धाश्रवण त्या नांव ॥३॥ श्रवण ऐकोनि नास्तिक । देवोचि नाहीं म्हणती देख । आहे म्हणती ते पोटवाईक । आम्हांसी निःशेख ठाकेना ॥४॥ या नास्तिका देवोनि तिळोदक । ज्याचें वाढलें आस्तिक्य देख । श्रद्धा त्या नांव अलोलिक । अगाध सुख तीमाजीं ॥५॥ श्रवणीं ध्यानीं अंतराय । लय विक्षेप कषाय । कां रसस्वादुही होय । हे चारी अपाय चुकवावे ॥६॥ ऐकताहीं हरिकथा । विषयचिंतनीं गोडी चित्ता । ते श्रद्धा नव्हे गा सर्वथा । मुख्य विक्षेपता ती नांव ॥७॥ हावभावकटाक्षगुण । सुरतकामनिरूपण । तेथ ज्याचें श्रद्धाश्रवण । रसस्वादन त्या नांव ॥८॥ हरिकथेपाशीं बैसला दिसे । परी कथेपाशीं मनही नसे । चित्त भंवे पिसें जैसें । तो कर्मठवसे विक्षेपु ॥९॥ नातरी नाना उद्वेगें । ऐकतां कथा मनीं न लगे । कां कथेमाजीं झोंप लागे । तो जाणावा वेगें लयविक्षेपू ॥७१०॥ श्रवणीं ध्यानीं बैसल्यापाठीं । सगुण निर्गुण कांहीं नुठी । निळें पिंवळें पडे दिठी । गुणक्षोभ त्रिपुटीं कषाय ॥११॥ श्रवणीं ध्यानीं हे अवगुण । तैसाचि त्रिविध प्रेमा जाण । तो वोळखती विचक्षण । ऐक लक्षण सांगेन ॥१२॥ महावीरांचें शौर्यपण । ऐकोनि युद्ध दारुण । अत्यंत हरिखें उल्हासे मन । तो प्रेमा जाण राजस ॥१३॥ दुःखशोकांची अवस्था । कां गेल्यामेल्यांची वार्ता । अत्यंत विलापाची कथा । ज्यासी ऐकतां न संठे ॥१४॥ नेत्रीं अश्रूंचिया धारा । स्फुंदनें कांपे थरथरां । प्रेमविलाप अवसरां । तो जाण खरा तामसू ॥१५॥ सगुणमूर्तीची संपदा । शंख चक्र पद्म गदा । पीतांबरधारी गोविंदा । ऐकोनि आनंदा जो भरे ॥१६॥ नेत्रीं आनंदजीवन । हृदयीं न संठें स्फुंदन । कृष्णमय जालें मन । तो प्रेमा जाण सात्त्विक ॥१७॥ यावरी जो प्रेमा चौथा । अतर्क्य तर्केना सर्वथा । उद्धवा तूं मजलागीं पढियंता । तोही आतां सांगेन ॥१८॥ तुझ्या भावार्थाची अवस्था मोटी । ते बोलविते गुह्य गोठी । तुजवेगळा पाहतां दृष्टी । अधिकारी सृष्टी दिसेना ॥१९॥ श्रीकृष्ण म्हणे सावधान । ऐकोनि निर्गुणश्रवण । ज्याचें चिन्मात्रीं बुडे मन । उन्मज्जन होऊं नेणे ॥७२०॥ जेवीं कां सैंधवाचा खडा । पडला सिंधूमाजिवडा । तो झाला सिंधूचियेवढा । तेवीं तो धडफुडा ब्रह्म होय ॥२१॥ चित्तचैतन्यां पडतां मिठी । सुटतां लिंगदेहाची गांठी । नेत्रीं अश्रूंचा पूर दाटी । रोमांच उठी सर्वांगीं ॥२२॥ जीवभावाची दशा आटे । अनिवार बाष्प कंठीं दाटे । कांहीं केल्या शब्द न फुटे । पुरु लोटे स्वेदाचा ॥२३॥ नेत्र झाले उन्मीलित । पुंजाळले जेथींचे तेथ । विस्मयाचें भरतें येत । वोसंडत स्वानंदें ॥२४॥ हा जाण पां प्रेमा चौथा । उत्तम भागवत अवस्था । तुज म्यां सांगीतली तत्त्वतां । इचा जाणता मी एकू ॥२५॥ निर्गुणीं जो प्रेमा जाण । तें शोधितसत्त्वाचें लक्षण । हे मी जाणें उणखूण । कां ब्रह्मसंपन्न जाणती ॥२६॥ उद्धवा श्रद्धायुक्त श्रवण । तेणें येवढी प्राप्ती आहे जाण । श्रद्धाश्रवणाचें महिमान । अतिगहन तिहीं लोकीं ॥२७॥ सविवेकनैराश्य वक्ता । जोडल्या श्रद्धेनें ऐकावी कथा । कां सज्ञान मीनालिया श्रोता । स्वयें कथा सांगावी ॥२८॥ जैं श्रोता वक्ता दोन्ही नाहीं । तैं रिघावें मनाच्या ठायीं । कां माझीं जन्मकर्में जें कांहीं । एकलाही विचारीं ॥२९॥ सांडूनि विषयांची आस । घांलोनि कळिकाळावरी कांस । माझ्या कीर्तनीं न होनि उदास । अतिउल्हास करावा ॥७३०॥ त्यजूनियां कामाचें बीज । सांडूनि लौकिकाची लाज । कीर्तनीं नाचवें भोज । गरुडध्वज स्मरोनि ॥३१॥ रामकृष्ण हरि गोविंद । ऐशिया नामांचे प्रबंध । गातां नाना पदें छंदबंध । करावा विनोद कीर्तनीं ॥३२॥ जेणें आत्मतत्त्व जोडे जोडी । ऐसिया पदांची घडीमोडी । कीर्तनीं गावी गा आवडी । संतपरवडी बैसवूनी ॥३३॥ श्रुति मृदंग टाळ घोळ । मेळवूनि वैष्णवांचा मेळ । कीर्तनीं करावा गदारोळ । काळवेळ न म्हणावा ॥३४॥ दशमीं दिंडी जागरणें । आळस सांडूनि गावें वाणें । हावभावो दाखवणें । कर्मस्मरणें माझेनि ॥३५॥ ओढूनि धनुष्याची वोढी । त्र्यंबक मोडिलें कडाडी । मी राम म्हणोनि हांक फोडी । जैताची गुढी कीर्तनीं ॥३६॥ गोवर्धन उचलिला । दावाग्नि प्राशियेला । तो तो विन्यासू दाविला । सेतु बांधिला अनुकारू ॥३७॥ आळस दवडूनि दूरी । अभिमान घालोनियां बाहेरी । अहर्निशीं कीर्तन करी । गर्व न धरी गाणिवेचा ॥३८॥ गाणीव जाणीव शहाणीव । वोंवाळूनि सांडावें सर्व । सप्रेम सावडी कथागौरव । सुख अभिनव तेणें मज ॥३९॥ गर्जत नामाच्या कल्लोळीं । नामासरसी वाजे टाळी । महापातकां जाली होळी । ते वैष्णवमेळीं मी उभा ॥७४०॥ जें सुख क्षीरसागरीं नसे । पाहतां वैकुंठींही न दिसे । तें सुख मज कीर्तनीं असे । कीर्तनवशें डुल्लतु ॥४१॥ मज सप्रेमाची आवडी भारी । भक्तभावाचिया कुसरी । मीही कीर्तनीं नृत्य करीं । छंदतालावरी विनोदें ॥४२॥ ऐसिया कीर्तनपरिपाटीं । बुडाल्या प्रायश्चित्तांच्या कोटी । खुंटली यमदूतराहाटी । काढिली कांटी पापाची ॥४३॥ नामस्मरणाच्या आवडीं । लाजल्या मंत्रबीजांच्या कोडी । तपादि साधनें बापुडीं । जालीं वेडीं हरिनामें ॥४४॥ ऐकोनि हरिनामाचा घोख । योगयागीं लपविलें मुख । धाकें पळालें विषयसुख । विराले देख अधर्म ॥४५॥ हरिनामाच्या कडकडाटीं । दोष रिघाले दिक्पटीं । तीर्थांची उतरली उटी । कीर्तनकसवटी हरिप्रिय ॥४६॥ माझेनि प्रेमें उन्मत्त होऊनी । आवडीं कीर्तन अनुदिनीं । मनसा वाचा कर्में करूनी । मजवांचुनी नेणती ॥४७॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक २४ वा

मदर्थे धर्मकामार्थान् आचरन् मदपाश्रयः । लभते निश्चलां भक्तिं मय्युद्धव सनातने ॥२४॥

माझे भक्त जे उत्तम । त्यांचा धर्म अर्थ मीचि काम । मजवेगळा मनोधर्म । अन्यथा कर्म करूं नेणे ॥४८॥ माझें भजन उत्तम कर्म । मज अर्पे तो शुद्ध धर्म । मजकामने हा शुद्धकाम । ज्याचा आराम मजमाजीं ॥४९॥ वेंचूनियां नाना अर्थ । संग्रहो करिती परमार्थ । नश्वर अर्थ जें वित्त । तें माझे भक्त न संचिती ॥७५०॥ ज्यांचें धनावरी चित्त । ते केवळ जाण अभक्त । ते जें जें कांही भजन करीत । तें द्रव्यार्थ नटनाट्य ॥५१॥ भक्तीमाजीं विरुद्धपण । विरुद्ध धर्माचें लक्षण । तेंही करीन निरूपण । सावधान अवधारीं ॥५२॥ मनसा वाचा कर्में जाण । जेथ नाहीं मदर्पण । तें तें दांभिक भजन । केवळ जाण उदरार्थ ॥५३॥ माझें भजन करूनि गौण । जो करूं रिघे धनार्जन । हें भजनविरुद्ध लक्षण । मुख्य जाण भक्ताचें ॥५४॥ गांठींचें वेंचूं नेणे धन । कोरडें करी माझें भजन । मजसी जेणें केलें वंचन । विरुद्धलक्षण मुख्यत्वें ॥५५॥ या नांव अर्थविरुद्धता । आतां दुष्टकामीं जो विचरता । मी भजतसें भगवंता । दोष सर्वथा मज न लगे ॥५६॥ ऐसऐभसिया भावना । जो दृष्ट कामीं विचरे जाणा । हे भजनीं विरुद्धलक्षणा । भक्ता अभक्तपणा आणीत ॥५७॥ मज नार्पितां जें जें श्राद्ध । ते त्याची कल्पना विरुद्ध । श्राद्धसंकल्प अविरुद्ध । मदर्पणें वेद गर्जती ॥५८॥ श्राद्धीं मुख्य संकल्प जाण । पितरस्वरूपी जनार्दन । ऐसें असोनियां जाण । नैवेद्य मदर्पण न करिती ॥५९॥ अन्न ब्रह्म अहं ब्रह्म । हें श्राद्धीचें गुह्य वर्म । ऐसें नेणोनि शुद्ध कर्म । वृथा भ्रम वाढविती ॥७६०॥ मी सकळ जगाचा जनिता । मुख्य पितरांचाही मी पिता । त्या मज कर्म नार्पितां । विरुद्ध सर्वथा तें श्राद्ध ॥६१॥ मज नार्पितां जें जें करणें । तें तें उपजे अभक्तपणें । विरुद्ध धर्माचीं लक्षणें । दुःख दारुणें अनिवार ॥६२॥ उत्तम भक्तांचें लक्षण । संकल्पेंवीण जाण । अन्नपानादि मदर्पण । करिती खूण जाणती ॥६३॥ ध्रुवाच्यापरी अढळ । ते माझ्या ठायीं भजनशीळ । ते माझी भक्ति अचंचळ । अतिनिश्चळ पावती ॥६४॥ आर्त जिज्ञासु अर्थार्थी । या तिघांसी जी नव्हेचि प्राप्ती । ते माझी जे चौथी भक्ती । प्रेमें पावती उद्धवा ॥६५॥ आर्त आर्तिहरणकाजें । जिज्ञासु जाणपणालागीं भजे । तिजेनि वांछिजे । अतिअर्थसिद्धी ॥६६॥ यावरी चौथियाचे ठायीं । या कल्पनांचा मागमोस नाहीं । यालागीं चौथी भक्ति पाहीं । त्याच्या ठायीं घर रिघे ॥६७॥ जया भक्तीमाजीं वाडेंकोडें । मीच मी चहूंकडे । जेथींच्या तेथें सांपडें । हें भजनें जोडे तयासी ॥६८॥ संकल्प केलियावीण । सहजें होतसे मदर्पण । हें चवथे भक्तीचें लक्षण । अतर्क्यभजन पैं माझे ॥६९॥ तेथ जें करणें तेचि पूजा । जें बोलणें तो जपू माझा । जें देखणें तें अधोक्षजा । दर्शन वोजा होतसे ॥७७०॥ तेथ चालणें ते यात्रा माझी । जें भक्षी तें मजचि यजी । त्याची निद्रा ते समाधि माझी । ऐसा मजमाजीं भजतसे ॥७१॥ यापरी अनायासें जाण । सहजें होतसे मदर्पण । हे चौथी भक्ति सनातन । उद्धवा संपूर्ण तो लाभे ॥७२॥ उद्धवा ऐसें मानिसी चित्तीं । जे मुळींहूनि चारी भक्ती । पहिली दुजी तिजी चौथी । मिथ्यावदंती कल्पना ॥७३॥ सहज माझी जे प्रकाशस्थिती । ते भक्ति बोलिजे भागवती । संविती बोलिजे वेदांतीं । शैवीं शक्ती बोलिजे ॥७४॥ बौद्ध जिनेश नेमिनाथ । जोगी म्हणती आदिनाथ । भैरव खंडेराव गाणपत्य । अव्यक्त म्हणत एक पै ॥७५॥ एक म्हणती हे आदिमाता । सौर म्हणती तो हा सविता । असो नांवांची बहु कथा । उपासकता विभागें ॥७६॥ ऐशी जे कां प्रकाशस्थिती । त्या नांव बोलिजे भक्ती । जेणें प्रकाशें त्रिजगतीं । उत्पत्ति स्थिति लय भासे ॥७७॥ माझ्या नाना अवतारमाळा । येणें प्रकाशें प्रकाशती सोज्ज्वळा । देवो देवी सकळा । येणें प्रकाशमेळां भासती ॥७८॥ माझ्या अवतारांची उत्पत्ती । तेणें प्रकाशें असे होती । नाना चरित्रें अंतीं । प्रवेशती ते प्रकाशीं ॥७९॥ ऐसिया प्रकाशाची जे प्राप्ती । ते जाण सनातन माझी भक्ती । उद्धवा म्यां हे तुजप्रती । यथानिगुती सांगीतली ॥७८०॥ निश्चळभक्ती सनातन । हें मुळींचें पदव्याख्यान । यालागीं भक्ति सनातन । समूळ जाण बोलिलों ॥८१॥ सांडूनि पदपदार्था । नाहीं बोलिलों जी वृथा । सावधान व्हावें श्रोतां । पुढील कथा अनुपम ॥८२॥ उद्धवा हे ऐसी माझी भक्ती । कैसेनि म्हणसी होये प्राप्ती । भावें धरिलिया सत्संगती । माझी भक्ती उद्बोहधे ॥८३॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक २५ वा

सत्सङ्गलब्धया भक्त्या मयि मां स उपासिता । स वै मे दर्शितं सद्‌भिः अञ्जसा विन्दते पदम् ॥२५॥

मुख्यत्वें संतांची सेवा । हेंचि साधन आवडे देवा । संतवचने निजभावा । देतुसे तेव्हां निजभक्ती ॥८४॥ ज्यासी आवडे संतसंगाचा मेळू । जो साधुवचनीं अतिभुकाळू । जो पडिलें वचन नेणें उगळूं । तोचि पायाळू निजभक्ती ॥८५॥ साधुवचनीं श्रद्धा भारी । देखोनियां निजनिर्धारीं । त्यावरी सद्गुदरु कृपा करी । साधु चराचरीं गुरुरावो ॥८६॥ गुरुवांचोनी तत्त्वतां । नाहीं संसारी तारिता । गुरुवचनें निजभक्तिदाता । मीचि सर्वथा भक्तांसी ॥८७॥ सद्गुचरु जो संसारी । त्याची आज्ञा मी वाहें शिरीं । तो ज्यावरी कृपा करी । तो मी उद्धरीं तात्काळ ॥८८॥ त्या सद्गु रुचें भजन । जो मद्‌रूपें करी जाण । त्याचें मज पढियंतेपण । माझेनिही जाण न बोलवे ॥८९॥ त्याचा इहलोक परलोक । दोन्ही चालविता मीचि देख । त्याचे मज अत्यंत सुख । हरिखें हरिख वोसंडे ॥७९०॥ त्यासी गुरूनें जो दाविला मार्ग । चालतां न पडे प्रयासपांग । मी सामोरा धांवें श्रीरंग । आपुलें सर्वांग मी वोडवीं ॥९१॥ तेणें जावें ज्या पदासी । तें पदचि मी आणीं त्यापासीं । संतभजनीं प्रीति ऐसी । हृषीकेशी सांगतू ॥९२॥ ऐसें ऐकोनियां वचन । उद्धवाचें कळवळलें मन । कोण कोण ते साधुजन । त्यांचें निजचिन्ह पुसों पां ॥९३॥ कोण ते भक्तींचें लक्षण । भजती खूण ते कोण कोण । तें समूळ जाणावया आपण । उद्धवें प्रश्न मांडिला ॥९४॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक २६ वा

श्रीउद्धव उवाच । साधुस्तवोत्तमश्लोक मतः कीदृग्विधः प्रभो । भक्तिस्त्वय्युपयुज्येत कीदृशी सद्‌भिरादृता ॥२६॥

ज्ञाते वक्ते आहेत बहुत । परी ते रजतमगुणयुक्त । गुणानुसारें निरूपीत । त्यांसी पुसों चित्त मानीना ॥९५॥ अथवा सात्त्विक केवळ । तो सत्त्वगुणें विव्हळ । बोलणें बोलतां जाये बरळ । नव्हे केवळ निजबोधू ॥९६॥ तैसा तूं नव्हेसी कृष्णनाथा । तुजआधीन गुण तत्त्वतां । लीलाविग्रहें देहधरिता । निजज्ञानवक्ता तूंचि एक ॥९७॥ यालागीं जी उत्तमश्लोक । तुज म्हणती तीन्ही लोक । तुजवेगळा आणिक । आम्हांसी देख मानेना ॥९८॥ माझिया प्रश्नाचा वक्ता । तूंचि एक कृष्णनाथा । तरी साधु कोण तत्त्वतां । तुज सर्वथा मानला ॥९९॥ तुज मानले जे साधुजन । त्यांचें संपूर्ण सांग लक्षण । तुज पढियंती भक्ति कोण । तेंही लक्षण सांगावें ॥८००॥ भक्तीमाजीं भक्ति सधर । जे कां माझी प्राप्तिकर । अतिउत्तम परात्पर । संतीं निरंतर आदरिली ॥१॥ संतीं आदरिलें जे भक्तीसी । संतासी पुसो जाये म्हणसी । मज विश्वास तुझिया वचनासी । पुसों आणिकांसी मानेना ॥२॥ जे ज्या देवतांतरा भजती । ते ती उत्तम भक्ति म्हणती । तुज मानिली जे श्रीपती । ते मजप्रती सांगावी ॥३॥ समान कुळशीळसंवादु । तैसियासीच म्हणती साधु । तूं निजमुखें जो म्हणसी शुद्धु । ती मज वंद्यु सर्वथा ॥४॥ तीं संबोधनीं सारंगधरू । उद्धव प्रार्थूनि करी सादरू । तीं विशेषणीं निजविचारू । श्रवणाधिकारू सांगतु ॥५॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक २७ वा

एतन्मे पुरुषाध्यक्ष लोकाध्यक्ष जगत्प्रभो । प्रणतायानुरक्ताय प्रपन्नाय च कथ्यताम् ॥२७॥

पुरुषीं पुरुषोत्तम तूंचि कीं । कर्मधर्मांचा विवेकी । यालागीं बोलिजे पुरुष्याध्यक्षी । सर्वसाक्षी गोविंदा ॥६॥ जैसें कर्म तैसा फळदाता । यालागीं बोलिजे लोकाध्यक्षता । तूंचि ब्रह्मादिकांचा नियंता । प्रतिपाळिता जगाचा ॥७॥ हो कां मी जगाचा प्रतिपाळिता । त्या जगामाजीं तूंही असतां । तुजचि सांगावी ज्ञानकथा । हे अधिकता कां म्हणसी ॥८॥ जरी तूं सर्वज्ञ सर्वेश्वरू । अंतर्यामी नियंता ईश्वरू । जरी देखसी माझा अधिकारू । तरी ज्ञाननिर्धारू सांगावा ॥९॥ हो कां मज अधिकारू नाहीं । तरी शरण आलों तुज पाहीं । शरणागताची तुझ्या ठायीं । उपेक्षा नाहीं सर्वथा ॥८१०॥ विषयीं देखोनि थोर दुःख । झालों तुझिया चरणासंमुख । अतिदीन मी तुझे रंक । कृपा आवश्यक तुवां कीजे ॥११॥ माझ्या दुर्जय वासना । अनिवार मज निवारतीना । त्या तूं निवारीं श्रीकृष्णा । शरण चरणा यालागीं ॥१२॥ मी एक भक्त अनुरक्तु । ऐसें बोलतां बहु गर्व दिसतु । तूं सर्वज्ञ श्रीअनंतु । कृपावंतु दीनांचा ॥१३॥ मी एकु श्रवणाधिकारी । हेंही न म्हणवे गा मुरारी । ऐसें बोलोनियां पाय धरी । कृपा करीं कृपानिधि ॥१४॥ आम्ही स्वगोत्र सखे सहज । पाय धरणें न घडें तुज । या म्हणणियाचें निजबीज । कळलें मज गोविंदा ॥१५॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक २८ वा

त्वं ब्रह्म परमं व्योम पुरुषः प्रकृतेः परः । अवतीर्णोऽसि भगवन् स्वेच्छोपात्तपृथग्वपुः ॥२८॥

तूं निर्गुण निर्विशेष । चिन्मात्रैक चिदाकाश । पुरुषांमाजीं उत्तम पुरुष । वंद्य सर्वांस तूं एक ॥१६॥ तूं ब्रह्म गा निर्विकार । प्रकृतिपुरुषांहोनि पर । तुझा वेदशास्त्रां न कळे पार । अगोचर इंद्रियां ॥१७॥ ऐक आमुचे भाग्याची कळा । त्या तुज प्रत्यक्ष देखतों डोळां । मुकुटकुंडलें वनमाळा । घनसांवळा शोभतु ॥१८॥ सुंदर राजीवलोचन । पीतांबर परिधान । देखोनि निवताहे तनुमन । तूं जगज्जीवन जगाचा ॥१९॥ त्या तुझें दर्शन अतिगोड । देखतां पुरे जगाचें कोड । त्याही देहाची तुज नाहीं चाड । ऐसा निचाड तूं देवा ॥८२०॥ तरी भक्तकृपेचा कळवळा । धरिसी नानावतारमाळा । भक्तइकच्छा तूं स्वलीळा । देहाचा सोहळा दाविसी ॥२१॥ भक्तकृपेनें तत्त्वतां । तूं अवतरलासी कृष्णनाथा । तरी माझिया प्रश्नाचा वक्ता । न प्रार्थितां जालासी ॥२२॥ जेवीं वत्सा हुंकारें गाये । वोरसली धांवताहे । तेवीं उद्धवप्रश्नीं देव पाहें । वोळलाहे निजबोधें ॥२३॥ धन्यासी दुभतें दोनी सांजे । तेंही वत्सयोगें पाविजे । वत्सासी वोळली सदा सहजें । तेवीं अधोक्षजें उद्धवासी ॥२४॥ उद्धव आवडला आवडीं । त्याच्या प्रश्नाची अतिगोडी । बापु भाग्याची परवडी । जोडिल्या जोडी श्रीकृष्णू ॥२५॥ जें जें कांहीं उद्धव पुसतू । त्यासी अंजुळी वोडवीं श्रीकृष्णनाथू । आवडी त्यातें चाटूं पाहतू । भावार्था अनंतू भुलला ॥२६॥ जैशी अजातपक्ष पिलीं । त्यांसी पक्षिणी मुखीं चारा घाली । तैसी निजज्ञानगुह्यबोली । कृष्ण हृदयीं घाली उद्धवाचे ॥२७॥ उद्धवप्रश्नाचें उत्तर । पांच श्लोकीं शारङ्गधर । साधुलक्षणें विचित्र । अतिपवित्र सांगेल ॥२८॥ साधुलक्षणें अपार जाण । त्यांत उत्तमोत्तम तीस गुण । निवडोनियां श्रीकृष्ण । उद्धवासी आपण सांगतु ॥२९॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक २९ वा

श्रीभगवानुवाच । कृपालुरकृतद्रोहस्तितिक्षुः सर्वदेहिनाम् । सत्यसारोऽनवद्यात्मा समः सर्वोपकारकः ॥२९॥

कृपेसी स्वतंत्र जन्म नाहीं । जेथ उपजे तो साधु पाहीं । कृपा वसे संतांच्या देही । त्यांचेनि ते पाहीं दाटुगी जगीं ॥८३०॥ कृपा त्यांचेनि महिमे आली । दया त्यांचेनि जीवें झाली । कठिणत्वाची कांटी काढिली । समूळीं उपटिली निष्ठुरता ॥३१॥ कृपा भूतमात्राच्या ठायीं । सारिखीच सर्व देहीं । येथतेथ हें त्या नाहीं । अवकृपा ठायीं निमाली ॥३२॥ नवल कृपाळुत्वाचें चित्त । जीवाची जीव जीवीं स्यूत । दुःख हरोनि सुख देत । कृपा अद्भुीत यापरी ॥३३॥ जेणें आपणासी होय दुःख । तें परासी न करी निःशेख । जेणें आपणिया होय सुख । तें करी आवश्यक प्राणिमात्रां ॥३४॥ या नांव कृपाळुता । हे पहिलें लक्षण संतां । दुसरें तें अद्रोहता । ऐक आतां सांगेन ॥३५॥ लोकीं हिंडतां अद्रोहता । ठावो न लभेचि सर्वथा । मग शरण आली साधुसंतां । सावकाशता वस्तीसी ॥३६॥ ते दयाळु शरणागता । तिंहीं प्रतिपाळिली अद्रोहता । भूतीं भगवंतू देखतां । द्रोहाची वार्ता निमाली ॥३७॥ व्याघ्रसर्पादि देहांसी । कदा द्वेष नुपजे त्यासी । जरी देऊं आलें उपद्रवासी । तरी द्वेषासी करीना ॥३८॥ देहास आलिया आपदा । तेणें झाडिकरी प्रारब्धा । द्वेष येऊं नेदी कदा । नातळे क्रोधा निजबोधें ॥३९॥ हे जाण पां अद्रोहता । दुसरें लक्षण तत्त्वतां । तितिक्षा ते ऐक आतां । सहनशीलता साधूंची ॥८४०॥ शांति परदेशी झाली होती । जेथें जाये तो दवडी परती । मग अतिदीन येतां काकुळती । निजधामा संतीं आणिली ॥४१॥ संतीं वाढविली अतिप्रीतीं । ते भगवंताची झाली पढियंती । तेणें आपुली निजसंपत्ती । शांतीच्या हातीं दिधली ॥४२॥ शांती सकळ वैभवेंसीं । अखंड असे संतांपांशीं । यालागी सहनशीलता तयांसी । अहर्निशीं अनिवार ॥४३॥ लागतां सकळ भूतांचा झटा । न म्हणे हा भला वोखटा । नाचतू निजशांतीचे चोहटा । संत गोमटा त्या नांव ॥४४॥ ऐशी जे सहनशीलता । ते तितिक्षा जाण तत्त्वतां । हे तिसरी लक्षणता । सत्याची सत्यता अवधारीं ॥४५॥ सत्य अल्पायुषी झालें येथें । मरे उपजे जेथींच्या तेथें । कोठेंही नव्हे वाढतें । तेणें संतांतें ठाकिलें ॥४६॥ सत्यासी संतांसी होतां भेटी । तंव सत्यस्वरूपीं पडली गांठी । सत्य संतत्वे उठी । झालें सृष्टीं चिरायु ॥४७॥ यापरी सत्य संतदृष्टीं । सत्य सारें आलें पुष्टी । बळें वाढलें सृष्टीं । सत्यें भेटी परब्रह्मीं ॥४८॥ संतांसी होआवा उतरायी । सत्य लागलें त्यांचे पायीं । संतचरणावेगळा पाहीं । थारा नाहीं सत्यासी ॥४९॥ ऐसे सत्यास आधारभूत । ज्यांचे पाखोवा सत्य जीत । ज्यांचेनि बळें सत्य समर्थ । ते शुद्ध संत जाणावे ॥८५०॥ ज्यांसी सबाह्य सत्यत्वें तुष्टी । जे सत्यस्वरूपें आले पुष्टी । सत्ये धाली दे ढेकर दृष्टी । ज्यांची वाचा उठी सत्यत्वें ॥५१॥ या नांव जाण सत्याचें सार । हें संतांचें वसते घर । हे मज मान्य संत साचार । मी निरंतर त्यांपाशीं ॥५२॥ जिंहीं असत्याची वाहूनि आण । ज्यांमाजी सत्य सप्रमाण । जे सदा सत्यत्वें संपन्न । हें मुख्य लक्षण साधूंचें ॥५३॥ या नांव सत्यसार । संतलक्षण साचार । हा चौथा गुण सधर । अनवद्य अपार तें ऐका ॥५४॥ निंदा असूयादि दोष समस्त । निजात्मबोधें प्रक्षाळित । अत्यंत पवित्र केलें चित्त । अनिंदित निजबोधें ॥५५॥ गुरुआज्ञातीर्थीं न्हाला । न्हावोनि सर्वांगीं निवाला । त्रिविधतापें सांडवला । पवित्र झाला मद्‌रूपें ॥५६॥ काय सांगूं त्याची पवित्रता । तीर्थें मागती चरणतीर्था । मीही पदरज वांछिता । इतरांची कथा कायसी ॥५७॥ कृष्ण म्हणे उद्धवा । हा अनवद्य गुण पांचवा । ऐक आतां सहावा । सम सर्वां समभावें ॥५८॥ निजरूपें सर्वसमता । समचि देखे सर्वां भूतां । निःशेष निमाली विषमता । जेवीं सैंधवता सागरीं ॥५९॥ नाना अलंकार पदार्था । सोनेंपणें विकत घेतां । ते ते पदार्थ न मोडितां । स्वभावतां सम सोनें ॥८६०॥ तैसे नाना आकार नाना नाम । अवघें जग दिसे विषम । साधूचि चिद्‌रूपें सर्व सम । न देखे विषम निजबोधे ॥६१॥ ऐसिया समसाम्यावस्थेसी । दैवें आलिया सुखदुःखांसी । तेहीं मुकली द्वंद्वभावासी । सहजें समरसीं निजसाम्यें ॥६२॥ सव्यें मीनल्या महानदीसी । अपसव्यें आल्या गांवरसासी । गंगा दोहींतेंही समरसी । गुणदोषांसीं उडवूनी ॥६३॥ तेथ पवित्रअपवित्रता । बोलूंचि न ये सर्वथा । गोडकडूपणांची वार्ता । निजांगें समता करी गंगा ॥६४॥ तैसें सुखदुःखांचें भान । साधूंसी समत्वें समान । सदा निजबोधें संपन्न । हे अगाध लक्षण संतांचें ॥६५॥ नटिया एकचि एकला । गायव्याघ्रांचें सोंग अवगला । भीतरील खेळ्या जैं वोळखिला । तैं फिटला भवभ्रमू ॥६६॥ तैसी भयाभयवार्ता । द्वैतभावें उठी सर्वथा । साधु उभयसाम्यें पुरता । भयनिर्भयता तो नेणे ॥६७॥ द्वंद्वसाम्यें परिपूर्ण । साधूचा हा सहावा गुण । ऐक सातवें लक्षण । परोपकारीपण तयाचें ॥६८॥ पत्र पुष्प छाया फळ । त्वचा काष्ठ समूळ । वृक्ष सर्वांगें सफळ । सर्वांसी केवळ उपकारी ॥६९॥ जो वृक्षा प्रतिपाळी । कां जो घावो घाली मूळीं । दोन्हीतें वृक्ष पुष्पीं फळीं । समानमेळीं संतुष्ट ॥८७०॥ मोडूनि फळें आलिया वृक्षें । वृक्षु एकही स्वयें न चाखे । तेवीं कर्मफळा जो न टेकें । तो यथासुखें परब्रह्म ॥७१॥ तैसा कायावाचामनें प्राणें । साधु वाढला उपकाराकारणें । आपुलें परावें म्हणों नेणे । उपकारू करणें सर्वांसी ॥७२॥ हो कां चंद्र उगवोनि अंबरीं । जेवीं जगाचें आंधारें निवारी । विश्वाचा ताप दूर करी । निववी निजकरीं सर्वांतें ॥७३॥ तेथ चंद्रामृत चकोरीं सेवावें । येरांसी चंद्र न म्हणे न द्यावें । जो जो भजे जेणें भावें । तो तो पावे तें सुख ॥७४॥ तैसेंचि जाण साधूपासी । जो जो श्रद्धा करी जैसी । त्या त्या देतसे सुखासी । होत जगासी उपकारी ॥७५॥ काउळे चंद्रासी हेळसिती । चकोर चंद्रामृत सेविती । तेवीं दुष्ट साधूतें धिक्कारिती । भावार्थी पावती निजलाभू ॥७६॥ सातव्या लक्षणाचा उभारा । सांगितलें परोपकारा । पुढील श्लोकीं लक्षणें अकरा । साधुनिर्धारा सांगत ॥७७॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक ३० वा

कामैरहतधीर्दान्तो मृदुः शुचिरकिञ्चनः । अनीहो मितभुक् शान्तः स्थिरो मच्छरणो मुनिः ॥३०॥

उर्वशी आलिया सेजेसी । कामक्षोभ नुपजे ज्यासी । स्वानंद भोगितां अहर्निशीं । विषयकामासी विसरला ॥७८॥ रंकू पालखिये बैसला । तो पूर्वील वाहना विसरला । तेवीं हा निजानंदें तृप्त झाला । काम विसरला तुच्छत्वें ॥७९॥ कांहीं अप्राप्त पावावया कामावें । साधूसी अप्राप्तता न संभवे । प्राप्तपदीं यथागौरवें । निजानुभवें विराजतू ॥८८०॥ खद्योता सूर्य भेटों जातां । खद्योता न देखे सविता । सूर्यासी न भेटवे खद्योता । तेवीं अप्राप्तता साधूसी ॥८१॥ एवं उभय परी पाहतां । कामू निमाला सर्वथा । हें आठवें लक्षण तत्त्वतां । अकामता साधूची ॥८२॥ सावधानें अंतर नेमितां । तेचि बाह्येंद्रियां नियामकता । जेवीं कां लेंकीसी शिकवण देतां । सून सर्वथा चळीं कांपे ॥८३॥ मुख्य धूर रणीं लागल्या हाता । येर कटक जिंतिलें न झुंझतां । कां मूळ छेदिलें असतां । शाखा समस्ता छेदिल्या ॥८४॥ एवं अंतरवृत्तीचा जो नेम । तोचि बाह्येंद्रियां उपरम । ऐसेनिही जें निपजे कर्म । तें निर्भ्रम अहेतुक ॥८५॥ अंतर जडलें आत्मस्थितीं । बाह्य रंगलें मद्भ॥क्तीं । तेथें जीं जीं कर्मे निपजती । तीं तीं होती ब्रह्मरूप ॥८६॥ बाह्येंद्रियें करितां नेम । अंतरीचें कर्मीं प्रकटे ब्रह्म । हा बाह्येंद्रियांचा नेम । आत्माराम जाणती ॥८७॥ ऐसी बाह्येंद्रियनियामकता । हे जाणावी साधूची दांतता । हा नववा गुण तत्त्वतां । ऐक आतां दशमातें ॥८८॥ आकाश सर्वांसीही लागे । परी कठिण नव्हे कोणेही भागें । तेवीं साधु जाण सर्वांगें । मृदु लागे सर्वांसी ॥८९॥ पिंजल्या कापुसाचा गोळा । फोडूं नेणे कोणाच्या कपाळा । तैसाचि साधूचा जिव्हाळा । अतिकोंवळा सर्वांसी ॥८९०॥ पाहें पां जैसें गंगाजळ । गायीव्याघ्रांसी करी शीतळ । तैसाचि साधुही केवळ । मृदु मंजुळ सर्वांसी ॥९१॥ साधूंची अतिमृदुता । या नाव जाण सर्वथा । हे दशमलक्षणयोग्यता । ऐक आता अकरावे ॥९२॥ साधूंची जे शुचिष्मंतता । ते भगवद्भ जनेंचि तत्त्वतां । व्रततपदानादितीर्था । शुचिष्मंतता त्यांचेनी ॥९३॥ परदारा आणि परधन । सर्वथा नातळे ज्याचें मन । गंगादि तीर्थे त्यांचे जाण । चरणस्पर्शेन वांछिती ॥९४॥ स्वदारास्वधन सलोभता । अवश्य जाणें अधःपाता । द्रव्यदारानिरपेक्षता । शुचिष्मंतता साधूची ॥९५॥ ऐशी असोनि शुचिष्मंतता । तो निंदीना व्रततपादितीर्था । ते ते विधीतें आचरितां । सदाचारता अतिश्रोत्री ॥९६॥ पडलिया मगरमिठी । ते न सोडी प्राणसंकटी । सांपडे तें सगळेंचि घोटी । तैशी पडली मिठी जीवब्रह्मा ॥९७॥ हें पुढेंसूनि परब्रह्म । आश्रमधर्मादि स्वकर्म । आचरोनि दावी उत्तमोत्तम । कर्मी ब्रह्मप्रतीती ॥९८॥ कर्म करितो लोक म्हणती । तो वर्तताहे ब्रह्मस्थितीं । हें ज्याचें तो जाणे निश्चितीं । लोकां प्रतीती कळेना ॥९९॥ कुलाल भांडें करूनि उतरी । चक्र भोंवे पूर्विला भंवरी । तैसा साधू पूर्वसंस्कारी । स्वकर्मे करी वृत्तिशून्य ॥९००॥ हें साधुलक्षण अत्यंत थोर । ऐकतां सुगम करितां दुर्धर । हे अकरावें अतिपवित्र । ऐक विचित्र तें बारावें ॥१॥ साधूची अपरिग्रहता । परिग्रहो नातळे चित्ता । देहगेहें निःसंगता । अकिंचनता त्यासी नांव ॥२॥ स्फटिकु काजळीं दिसे काळा । आरक्तीं आरक्ती कीळा । नीळवणीं भासे । निळा । तरी तो वेगळा शुद्धत्वें ॥३॥ स्फटिक जपाकुसुमीं ठेविला । पाहतां दिसे तांबडा झाला । परी तो अलिप्तपणें संचला । नाहीं माखला तेणें रंगें ॥४॥ तैसा साधु परिग्रहामाजी वसे । परिग्रही झालाही दिसे । परी जागृतिस्वप्नसुषुप्तिवशे । परिग्रहो न स्पर्शे निजबोधें ॥५॥ परीस सर्व धातूंसी खेंव देतां । मिळणीं सोनें करी तत्त्वतां । तो सुवर्णावांचूनि सर्वथा । आणिका पदार्था नातळे ॥६॥ तैसा साधू म्हणे जें जें माझें । तें तें त्यासी नाठवे दुजें । ऐक्यभावाचीं नाचवी भोजें । अधोक्षजें अंकितु ॥७॥ चिन्मात्री जडलें मन । विश्व जाहलें चैतन्यघन । बुडालें परिग्रहाचें भान । अकिंचनपण या नांव ॥८॥ सकळ सांडूनि वना गेला । वनीं वनिता चिंतू लागला । तो त्यागचि बाधकत्वा आला । उलथोन पडिला परिग्रहीं ॥९॥ उंडणी भिंती चढों लाहे । चढते कष्ट व्यर्थ पाहे । ते पूर्विल्यापरीस तळीं जाये । उलंडूनि ठाये अतिदुःखी ॥९१०॥ तैशी मुंगी नव्हे पाहें । उंडणी घेऊनि वृक्षावरी जाये । सत्संगती मूर्ख उद्धरों लाहे । परी ते उपाये न करिती ॥११॥ मुंगी लहान उंडणी थोर । ते तिचा करूं शके उद्धार । तैसे अकिंचन जे नर । ते करिती उद्धार सकळांचा ॥१२॥ असो मूर्खांची जे त्यागिती गती । ते अत्यंतबाधें बाधका होती । जंव धरिली नाहीं सत्संगती । तंव त्यागस्थिती कळेना ॥१३॥ प्रपंच सांडूनी वना गेला । तो देहप्रपंचें दृढ अडकला । देही देहो जेणें मिथ्या केला । तो सत्य झाला अकिंचन ॥१४॥ मूर्खासी त्याग तो झाला बाधू । परिग्रहीं असोनि मुक्त साधू । सबाह्य त्यागें अतिशुद्धू । शुकनारदू तिहीं लोकीं ॥१५॥ ते दोघेही लागती जनकाच्या पायीं । तो राज्य करितांही विदेही । त्यासी मीही मानीतसें पाहीं । अभिनव नवाई साधूची ॥१६॥ या नांव मुख्य अकिंचनता । तुज म्यां सांगीतली तत्त्वतां । हे बारावी लक्षणता । ऐक आतां अनीहा ॥१७॥ अनीहा झाली बापुडी । जेथ जाय तो दूर दवडी । कोणी राहों नेदी अर्धघडी । अति चरफडी निराश्रयें ॥१८॥ अनीहा हिंडता लोकीं तिहीं । तिळभरी ठावो बसावया नाहीं । ईहा वैरिणी लागली पाहीं । ठायींच्या ठायीं दंडवी ॥१९॥ कोणी येवों नेदी दाराकडे । अतिदीन जाली बापुडें । धाय मोकलोनि रडे । गार्हा।णें संतांपुढें देवों आली ॥९२०॥ ते कृपाळू दयामेळें । निजकरें पुसोनि डोळे । प्रतिपाळिली स्वहितकाळें । संतबळें वाढली ॥२१॥ त्यापूर्वील वैर स्मरोनियां । ईहा वैरिणी साधावया । संतांसी पुसोनि उपाया । तिच्या अपाया प्रवर्तली ॥२२॥ ईहेसी नाना चेष्टीं चेष्टवितां । अहं आणि जाण ममता । कामें अंगीं घातली तत्त्वतां । कामकांता ते झाली ॥२३॥ ईहा कामफळें वाढली थोर । व्यापूनि राहिली घरोघर । तिसीं साधावया वैर । अनीहा सत्वर चालिली ॥२४॥ असंगशस्त्र मागोनि संतां । ईहेच्या करावया घाता । आधीं मारूं धांवे अहंममता । दोघें धाकता निमालीं ॥२५॥ अनीहा पाठीं लागल्या जाण । अंहममतेसी म्हातारपण । थरथरां कांपोनि प्राण । घायेंवीण सांडिला ॥२६॥ अनीहा देखोनि दिठीं । काम पळे बारा वाटीं । संकल्पाचे शेवटिले गोटीं । उठाउठी पाडिला ॥२७॥ कामू पडतां रणांगणीं । क्रोधादि शूर पडिले रणीं । ईहेचा कैवारी नुरेच कोणी । एकेक शोधुनी मारिले ॥२८॥ एवं अनीहेसमोर । राही ऐसा नाहीं वीर । मारूनि अवघ्यांचा केला चूर । क्रिया करणार कोणी नाहीं ॥२९॥ काम निमाल्या सर्वथा । ईहा रांडवली वस्तुतां । मुख न दावीच संतां । अधोगमनता पळाली ॥९३०॥ यालागीं ईहेसवें जो लागला । तो जाणावा अधोगती गेला । अनीहेचा जो अंकिता झाला । तो आवडला गोविंदा ॥३१॥ म्हणसी अनीहा ते कोण । काय ते ईहेचें लक्षण । ऐक सांगेन संपूर्ण । जेणें बाणे खूण जिव्हारीं ॥३२॥ काम्यकर्मादि क्रियाजाळ । तेचि ईहा जाणावी अतिचपळ । अंतरीं जे सुनिश्चळ । तेचि केवळ अनीहा ॥३३॥ अंतरीं कामाची वार्ता । नुपजे कर्माची कर्मावस्था । अणुभरी न रिघे उद्वेगता । अनीहा तत्त्वतां ते जाण ॥३४॥ ऐसी अनीहा असे ज्यासी । देवो आज्ञाधारकू त्यापाशीं । ते अनीहा संतांची दासी । अहर्निशीं जीवेंभावें ॥३५॥ हे अनीहा अतिगौरवें । साधुलक्षण तेरावें । मितभोजन तें चौदावें । लक्षण वैभवें अवधारीं ॥३६॥ न कोंडे रसनेचिया चाडा । न पडे क्षुधेच्या पांगडा । आवडीनावडीचा उपाडा । करूनि निधडा भोजनीं ॥३७॥ प्राणु आकांक्षी अन्नातें । जठराग्नि भक्षी त्यातें । उभयसाक्षी मी येथें । जाणोनि निरुते रस सेवी ॥३८॥ जें जें आलें भोजनासी । दृष्टीनें त्याचे दोष निरसी । अतिपवित्र करूनि त्यासी । निजसमरसीं सेवितू ॥३९॥ न देखे भोग्य पदार्था । नाठवे मी एक भोक्ता । ग्रासीं समरसीं अच्युता । भोगूनि अभोक्ता मितभोजी ॥९४०॥ अग्नि आधीं आपणयाऐसें करी । मग त्या आहारातें अंगीकारी । साधु आधीं द्वैतातें निवारी । मग स्वीकारी आहारातें ॥४१॥ याचि नांव मितभोजन । साधूचे आहाराचें लक्षण । युक्तीवीण अल्प भोजन । तें पथ्य जाण रोग्यांचे ॥४२॥ ग्रासोग्रासीं ब्रह्मार्पण । त्या नांव परिमित भोजन । हें चौदावें लक्षण । साधूचें जाण उद्धवा ॥४३॥ समळजळसंभारी । सरितामेळू मिळे सागरीं । तो डहुळेना तिळभरी । निर्विकारी निर्मळू ॥४४॥ तैशा आलिया नाना ऊर्मी । ज्यांसी गजबजु नाहीं मनोधर्मी । शांति संतांचि पराक्रमी । उपक्रमी निजशक्ती ॥४५॥ जेवीं कां नागवेलीची वेली । आधारावीण न वचे वेंगली । तैसी संतबळें शांती वाढली । मंडपा चढली चिन्मात्र ॥४६॥ झांकळोनि दश दिशांसी । आभाळ दाटल्या आकाशीं । गगन अविकारी त्या दोषासी । आभाळासी नातळे ॥४७॥ शीत उष्ण पर्जन्यधारा । अंगीं न लगती अंबरा । तेवीं साधूचा उभारा । द्वंद्वसंभारा निर्द्वंद्व ॥४८॥ तैशा उंच नीच नाना अवस्था । निबिड दाटल्या मोहममता । क्षोभु नुपजे ज्याच्या चित्ता । त्या नांव तत्त्वतां निजशांती ॥४९॥ संतांचेनि शांति गहन । शांतीचेनि संत पावन । हें अनन्य निजलक्षण । पंधरावा गुण संतांचा ॥९५०॥ जैं मीपणें नव्हतें जन्मनाम । तैंच पूर्वजांचें निजधाम । आपुली मिरासी जे उत्तम । तेथ मनोधर्म स्थिरू ज्याचा ॥५१॥ मज जन्मचि नाहीं झालें । मरण म्यां नाहीं देखिलें । ऐसें मन मुळीं स्थिरावलें । स्थिरता बोलिलें या नांव ॥५२॥ चहूं आश्रमांहूनि उत्तम । आपुला जो निजाश्रम । तेथें स्थिरावोनि मनोधर्म । वर्णाश्रम चालवी ॥५३॥ चहूं वर्णांमाजीं पवित्रता । जेणें ब्राह्मणांची ब्राह्मणता । तेथें स्थिराविलें जेणें चित्ता । जाण स्थिरता ती नांव ॥५४॥ तिहीं लोकीं स्थिरता । मरों टेंकली सर्वथा । कोणी नाहीं प्रतिपाळिता । हातीं धरिता न देखे ॥५५॥ दारीं राहों नेदी कोणी । कोण देईल पथ्यपाणी । अवघी ठाकिली निरंजनीं । ते सज्जनीं प्रतिपाळिली ॥५६॥ स्थिरता वाढली संतबळें । जिणोंनि वर्णाश्रमादि टवाळें । भेदोनि अकारादिवर्णपटळें । एके वेळे वाढली ॥५७॥ स्वस्वरूपीं सायुज्यता । पावोनि स्थिरावली स्थिरता । तेथ वाट मोकळी संतां । स्वभावतां त्यां केली ॥५८॥ तेथ स्वस्वरूपें स्वकर्म । स्वस्वरूपें वर्णाश्रम । स्वस्वरूपें स्वधर्म । स्थिरतासंभ्रम या नांव ॥५९॥ ऐसी स्वधर्मकर्मीं अवस्था । ती नांव उत्तम स्थिरता । हे सोळावी लक्षणता । मच्छरणता ते ऐक ॥९६०॥ सरिता सागरा शरण आली । ते समरसोनि सिंधू झाली । तैसी शरण जे वृत्ति मज आली । ते पावली दशा माझी ॥६१॥ लवण जीवना आलें शरण । तें तत्काळ जाहलें जीवन । तैसा अनन्य मज जो शरण । तो मीचि जाण होऊनि ठाके ॥६२॥ मज रिघोनियां शरण । जो वांछी महिमा सन्मान । तो गुळांतील पाषाण । केवळ जाण गुळदगडू ॥६३॥ जो कां गुळें माखिला दगडू । तो पाहतां दिसे वरिवरी गोडू । शेखीं परिपाकीं निवाडू । अतिजडू कठिणत्वें ॥६४॥ तैसें वरिवरी दावी माझें भजन । हृदयीं विषयअवभिलाषण । तो नव्हे माझा अनन्यशरण । अतिदूषण लोभाचें ॥६५॥ सर्वांगीं सुंदर सुरेख । जिच्या नाकावरी पांढरें ठीक । तिसी वरीना साधु लोक । तैसा विषयलोभु देख मद्भ जनीं ॥६६॥ रांडवा केलें काजळकुंकूं । देखोनि जग लागे थूंकूं । तैसा विषयांचा अभिलाखू । जेवीं वोकिला वोकू अतिनिंद्य ॥६७॥ त्रैलोक्यसाम्राज्यवैभव जाण । जो थुंकोनि रिघाला मज शरण । तो समरसें मीचि जाण । मानापमान त्या कैंचा ॥६८॥ या नांव मच्छरण । हें सतरावें लक्षण । उद्धवा जाण संपूर्ण । मननगुण तो ऐक ॥६९॥ श्रुतिगुरुवाक्यनिरूपण । ऐकतां अद्वैतश्रवण । युक्तिप्रयुक्तीं पर्यालोचन । मनन गुण त्या नांव ॥९७०॥ अग्निकापुरां भेटी होतां । तो अग्नीचि होय वस्तुतां । तेवीं माझे स्वरूपीं मन ठेवितां । मन चित्स्वरूपता पावलें ॥७१॥ मन चिदंशें असे जाण । तें चिन्मात्र जाहलें करितां मनन । जेवीं जीवनीं जन्मलें लवण । तें होय जीवन निजमिळणीं ॥७२॥ असो मननाचेनि लवलाहें । मन जेथवरी जावों पाहे । तेथवरी तया मीचि आहें । न वचतां राहें तेथही मी ॥७३॥ दीप जेउता जाउं बैसे । तेउता प्रकाशचि तया असे । कोठेंही न वचोनि ठायीं वसे । तेथेंही वसे प्रकाशू ॥७४॥ तैसें माझें करितां मनन । मद्‌रूपचि जाहलें मन । मग करितां गमनागमन । मद्‌रूपता जाण मोडेना ॥७५॥ एवं माझें स्वरूप जें केवळ । तेथें मद्‌रूपें मन निश्चळ । ध्रुवाचे परी अचंचळ । मननशीळ त्या नांव ॥७६॥ मुनि या पदाचें व्याख्यान । मननशीलता जाण । हें अठारावें लक्षण । तें हें निरूपण सांगितलें ॥७७॥ अत्यंत गोड निरूपण । पुढिले श्लोकीं दशलक्षण । तें ऐकावया उद्धव सावधान । सर्वांगीं कान होऊनि ठेला ॥७८॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक ३१ वा

अप्रमत्तो गभीरात्मा धृतिमाञ्जितषड्गु३णः । अमानी मानदः कल्यो मैत्रः कारुणिकः कविः ॥३१॥

जंववरी वृत्तिशून्य नव्हे मन । तंववरी विश्वासे ना विचक्षण । वृत्तिरूपें सिंतरील जाण । यालागीं सावधान निजबोधें ॥७९॥ हां हो दुर्वासाऐसा सज्ञान । त्यासी क्षणक्षणा क्षोभवी मन । न विचारितां गुणागुण । शाप दारुण देवों धांवे ॥९८०॥ दुर्गंधा जन्मली मत्स्याचे पोटीं । पराशर नाडला तीसाठीं । नारद कौतुक पाहतां दिठी । केला गंगातटीं नारदी ॥८१॥ आपुली कन्या देखोनि गोमटी । मनक्षोभें भोगावया उठी । ब्रह्म धांवे सरस्वतीपाठीं । जो कां सृष्टिपितामहो ॥८२॥ या मनाऐसें नाडक । जगामाजीं नाहीं आणिक । छळछद्में नाडी ज्ञाते लोक । साधु घातक मनाचे ॥८३॥ म्हणाल मनेंवीण भोग घडे । तरी वृत्तीसी क्षोभु कां पां चढे । हे बोल बोलती ते सज्ञान वेडे । साधूसी नावडे हे गोष्टी ॥८४॥ अधिष्ठूनि सत्त्वगुण । सूक्ष्मरूपें वृत्ति जाण । ते क्षोभवूनियां मन । मी मुक्त म्हणोन विषयी करी ॥८५॥ मुक्ताभिमानें विषयासक्ती । हेचि मग क्षोभाची प्राप्ती । वृत्ति असोनियां मुक्ती । साधु न मानिती सर्वथा ॥८६॥ अतिनाटकी नाटक मन । मुक्तत्वें धरी अभिमान । त्याचें करावया निर्दळण । साधु सावधान निजबोधें ॥८७॥ मुखीं धरिल्या कृष्णसर्पासी । ढिलें करितां तो तत्काळ ग्रासी । मरे तंववरी आंवळावें त्यासी । तेवीं मनासी निर्दाळिती ॥८८॥ मन निर्दाळावे सावधानता । बोलिली ते हे साधुसंता । हा एकुणिसावा गुण सर्वथा । ऐक आतां विसावा ॥८९॥ वर्षाकाळीं जळबळें सरिता । आल्या समुद्र नुचंबळे श्लाघ्यता । उष्णकाळीं त्या न येतां । क्षोभोनि सर्वथा आटेना ॥९९०॥ तैसें जाहलिया समृद्धिधन । साधूचें उल्हासेना मन । सकळ जाऊनि जाल्या निर्धन । दीनवदन हों नेणें ॥९१॥ दिवसराती येतांजातां । प्रकाशें पालटेना सविता । तेवीं आल्यागेल्या नाना अवस्था । गंभीरता अक्षोभ्य ॥९२॥ कडकडीत विजेचे कल्लोळ । तेणें गगनासी नव्हे खळबळ । तैसा नाना ऊर्मींमाजीं निश्चळ । गांभीर्य केवळ त्या नांव ॥९३॥ हे संताची गंभीरता । विसांवा जीवशिवांसी तत्त्वतां । हे विसावी संताची अवस्था । धृतीची व्यवस्था अवधारीं ॥९४॥ मनबुद्ध्यासदि इंद्रियें प्राण । निजधैर्यें धरोनि आपण । नित्य केलिया आत्मप्रवण । परतोनि जाण येवों नेदी ॥९५॥ स्वयंवरीं जिणोनि अरिरायासी । बळें आणिलें नोवरीसी । तो जाऊं नेदी आणिकापासी । तेवीं वृत्तीसी निजधैर्य ॥९६॥ वागुरें बांधिल्या मृगासी । पारधी जाऊं नेदी त्या वनासी । तेवीं धैर्यें आकळूनि मनासी । देहापाशीं येऊं नेदी ॥९७॥ देहासी नाना भोगसमृद्धी । वावूनियां गजस्कंधीं । ऐसें सुख होतां त्रिशुद्धी । मनासी देहबुद्धी धरूं नेदी ॥९८॥ प्रळयकाळाच्या कडकडाटीं । महाभूतां होतां आटाटी । तरी मनासी देहाची भेटी । धैर्यें जगजेठी होंचि नेदी ॥९९॥ तेथ काळाचेनि हटतटें । वृत्ति परब्रह्माचिये वाटे । लावूनियां नेटेंपाटें । चिन्मात्रपेठे विकिली ॥१०००॥ तेथ स्वानंदाचा ग्राहकु । तत्काळ भेटला नेटकु । त्यासी जीवेंसहित विवेकु । घालूनि आंखू संवसाटी केली ॥१॥ या नांव धृतीचें लक्षण । हा एकविसावा साधूचा गुण । आतां जिंतले जे षड्गुण । तेंही लक्षण अवधारीं ॥२॥ स्वानंदें तृप्त जाला । यालागीं क्षुधेसी मुकला । जगाचे जीवनीं निवाला । तृषा विसरला निःशेष ॥३॥ भोगितां निजात्मसुख । विसरला शोकदुःख । चिन्मात्रज्ञानें निष्टंक । त्यासंमुख मोहो न ये ॥४॥ तिहीं अवस्थां बाहिरा । वसिन्नला निजबोधवोंवरा । तेथें जरा जाली अतिजर्जरा । कांपत थरथरां पळाली ॥५॥ मिथ्या जालें कार्यकारण । देहाचें देहपणें नेदेखे भान । तंव मरणासीचि आलें मरण । काळाचें प्राशन तेणें केलें ॥६॥ यापरी गा हे षड्गुण । अनायासें जिंतोन । सुखें वर्तती साधुजन । हें लक्षण बाविसावें ॥७॥ आपुला स्वामी देखे सर्वां भूतीं । तेथें मान इच्छावा कवणाप्रती । मानाभिमान सांडिले निश्चितीं । अतिनम्र वृत्तीं वर्तणें ॥८॥ आधीं देहीं धरावा अभिमान । मग इच्छावा अतिसन्मान । तंव देहाचें खुंटलें भान । मानाभिमान बुडाले ॥९॥ या नांव गा अमानिता । हे तेविसावी लक्षंणता । साधु सन्मानाचा दाता । तेही कथा अवधारीं ॥१०१०॥ ब्रह्मादि मशकवरी । सर्वांतें वंदी शिरीं । एकनिष्ठता चराचरीं । बुद्धी दुसरी जाणेना ॥११॥ सर्व भूतीं स्वामी देखे । लोटांगणें घाली हरिखें । सुर नर खर हे नोळखे । अतिसंतोखें वंदीत ॥१२॥ नाना अलंकार घडिले गुणें । सोनें सोनेपणा नव्हेच उणें । तेवीं नामरूपांचे विंदाणें । पालटु मनें घेऊं नेणे ॥१३॥ साकरेची निंबोळी केली । परी ते कडूपणा नाहीं आली । तेवीं सूकरादि योनी जरी जाली । तरी नाहीं भंगली चित्सत्ता ॥१४॥ सागरीं नाना परींचे विक्राळ । जरी उठिले अनंत कल्लोळ । ते जेवीं गा केवळ जळ । तेवीं वस्तु सकळ भूतमात्रीं ॥१५॥ यापरी सकळ भूतां । साधु सन्मानातें देता । हे चोविसावी लक्षणता । परबोधकता ते ऐक ॥१६॥ जैसा भावो जैशी श्रद्धा । तैसतैशा करूं जाणे बोधा । ज्ञान पावोनि नव्हे मेधा । स्वरूपश्रद्धा प्रबोधी ॥१७॥ एक ज्ञान पावोनि जाहला पिसा । पडिला अव्यवस्थ ठसा । नोळखेचि सच्छिष्याची दशा । योग्य उपदेशा तो नव्हे ॥१८॥ एक ज्ञानआश्चर्यें कोंदला । विस्मयें तटस्थ होऊनि ठेला । काष्ठलोष्ठांचेपरी पडला । नाहीं उरला उपदेश ॥१९॥ एक ज्ञान पावोनि अतिकृपण । जीव गेलिया न बोले जाण । भेणेंभेणें धरोनि मौन । न बोले वचन सर्वथा ॥१०२०॥ ज्यासी धनकोडी जोडी जाहली । ते पुरूनि वरी दगड घाली । दान न देतां वृथा गेली । संपत्ति केली भुविसवती ॥२१॥ तैसें कष्टीं जोडूनि निजज्ञान । सत्पात्रीं न करीच दान । हें ज्ञात्याचें कृपणलक्षण । वंचकपण स्वभावें ॥२२॥ एक ज्ञान पावोनि सांगों जाये । उपदेशीं शिष्या बोधू नोहे । तें ज्ञान अबीज जाहलें पाहें । अंकुरां न लाहे सत्क्षेत्रीं ॥२३॥ सधन शिष्य करावया जाण । स्वयें प्रयत्न करी पूर्ण । आमुची दीक्षा अनुभव गहन । यापरी ज्ञान विकरां घाली ॥२४॥ जैसेनि प्रलोभे त्याचें मन । तैसें निरूपी निरूपण । अर्थस्वार्थें उपदेश पूर्ण । धनलोभें ज्ञान निर्वीर्य होये ॥२५॥ पेंवीं रिघालिया पाणी । त्या धान्याची नव्हे पेरणी । तेवीं धनलोभ रिघालिया ज्ञानीं । उपदेशें कोणी सुखी नव्हे ॥२६॥ शिष्य बोधेंवीण झुरे अंतरीं । गुरु गुरुपणें गुरगुरी । ते बोधकता नव्हे खरी । घरच्या घरीं चुकामुकी ॥२७॥ शब्दज्ञानें पारंगत । जो ब्रह्मानंदें सदा डुल्लत । शिष्यप्रबोधनीं समर्थ । तो मूर्तिमंत स्वरूप माझें ॥२८॥ हो कां मी जैसा अवतारधारी । तैसाचि तोही अवतारी । चिद्रत्ना च्या अलंकारी । अलंकारी कुसरीं सच्छिष्यां ॥२९॥ तो मी या शब्दकुसरीं । नांवाचीं अंतरें बाहेरीं । आंतुवटें निजनिर्धारीं । एके घरीं नांदत ॥१०३०॥ एकचि बहुतांतें उपदेशी । एकाची प्राप्ती सुटंक कैसी । एकें अज्ञानें जैसी तेसी । हा बोलू कोणासी म्हणाल ॥३१॥ कृषीवल पेरणी करी । भूमिपाडें पिकती घुमरी । अंकुरेना क्षितितळीं उखरीं । तें बीज निर्धारीं अतिशुद्ध ॥३२॥ भूमिचि सखर-निखर । बीज पावन गा साचार । भाविकीं उपदेशा विस्तर । विकल्पी नर सुनाट ॥३३॥ जो जैसा देखे अर्थ । तोचि बोधूनि करी परमार्थ । ऐसा परबोधनीं समर्थ । गुण विख्यात पंचविसावा ॥३४॥ साधुची मैत्री चोखट । वोळखी सर्वांसी जुनाट । सर्वांचा सखा श्रेष्ठ । सर्वांसकट सारिखा ॥३५॥ सुहृद सर्वांचा सोयरा । सर्वांचा जिवलगु खरा । होऊनि सर्वांहीबाहिरा । मित्राचारा चालवी ॥३६॥ सांगतां अपुली गुह्य गोष्टी । अळोंचावया वेगळा नुठी । आप्तभावें देखे सृष्टी । अवंचक पोटीं सर्वांसी ॥३७॥ क्षीरनीरांची मैत्री जैसी । भेद नाहीं मिळणीपाशीं । साधू सर्व जीव समरसी । अभेदभावेंसीं मित्रत्वें ॥३८॥ परम मैत्रीचा भावो देख । दुःख हिरोनि द्यावें सुख । साधू जीवांचें निरसोनि दुःख । परम सुख देतसे ॥३९॥ नवल मैत्रींचें महिमान । सखा सर्वांचा पुरातन । सर्वांसी नीच नवें सौजन्य । अवंचकपण सर्वदा ॥१०४०॥ बंधूहूनि मित्र अधिकु । पुत्राहूनि विश्वासिकु । तो मित्र जैं जाहला वंचकु । तैं केवळ ठकु तो जाणावां ॥४१॥ मनें धनें कर्तव्यता । ज्याची अनन्य अवंचकता । त्या नांव परम मित्रता । हे खूण तत्त्वतां जाणावी ॥४२॥ समूळ मैत्रीचें निरूपण । विशद सांगितलें जाण । हें सव्विसावें साधुलक्षण । कारुण्यपण तें ऐका ॥४३॥ प्रत्युपकार न वांछितां । मी कारुणिक हे नाहीं अहंता । ऐसेनि दीनदुःख निवारितां । कारुण्य सर्वथा त्या नांव ॥४४॥ रसपूजा धरोनि पोटीं । वैद्य वोखदांच्या सोडी गांठी । कां संभावना सूनि दिठी । सांगे गोठी पुराणिक ॥४५॥ ऐसी वर्तणूक सर्वथा । ते लागली विषयस्वार्था । साधूची नव्हे तैसी कथा । नैराश्यता दयाळू ॥४६॥ दयार्णवें द्रवली दृष्टी । तन मन धन वेंचूनि गांठी । अनाथावरी करुणा मोठी । उद्धरी संकटीं दीनातें ॥४७॥ जैसा कळवळा निजस्वार्था । त्याहून अधिक अनाथभूतां । तिये नांव परम कारुणिकता । जाण तत्त्वतां उद्धवा ॥४८॥ हें सत्ताविसावें लक्षण । साधूचें जाण संपूर्ण । कविपदाचें व्याख्यान । सावधान अवधारीं ॥४९॥ वेदशास्त्रांचा मथितार्थ । जाला करतळामळकवत । तैसाच ब्रह्मानंदें डुल्लत । कवि निश्चित या नांव ॥१०५०॥ उपनिषदांचा मथितार्थ । ज्याच्या मुखाची वास पाहत । परोक्षापरोक्ष ज्याचेनि सत्य । कवि विख्यात त्या नांव ॥५१॥ कवि या पदाचे व्याख्यानें । झालीं अठ्ठावीस लक्षणें । उरलीं दोनी अतिगहनें । तें दों श्लोकीं श्रीकृष्णें आदरिलें सांगों ॥५२॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक ३२ वा

आज्ञायैवं गुणान् दोषान् मयादिष्टानपि स्वकान् । धर्मान् सन्त्यज्य यः सर्वान् मां भजेत स तु सत्तमः ॥३२॥

प्रपंचनगरासभोंवतीं । कर्मनदीची महाख्याती । तिचेनि जळें जीव वर्तती । उत्पत्तिस्थिति अरतीरीं ॥५३॥ ते नदीचेनि जीवनमेळें । कर्मासी येती कर्मफळें । स्वर्गनरकादि सोहळे । तेणें जळबळें भोगिती ॥५४॥ प्रपंचनगरींहूनि निघतां । वेगें परमार्थासी येतां । जो तो कर्मनदीआंतौता । बुडे सर्वथा निर्बुजला ॥५५॥ एक तरलों ऐसें ज्ञाते म्हणती । तेही कर्मीं कर्मगुचकिया खाती । स्वयें बुडोनि आणिकां बुडविती । तरलों म्हणती तोंडाळ ॥५६॥ ऐसे बुडाले नेणों किती । बुडतां शिकवण तेचि देती । कर्मचि उपावो तरणोपायप्राप्ती । म्हणोनि बुडविती सर्वांतें ॥५७॥ न कर्मणा हें वेदवचन । कर्मे नव्हे ब्रह्मज्ञान । तें न मानिती कर्मठ जन । त्यांसी कर्माभिमान कर्माचा ॥५८॥ कर्म देहाचे माथां पूर्ण । तो न सांडितां देहाभिमान । कर्माचा त्याग नव्हे जाण । कर्मबंधन देहबुद्धी ॥५९॥ एक अरतीरीं असती नष्ट । तरलों म्हणती अकर्मनिष्ठ । स्वकर्मत्यागी कर्मभ्रष्ट । जाण पापिष्ठ पाषांडी ॥१०६०॥ ये कर्मनदीतें तरला । ऐसा न देखों दादुला । बुडाल्या धुराचि मुदला । पाडु केतुला इतरांचा ॥६१॥ ये कर्मनदीची उत्पत्ती । मजचिपासोनि निश्चितीं । तेही सांगेन तुजप्रती । यथानिगुती निजबोधें ॥६२॥ आज्ञायैवं हें मूळींचें मूळ । श्लोकींचें प्रथम पद केवळ । येणेंचि कर्मनदी झाली स्थूळ । करूनि विवळ सांगत ॥६३॥ मदाज्ञा मेघगंभीरा । निःश्वसितपवनद्वारा । चतुर्वेदविधीच्या धारा । अतिअनिवारा वर्षले ॥६४॥ तेणें कर्मनदीआंतौतें । अनिवार उधळले भरतें । पूर दाटला जेथींचा तेथें । उतार कोणातें कळेना ॥६५॥ तेथ गुणदोषांचा वळसा । विधिनिषेधांचा धारसा । कर्माकर्मांचा आवर्तं कैसा । सबाह्य सरिसा भंवतसे ॥६६॥ संकल्पविकल्पांचे हुडे । नदी दाटली चहूंकडे । तरों जाय तो गुंतोनि बुडे । पाऊल पुढें न घालवे ॥६७॥ प्रत्यवायाची मगरमिठी । पडल्या सगळेंचि घाली पोटीं । उगळोनि न सोडी संकटी । ने उठाउठीं अधोगती ॥६८॥ अंगविकळतेचे मासे । तळपताती घ्यावया आविसें । कर्मठतेचे कमठ कैसे । खडक तैसे निबर ॥६९॥ काळविक्षेप सर्पासी । एक सांपडिले विलासआळशीं । विकल उच्चार चोंढियेसी । एक व्यग्रतेसीं बुडाले ॥१०७०॥ एक तरावयाच्या आशा । पडिले कर्माच्या धारसां । ते विधिनिषेधवळसां । पडिले सहसा नुलंडती ॥७१॥ एक स्वकर्मधारीं । पडोनि वाहावले दूरी । ते सत्यलोकमगरीं । आपुल्या विवरीं सूदले ॥७२॥ एकां न वचवेचि परतटीं । माझारींचि फळें गोमटीं । देखोनि धांविन्नले अव्हाटीं । ते स्वर्गसंकटीं गुंतले ॥७३॥ आम्ही तरों युक्तीबळें । म्हणोनि रिघाले एके वेळे । ते अहंकारखळाळें । महातिमिंगिळें गिळिले ॥७४॥ एकीं वेदत्रयाची पेटी । दीक्षेची दोरी बांधली पोटीं । ते स्वर्गांगनाकुचकपाटीं । गुंतोनि शेवटीं बुडाले ॥७५॥ मंत्रतंत्रादिदीक्षितें । गुंतोनि बुडालीं जेथींच्या तेथें । कर्मनदीच्या परपारातें । कोणी पावतें दिसेना ॥७६॥ विरळा कोणीएक सभाग्य येथें । हे सकळ उपाय सांडूनि परते । जो अनन्य प्रीतीं भजे मातें । कर्मनदी त्यातें कोरडी ॥७७॥ माझे भक्तीचें तारूं नातुडे । जंव सप्रेमाचें शीड न चढे । तंव तरणोपाय बापुडे । वृथा कां वेडे शिणताती ॥७८॥ धरूनि अनन्यभक्तीचा मार्गु । करूनि सर्वधर्मकर्मत्यागु । हा तरणोपाय चांगु । येरु तो व्यंगु अधःपाती ॥७९॥ नेणोनि स्वधर्मकर्मांतें । कां नास्तिक्य मानूनि चित्तें । किंवा धरोनियां आळसातें । त्यागी कर्मातें तैसा नव्हे ॥१०८०॥ अथवा शरीरक्लेशाभेण । किंवा सर्वथा उबगोन । कां धरोनि ज्ञानाभिमान । स्वकर्म जाण सांडीना ॥८१॥ माझी वेदरूप आज्ञा शुद्ध । ते वेदविवंचना विशद । स्वधर्मकर्मांचे कर्मवाद । अतिअविरुद्ध जाणता ॥८२॥ स्वधर्माचा उत्तम गुण । प्रत्यवायें अधःपतन । या दोहींतें जाणोन । मद्भ्क्तीसी प्राण विकिला ॥८३॥ विसरोनि आन आठवण । अखंडता हरिस्मरण । त्या नांव भक्तीसी विकिला प्राण । इतर भजन आनुमानिक ॥८४॥ माझेनि भजनप्रेमें जाण । विसरला कर्माची आठवण । कर्म बापुडें रंक कोण । बाधक जाण नव्हे भक्तां ॥८५॥ सप्रेम करितां भजनविधी । सर्व कर्मांतें विसरली बुद्धी । ते जाणावी भजनसमाधी । तेथ कर्म त्रिशुद्धी बाधेना ॥८६॥ ज्याची श्रद्धा कर्मावरी । तोचि कर्माचा अधिकारी । ज्याची श्रद्धा श्रीधरीं । तो नव्हे अधिकारी कर्माचा ॥८७॥ जो जीवेंप्राणें भक्तीसी विकिला । तो तेव्हांचि कर्मावेगळा जाला । त्याच्या भावार्था मी विकिला । तो कर्मीं बांधला केवीं जाये ॥८८॥ गुणदोषांची जननी । ते निःशेष अविद्या निरसूनी । जो प्रवर्तला माझे भजनीं । तो साधु मी मानीं मस्तकीं ॥८९॥ निजकल्पना जे देहीं । तेचि मुख्यत्वें अविद्या पाहीं । ते कल्पना निमालिया ठायीं । जगीं अविद्या नाहीं निश्चित ॥१०९०॥ अविद्येच्या त्यागासवें । धर्माधर्मादि आघवें । न त्यजितांचि स्वभावें । त्याग फावे अनायासें ॥९१॥ शिर तुटलियापाठीं । शरीर निजकर्मासी नुठी । तेवीं अविद्या त्यागितां शेवटीं । त्यजिले उठाउठीं सर्व धर्म ॥९२॥ दिवसा चंद्रउदयो पाहे । तो झाला तैसा नाहीं होये । तेवीं अविद्येचेनि विलयें । सर्व धर्म लाहे ते दशा ॥९३॥ खद्योत सूर्योदयापाठीं । शोधूनि पाहतां न ये दिठीं । तेवीं अविद्येच्या शेवटीं । धर्माधर्मकोटी मावळल्या ॥९४॥ ग्रहगण नक्षत्रमाळा । खद्योततेजउामाळा । रात्रीसकट बोळवण सकळां । तेवीं धर्माधर्मकळा अविद्येसवें ॥९५॥ सर्व धर्मत्यागाची खूण । उद्धवा मुख्यत्वें हेचि जाण । याहीवरी माझें भजन । मुख्य भागवतपण या नांव ॥९६॥ म्हणसी अविद्याचि केवीं नासे । मा अधर्म नासती तीसरिसे । ते अविद्या नाशे अनायासें । भक्तिउल्हासें माझेनि ॥९७॥ सूर्योदय देखतां दृष्टीं । सचंद्र नक्षत्रांची मावळे सृष्टी । तेवीं माझ्या भक्तिउल्हासापाठीं । अविद्या उठाउठीं निमाली ॥९८॥ अविद्येच्या नाशासवें । नासती धर्माधर्म आघवे । जेवीं गरोदर मारितां जीवें । गर्भही तीसवें निमाला ॥९९॥ जेव्हां माझे भक्तीचा उल्हासू । तेव्हांचि अविद्येचा निरासू । अविद्ये सवें होय नाशू । अनायासू सर्व धर्मां ॥११००॥ ते तूं भक्ति म्हणसी कोण । जिचें मागां केलें निरूपण । ते माझी चौथी भक्ति जाण । अविद्यानिरसन तिचेनि ॥१॥ येर आर्त जिज्ञासु अर्थार्थी । जे जे भक्तींतें आदरिती । ते अविद्यायुक्त निश्चितीं । चौथी भक्ति मुख्यत्वें माझी ॥२॥ जे भक्तीमाजीं कंहीं । अविद्येचा विटाळू नाहीं । भजन तरी ठायींच्या ठायीं । अनायासें पाहीं होतसे ॥३॥ ते माझी आवडती भक्ती । उद्धवा जाण निश्चितीं । जिसी अविद्या असे धाकती । सर्व धर्म कांपती सर्वदा ॥४॥ ते भक्तीची देखोनि गुढी । अविद्या धाकेंचि प्राण सांडी । सर्व धर्मांची आवडी । घायेंवीण बापुडी निमाली ॥५॥ हा मद्भडक्तीचा पर्यावो । आवडीच्या गोडिया सांगे देवो । ऐक भक्ताचा भजनभावो । जेणें निर्वाहो भक्तीचा ॥६॥ माझेनि अनुसंधानेंवीण । स्नान संध्या जप होम दान । ते अवघेचि अधर्म जाण । मद्भाजन तें नव्हे ॥७॥ गोडी आवडी ते परपुरुषीं । मिथ्या लुडबुडी निजपतीपाशीं । ते पतिव्रता नव्हे जैसी । जाण भक्ति तैसी व्यभिचारी ॥८॥ नाना विषयीं ठेवूनि मन । जो करी ध्यान अनुष्ठान । ते जारस्त्रियेच्या ऐसें जाण । नव्हे पावन ते भक्ती ॥९॥ काया वाचा मनसा । माझे भक्तीचा पडला ठसा । भजतां नाठवे दिवसनिशा । भक्तीची दशा या नांव ॥१११०॥ जपेंवीण नाम वदनीं । धारणेवीण ध्यान मनीं । संकल्पेंवीण मदर्पणीं । सर्व कर्में करूनी सर्वदा ॥११॥ निरोधेंवीण वायुरोधू । मर्यादेवीण स्वरूपबोधू । विषयेंवीण सदा स्वानंदू । मद्भवक्त शुद्धू या नांव ॥१२॥ भक्त म्हणवितां गोड वाटे । परी भजनमार्गीं हृदय फुटे । अकृत्रिम भक्ति जैं उमटे । तैं मी भेटें उद्धवा ॥१३॥ ऐसेनि भजनें जो भजत । तो मजमाजीं मी त्याआंत । भक्तांमाजीं जो उत्तम भक्त । साधु निश्चित या नांव ॥१४॥ तो पुरुषांमाजीं पुरुषोत्तम । साधूमाजीं अतिउत्तम । तो माझें विश्रामधाम । अकृत्रिम उद्धवा ॥१५॥ तयालागीं मी आपण । करीं सर्वांगाचें आंथरुण । जीवें सर्वस्वें निंबलोण । प्रतिपदीं जाण मी करीं ॥१६॥ तो मज आवडे म्हणसी कैसा । जीवासी पढिये प्राण जैसा । सांगतां उत्तम भक्तदशा । प्रेमपिसा देवो जाला ॥१७॥ मग न धरतु न सांवरतु । उद्धवासी कडिये घेतु । भुलला स्वानंदें नाचतु । विस्मयें स्फुंदतु उद्धवू ॥१८॥ मी एकु देवो हा एकु भक्तु । हेंही विसरला श्रीकृष्णनाथु । हा देवो मी एकु भक्तु । तें उद्धवाआंतु नुरेचि ॥१९॥ ऐसे भक्तिसाम्राज्यपटीं । दोघां पडली ऐक्यगांठी । तंव देवोचि कळवळला पोटीं । निजभक्तगोठी सांगावया ॥११२०॥ ऐसी उत्तम भक्तांची कथा । अतिशयें आवडे कृष्णनाथा । रुचलेपणें तत्त्वतां । मागुतां मागुतां सांगतू ॥२१॥ श्लोकीं प्रमेयें दिसतां अनेगें । तें श्रीकृष्णें सांडूनि मागें । हा ग्रंथार्थु श्रीरंगे । साक्षेपें स्वांगें लिहविला ॥२२॥ हे माझे युक्तीची कथा । नव्हे नव्हे जी सर्वथा । सत्य मानावें श्रोतां । ये अर्थींचा वक्ता श्रीकृष्ण ॥२३॥ श्रोतां व्हावें सावधान । मागील कथा अनुसंधान । दोघां पडिलें होतें आलिंगन । विस्मयें पूर्ण उद्धवू ॥२४॥ चढत प्रेमाचें भरतें । तें आवरोनि कृष्णनाथें । थापटूनि उद्धवातें । सावध त्यातें करी हरी ॥२५॥ उद्धवातें म्हणे तत्त्वतां । तुज आवडली भक्तिकथा । तेचि मी सांगेन आतां । सावधानता अवधारीं ॥२६॥ एक जाणोनि भजती मातें । एक ते केवळ भावार्थें । मी दोहींच्या भुललों भावातें । दोघे मातें पढियंते ॥२७॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक ३३ वा

ज्ञात्वाज्ञात्वाथ ये वै मां यावान् यश्चास्मि यादृशः । भजन्ति अनन्यभावेन ते मे भक्ततमा मताः ॥३३॥

मी स्वस्वरूपी सच्चिदानंद । जगदांदि आनंदकंद । नित्य सिद्ध परम शुद्ध । माझें स्वरूप विशद जाणती ॥२८॥ देश काळ वर्तमान । सर्वीं सर्वदा अनवच्छित्र । सर्वात्मा सच्चिदानंदघन । भेदशून्य मी एक ॥२९॥ सत्य ज्ञान अनंत । परब्रह्म मी निश्चित । ऐसें जाणूनि मज भजत । उत्तम भागवत ते जाण ॥११३०॥ शुद्ध झालिया स्वरूपप्राप्ती । म्हणशी भजन कैशा रीतीं । देवभक्त तेचि ते होती । मी होऊन भजती मजमाजीं ॥३१॥ वाम सव्य दोनी भाग । दों नांवीं एकचि अंग । तेवीं देवभक्तविभाग । मद्‌रूपीं साङ्ग भासती ॥३२॥ पाहें पां लोखंडाचा आरिसा । लोखंडेंचि घडिजे जैसा । लोखंडेंचि उजळे कैसा । स्वप्रकाशा निजतेजें ॥३३॥ दर्पण उजळलिया पाही । शशी सूर्य गगन मही । बिंबलीं धरी आपुल्या ठायीं । अप्रयासें पाहीं स्वलीला ॥३४॥ तैसें मी होऊनि माझे भक्त । अनन्यभावें मजचि भजत । तैं माझें ऐश्वर्य समस्त । प्रतिबिंबत तयांमाजीं ॥३५॥ हो का तरंगू जैसा सागरीं । त्यासी जळचि तळींवरी । तैसा माझा भक्त मजमाझारीं । सबाह्याभ्यंतरीं मद्‌रूप ॥३६॥ जैसा सुवर्णाचा नरहरी । सुवर्णहिरण्यकशिपूतें विदारी । सुवर्णप्रल्हाद पोटींसी धरी । तैशी परी मद्भरजना ॥३७॥ तेथें सगुण आणि निर्गुण । उभय रूपें मीचि जाण । जैसें सुवर्ण आणि कंकण । तैसें अभिन्न जाण मद्रूपे ॥३८॥ तेथ जें जें दृश्य देखे दृष्टीं । तेथ मद्रूपे पडे मिठी । दृश्य द्रष्टा लोपूनि त्रिपुटी । उठाउठी मज मिळे ॥३९॥ ऐसें जाणोनियां मज भजत । ते जाण पां उत्तम भक्त । ऐसें नेणोनियां मज भजत । भोळे भक्त ते माझे ॥११४०॥ नाहीं श्रुतीचें पठण । नाहीं वेदांतशास्त्रश्रवण । नाहीं विकल्पलक्षण । अनन्य जाण भावार्थीं ॥४१॥ सगुण निर्गुण नेणे काहीं । परी देवो आहे म्हणे हृदयीं । जडत्व असे देहाच्या ठायीं । तें देवो पाहीं वागवीत ॥४२॥ यालागीं देहाचें जें चळण । तें हृदयस्थ करवी नारायण । दृष्टीचें जें देखणेपण । त्याचेनि जाण होतसे ॥४३॥ काढूनि आपुला डोळा । दूरी ठेविला वेगळा । तो हृदयस्थेंवीण आंधळा । देखणी कळा देवाची ॥४४॥ रसना केवळ चामडी । ते काय जाणे रसगोडी । कापूनि टाकिल्या बापुडी । गोडी अगोडी ते नेणे ॥४५॥ रसनाद्वारें रसस्वादू । घेता हृदयस्थ परमानंदू । बुद्धीसी करिता उद्बो धू । सत्य गोविंदू हृदयींचा ॥४६॥ मनाचें गमनागमन । दिसे हृदयस्थाआधीन । यालागीं दूरी जावोनि परते मन । हृदयासी जाण येतसे ॥४७॥ इंद्रियें प्रेरिता वारिता । हे सत्ता आधीन हृदयस्था । यालागीं नांवें हृषीकेशता । त्यासचि तत्त्वतां म्हणताती ॥४८॥ एवं विचाराचा निर्वाहो । करितां निजहृदयीं असे देवो । तो पहावया बाहेरी धांवो । तैं मूर्ख पहा हो मी झालों ॥४९॥ तीर्थीं क्षेत्रीं भेटेल देवो । हा आपुले हृदयींचा भावो । निजभावेंवीण पहा हो । तीर्थीही देवो असेना ॥११५०॥ एवं देवो तो मजमाजीं आहे । त्याचेनि टवटवती इंद्रियें । क्रियाकर्म जें जें होये । तें त्याचेनि पाहें तत्त्वतां ॥५१॥ देह तंव बापुडें । केवळ अचेतन मडें । त्याचेनि कर्म नुपजे फुडें । हें तंव कुडें सर्वथा ॥५२॥ इंद्रियांचेनि चेतविता । कर्म क्रिया कर्तव्यता । देहाचेनि नोहे तत्त्वतां । मुख्यत्वें कर्ता हृदयस्थु ॥५३॥ यापरी जे कांहीं कर्तव्यता । ते भोळेपणें नेघे माथां । सर्व कर्मांचा आत्मा कर्ता । विश्वासें सर्वथा दृढ मानी ॥५४॥ मग अन्नपानादि सेवितां । मानी आत्मारामु भोक्ता । सर्वकर्मकर्तव्यता । अहं कर्ता हें म्हणों नेणे ॥५५॥ ऐसे भोळिवेचेनि समजें । माझें भजन निपजे वोजें । तें म्या आवडीं सेविजे । जाण तें माझें खाजुकें ॥५६॥ सर्वभावें सर्वथा । बाळकांसी जेवीं माता । तेवीं माझिया भोळ्या भक्तां । मी सर्वथा सर्वस्वें ॥५७॥ धांवोनि मिठी घालावयासी । हितगुज आळोचासी । खाणें जेवणें विश्रांतीसी । जेवीं बाळकासी निजजननी ॥५८॥ तेवीं माझिया भोळ्या भक्तां । मीचि जाण जिवलग माता । अर्थ स्वार्थ परमार्थता । जाण तत्त्वतां मी त्यांसी ॥५९॥ तोंडींचें पोटींचें गांठींचें । माता बाळकालागीं वेंचे । तेवीं भाविकांलागीं आमुचें । सर्वस्व साचें मी वेंची ॥११६०॥ बाळक न मागतां धांवोनी । कळवळोनि माता लावी स्तनीं । तेवी भोळ्या भक्तांलागुनी । मी अनुसंधानी लाविता ॥६१॥ ज्येष्ठ कनिष्ठ पुत्रातें पिता । एकचि जाण प्रतिपाळिता । ज्येष्ठातें निग्रहो करिता । लळे पुरविता बाळकांचे ॥६२॥ ज्येष्ठ वांकुडें बोलतां । तोंडावरी हाणे पिता । बाळक बोबडें बोलतां । संतोषे सर्वथा सर्वस्वें ॥६३॥ सज्ञानासी अबद्ध पडतां । दोष वाजती त्याचे माथां । भोळ्या भक्तांची अबद्ध कथा । तेणें देवो तत्त्वतां संतोषे ॥६४॥ कर्माकर्मप्रत्यवायता । हे सज्ञानासीच सर्वथा । भोळ्या भक्तांसी कर्मबाधकता । मी सर्वथा येऊं नेदीं ॥६५॥ भोजनीं बैसतां बापासी । दूरी बैसवी ज्येष्ठ पुत्रासी । अंकी वाऊनि बाळकासी । तृप्ति निजग्रासीं देतुसे ॥६६॥ तेथें जें जें गोड आपणासी । तें तें दे बाळकासी । न घेतां प्रार्थूनि त्यासी । तृप्तीच्या ग्रासीं जेववी ॥६७॥ तेवीं साधनीं शिणतां सज्ञानासी । प्राप्ती होय अतिप्रयासीं । माझिया भोळ्या भक्तांसी । मीचि अनायासीं उद्धरीं ॥६८॥ वाट चुकल्या भुयाळासी । फेरा पडे चालों जाणत्यासी । बाळक बापाचे कडियेसी । श्रमू तयासी येवों न शके ॥६९॥ तेवीं साधनी अंगविकळता । ते वाजे सज्ञानाचे माथां । भोळ्या भक्तातें मी उद्धरिता । प्रयास सर्वथा त्या नाहीं ॥११७०॥ त्यासी वाऊनि आपुल्या खांदीं । मी पाववीं सायुज्यसिद्धी । नवल त्याची भोळी बुद्धि । तेथही भजनविधी न सांडी ॥७१॥ हृदयीं कपटाचा थारा । तोचि भजनासी आडवारा । करितां युक्तिप्रयुक्ती विचारा । विचाराबाहिरा मी त्यासी ॥७२॥ नेणे आचाराविचारा । केवळ भावार्थी भोळा खरा । न धरत न सांवरत एकसरां । मजभीतरां तो पावे ॥७३॥ देखोन भोळिविया भक्तासी । मीचि सामोरा धांवें त्यासी । त्यापाशीं मी अहर्निशीं । भुललों भावासी सर्वथा ॥७४॥ केवळ जे भोळे भक्त । ते भगवंतासी आवडत । सांगतां कृष्ण मिटकिया देत । लाळ घोटीत उद्धवू ॥७५॥ मज भोळ्या भक्तांची आवडी । काय सांगों त्यांची गोडी । त्यावेगळी अर्धघडी । कोडी परवडी नावडती ॥७६॥ यापरीचे जे भोळे भक्त । ते मी मानीं उत्तम भागवत । त्यांच्या पायां मी लागें भगवंत । उत्तम निश्चित ते जाण ॥७७॥ त्यांलागीं मी आर्तभूत । त्यांलागीं सदा सावचित्त । त्यांलागीं मी दशदिशा धांवत । भोळा भक्त दुर्लभ ॥७८॥ उद्धवा काय सांगों गोठी । भोळा भक्त देखोनि दिठीं । मीही आपुलिये सवसाटी । उठाउठी घेतुसें ॥७९॥ येर्हआवीं मोल करितां जाण । मजहूनि माझे भक्त गहन । यालागीं मी त्यांअधीन । भक्तवचन नुल्लंघीं ॥११८०॥ भोळ्या भक्तांचें वचन । माझेनि नुल्लंघवे जाण । देवकीवसुदेवाचीं आण । भावो प्रमाण भजनासी ॥८१॥ वृथा घृतेंवीण भोजन । वृथा वंध्येचें मैथुन । वृथा भावेंवीण भजन । सत्य जाण उद्धवा ॥८२॥ भावो तेथ भाग्य पहा हो । भावो तेथ मी निःसंदेहो । भावो तेथें प्रकटे देवो । निजस्वभावो स्वानंदें ॥८३॥ भावो तेथ विरक्ती । भावो तेथ प्रकटे शांती । भावो तेथ माझी भक्ती । उल्हासती निजबोधें ॥८४॥ एवं भाविकांमाजीं माझी भक्ति । मजसहित स्वानंदें नाचती । यालागीं भोळे जे भावार्थी । जे उत्तम होती भागवत ॥८५॥ नेणते भक्त जे मातें भजती । ते मज पावले या रीतीं । सांगीतली ते म्यां व्युत्पत्ती । आतां उत्तम भक्ती अवधारीं ॥८६॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक ३४ वा

मल्लिङ्ग मद्‍भक्तजन दर्शनस्पर्शनार्चनम् । परिचर्या स्तुतिः प्रह्व गुणकर्मानुकीर्तनम् ॥३४॥

नाना अवतारअतनुक्रमा । शैवी वैष्णवी अतिउत्तमा । शास्त्रोक्त माझ्या प्रतिमा । तीर्थक्षेत्रीं महिमा विशेष ज्यांचा ॥ ८७॥ ज्या प्रतिमा देवीं प्रतिष्ठिलिया । ज्या नरकिन्नरीं संस्थापिलिया । ज्या स्वयें स्वयंभ प्रकटलिया । शास्त्रीं बोलिलिया गंडकी ॥८८॥ एकी भक्तअेनुग्रहें आल्या । आसुरी निशाचरीं ज्या केल्या । आपुल्या घरीं पूजिल्या । भक्तीं करविल्या त्रैवर्णिकीं ॥८९॥ ऐशा माझ्या प्रतिमांची भेटी । पाहों धांवे उठाउठी । पूजा करावया पोटीं । आवडी मोठी उल्हासे ॥११९०॥ माझें स्वरूप ते माझे भक्त । मी तेचि ते माझे संत । त्यांचे भेटीलागी आर्तभूत । जैसें कृपणाचें चित्त धनालागीं ॥९१॥ माझ्या प्रतिमांहूनि अधिक । संतभजनीं अत्यंत हरिख । साधुसंगतीचें अतिसुख । सांडूनि देख घरदारां ॥९२॥ चिंतामणीसी कीजे जतन । तैसी मर्यादा राखे सज्जन । नीच नवें अधिक भजन । न धाये मन पूजितां ॥९३॥ सिद्ध करूनि पूजासंभार । माझे पूजेचा अत्यादर । पूजा करितां एकाग्र । जैं साधु नर घरा येती ॥९४॥ त्या सांधूची पूजा न करितां । जो माझी पूजा करी सर्वथा । तेणें मज हाणितल्या लाता । कीं तो माझ्या घाता प्रवर्तला ॥९५॥ बाळक एक एकुलता । त्यासी माथां हाणितल्या लाता । मग पाटोळाही नेसवितां । क्षोभली माता समजेना ॥९६॥ तेवीं अवगणुनी माझिया संतां । मीचि क्षोभें मज पूजितां । ते सेवा नव्हे सर्वथा । अतिक्षोभकता मज केली ॥९७॥ संत माझे लळेवाड । त्यांची पूजा मज लागे गोड । संतसेवकांचें मी पुरवीं कोड । मज निचाडा चाड संतांची ॥९८॥ सांडूनि माझें पूजाध्यान । जो संतांसी घाली लोटांगण । कोटि यज्ञांचें फळ जाण । मदर्पण तेणें केलें ॥९९॥ सकळ तीर्थी तोचि न्हाला । जपतपादिफळें तोचि लाहिला । सर्व पूजांचें सार तो पावला । जेणें साधू वंदिला सन्मानें ॥१२००॥ प्रतिमा माझ्या अचेतन व्यक्ती । संत सचेतन माझ्या मूर्ती । दृढ भावें केल्या त्यांची भक्ती । ते मज निश्चितीं पावली ॥१॥ केल्या प्रतिमा निजकल्पना उत्तम । संत प्रत्यक्ष पुरुषोत्तम । चालतेंबोलतें परब्रह्म । अतिउत्तम साधुसेवा ॥२॥ माझ्या प्रतिमा आणि साधुनर । तेथें या रीतीं भजती तत्पर । हा तंव सांगीतला निर्धार । भजनप्रकार तो ऐक ॥३॥ प्रतिमा आणि साधु सोज्ज्वळे । आवडीं न पाहती ज्यांचे डोळे । दृष्टि असोनि ते आंधळे । जाण केवळें मोरपिसें ॥४॥ जेवीं कां प्रिया पुत्र धन । देखोनियां सुखावती नयन । तैसें संतप्रतिमांचें दर्शन । आवडीं जाण जो करी ॥५॥ अतिउल्हासें जें दर्शन । या नांव गा देखणेपण । तेणें सार्थक नयन जाण । दृष्टीचें भजन या रीतीं ॥६॥ देखोनि संत माझीं रूपडीं । जो धांवोनियां लवडसवडी । खेंव देऊनियां आवडीं । मिठी न सोडी विस्मयें ॥७॥ ऐसें संतांचें आलिंगन । तेणें सर्वांग होय पावन । कां मूर्तिस्पर्शें जाण । शरीर पावन होतसे ॥८॥ तीर्थयात्रे न चालतां । संतांसमीप न वचतां । हरिरंगणीं न नाचतां । चरण सर्वथा निरर्थक ॥९॥ जो कां नाना विषयस्वार्था । न लाजे नीचापुढें पिलंगतां । तो हरिरंगणीं नाच म्हणतां । आला सर्वथा उठवण्या ॥१२१०॥ तीर्थयात्रा क्षेत्रगमनता । हरिकीर्तना जागरणा जातां । संतसमागमें चालतां । कां नृत्य करितां हरिरंगीं ॥११॥ या नांव गा सार्थक चरण । इतर संचार अधोगमन । चरणाचें पावनपण । या नांव जाण उद्धवा ॥१२॥ सर्वभावें अवंचन । कवडी धरूनि कोटी धन । जेणें केलें मदर्पण । माझें अर्चन या नांव ॥१३॥ धनधान्य वंचूनि गांठीं । माझी पूजा आहाच दृष्टीं । ते नव्हे अर्चनहातवटी । तो जाण कपटी मसजी पैं ॥१४॥ लोभें खावया आपण । ठेवी प्रतिमेपुढें पक्कान्न । अतीत आलिया न घाली कण । मदर्चन तें नव्हे ॥१५॥ कर पवित्र करितां पूजा । ते आवडती अधोक्षजा । जे न पूजिती गरुडध्वजा । त्या जाण भुजा प्रेताच्या ॥१६॥ न करितां हरिपूजनें । न देतां सत्पात्रीं दानें । जडित मुद्रा बाहुभूषणें । तें प्रेतासी लेणें लेवविलें ॥१७॥ वाचा सार्थक हरिकीर्तनें । कां अनिवार नामस्मरणें । जयजयकाराचेनि गर्जनें । केलीं त्रिभुवनें पावन ॥१८॥ रामनामाच्या गजरीं । सदा गर्जे ज्याची वैखरी । तेथ कळिकाळाची नुरे उरी । दुरितें दूरी पळाली ॥१९॥ हरिनाम सांडूनि करंटीं । मिथ्या करिताती चावटी । जेवीं हागवणी पटपटी । तैशा गोठी जल्पती ॥१२२०॥ हरिनामाचा सुखसुरवाड । ज्याचे मुखीं लागला गोड । त्याचें मजपाशीं सरतें तोंड । मी अखंड त्याजवळी ॥२१॥ गद्यपद्यें स्तवनमाळा । नाना पदबंधाची कळा । छंदें कुसरीं विचित्र लीळा । स्तुति गोपाळा अर्पावी ॥२२॥ धैर्य स्थैर्य औदार्य । घनश्याम अतिसौंदर्य । शौर्य वीर्य अतिमाधुर्य । गुणगांभीर्य गोविंदू ॥२३॥ त्रिविक्रम उभा बळीच्या द्वारीं । द्वार न सांडूनि द्वारकरी । तेणें द्वारें द्वारकेभीतरीं । येऊनि उद्धरी कुशातें ॥२४॥ तो अद्यपि श्रीहरि । स्वयें उभा समुद्रतीरीं । शोभा विराजमान साजिरी । असुरसुरनरीं वंदिजे ॥२५॥ मत्स्य झाला तो सागरीं । वराह झाला नासिकद्वारीं । उपजला खांबा माझारीं । यशोदेघरीं पोसणा ॥२६॥ जरठपाठी झाला कमठू । बळिच्छळणीं तो खुजटू । वेदवादें अतिवाजटू । फुरफुराटू निःश्वासें ॥२७॥ बाईल चोरीं नेली परदेसी । तीलागीं रडे पडे वनवासीं । एकही गुण नाहीं त्यापाशीं । शेखीं दासी कुब्जेसीं रातला ॥२८॥ स्तुतिगुणकर्मानुकीर्तन । तें या नांव गा तूं जाण । प्रह्व म्हणिजे तें नमन । तेंही व्याख्यान अवधारीं ॥२९॥ माझे प्रतिमांचें दर्शन । कां देखोनि संतजन । जो भावें घाली लोटांगण । देहाभिमान सांडूनि ॥१२३०॥ साधुजनांसी वंदितां । धणी न मनी जो चित्ता । पुनःपुन्हा चरणीं माथा । विनीततां अतिनम्र ॥३१॥ भागवताचें रजःकण । जो मस्तकीं वंदीना आपण । तो जीवें जीतां प्रेत जाण । अपवित्र तैसें तया ॥३२॥ सांडूनि लौकिकाच्या लाजा । जो वैष्णवांच्या चरणरजा । गडबडां लोळे वोजा । हा भक्तीचा माझा उल्हास ॥३३॥ या आवडीं करितां भजन । सहजें जाती मानाभिमान । हें मुख्य भक्तीचें लक्षण । जे मानाभिमान सांडावे ॥३४॥ त्यजावया मानाभिमान । करावें मत्कीर्तनश्रवण । श्रवणादि भक्तीचें लक्षण । ऐक संपूर्ण उद्धवा ॥३५॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक ३५ वा

मत्कथाश्रवणे श्रद्धा मदनुध्यानमुद्धव । सर्वलाभोपहरणं दास्येनात्मनिवेदनम् ॥३५॥

दृढ आस्तिक्यें समाधान । शुद्ध श्रद्धा त्या नांव जाण । भावार्थें न डंडळी मन । कथाश्रवण सादरें ॥३६॥ वक्त्याच्या वचनापाशीं । जडूनि घाली कानामनासी । श्रवणार्थ वाढवी बुद्धीसी । विकिला कथेसी भावार्थें ॥३७॥ जेवीं दुधालागीं मांजर । संधी पहावया सादर । तेवीं सेवावया कथासार । निरंतर उल्हासु ॥३८॥ जडित कुंडलेंमंडित कान । तें श्रवणासी नोहे मंडण । श्रवणासी श्रवण भूषण । श्रवणें श्रवण सार्थक ॥३९॥ जरी स्वयें झाला व्याख्याता । पुराणपठणें पुरता । तरी साधुमुखें हरिकथा । ऐके सादरता अतिप्रीतीं ॥१२४०॥ श्रवणें श्रवणार्थीं सावधान । तोचि अर्थ करी मनन । संपल्या कथाव्याख्यान । मनीं मनन संपेना ॥४१॥ ऐसें ठसावल्या मनन । सहजेंचि लागे माझें ध्यान । सगुण अथवा निर्गुण । आवडी प्रमाण ध्यानासी ॥४२॥ तेथ ध्येय ध्यान ध्याता । तिहींसी एकी गांठी नसतां । तंवचिवरी ध्यानावस्था । जाण तत्त्वतां उद्धवा ॥४३॥ ज्याच्या जीवीं ध्यानाची आवडी । ज्याच्या मनासी माझी गोडी । उद्धवा हे तैंचि जोडे जोडी । जैं जन्मकोडी निजभाग्यें ॥४४॥ निष्काम करोनियां मन । जन्मजन्मांतरीं साधन । केलें असेल तैं माझे ध्यान । विश्वासें जाण दृढ लागे ॥४५॥ दृढ लागल्या माझें ध्यान । अनन्यभावें माझें भजन । सर्व पदार्थेंसीं जाण । आत्मसमर्पण मज करी ॥४६॥ वैदिक लौकिक दैहिक । या क्रियांचे लाभ देख । जरी झाल्या अलोकिक । भक्त भाविक तैं नेघे ॥४७॥ वैदिक लाभ दिव्य सामग्री । स्वर्गादि सत्यलोकवरी । भक्त तेंही हातीं न धरी । भजन सुखें करी संतुष्ट ॥४८॥ लौकिक लाभाची श्रेणी । कल्पतरु कामधेनु चिंतामणी । भक्त अर्पीं कृष्णार्पणीं । हरिभजनीं संतुष्ट ॥४९॥ दैहिक लाभाची थोरी । गजान्तलक्ष्मी आल्या घरीं । भक्त कृष्णार्पण करी । भजन सुखें करी संतुष्ट ॥१२५०॥ आविरिंच्यादि लाभ जाण । सर्वही मानोनियां गौण । माझे भक्तीसी विकिला प्राण । सर्व समर्पण मज करी ॥५१॥ जेणें सेवेसी विकिला प्राण । तो वृथा जावों नेदी अर्ध क्षण । माझी कथा माझें ध्यान । महोत्साहो जाण माझाचि ॥५२॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक ३६ वा

मज्जन्मकर्मकथनं मम पर्वानुमोदनम् । गीतताण्डववादित्र गोष्ठीभिर्मद्गृ होत्सवः ॥३६॥

ध्यानावस्थें करी ध्यान । नातरी कथानिरूपण । अनुसंधानीं सावधान । रितें मन राहूं नेदी ॥५३॥ माझीं जन्मकर्में निरूपितां । आवडी उल्हास थोर चित्ता । स्वेद रोमांच द्रवतां । सप्रेम कथा उल्हासे ॥५४॥ ऐकूनि रहस्य हरिकथा । द्रव नुपजे ज्याचिया चित्ता । तो पाषाण जाण सर्वथा । जळीं असतां कोरडा ॥५५॥ ऐक माझे भक्तीचें चिन्ह । माझ्या पर्वाचें अनुमोदन । करी करवी आपण । दीनोद्धरणउमपावो ॥५६॥ पर्वविशेष भागवतधर्मीं । नृसिंहजयंती रामनवमी । वामनजयंती जन्माष्टमी । उत्तमोत्तमीं शिवरात्र ॥५७॥ वैष्णवांसी शिवरात्री विरुद्ध । हें बोलणें अतिअबद्ध । सकळ पुराणीं अविरुद्ध । व्यास विशुद्ध बोलिला ॥५८॥ शिव श्याम तमोगुणी । तो शुद्ध झाला विष्णूच्या ध्यानीं । विष्णु श्याम शिवचिंतनीं । विनटले गुणीं येरयेरां ॥५९॥ शिव धवळधाम गोक्षीरू । विष्णु घनश्याम अतिसुंदर । बाप ध्यानाचा बडिवारू । येरें येरू व्यापिला ॥१२६०॥ मुदला दोहींसी ऐक्य शुद्ध । मा उपासकांसी का विरुद्ध । शिवरात्री वैष्णवांसी अविरुद्ध । व्रत विशुद्ध सर्वांसी ॥६१॥ जे पर्वणी प्रिय चक्रपाणी । जे सकळ कल्याणाची श्रेणी । उभय पक्षां तारिणी । वैष्णवजननी एकादशी ॥६२॥ जे शुक्लकृष्णपक्षविधी भक्त वाऊनियां खांदी । नेऊनियां सायुज्यसिद्धी । मोक्षपदीं बैसवी ॥६३॥ करावी शुक्ल एकादशी । त्यजावें कृष्णपक्षासी । उपडलिया एका पक्षासी । सायुज्यासी केवीं पावे ॥६४॥ दों पांखीं उड्डाण पक्ष्यासी । एकु उपडिल्या नुडवे त्यासी । तेवीं पां त्यजितां कृष्णपक्षासी । सायुज्यासी न पविजे ॥६५॥ तेवीं एकादशी पाहीं । जो जो उत्सवो जे जे समयीं । तो तो उपतिष्ठे माझ्या ठायीं । संदेहो नाहीं सर्वथा ॥६६॥ जो एकादशीचा व्रतधारी । मी नित्य नांदें त्याच्या घरीं । सर्व पर्वकाळांच्या शिरीं । एकादशी खरी पैं माझी ॥६७॥ जो एकादशीचा व्रती माझा । तो व्रततपतीर्थांचा राजा । मज आवडे तो गरुडध्वजा । परिग्रहो माझा तो एकु ॥६८॥ जैं माझे भक्त आले घरा । तैं सर्व पर्वकाळ येती दारा । वैष्णवां तो दिवाळी दसरा । तीर्थें घरा तैं येती ॥६९॥ चंद्रसूर्यग्रहणांसी । वोवाळूनि सांडी ते दिवसीं । कपिलाषष्ठी ते याची दासी । मा अर्धोदयासी कोण पुसे ॥१२७०॥ ऐसें मद्भीक्तांचें आगमन । तेणें उल्हासें न संटे मन । सर्वस्व वेंचितां धनधान्य । हरिखें जाण नाचतु ॥७१॥ ऐशीं माझ्या भक्तांची आवडी । त्यांचे संगतीची अतिगोडी । त्या नांव भक्तीची कुळवाडी । पर्वकोडी ते दिवसीं ॥७२॥ पर्वविशेष आदरें । संत आलेनि अवसरें । श्रृंगारी हरिमंदिरें । गुढिया मखरें महोत्साह ॥७३॥ संत बैसवूनि परवडीं । कीर्तन मांडिती निरवडी । हरिखें नाचती आवडी । धरिती बागडी विन्यासें ॥७४॥ टाळ घोळ मृदंग कुसरीं । नाना चरित्रें गाती गजरीं । गर्जती स्वानंद अवसरी । जयजयकारी हरिनामें ॥७५॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक ३७ वा

यात्रा बलिविधानं च सर्ववार्षिकपर्वसु । वैदिकी तांत्रिकी दीक्षा मदीयव्रतधारणम् ॥३७॥

ऐक दीक्षेचें लक्षण । वैदिकी तांत्रिकी दोन्ही जाण । वैदिकी वेदोक्तग्रहण । तांत्रिकी जाण । आगमोक्त ॥७६॥ वैष्णवी दीक्षा व्रतग्रहण । पांचरात्रिक मंत्रानुष्ठान । हें आगमोक्त शुद्ध लक्षण । व्रतधारण तें माझें ॥७७॥ वैष्णवव्रतधर्मासी । पर्वें करावीं वार्षिकेंसी । जे बोलिलीं चातुर्मासीं । एकादश्यदि जयंत्या ॥७८॥ शयनी कटिनी प्रबोधिनी । पवित्रारोपणी नीराजनी । वसंतदमनकारोपणी । जन्मदिनीं जयंत्या ॥७९॥ इत्यादि नाना पर्वकाळीं । महामहोत्साहो पूजावळी । नीराजनें दीपावळी । मृदंगटाळीं गर्जत ॥१२८०॥ उचंबळोनि अतिसुखें । यात्रे निघावें येणें हरिखें । दिंडी पताका गरुडटके । नामघोषें गर्जत ॥८१॥ यात्रे जावें ज्या देवासी । तो देवो आणी निजगृहासी । आपली आवडी जे मूर्तीसी । ते प्रतिमेसी प्रतिष्ठी ॥८२॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक ३८ वा

ममार्चास्थापने श्रद्धा स्वतः संहत्य चोद्यमः । उद्यानोपवनाक्रीड पुरमंदिरकर्मणि ॥३८॥ मूर्ति निपजवावी वरिष्ठ । नेटुगी देटुगी चोखट । साधुमुखें अतिनिर्दुष्ट । घवघवीत साजिरी ॥८३॥ मूर्ति करावी अतिसुरेख । कृश न करावी अधोमुख । स्थूल न करावी ऊर्ध्वमुख । रडकी दुर्मुख न करावी ॥८४॥ अंग स्थूळ वदन हीन । मूर्ति न करावी अतिदीन । खेचरी भूचरी जिचे नयन । विक्राळ वदन न करावी ॥८५॥ अंग साजिरें नाक हीन । वरदळ चांग चरण क्षीण । मोदळी बुदगुली ठेंगणें ठाण । अतिदीर्घ जाण न करावी ॥८६॥ मूर्ति साजिरी सुनयन । सम सपोष सुप्रसन्न । अंगीं प्रत्यंगीं नव्हे न्यून । सुचिन्ह सुलक्षण सायुध ॥८७॥ पाहतां निवे तनमन । देखतां जाय भूकतहान । घवघवीत प्रसन्नवदन । कृपालक्षण सुकुमार ॥८८॥ जे देखतांचि जीवीं जडे । अतिशयें सर्वांसी आवडे । पाहों जातां निजनिवाडें । पूरु चढे प्रेमाचा ॥८९॥ ईषत् दिसे हास्यवदन । अतिशयेंसी सुप्रसन्न । जिचेनि घवघवाटें निवे मन । प्रतिमा संपूर्ण ती नांव ॥१२९०॥ तेथें मेळवूनि साधुश्रेष्ठां । अग्न्युत्तारण करावें निष्ठा । चक्षून्मीलन प्राणप्रतिष्ठा । करावी वरिष्ठाचेनि हातें ॥९१॥ देवालय करावें गहन । वन उद्यान उपवन । खेंडकुलिया विश्रामस्थान । आराम जाण करावे ॥९२॥ नाना जातींचे वृक्ष तें वन । फळभक्ष वृक्ष तें उपवन । पुष्पवाटिका तें उद्यान । कृष्णार्पण पूजेसी ॥९३॥ हाट हाटवटिया चौपासी । नगर वसवावें देवापाशीं । वेदाध्ययन शास्त्रश्रवणेंसी । अहर्निशीं कीर्तनें ॥९४॥ इतुकें करावया असमर्थ । श्रद्धा आहे परी नसे वित्त । तरी साह्य मेळवूनि असमर्थ । मद्भाहवयुक्त करावें ॥९५॥ कां मेळवूनि भगवद्भअक्त । त्यांत श्रद्धाळू जे वित्तवंत । भावपूर्वक दिधल्या वित्त । तेणें हें समस्त करावें ॥९६॥ देउळीं करूनि मूर्तिप्रतिष्ठा । परतोनि न वचे जो त्या वाटा । तो आळशी जाणावा करंटा । नव्हेचि चोखटा भावाचा ॥९७॥ जो करूं जाणे मूर्तिप्रतिष्ठा । धन वेंचून भावार्थी मोटा । नीचसेवा तो माझा वांटा । झाडितां खरांटा न संडी ॥९८॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक ३९ वा

सम्मार्जनोपलेपाभ्यां सेकमण्डलवर्तनैः । गृहशुश्रूषणं मह्यं दासवद् यदमायया ॥३९॥

असतां शिष्य सेवकजन । ते प्रतिष्ठा सांडूनि सन्मान । स्वयें करी सडासंमार्जन । देवालयीं जाण निर्दंभ ॥९९॥ रंगमाळा घाली कुसरीं । नाना यंत्रे नानाकारीं । नाना परीचे रंग भरी । आवडी भारी मद्भाजनीं ॥१३००॥ जैसे कां नीच रंक । तैसी सेवा करी देख । नीच सेवेचें अतिसुख । निर्मायिक मद्भखजनीं ॥१॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक ४० वा

अमानित्वं अदम्भित्वं कृतस्यापरिकीर्तनम् । अपि दीपावलोकं मे नोपयुञ्ज्यान्निवेदितम् ॥४०॥

अपार वेंचूनि नाना अर्थ । प्रासादप्रतिष्ठा म्यां केली येथ । मी एक देवाचा मोठा भक्त । न धरी पोटांत अभिमान ॥२॥ शुद्ध भावो नाहीं चित्तीं । खटाटोपें अहाच भक्ती । ऐशी जे दांभिक स्थिती । भक्त नातळती भाविक ॥३॥ भक्तें न धरावा अभिमान । नापेक्षावा मानसन्मान । न करावें दांभिक भजन । अभिलाष जाण न धरावा ॥४॥ अनुभव जाला तो आपण । कां देवालयीं वेंचिलें धन । अथवा जें दिधलें दान । तें वाच्य जाण न करावें ॥५॥ यजमान जैं केलें बोले । तैं जें केलें तें निर्वीर्य जालें । प्राणेंवीण प्रेत उरलें । तैसे झाले ते धर्म ॥६॥ कृषीवळू पेरूनियां धान्य । सवेंचि आच्छादी आपण । तैं पीक लगडूनि ये जाण । तैसें सफळ दान न बोलतां ॥७॥ देवासी समर्पिलें आपण । कां आणिकीं केलें निवेदन । तें घेऊं नये आपण । देवलपण तो दोषू ॥८॥ देवाचा प्रसाद घेतां । लोभें न घ्यावा सर्वथा । आधीं वांटावा समस्ता । अल्पमात्रतां स्वयें घ्यावा ॥९॥ दीपु समर्पिला श्रीहरि । तेणें न वर्तावें गृहव्यापारीं । हें बोलिलें आगमशास्त्री । स्मृतिकारीं सज्ञानीं ॥१३१०॥ हे तंव अवघी साधारण बाह्य पूजा । परी दृढविश्वासें भावो माझा । ते भक्ति आवडे अधोक्षजा । भाविकांची पूजा भावार्थें ॥११॥ ऐक पां भक्तीचा ईत्यर्थु । जेणें भजनें म्हणिजे भक्तु । तरी जें जें उत्तम या लोकांतु । आवडता पदार्थु मज अर्पी ॥१२॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक ४१ वा

यद्यदिष्टतमं लोके यच्चातिप्रियमात्मनः । तत्तन्निवेदयेन्मह्यं तदानन्त्याय कल्पते ॥४१॥

हो कां चंद्रामृत तत्त्वतां । अवचटें आलें भक्ताचे हातां । तें अवघेंचि अर्पी भगवंता । देहलोभता न सेवी ॥१३॥ देहासी यावया अमरता । तेणें लोभें सेवावें अमृता । अमर अमृतपान करितां । मरती सर्वथा स्वकाळें ॥१४॥ नश्वर देहाचिया ममता । भक्त सेवीना अमृता । तेंचि भगवंतासी अर्पितां । अक्षयता अनश्वर ॥१५॥ परिस चिंतामणि न प्रार्थितां । दैवें आलिया भक्ताच्या हातां । तो लोभें न ठेवी सर्वथा । अर्पी भगवंता तत्काळ ॥१६॥ लोभें कल्पतरु राखतां । कल्पना वाढे अकल्पिता । तोचि भगवंती अर्पितां । निर्विकल्पता स्वयें लाभे ॥१७॥ स्वार्थें चिंतामणि राखितां । अत्यंत हृदयीं वाढती चिंता । तोचि भगवंती आर्पितां । निश्चिंतता चित्तासी ॥१८॥ कामधेनु राखतां आपण । अनिवार कामना वाढवी जाण । तेचि करितां कृष्णार्पण । निरपेक्षता पूर्ण अंगीं बाणे ॥१९॥ लोभें स्पर्शमणि राखतां । तो वाढवी धनलोभता । तोचि भगवंतीं अर्पितां । अर्थस्वार्थतानिर्मुक्त ॥१३२०॥ हो कां देशकाऋतुमेळें । उत्तम पदार्थ अथवा फळें । नवधान्यादिकें सकळें । अर्पी भावबळें मजलागीं ॥२१॥ पोटांतूनि आवडता । प्राप्त झालिया पदार्था । मजचि अर्पिती सर्वथा । लोलिंगता सांडूनी ॥२२॥ आपुले हृदयींची आवडी । हरिचरणीं लाविली फुडी । आतां नाना पदार्थांची जे गोडी । ते मजचि रोकडी अर्पिती ॥२३॥ मज अनंताच्या हातीं । आवडीं अर्पिलें मद्भोक्ती । त्याचीं फळें सांगतां श्रुती । मुक्या होती सर्वथा ॥२४॥ मी वेदांचा वेदवक्ता । मजही न बोलवे सर्वथा । त्याचें फळ तें मीचि आतां । जाण तत्त्वतां उद्धवा ॥२५॥ जीवाहिहोनि वरौती । माझ्या ठायीं अत्यंत प्रीती । तिये नांव गा माझी भक्ती । जाण निश्चितीं उद्धवा ॥२६॥ तत्काळ मज पाविजे जेणें । ते माझे पूजेचीं स्थाने । अतिपवित्रन् जें कल्याणें । तुजकारणें सांगेन ॥२७॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक ४२ वा

सूर्योऽग्निर्ब्राह्मणो गावो वैष्णवः खं मरुज्जलम् । भूरात्मा सर्वभूतानि भद्र पूजापदानि मे ॥४२॥

एकादशीं एकादशाध्यायीं । एकादश पूजास्थानें पाहीं । एका जनार्दनु तेंही । एकरूप सर्वही वर्णील ॥२८॥ सूर्य अग्नि आणि ब्राह्मण । गायी वैष्णव आणि गगन । अनिळ जळ मही जाण । पूज्य आपण आपणासी ॥२९॥ अकरावें पूजा स्थान । सर्व भूतें पूज्य जाण । ऐक पूजेचें विधान । यथायोग्य लक्षण अवधारीं ॥१३३०॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक ४३ वा

सूर्ये तु विद्यया त्रय्या हविषाग्नौ यजेत माम् । आतिथ्येन तु विप्राग्र्ये गोष्वङ्ग यवसादिना ॥४३॥

सविता माझें अधिष्ठान । माझेनि तेजें विराजमान । जेणें तेजें जगाचे नयन । देखणे जाण होताती ॥३१॥ दीपु लाविल्या गृहाभीतरीं । तो प्रकाशु दिसे गवाक्षद्वारीं । तैसें माझें निजतेज अंतरीं । तें सूर्यद्वारीं प्रकाशे ॥३२॥ तो सविता मंडळमध्यवर्ती । जाण नारायण मी निश्चितीं । त्या मज सूर्याची उपास्ती । सौर सूक्ति त्रैविद्या ॥३३॥ ऋग्वेदादि वेद तीनी । साङ्ग सौरमंत्र जाणोनी । सूर्यसूक्तें संमुख पठणीं । पूजा सज्ञानीं करावी ॥३४॥ हे वैदिकी उपासकता । वेदज्ञांसीचि तत्त्वतां । नेणत्या योग्य नव्हे सविता । ऐसें सर्वथा न म्हणावें ॥३५॥ तत्काळ प्रसन्न होय सविता । ऐसी सुगम उपासकता । तुज सांगेन आतां । सावधानता अवधारीं ॥३६॥ सकळ वेदांची जननी । सकळ मंत्रांचा मुकुटमणी । ते गायत्री उत्तमवर्णी । सकळ ब्राह्मणीं जाणिजे ॥३७॥ तिचा अर्थ विचारितां । तीअधीन असे सविता । त्रिपदा त्रिकाळीं अर्घ्य देतां । त्रैविद्या तत्त्वतां त्या नांव ॥३८॥ अर्धमात्रा अर्धबिंबध्यान । त्रिपदा त्रिकाळीं अर्घ्यदान । तेणें संतोषे चिद्धन । आपणासमान भक्त करी ॥३९॥ हें प्रथम माझें अधिष्ठान । सूर्यपूजा याचि नांव जाण । आतां अग्निपूजेचें लक्षण । सांग संपूर्ण तें ऐक ॥१३४०॥ सर्वांगां मुख प्रधान । तें माझें मुख अग्नि जाण । ये अर्थी वेदशास्त्रपुराण । साक्षी संपूर्ण गर्जती ॥४१॥ ब्राह्मण माझे आवडते । माझे मुखीं होआवया सरते । म्यां लाविले अग्निसेवेतें । तेही तेथें चूकले ॥४२॥ घालूनि मजमुखीं अवदान । इंद्राय स्वाहा म्हणती जाण । कर्मकांडें ठकिले ब्राह्मण । शुद्ध मदर्पण चूकले ॥४३॥ केवळ मजमुखीं अर्पितां । आड आली त्यांची योग्यता । इंद्र यम वरुण सविता । नाना विकल्पता अवदानीं ॥४४॥ देवो देवी मीचि आहें । हेंही सत्य न मानिती पाहें । मजवेगळा विनियोग होये । नवल काये सांगावें ॥४५॥ जें जें सेविजे तिहीं लोकीं । तें तें अर्पे माझ्या मुखीं । हें न मनिजे याज्ञिकीं । कर्माविखीं विकल्पू ॥४६॥ विकल्पबुद्धि ब्राह्मण । अद्यापि संशयीं पडिले जाण । करूनि वेदशास्त्रपठण । शुद्ध मदर्पण न बोलिती ॥४७॥ माझें मुख वैश्वानर । येणें भावें विनटले नर । सांडूनि भेद देवतांतर । मजचि साचार अर्पिती ॥४८॥ त्याचें समिधेनीं मन तृप्त झालें । तेथही जरी हविर्द्रव्य आलें । तरी माझें निजसुख सुखावलें । सर्वस्व आपुलें त्यांसी मी दें ॥४९॥ मज नैराश्यतेची आस । त्यांच्या हाताची मी पाहें वास । त्यांलागीं सदा सावकाश । अल्पही ग्रास जैं देती ॥१३५०॥ त्यांचेनि हातें निर्विकल्पें । मद्भा वें जें अग्नीस अर्पे । तृण काष्ठ तिळ तुपें । तें म्यां चिद्‌रूपें सेविजे ॥५१॥ यापरी अग्नीची उपास्ती । जे दुजे स्थानींची पूजास्थिती । सांगीतली म्यां तुजप्रती । ब्राह्मणभक्ती अवधारीं ॥५२॥ पूजेमाजीं अतिश्रेष्ठ जाण । शीघ्र मत्प्राप्तीचें कारण । ब्राह्मण माझें पूजास्थान । अतिगहन उद्धवा ॥५३॥ त्यांचिया भजनाची नवलपरी । आड पडावें देखोनि दूरी । मस्तक ठेवावा चरणावरी । चरणरज शिरीं वंदावे ॥५४॥ आवाहनविसर्जनेंवीण । शालिग्राम माझें अधिष्ठान । परी तें केवळ अचेतन । ब्राह्मण सचेतन मद्‌रूपें ॥५५॥ मी अव्यक्तरूप जनार्दन । तो मी व्यक्त ब्राह्मणरूपे जाण । धरातळीं असें मी नारायण । धरामर ब्राह्मण यालागीं ॥५६॥ ब्राह्मणमुखें वेदांसी महिमा । ब्राह्मणें यज्ञदानतपतीर्थगरिमा । ब्राह्मणें वेदासी परम प्रेमा । ब्रह्मत्व ब्रह्मा ब्राह्मणमुखें ॥५७॥ त्या ब्राह्मणांसी अपमानितां । अपमानिल्या यज्ञदेवता । वेदादि तपदानतीर्था । परब्रह्म तत्त्वतां अपमानिलें ॥५८॥ मज त्रिलोकीं नाहीं सांठवण । मजहूनि अधिक माझे ब्राह्मण । त्यामाजीं मी वेदरूप नारायण । सगळा जाण सांठवलों ॥५९॥ ब्राह्मणपद हृदयीं धरितां । मज आली परम पवित्रता । लक्ष्मी पायां लागे उपेक्षितां । चरणतीर्थ माथां शिवू धरी ॥१३६०॥ यालागीं ब्राह्मण पूज्य जाण । अंगें मी करीं चरणक्षालन । त्यांचें उच्छिष्ट मी काढीं आपण । पाड कोण इतरांचा ॥६१॥ मुख्य माझें अधिष्ठान । सर्वोपचारपूजास्थान । दान मान मिष्टान्न । विधिपूजन विप्रांचें ॥६२॥ एका नेमू शालिग्रामाचा । एका स्थावर लिंगाचा । एका नेमू गणेशाचा । एका सूर्याचा दर्शननेमू ॥६३॥ एका नेमू तुळसीचा । एका बांधिल्या अनंताचा । नित्य नेम ब्राह्मणाचा । सभाग्य तो भाग्याचा दुर्लभ ॥६४॥ नित्य नेमस्त द्विजपूजा । षोडशोपचार करी वोजा । माझे भक्तीचा तो राजा । आत्मा माझा तो एकू ॥६५॥ जो देवतांतरा नुपासित । जीवेंभावें ब्राह्मणभक्त । त्याचा चुकवूनियां अनर्थ । निजस्वार्थ मी कर्ता ॥६६॥ ऐसे जे ब्राह्मणभक्त । त्यांच्या पायीं पृथ्वी पुनीत । गंगा चरणतीर्थ वांछित । शिरीं वंदीत मी त्यांसी ॥६७॥ त्यांचे सेवेचा सेवक । मोलेंवीण मी झालों देख । ब्राह्मणसेवेचें मज सुख । अलोकिक अनिवार ॥६८॥ नित्यनेम द्विजपूजा । करी तो आवडे अधोक्षजा । त्यालागीं पसरूनि चारी भुजा । आलिंगनीं माजा जीव निवे ॥६९॥ ब्राह्मणांच्या स्नानप्रवाहतळीं । जेणें भावार्थें केली आंघोळी । कोटि अवभृथें पायांतळीं । तेणें तत्काळीं घातलीं ॥१३७०॥ ब्राह्मणचरणतीर्थ देखतां । पळ सुटे दोषदुरिता । तें भावार्थें तीर्थ घेतां । दोष सर्वथा निमाले ॥७१॥ जो कोणी नित्य नेमस्त । सेवी ब्राह्मणाचें चरणतीर्थ । तो स्वयें झाला तीर्थभूत । त्याचेनि पुनीत जड जीव ॥७२॥ त्या ब्राह्मणाचे ठायीं जाण । अभ्यंगादि सुमन चंदन । आसन भोजन धन धान्य । शक्तिप्रमाण पूजेसी ॥७३॥ ब्राह्मणासी प्रिय भोजन । दानीं श्रेष्ठ अन्नदान । निपजवूनियां मिष्टान्न । द्यावें भोजन मद्भानवें ॥७४॥ एक हेळसूनि देती अन्न । एक उबगल्यासाठीं जाण । एक देती निर्भर्त्सून । एक वसवसोन घालिती ॥७५॥ तैसें न करावें आपण । ब्राह्मण माझें स्वरूप जाण । त्यांसी देऊनियां सन्मान । द्यावें भोजन यथाशक्ति ॥७६॥ अज्ञान अतिथि आल्या समयीं । खोडी काढूं नये त्याच्या ठायीं । तोही माझें स्वरूप पाहीं । अन्न ते समयीं अर्पावें ॥७७॥ अतिथि जातां परङ्मुख । त्यासवें जाय पुण्य निःशेख । अन्न द्यावें समयीं आवश्यक । नातरी उदक तरी द्यावें ॥७८॥ ब्राह्मण बैसवूनि पंक्ती । जे कोणी पंक्तिभेद करिती । ते मोलें पाप विकत घेती । त्यांसी अधोगती निश्चितीं ॥७९॥ ब्राह्मणसेवेलागीं जाण । काया वाचा मन धन । यथासामर्थ्यें अवंचन । अतिथिपूजन त्या नांव ॥१३८०॥ त्रिपदाजपें पवित्र पूर्ण । यालागीं वेदांचें निवासस्थान । ब्राह्मण माझें स्वरूप जाण । श्रेष्ठ अधिष्ठान पूजेचें ॥८१॥ ब्राह्मणआज्ञेलागीं जाण । अतिसादर ज्याचें मन । देणें देववणें दान । श्रद्धा संपूर्ण या नांव ॥८२॥ ब्राह्मणसेवा धनेंवीण । सर्वथा न घडे ऐसें न म्हण । सेवेसी श्रद्धा प्रमाण । उल्हास पूर्ण भजनाचा ॥८३॥ एकाची शरीरसेवा जाण । एकाचे वाचिक पूजन । एकाचें मानसिक भजन । दया पूर्ण द्विजाची ॥८४॥ ब्राह्मणभक्तिलागीं जाण । हर्षनिर्भर अंतःकरण । श्रद्धायुक्त उल्हासपूर्ण । आतिथ्य जाण या नांव ॥८५॥ यापरी ब्राह्मणभजन । तिसरे पूजेचें अधिष्ठान । हें सांगितलें जाण । गोशुश्रूषण तें एक ॥८६॥ जे गायीच्या कैवारा । घायें सहस्त्रबाहो केला पुरा । तीन सप्तकें वसुंधरा । मुख्य धुरा म्यां मारिल्या ॥८७॥ रामावतारीं अतिमहिमान । तैं न घडेचि गोषुश्रूषण । यालागीं गोकुळीं जाण । गायींचें सेवन म्यां केलें ॥८८॥ गायीचे सेवें झाली पुष्टी । बाळपणीं मारिले जेठी । कंस चाणूर मारिले हटी । बैसविला राज्यपटीं उग्रसेन ॥८९॥ गायीचे सेवेची अतिगोडी । तेणें माझी कीर्ति झाली चोखडी । फोडिली कंसाची बांदवडी । तोडिली बेडी पितरांची ॥१३९०॥ यालागीं गायीं आणि ब्राह्मण । माझा जाण जीवप्राण । माझे पूजेचें अधिष्ठान । सुलभ जाण इयें दोन्ही ॥९१॥ आपत्काळीं गोरक्षण । करी तो पढियंता मज जाण । त्यासवें मी आपण । गोरक्षण करीतसें ॥९२॥ गायीचे सेवेचें विधान । गोग्रास द्यावा जे तृण । करावें अंगकुरवाळण । इतुकेनि प्रसन्न मी होयें ॥९३॥ निर्लोभ गायीची सेवा । करितां माझी प्राप्ति उद्धवा । ऐक वैष्णवाची सेवा । पूजा सद्भािवा विभागू ॥९४॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक ४४ वा

वैष्णवे बंधुसत्कृत्या हृदि खे ध्याननिष्ठया । वायौ मुख्यधिया तोये द्रव्यैस्तोयपुरःस्कृतैः ॥४४॥

वैष्णवसेवा अत्यंत कठिण । तेथें जाती नाहीं गा प्रमाण । न म्हणावा शूद्र ब्राह्मण । भक्तिप्राधान्यभावार्थे ॥९५॥ विदुर दासीपुत्र प्रसिद्धु । त्यासी आवडला गोविंदु । झाला वैष्णवांमाजीं अतिशुद्धु । कैसेनि निंद्यु म्हणावा ? ॥९६॥ योनि जन्मला मर्कट । तो वैष्णवांमाजीं अतिश्रेष्ठ । हनुमंत म्हणावया कनिष्ठ । ऐसा पापिष्ठ कोण आहे ॥९७॥ राक्षसांमाजीं बिभीषण । दैत्यांमाजीं प्रल्हाद जाण । भगवंतासी अनन्यशरण । वैष्णवपण तेणें त्यांसी ॥९८॥ जाती उत्तम भक्तिहीन । तो वैष्णव नव्हे जाण । अथवा करी दांभिक भजन । वैष्णवपण त्या नाहीं ॥९९॥ वैष्णवीं मानी जातिप्रमाण । शालिग्राम मानी पाषाण । गुरूसी मानी माणुसपण । तो पापिष्ठ जाण सर्वथा ॥१४००॥ जाणीव शाहणीव ज्ञातेपण । सांडूनि जातीचा अभिमान । जो मज होय अनन्यशरण । वैष्णव जाण तो माझा ॥१॥ त्या वैष्णवाचें पूजन । बाह्य उपचारें नव्हें जाण । बंधस्नेहें कळवळी मन । साचार पूजन त्या नांव ॥२॥ ऐक सख्या बंधूचा स्नेहो । बंधूसी रणीं लागतां घावो । घायाआड स्वयें रिघोनि पहा हो । शत्रुसमुदावो विभांडी ॥३॥ तैसा पोटाआंतुला कळवळा । तोचि वैष्णवपूजेचा सोहळा । स्नेहेंवीण टिळे माळा । सुख गोपाळा तेणें नव्हे ॥४॥ एका पितयाचे पुत्र साधू । अकृत्रिम होती बंधू । माजीं सापत्नपविरोधू । स्नेह शुद्धू तो नव्हे ॥५॥ भक्ताअभक्तांची उत्त्पती । मजपासूनि गा निश्चिती । भावाभावसापत्नीप्राप्ती । विरुद्ध स्थिती परस्परें ॥६॥ वैष्णव विष्णूचे उदरीं जाण । ते उदरीं उदरस्थ व्हावें आपण । तैं सहजें झाले सखेपण । अकृत्रिम जाण कळवळा ॥७॥ ऐसा बंधुस्नेहें जो कळवळा । तेचि पूजा वैष्णवकुळा । वैष्णवपूजकाजवळा । भावें भुलला मी तिष्ठें ॥८॥ वैष्णवपूजेचें लक्षण । तें पांचवें माझें पूजास्थान । ऐक आकाशाचें पूजन । केवळ माझें ध्यान ते ठायीं ॥९॥ आकाश निर्लेप निर्विकार । अतिसूक्ष्म निराकार । तैसें माझें ध्यान निरंतर । हृदयीं साचार करावें ॥१४१०॥ ध्यानीं बैसोनि सावकाश । सगळें सर्व महदाकाश । जो आपुलें करी हृदयाकाश । तेणें मी परेश पूजिला ॥११॥ अतिसूक्ष्मनिर्विकार । हृदयीं माझें ध्यान सधर । तेचि पूजा गा साचार । अपरंपार मी पूजिलों ॥१२॥ आकाशा लेप लावूं जातां । लावितां न लागे सर्वथा । तेवीं सर्व कर्मीं वर्तता । आपुली मुक्तता जो देखे ॥१३॥ आकाश सर्व पदार्थीं व्याप्त । व्याप्त असोनि अतिअलिप्त । तेवी सर्व कर्मीं वर्तत । कर्मातीत नभनिष्ठा ॥१४॥ आकाश माझें पूज्यस्थान । तेथील पूजेचें हें विधान । हें सहावें पूजाअधिष्ठान । वायूचें अर्चन तें ऐक ॥१५॥ वायूच्या ठायीं भगवद्बुनद्धी । ज्याची ढळों नेणें कधीं । वायूचेनि भूतां चेतनसिद्धी । जगातें त्रिशुद्धी धरिता तो ॥१६॥ वायुरूपें मीचि जाण । जालों सर्व भूतांचा प्राण । प्राणाचा मी मुख्य प्राण । मद्‌रूपें पवन या हेतु ॥१७॥ वायू व्योमीं जन्म पावें । जन्मोनि व्योमावेगळा नव्हे । सर्व कर्मीं तेथेंचि संभवे । अंती स्थिरावे निजव्योमीं ॥१८॥ तेवीं जन्मकर्मनिदान । पावोनि न सांडी अधिष्ठान । प्राणाचा जो होय प्राण । हेंचि पूजन वायूचें ॥१९॥ प्राणाचें गमनागमन । तेथ सोहंहंसाचें नित्य ध्यान । तेंचि करितां नित्य सावधान । हेंचि पूजन वायूचें ॥१४२०॥ मद्‌रूपें दृढभावन । वायूचें जो करी आपण । तें पवनाचें पूजन । पूजास्थान सातवें ॥२१॥ जीवनें जीवनाची पूजा । जीवनेंचि निपजे वोजा । ते पूजा पावे अधोक्षजा । तो भक्त माझा पढियंता ॥२२॥ ’आपो नारायणः साक्षात्’ । या मंत्राचा जो मंत्रार्थ । देवें देवोचि पूजिजेत । जाण निश्चित उद्धवा ॥२३॥ क्षीरें पूजिला क्षीरसागरू । तेवीं द्रव्यें द्रव्योपचारू । हा जीवनपूजाप्रकारू । जाण निर्धारू उद्धवा ॥२४॥ जीवा जीववी जीवन । त्या जीवना मी निजजीवन । जीवनें पूजिजे जीवन । जेवीं समुद्रपूजन तरंगीं ॥२५॥ ’नद्यस्तृप्यंतु समुद्रास्तृप्यंतु’ । हें जळेंचि जळ पूजिजेतू । पूज्यपूजकां एकत्व येथू । हेचि वेदोक्तू विधिपूजा ॥२६॥ जीवनें पूजिजे जीवन । हें आठवें पूजास्थान । ऐक पृथ्वीचें पूजन । श्लोकार्धे संपूर्ण सांगेन ॥२७॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक ४५ वा

स्थण्डिले मंत्रहृदयैर्भोगैरात्मानमात्मनि । क्षेत्रज्ञं सर्वभूतेषु समत्वेन यजेत माम् ॥४५॥

जळामाजीं धरा अधर । विरोनि हों पाहे तें नीर । तीमाजीं मी प्रवेशलों धराधर । अधर ते सधर तेणें झाली ॥२८॥ यालागीं पृथ्वी माझें पूजास्थान । ऐक पूजेचें विधान । गोसदृश स्थंडिलीं जाण । आवाहन पैं माझें ॥२९॥ गोसदृश स्थंडिलीं कां म्हणसी । पृथ्वी आहे गायीच्या ऐसी । जैं पूजा करावी पडे तिसी । तैं तदाकारेंसी स्थंडिल ॥१४३०॥ ते स्थंडिलीं पूजावया धरा । आवाहन करावें धराधरा । तल्लिंग हृदयमंत्रा । मंत्रद्वारा पूजावी ॥३१॥ हृदय कवच शिखा नेत्र । शक्तिबीज मंत्रास्त्र । स्थंडिलीं रेखूनियां यंत्र । धराधरमहापूजा ॥३२॥ यापरी पृथ्वीपूजन । साङ्ग सांगीतलें जाण । आपुलें आपण पूजास्थान । दहावें लक्षण तें ऐक ॥३३॥ आधीं एक पुढें पूर्ण । त्या नांव दहावें लक्षण । आपलें आपण पूजास्थान । विचित्र विंदान पूजेचें ॥३४॥ पूज्यापुढें पूज्यकोटी । केल्या गणितासी पडे तुटी । पहिल्या पूज्यासी जैं फांटा उठी । तैं गणितसृष्टि असंख्य ॥३५॥ पूर्णासी फांटा काढिजे । त्या नांव एक म्हणिजे । एकपणेंही पूर्ण असिजे । सहज निजें परिपूर्ण ॥३६॥ पूर्णापुढें पूर्ण पडे । तैं गणित काय आतुडे । जैं निचाडा चाड वाढे । तैं निजनिवाडें निजपूजा ॥३७॥ एकासी एक मेळविजे । तैं दोनीपणें होय दुजें । जैं एकें एक भागिजे । तैं देखिजे निजपूज्यत्व ॥३८॥ आपणचि आपला देवो । आपुला पूजक आपण पहा वो । आपुला आपणचि भावो । नवल नवलावो पूजेचा ॥३९॥ हृदयीं भावूनि चैतन्यघन । स्वयें तद्‌रूप होऊनि जाण । मग जे जे भोग भोगी आपण । ब्रह्मार्पण सहजेंचि ॥१४४०॥ तो ग्रास घाली स्वमुखीं । तेणें मुखें मी होय सुखी । तृप्ति उपजे परमपुरुखीं । पूजा नेटकी हे माझी ॥४१॥ तो जे जे कांहीं भोग भोगी । ते अर्पती मजचिलागीं । मी रंगलों त्याचे रंगीं । पावे श्रीरंगीं ते पूजा ॥४२॥ मुख्य पूजेमाजीं हे माझी पूजा । तेणेंचि पूजिलें मज अतिवोजा । पूजामिसें गरुडध्वजा । वश अधोक्षजा तेणें केलें ॥४३॥ हे आवडती माझी पूजा । अत्यंत प्रिय अधोक्षजा । हे भक्ति पढिये गरुडध्वजा । जाण तो माझा प्रिय भक्त ॥४४॥ हो कां सगुण अथवा निर्गुण । दोहीं रूपें मीचि जाण । तेथ जो करी निजभोग अर्पण । शुद्ध पूजन तें माझें ॥४५॥ निजात्मभोगीं अधोक्षजा । पूजिजे ते हे जाण पूजा । सर्व भूतांतें पूजिजे वोजा । समसाम्य समजा समभावें ॥४६॥ अकरावे पूजेचा विवेक । मागां पुढां एकएक । अकरा इंद्रियां पडे आंख । तोचि पूजक सर्व भूतां ॥४७॥ मागां पुढां एकएक कीजे । त्या नांव एकादश म्हणिजे । हाचि विवेक जेणें जाणिजे । तेणें पूजिजे सर्व भूतां ॥४८॥ आत्मभोग मदर्पणें पाहीं । वस्तू जाणितली स्वदेहीं । तेचि सर्व भूतांच्या ठायीं । देहींविदेहीं समसाम्यें ॥४९॥ सर्व क्षेत्रांतें वागविता । मी क्षेत्रज्ञु जाण तत्त्वतां । देखतांही विषम भूतां । ज्यासी माझी ममता मोडेना ॥१४५०॥ उंच नीच विषमता भूतां । वस्तूसी न देखे विषमता । समसाम्यें समान समता । सर्व भूतां समत्वें ॥५१॥ माझिया साम्यें सर्वसमता । तेचि पूजा सर्व भूतां । तोचि पूजक तत्त्वतां । ज्यासी विषमता बाधीना ॥५२॥ जो भावार्थें मजमाजीं आला । तैं सर्व भूतें तोचि झाला । सहजे समत्व पावला । पूजूं लागला आत्मत्वें ॥५३॥ पूजूं जाणे रंक रावो । परी पालटेना समभावो । न खंडितां समतेचा ठावो । यथायोग्य पहा हो पूजित ॥५४॥ ऐक यदुवंशध्वजा । सर्व भूतीं माझी पूजा । माझेनि समत्वें निपजे वोजा । या अकराही पूजा समत्वें ॥५५॥ इयें अकराही अधिष्ठानें । मत्प्राप्तिकरें अतिपावनें । म्यां सांगीतलेनि अनुसंधानें । पूजा करणें यथाविधि ॥५६॥ म्यां सांगीतलें ज्या निगुतीं । पूजा करावी त्याचि स्थिती । न कळे तरी माझी मूर्ती । सर्वांहीप्रती चिंतावी ॥५७॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक ४६ वा

धिष्ण्येष्वेष्विति मद्‌रूपं शङ्खचक्रगदाम्बुजैः । युक्तं चतुर्भुजं शान्तं ध्यायन्नर्चेत् समाहितः ॥४६॥

निर्गुणाहूनि सगुण न्यून । म्हणे तो केवळ मूर्ख जाण । सगुण निर्गुण दोनी समान । न्यून पूर्ण असेना ॥५८॥ विघुरलें तें तूप होये । थिजलें त्यापरी गोड आहे । निर्गुणापरिस सगुणीं पाहें । अतिलवलाहें स्वानंदू ॥५९॥ निर्गुणाचा बोध कठिण । मनबुद्धिवाचे अगम्य जाण । शास्त्रांसी न कळे उणखूण । वेदीं मौन धरियेलें ॥१४६०॥ वारा उमाणावा वावें । आकाश आकळावें खेंवें । भावना भांबावली धांवे । काय करावें स्फुरेना ॥६१॥ तैशी सगुण मूर्ति नव्हे जाण । सुलभ आणि सुलक्षण । देखतां जाय भूकतहान । निवताहे मन सप्रेमें ॥६२॥ जो नित्यसिद्धु सच्चिदानंदू । प्रकृतिपरू परमानंदू । सगुण जाला जी गोविंदू । स्वानंदकंदू स्वलीळा ॥६३॥ साखरेची गोडी वाखाणिली । तिची नाबद तेचि भेली केली । गोडिये अधिक शोभा आली । तैशी मर्ति झाली साकार ॥६४॥ लावूनियां कसवटी । उत्तम सुवर्णाची खोटी । बांधल्या नववधूच्या कंठीं । तेणें ते गोमटी दिसे काय ॥६५॥ त्याचींच करूनियां भूषणें । अंगीं प्रत्यंगीं लेवितां लेणें । नववधू अत्यंत शोभली तेणें । निंबलोण उतरिती ॥६६॥ तैसें जें निर्गुण निर्विकार । त्याची सगुणमूर्ति सुकुमार । चिन्मात्रैक अतिसुंदर । मनोहर स्वलीला ॥६७॥ घवघवित घनसांवळा । मुकुट कुंडलें मेखळा । कंठीं कौस्तुभ वनमाळा । सोनसळा झळकत ॥६८॥ आधींच तो अतिसांवळा । वरी टिळक रेखिला पिंवळा । आरक्तप्रांत दोहीं डोळां । कमळदळां लाजवी ॥६९॥ चिन्मात्रींचें देखणेपण । त्या डोळ्यां आलें शरण । सैराट हिंडतां शिणला पवन । हरीचें घ्राण ठाकिलें ॥१४७०॥ जैशा ओंकारामाजीं श्रुती । तैशा मुखामाजीं दंतपंक्ती । चौकीचे चारी झळकती । सच्चिद्दीप्तीं सोलींव ॥७१॥ जेवीं जीव शिव भिन्नपणीं । तेवीं अध ऊर्ध्व अधर दोन्ही । हरिअंगीं मिनले मिळणीं । समानपणीं समत्वें ॥७२॥ देखोनियां कृष्णवदन । चंद्रमा कृष्णपक्षीं क्षीण । तो तंव पूर्णिमेसी पूर्ण । हा सदा संपूर्ण वदनेंदू ॥७३॥ दिवसा चंद्राची क्षीण प्रभा । वदनेंदूची नवलशोभा । लोपोनि चंद्रसूर्यप्रभा । स्वयें स्वयंभा प्रकाश ॥७४॥ तो आर्तचकोरा अमृतपान । मुमुक्षुचातका स्वानंदघन । सगुणपणें नारायण । भूषणां भूषण तो झाला ॥७५॥ चहूं खाणींच्या क्रिया विविधा । तैशा चहू भुजींच्या चारी आयुधां । सगुण देखोनि गोविंदा । वेद निजबोधा आयुधें झाले ॥७६॥ देवो न कळे श्रुतींसी । लाज आली होती वेदांसी । जगीं मिरवावया प्रतापासी । आयुधें हरीपासीं ते झाले ॥७७॥ सामवेद झाला शंख । यजुर्वेद चक्र देख । अथर्वण गदा तिख । कमळ साजुक ऋग्वेदू ॥७८॥ साकारपणें सच्चिदानंदा । शंख चक्र पद्म गदा । चहूं करीं चहूं वेदां । निववी सदा निजांगें ॥७९॥ जगीं मिरवावया उपनिषदें । झालीं बाहुभूषणें अंगदें । करीं कंकणें अतिशुद्धें । सोहं शब्दें रुणझुणती ॥१४८०॥ नख केश अंगुलिका । कराग्रीं जडित मुद्रिका । त्रिकोण षट्कोणि या देखा । उपासकां विधिपीठ ॥८१॥ अगम्य तेज हृदयींच्या पदका । गुणत्रिवळी उदरीं देखा । मध्यें कळसू नेटका । क्षुद्रघंटिका मेखळे ॥८२॥ कांतीव मरकतस्तंभ जाण । तैसे शोभताती दोन्ही चरण । ते केवळ अचेतन । हे सचेतन हरिअंगीं ॥८३॥ ध्वज वज्र अंकुश ऊर्ध्वरेखा । दोन्ही पायीं पद्में देखा । यवांकित सामुद्रिका । अतिनेटका पदबंधू ॥८४॥ आरक्त रंग चरणतळां । वरील घनसांवळी कळा । नभीं इंद्रधनुष्यमेळा । तैसी लीळा हरिचरणीं ॥८५॥ सगुण देखोनियां जगन्नायका । दशदिशांसी चरणीं आवांका । पावावया निजसुखा । दशांगुलिका होऊनि ठेल्या ॥८६॥ चंद्र कृष्णपक्षीं क्षीण । तेणें ठाकिले हरिचरण । नखीं चंद्र जडोनियां जाण । परम पावन तो झाला ॥८७॥ हें जाणोनि त्रिनयनें । चंद्रमा मस्तकीं धरणें । पायवणी माथां वाहणें । जग उद्धरणें तेणें जळें ॥८८॥ सगुण देवो देखोनि पाहीं । चारी मुक्ति लागल्या पायीं । यालागीं संत चरणांच्या ठायीं । तत्पर पाहीं सर्वदा ॥८९॥ सलोकता समीपता । दोहीं पायीं वांकी गर्जतां । अंदू झाली स्वरूपता । सायुज्यता तोडरू ॥१४९०॥ ज्या तोडराचा धाक पाहीं । अहंगर्वित असुर वाहती देहीं । सर्व सुख तें हरीच्या ठायीं । त्याच्या पायीं समाधी ॥९१॥ धैर्य वीर्य उदारकीर्ती । गुणगांभीर्य शौर्य ख्याती । यांसी कारण माझी सगुण मूर्ती । जाण निश्चितीं उद्धवा ॥९२॥ माझे ये मूर्तीचेनि दर्शनें । होत डोळ्यां पारणें । जन्ममरणांचें उठवी धरणें । खत फाडणें विषयांचे ॥९३॥ माझी मूर्ति देखिल्यापाठीं । न लगे योगयाग आटाटी । न लगे रिघावें । गिरिकपाटीं । नाना संकटीं न पडावें ॥९४॥ न लगे आसन ध्यान । न लगे समाधिसाधन । माझिये प्राप्तीसी कारण । माझी भक्ति जाण उद्धवा ॥९५॥ एकादश पूजाअधिष्ठान । तेथें माझें करोनि आव्हान । म्यां सांगीतलें मूर्तीचें ध्यान । सावधान करावें ॥९६॥ माझें अर्चन माझें ध्यान । माझें करावें कीर्तन । माझ्या नामाचे स्मरण । माझे गुण वर्णावे ॥९७॥ अहर्निशीं माझी कथा । अहर्निशीं माझी वार्ता । अहर्निशीं मातें ध्यातां । भक्ति तत्त्वतां ती नांव ॥९८॥ दीपकळिका हातीं चढे । तैं घरभरी प्रकाशू सांपडे । माझी मूर्ती जैं ध्यानी जडे । तैं चैतन्य आतुडे अवघेंचि ॥९९॥ या उपपत्ति उद्धवा देख । सगुण निर्गुण दोन्ही एक । जाण पां निश्चयो निष्टंक । सच्चिदानंदसुख समत्वें ॥१५००॥ जो कसू सुवर्णाचिये खोटीं । तोचि वाला एका कसवटीं । सगुणनिर्गुणपरिपाटीं । नाहीं तुटी चित्सुखा ॥१॥ तेवीं सगुण निर्गुण निःशेष । जाण निश्चयें दोन्ही एक । सगळें साखरेचें टेंक । ना नवटांक सम गोडी ॥२॥ हें अंतरंग माझें ध्यान । तेथें मन करोनि सावधान । अतिहर्षें मदर्चन । मद्भ।क्तीं जाण करावें ॥३॥ उद्धवा ऐसें म्हणसी मनीं । हे भक्ति पाविजे कैसेनि । हें साध्य होय जिंहीं साधनीं । तें तुजलागोनी सांगेन ॥४॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक ४७ वा

इष्टापूर्तेन मामेवं यो यजेत समाहितः । लभते मयि सद्भमक्तिं मत्स्मृतिः साधुसेवया ॥४७॥

करितां नाना योगयाग । वापी कूप वन तडाग । श्रौतस्मार्त कर्में चांग । मदर्पणें साङ्ग जिंहीं केलीं ॥५॥ श्रौत अग्निहोत्र सोमयाग । स्मार्त वापी कूप तडाग । मज नार्पितां दोन्ही व्यंग सत्कर्म साङ्ग मदर्पणें ॥६॥ कर्म करितां मदर्पण । अवचटें फळ वांच्छी मन । इतुकियासाठी भक्तासी विघ्न । सर्वथा मी जाण येवों नेदीं ॥७॥ सकाम कर्मकर्त्यासी । जे प्राप्ति नव्हे अतिप्रयासीं । त्या उत्तमलोकगतिभोगांसी । मद्भतक्तांसी मी देता ॥८॥ पोटांतूनि माझा भक्तू । दिव्य भोगांसी विरक्तू । ते भोग भोगितां मातें स्मरतू । भोगासक्तू तो नव्हे ॥९॥ साधु देवालया जातां । पर्जन्यें पीडिला धारावर्तां । वेश्यागृहासी नेणतां । आला अवचितां वोसरिया ॥१५१०॥ तो बसोनि वेश्येसी नातळे । तेवीं भक्त दिव्य भोगांसी कांटाळे । ठकलों म्हणे अनुतापबळें । पिटूनि कपाळें हरि स्मरे ॥११॥ ऐसिया अनुतापस्थितीं । तत्काळ भोग क्षया जाती । तो जन्म पावे महामती । माझी भक्ती जिये गृहीं ॥१२॥ त्यासी पूर्वसंस्कारस्थितीं । सकळ विषयांची विरक्ती । उपजतचि लागे भक्तिपंथीं । भक्त आवडती जीवेंप्राणें ॥१३॥ तो मुक्तीतें हाणोनि लातें । निजसर्वस्वें भजे मातें । यापरी मी निजभक्तातें । नेदीं विघ्नातें आतळूं ॥१४॥ यापरी ज्यांस विषयविरक्ती । तेही इष्टापूर्त जैं करिती । योग याग त्याग जैं साधिती । माझी भक्ती तैं उपजे ॥१५॥ समाहित करोनि मन । श्रौतस्मार्तकर्मानुष्ठान । योग याग त्याग साधन । निष्ठेनें जाण जैं करिती ॥१६॥ तेणें शोधित होय चितवृत्ती । झालिया चित्तशुद्धीची प्राप्ती । तैं उपजे माझी सद्भतक्ती । जाण निश्चितीं उद्धवा ॥१७॥ इतुकी न करितां आटाटी । माझे सद्भजक्तीची होय भेटी । हें अतिगुह्य आहे माझे पोटीं । ते तुज मी गोठी सांगेन ॥१८॥ सांडोनि सकळ साधन । जो करी साधुभजन । तेव्हांचि त्याचे शुद्ध मन । सत्य जाण उद्धवा ॥१९॥ म्हणसी साधु तो कैसा कोण । मागां सांगीतलें लक्षण । बहु बोलावया नाहीं कारण । साधु तो जाण सद्गुलरु ॥१५२०॥ त्या सद्गुारूचें भजन । जो भावार्थें करी आपण । सर्व शुद्धीचें कारण । सद्गु रु जाण सर्वांशी ॥२१॥ ज्याचे मुखींचें वचन । ब्रह्मसाक्षात्कारा पाववी जाण । त्याचे सेवितां श्रीचरण । शुद्धि कोणीकोणा होईना ॥२०॥ गुरुनाम घेतां मुखें । कळिकाळ पाहूं न शके । त्याची सेवा करितां हरिखें । पायां मोक्षसुखें लागती ॥२३॥ ज्यासी सद्गुकरूची आवडी चित्तीं । ज्याची सद्गु रुभजनीं अतिप्रीती । त्यासी भाळली माझी सद्भरक्ती । पाठीं लागे निश्चितीं वरावया ॥२४॥ जो गुरुभजनीं भावार्थी । जगामाजीं तोचि स्वार्थी । त्यापाशीं माझी सद्भथक्ती । असे तिष्ठती आंखिली ॥२५॥ सद्भपक्ति बापुडी कायसी । अंगें मीही अहर्निशीं । तिष्ठतसें स्वानंदेंसीं । गुरुप्रेमासी भूललों ॥२६॥ मज माझ्या भक्तांची थोडी गोडी । परी गुरु भक्तांची अतिआवडी । सत्संगेंवीण रोकडी । सद्भोक्ति चोखडी न पविजे ॥२७॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक ४८ वा

प्रायेण भक्तियोगेन सत्सङ्गेन विनोद्धव । नोपायो विद्यते सम्यक् प्रायणं हि सतामहम् ॥४८॥

माझिये प्राप्तीलागुनी । भक्तिज्ञानमार्ग दोन्ही । ज्ञान अत्यंत कठिणपणीं । भक्ति निर्विघ्नीं पाववी ॥२८॥ संसार तरावयालागीं । अनेक साधनें अनेगीं । बोलिलीं तीं जाण वाउगीं । उत्तम प्रयोगीं मद्भ क्ती ॥२९॥ उपायांमाजीं अतिप्रांजळ । निर्विघ्न आणि नित्य निर्मळ । माझा भक्तिमार्ग केवळ । ज्ञान तें विकळ मध्यपाती ॥१५३०॥ मळा शिंपावयालागुनी । मोट पाट उपाय दोन्ही । मोटां काढिजे विहीरवणी । बहुत कष्टोनी अतिअल्प ॥३१॥ मोटनाडा बैलजोडीं । अखंड झोडितां आसुडीं । येतां जातां वोढावोढी । भोय भिजे थोडी भाग एक ॥३२॥ तेथही मोट फुटे कां नाडा तुटे । वोडव पडे बैल अवचटे । तरी हातां येतां पीक आटे । वोल तुटे तत्काळ ॥३३॥ तैसा नव्हे सरितेचा पाट । एक वेळ केल्या वाट । अहर्निशीं घडघडाट । चालती लोट जीवनाचे ॥३४॥ मोटेचें पाणी तैसें ज्ञान । करूनि वेदशास्त्रपठण । नित्यानित्यविवेकासी जाण । पंडित विचक्षण बैसती ॥३५॥ एक कर्माकडे वोढी । एक संन्यासाकडे बोडी । एक म्हणती हे गोष्टी कुडी । देहो वोढावोढीं न घालावा ॥३६॥ एक म्हणती प्रारब्ध प्रमाण । एक म्हणती सत्य शब्दज्ञान । एक म्हणती धरावें मौन । अतिजल्पन न करावें ॥३७॥ एक म्हणती सांडा व्युत्पत्ती । ज्याची चढे अधिक युक्ती । तोचि ज्ञाता निश्चितीं । सांगों किती मूर्खांसी ॥३८॥ एक म्हणती तप प्रमाण । एक म्हणती पुरश्चरण । एक म्हणती वेदाध्ययन । द्यावें दान एक म्हणती ॥३९॥ एक तो हें अवघेंचि मोडी । घाली योगाचिये कडाडीं । लावी आसनमुद्रेची वोढी । बैसवी रोकडी वारयावरी ॥१५४०॥ ऐसे नाना वाद करितां । एक निश्चयो नव्हे सर्वथा । ज्ञानाभिमान अतिपंडितां । ज्ञान तत्त्वतां कळेना ॥४१॥ ऐसी ज्ञानमार्गींची गती । नाना परींचीं विघ्नें येती । विकल्पें नासल्या व्युत्पत्ती । माझी निजप्राप्ती तेथें नाहीं ॥४२॥ तैसी नव्हे माझी भक्ती । नाममात्रें मज पावती । नामें उद्धरले नेणों किती । हेंचि भागवतीं बोलिलें ॥४३॥ माझें करितां गुणवर्णन । कां हरिकथा नामसंकीर्तन । तेथें रिघों न शके विघ्न । गडगर्जन हरिनामें ॥४४॥ जेथें हरिनामाचे पवाडे । तेथें विघ्न कैंचें बापुडे । विघ्न पळे मद्भेक्तांपुढें । उघडती कवाडें मोक्षाचीं ॥४५॥ माझे भक्त अतिनिराश । न धरिती मोक्षाची आस । यालागीं मी हृषीकेश । त्यांच्या भावार्थास भूललों ॥४६॥ एवं निर्विघ्न मजमाजीं सरता । मार्ग नाहीं भक्तिपरता । त्रिसत्य सत्य गा सर्वथा । भक्ति तत्त्वतां मज पढिये ॥४७॥ ऐशी निजभक्ति सुलभ फुडी । देवो सांगे अतिआवडीं । उद्धवासी हरिभक्तीची गोडी । हर्षाची गुढी उभारिली तेणें ॥४८॥ जें उद्धवाच्या जीवीं होतें । तेंचि निरूपलें श्रीअनंतें । हरिखें नाचों लागला तेथें । जीवें श्रीकृष्णातें वोवाळी ॥४९॥ ऐसी तुझी सुलभ भक्ति । तरी अवघेचि भक्ति कां न करिती । देवो म्हणे भाग्येंवीण माझी भक्ति । न घडे निश्चितीं उद्धवा ॥१५५०॥ कोटि जन्मांची पुण्यसंपत्ती । जरी गांठीं असेल आइती । तैं जोडे माझ्या संतांची संगती । सत्संगें भक्ती उल्हासे ॥५१॥ सत्संगें भक्तीची प्राप्ती । उद्धवा जाण तू निश्चितीं । संतांपाशीं माझी भक्ती । वास पाहती उभी असे ॥५२॥ हो कां तूं संत माझे म्हणसी । येर लोक सांडिले कोणापाशीं । तुझी भक्ति अहर्निशीं । संतांपाशीं कां असे ॥५३॥ उद्धवा ऐसा विकल्पभावो । येथें धरावया नाहीं ठावो । संतभजनीं माझा सद्भाववो । केवा कोण पाहावो भक्तीचा ॥५४॥ संतसेवा करावयासी । कोण कारण तूं मज म्हणसी । अनावरा मज अनंतासी । तिंहीं निजभावेंसी आकळिलें ॥५५॥ मज आकळिलें ज्या हेतू । तेही सांगेन तुज मातू । मजवांचूनि जगाआंतू । दुसरा अर्थू नेणती ॥५६॥ आपुलें जें स्वकर्म । मज अर्पिले सर्व धर्म । देह गेह रूप नाम । आश्रमधर्म मदर्पण ॥५७॥ कल्पांतींचेनि कडकडाटें । जैं धाके धाके विराट आटे । ऐसीं वोढल्या अचाटें । मजवेगळे नेटें न ढळती ॥५८॥ तुटोनि पडतां आकाश । आणिकाची ते न पाहती वास । यालागीं मी हृषीकेश । त्यांचा दास झालों असें ॥५९॥ नवल भावार्थाचा महिमा । मज विश्वात्म्याचे झाले ते आत्मा । ऐसें लाहाणें तयां आम्हां । मज पुरुषोत्तमा वश केलें ॥१५६०॥ संतांसीं मज भिन्नपण । कल्पांतींही नाहीं जाण । तुज जिव्हारींची उणखूण । तुज संपूर्ण सांगीतली ॥६१॥ संत माझे झाले माझ्या भक्तीं । येर लोक मज न भजती । ते म्यां दिधले काळाच्या हातीं । अदृष्टगतीं बांधोनी ॥६२॥ माझिया संतांपाशीं । यावया प्राप्ती नाहीं काळासी । मी सदा संरक्षिता त्यांसी । ते कळिकाळासी नागवती ॥६३॥ यापरी संतांचें सर्व काज । करितां मज नाहीं लाज । उद्धवा माझें अत्यंत निजगुज । तें मी तुज सांगेन ॥६४॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक ४९ वा

अथैतत्परमं गुह्यं श्रृण्वतो यदुनन्दन । सुगोप्यमपि वक्ष्यामि त्वं मे भृत्यः सुहृत्सखा ॥४९॥

इति श्रीमद्भा्गवते महापुराणे पारमहंस्यां एकादशस्कन्धे भगवदुद्धवसंवादे एकादशोऽध्यायः ॥११॥ ऐकें यदुवंशकुळटिळका । तूं स्वगोत्र भृत्य सुहृद सखा । तुज न सांगिजे हा आवांका । सर्वथा देखा न धरवे ॥६५॥ मज गुप्ताचें गुप्त सार । साराचें गुप्त भांडार । ते भांडारींचें निजसार । तुज मी साचार सांगेन ॥६६॥ ऐसें गुह्याचें गुह्य निश्चितीं । नाहीं सांगीतलें कोणाप्रती । तूं सखा जिवलग सांगाती । अनन्य प्रीती मजलागीं ॥६७॥ केवळ कोरडी नव्हे प्रीती । तैसीच माझी अनन्यभक्ती । भक्तीसारिखी विरक्ती । अवंचकस्थिती तुजपाशीं ॥६८॥ यादववंषीं पाहतां देख । मजसमान तूंचि एक । समान सगोत्र आणि सेवक । हें अलोकिक उद्धवा ॥६९॥ नव्हेसी कार्यार्थी सेवक । सर्वभावें विश्वासुक । किती वाणूं गुण एकएक । परम हरिख मज झाला ॥१५७०॥ यालागीं गुह्य तेंही तुझ्या ठायीं । वंचावया मज धीरु नाहीं । हृदय आलिंगलें हृदयीं । चिदानंदू पाहीं तुष्टला ॥७१॥ मग म्हणे सावधान । सादर आइक माझें वचन । तुज फावल्या माझें गुह्य ज्ञान । वंशउ द्धरण तुझेनी ॥७२॥ जे वंशी होय ब्रह्मज्ञानी । तो वंष पवित्र त्याचेनी । हे सत्य जाण माझी वाणी । विकल्प मनीं न धरावा ॥७३॥ म्हणसी स्वयें तूं ब्रह्म पूर्ण । वंशीं अवतरलासी नारायण । तेणें वंश उद्धरला जाण । माझें ज्ञान तें किती ॥७४॥ तरी नाम रूप जाति गोत । या अवघ्यांसी मी अलिप्त । सकळ कुळेंसी मी कुळवंत । गोत समस्त जग माझें ॥७५॥ ऐसें म्हणोनि निजगुह्यसार । तुज मी सांगेन साचार । तेणें होईल जगाचा उद्धार । ऐसें शारङ्गधर बोलिला ॥७६॥ तें ऐकावया गुह्य ज्ञान । उद्धवें मनाचे उघडिले कान । सावध पाहतां हरीचें वदन । नयनीं नयन विगुंतले ॥७७॥ यापरी उद्धव सावधान । त्यासी कृष्ण सांगेल गुह्य ज्ञान । पुढीले अध्यायीं अतिगहन । रसाळ निरूपण हरीचें ॥७८॥ एका विनवी जनार्दन । संतीं मज द्यावें अवधान । श्रोतीं व्हावें सावधान । मस्तकीं चरण वंदिले ॥७९॥ तुमचेनि पदप्रसादें । श्रीभागवतींचीं श्र्लोकपदें । वाखाणीन अर्थावबोधें । संत स्वानंदें तुष्टलिया ॥१५८०॥ यालागीं एका शरण जनार्दनीं । तंव जनार्दनचि एकपणीं । जेवीं कां सागरींचें पाणी । तरंगपणीं विराजे ॥१५८१॥

इति श्रीमद्भारगवते महापुराणे एकादशस्कंधे एकाकारटीकायां श्रीकृष्णोद्धवसंवादे एकादशपूजाविधानयोगो नाम एकादशोऽध्यायः ॥११॥

॥ श्रीकृष्णार्पणमस्तु ॥ मूळश्लोक ॥४९॥ ओव्या १५८१॥

हे साहित्य भारतात तयार झालेले असून ते आता प्रताधिकार मुक्त झाले आहे. भारतीय प्रताधिकार कायदा १९५७ नुसार भारतीय साहित्यिकाच्या मृत्युनंतर ६० वर्षांनी त्याचे साहित्य प्रताधिकारमुक्त होते. त्यानुसार १ जानेवारी १९५६ पूर्वीचे अशा लेखकांचे सर्व साहित्य प्रताधिकारमुक्त होते.

[[वर्ग:‎]]