एकनाथी भागवत/अध्याय दहावा

<poem> एकनाथी भागवत - आरंभ श्रीगणेशाय नमः ॥ श्रीकृष्णाय नमः ॥

ॐ नमो सद्गुनरु धन्वंतरी । ज्याची दृष्टीचि निरुज करी । त्यावांचोनि संसारीं । भवरोगु दुरी न करवे ॥१॥ ज्या भवरोगाचेनि दर्पें । फुंफात तापलीं त्रिविध तापें । 'मी माझे' येणें संकल्पें । वाग्जल्पें जल्पती ॥२॥ पडिलीं द्वैताचिया दुखणा । तोंडींची चवी गेली जाणा । मुखा आला कडवटपणा । कटु वचना बोलतु ॥३॥ जेथें व्याधीचेनि सन्निपातें । विवेक हाणोनियां लातें । उमरुडूनि धैर्य हो ते । वासनावनातें हिंडती ॥४॥ मनोरथकर्दमीं चरफडित । संकल्पमृगजळीं बुडत । वेगीं निसरोनियां पडत । टेंक चढतां स्वर्गाचें ॥५॥ वोरबडत स्नेहाची आराटी । गोंवीत लोभाची बोरांटी । खिळिला प्रपंचाचिया कंठीं । मारितां नुठी तेथूनि ॥६॥ भवरोगभ्रमें भ्रमले कैसे । खावों नये तें खावों बैसे । करूं नये तें करितां दिसे । योषितांसरिसें धांवत ॥७॥ तेथ धनभयाचे शारे येत । तेणें थरथरां कांपत । धाकें धाकें घामेजत । दडी देत गुप्तत्वें ॥८॥ भोगाभिमानु चढे देहीं । तेव्हां न राहे खाटे भुईं । विधीचें पांघरूण टाकी पाहीं । डोळा ठायीं लागेना ॥९॥ उभें न राहवे ऐक्यवृत्ती । क्षीण झाली ज्ञानशक्ती । पडलीं जडत्वें लोळती । पाणी मागती विषयांचे ॥१०॥ अल्पअ ल्प देतां तें जळ । कडकडूनि झोंबती प्रबळ । आम्हांसी फार द्या गा जळ । तृषा केवळ वोळेना ॥११॥ कुपथ्य करितां निरंतर । तंव तो झाला जीर्णज्वर । क्षयो लागला जी थोर । क्षीण शरीर पडियेलें ॥१२॥ क्षणाक्षणां अतिक्षीणता । विकार संचरले जीविता । तेणें प्रबळ वाढली चिंता । सुख सर्वथा बुडालें ॥१३॥ नवल रोगाचा पडिपाडू । गोड परमार्थ तो जाला कडू । केवळ विषप्राय विषय कडू । तोचि गोडु पैं झाला ॥१४॥ ते व्याधीचिया उफाडा । देतां सत्कथाकाढा । श्रवणमुखींच्या भावार्थदाढा । पाडी पुढां दांतखिळी ॥१५॥ देतां तुलसीमकरंद नसू । वरता जावों नेदी श्वासू । मस्तक झाडी मानी त्रासू । रोगें बहुवसु व्यापिला ॥१६॥ ऐसा रोग देखोनियां गाढा । वैद्य आचार्य धडफुडा । कृपा पाहे याजकडा । तो रोकडा वांचवी ॥१७॥ निधडा वैद्य तो सुबुद्धि । जीवु गेलिया मरों नेदी । जीवेंवीण वांचवी त्रिशुद्धि । अगाध सिद्धि तयाची ॥१८॥ शुद्धभाग्येंकरूनि जाण । तो करी कृपाकूर्मावलोकन । तेंचि रोगिया अमृतपान । होय सावधान तत्काळ ॥१९॥ एवं जालिया सावधान । रोगी आपणिया आपण । नित्यानित्याचें पाचन । करी सेवन साक्षेपें ॥२०॥ तेणें न फिटेचि जीर्णज्वरु । न तुटे क्षयाचा महामारु । हें देखोनियां वैद्यसद्गुुरु । रसोपचारु मांडिला ॥२१॥ तेणें अक्षररस अर्धमात्रा । देतां क्षयाचा थारा । मोडूनियां शरीरा । पूर्वपरंपरा अक्षय केलें ॥२२॥ दारुण चुकवावया कुपथ्य । वैराग्य राखण ठेविलें नित्य । लावूनि अनुसंधानाचें पथ्य । निर्दाळिला तेथ भवरोगू ॥२३॥ रोगी उपचारिल्यावरी । प्रबळ क्षुधा खवळे भारी । चित्तचिंतेच्या लाह्या करी । क्षणामाझारीं खादल्या ॥२४॥ काळे गोरे चतुर्वर्णचणे । आश्रमेंसीं भाजिले फुटाणे । अहं सोहंगुळेंसीं तेणें । निःशेष खाणें तत्काळ ॥२५॥ फळाभिलाषेंसीं आशा । बोंडें भरलीं होतीं खसखसा । तींही खादलीं घसघसां । न लगतां घांसा गिळियेलीं ॥२६॥ गूळ साखरेचा पडिपाडू । खादले कर्माकर्माचे लाडू । खातां न म्हणे गोड कडू । लागला झोडूं स्वइ च्छा ॥२७॥ ब्रह्माहमस्मीचीं गोमटीं । पक्वान्नें देखिलीं दिठीं । तींही खाऊनि उठाउठी । मायेपाठीं लागला ॥२८॥ ते धाकेंधाकेंचि निमाली । मिथ्यात्वें नासोनि गेली । स्वानंदें पुष्टि जाली । झाडी केली भवरोगा ॥२९॥ ऐसा सद्गु रु वैद्य गाढा । जेणें उपचारोनि केलों निधडा । शरण रिघावें तुजपुढां । तंव चहूंकडां तूंचि तूं ॥३०॥ तुजवेगळें आपणियातें । देखोनि शरण यावें तूतें । तंव मीतूंपण हारपलें थितें । कैसेनि तूतें भजावें ॥३१॥ ज्यांच्या सुटल्या जीवग्रंथी । झाले आत्माराम निश्चितीं । तेही अहेतुक भक्ति करिती । प्राप्तांची स्थिति हे जाणा ॥३२॥ गुरुभजनापरतें सुख । मोक्ष मानिती तेही मूर्ख । मोक्ष गुरुचरणींचा रंक । विरळा लोक हें जाणती ॥३३॥ आम्हां सद्गुणरुदृष्टीं परम योग्य । आम्ही सद्गुनरुकृपा सदा श्लाघ्य । गुरुसेवें आम्ही सभाग्य । परम योग्य गुरुस्तवनें ॥३४॥ सद्गुेरूचें नाममात्र । तेंचि आम्हां वेदशास्त्र । सकळ मंत्रावरिष्ठ मंत्र । नाम सर्वत्र गुरूचें ॥३५॥ सद्गुंरूचें तीर्थमात्र । सकळ तीर्थां करी पवित्र । गुरुचरण तें आमचें क्षेत्र । वृत्ति स्वतंत्र ते आम्हां ॥३६॥ तूं पुरे पुरे म्हणसी स्तवन । परी वर्णितां तुझे उदार गुण । अतृप्त सर्वथा नुठी मन । तुझी आण वाहातसें ॥३७॥ तुझे गुण वर्णावया तत्त्वतां । मी प्रवर्तलों श्रीभागवता । त्वां मज लाविलें भक्तिपंथा । निजकथाकीर्तनीं ॥३८॥ जय जय सद्गुवरु जनार्दना । भवगजपंचानना । एकाकी शरण आलों जाणा । तुझ्या श्रीचरणा पावलों ॥३९॥ पावलों शास्त्र श्रीभागवत । अवधारा तेथींचा मथितार्थ । उद्धवासी श्रीकृष्णनाथ । परम परमार्थ सांगेल ॥४०॥ यदुअवधूतसंवादेंसीं । लक्षणोक्त चोविसां गुरूंसी । परिसोनियां उद्धवासी । भावना ब्रह्मेंसीं लिगटली ॥४१॥ ब्रह्म सर्वगत सत्य होये । मज सबाह्य कोंदलें आहे । तेंचि माझें मज ठाउकें नोहे । कोण उपाये करावे ॥४२॥ ऐसी उद्धवाची चिंता । कळों सरली कृष्णनाथा । तोचि उपावो सर्वथा । होय सांगता अविरोधें ॥४३॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक १ ला

श्रीभगवानुवाच । मयोदितेष्ववहितः स्वधर्मेषु मदाश्रयः । वर्णाश्रमकुलाचारमकामात्मा समाचरेत् ॥१॥

पूर्वीं वेदरूपें वर्णाश्रम । मीचि बोलिलों स्वधर्म । पंचरात्रादि वैष्णवधर्म । हें उपासनावर्म गुह्य माझें ॥४४॥ जो वर्ण जो आश्रम । तेणेंचि ते करावे स्वधर्म । आचरतां परधर्म । दुःख परम पाविजे ॥४५॥ उद्धवा येथ जाण । कर्ता पाहिजे सावधान । ते सावधानतेचें लक्षण । अतिविचक्षण जाणती ॥४६॥ कर्म चतुर्विध येथ । 'नित्य' आणि नैमित्त । काम्य आणि प्रायश्चित्त । जाण निश्चित विभाग ॥४७॥ येथ कर्म आचर निश्चिती । सावधान राखावी वृत्ती । आचरावयाची व्युत्पत्ती । विचित्र स्थिती सांगेन ॥४८॥ नित्य आणि नैमित्तिक । हें कर्म जाण आवश्यक । सांडोनियां फलाभिलाख । विधिप्रमुख आचरावें ॥४९॥ नित्यकर्म अधिक वाढे । तैं नैमित्तिकाचे आंग चढे । काम्य उचंबळलें विषयचाडें । तैंचि पडे निषिद्धी ॥५०॥ फलाभिलाषेंविण । नित्य नैमत्तिक जाण । करावें गा कृष्णार्पण । अर्पिती खूण जाणोनि ॥५१॥ काम्य कर्म आवश्यक । त्यजावें गा निःशेष । जेवीं कां वमिलें वमक । परतोनि लोक न पाहती ॥५२॥ समूळीं कामनेतें दंडावें । तैंचि काम्य कर्म सांडावें । येर्हंवीं कार्मत्यागु न संभवे । कामना जीवें राखतां ॥५३॥ अंतरीं अनिवार कामना । बाह्य विरक्ती दावी जना । ते सविया विटंबना । त्यागु विचक्षणा तो नव्हे ॥५४॥ कामाचेनि अधिक मदें । कर्में निपजती निषिद्धें । समूळ कामनेचेनि छेदें । सर्व निषिद्धें मावळती ॥५५॥ अथवा देखतांचि निषिद्ध दिठीं । जो हरिनामें गर्जत उठी । निषिद्ध पळे बारा वाटीं । प्रायश्चित्तकोटी हरिनामें ॥५६॥ जेथ हरिनामाचे उमाळे । तेथ निषिद्ध तत्काळ जळे । निषिद्ध अभक्तां आदळे । भक्तांजवळें तें न ये ॥५७॥ काम्यनिषिद्धाची कथा । भक्तांसी नातळे सर्वथा । भगवंतु रक्षी निजभक्तां । दोषु तत्त्वतां त्यां नाहीं ॥५८॥ नामें प्रायश्चित्तांच्या कोटी । हे म्यां सांगितली गुह्य गोठी । प्रकट न करावी सृष्टीं । गुप्त पोटीं राखावी ॥५९॥ काम्यनिषिद्धाचे त्याग । तुज म्यां सांगीतले सांग । नित्यनैमित्तविभाग । तोही विनियोग परियेसीं ॥६०॥ मदर्पणें आवश्यक । करावें नित्यनैमित्तिक । तेंचि चित्ताचें शोधक । साधन मुख्य परमार्थी ॥६१॥ एक म्हणती स्वधर्म निर्फळ । वर्म नेणतीच ते बरळ । स्वधर्में होय जन्म सफळ । परमार्थफळ स्वधर्मीं ॥६२॥ किडाळ झाडावया दृष्टीं । रज देऊनि पाठींपोटीं । सुवर्ण घालितां पुटीं । झळकत उठी निजतेजें ॥६३॥ तैसा मज अर्पितां स्वधर्म । त्याचें सफळ होय निजकर्म । ऐसें नेणोनियां निजवर्म । कर्मभ्रम कर्मठां ॥६४॥ मज अर्पिती हातवटी । अवघड वाटेल जगजेठी । त्यासी माझी आवडी मोटी । त्याची दृष्टी मदर्पण ॥६५॥ कृष्णीं निश्चळ ज्याचें मन । त्याचें कर्म तितुकें कृष्णार्पण । त्यासी न अर्पितांही जाण । सहजें मदर्पण होतसे ॥६६॥ जो रथीं निश्चळ होऊनियां बैसे । तो न चळतांही चालतु दिसे । जाण स्वकर्म त्याचें तैसें । अनायासें मज अर्पे ॥६७॥ यापरी होऊनि अकामात्मा । सुखें आचरावें स्वधर्मा । तेणें सांडूनि रजतमा । सत्त्वें पुरुषोत्तमा पावती ॥६८॥ वर्णाश्रमसमुद्भजवा । मूळ आश्रयो मी वोळ्खावा । कळकर्मनिजस्वभावा । उपासावा मी एकु ॥६९॥ वर्णासी आश्रयो मी प्रसिद्ध । जे जन्मले मुखबाहूरुपाद । आश्रमा आश्रयो मी विशद । गर्जती वेद ये अर्थीं ॥७०॥ देवो देवी कुळाचार । यांचें वस्तीचें मी घर । एवं मी सर्वाधार । हा कर्मी विचार देखावा ॥७१॥ गुज परियेसीं उद्धवा । कर्माध्यक्षु मी जाणावा । कर्मी मीचि अभिलाषावा । क्रियेनें धरावा मी एकु ॥७२॥ एवं कर्मआदिमध्यअंतीं । मी अविनाशु धरितां चित्तीं । तीं कर्मेंचि निष्कर्में होतीं । जाण निश्चितीं उद्धवा ॥७३॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक २ रा

अन्वीक्षेत विशुद्धात्मा देहिनां विषयात्मनाम् । गुणेषु तत्त्वध्यानेन सर्वारंभविपर्ययम् ॥२॥

यापरी स्वधर्म जाण । ज्यांचें विशुद्ध अंतःकरण । ते विषयीं उदासीन । हें वोळखण तयांचे ॥७४॥ तयांसी विषयाची आस्था । नाहीं नाहीं गा सर्वथा । परी सर्वार्थविपरीतता । विषयासक्तता देख ती ॥७५॥ भरलीं मृगजळाचीं तळीं । तेणें न पिकती साळी केळी । तैसी विषयबुद्धी जवळी । स्वसुखफळीं फळेना ॥७६॥ पाहें पां विषयासक्त । कर्मारंभीं संकल्प करित । आयुःकामार्थ क्षेमार्थ । धनधान्यार्थसमृद्धी ॥७७॥ या हेतू कर्म आरंभित । तें स्वकर्म नव्हे निश्चित । स्वधर्ममिषें मनोरथ । उपासित सर्वदा ॥७८॥ बैलाची कांस दुहितां । शिंपीभरी दूध न ये हाता । तेवीं मनोरथ उपासितां । न लभे सर्वथा निजसुख ॥७९॥ कर्मचि तें नव्हे । केल्याही सिद्धी न पवे । तें विघ्नबाहुल्यें नाश पावे । विघ्न संभवे देवांचें ॥८०॥ विषयसेवनीं आहे सुख । या बुद्धीं शिणशिणोनि मूर्ख । पावले परम दुःखें दुःख । मुख्य याज्ञिक घालूनि ॥८१॥ वेदत्रयी जाणूनि सकळ । यज्ञकर्मी अतिकुशळ । वांछितां स्वर्गादिक फळ । पतन केवळ अधोमुखें ॥८२॥ ऐसेनि विवेकें निपुणदृष्टी । जो स्वर्गु नेघे तृणासाठीं । वैराग्य लागे त्यापाठीं । उठाउठी घर रिघे ॥८३॥ तो वैराग्याचें माहेर । विश्रांतीचें विसावतें घर । तो नररूपें साचार । विवेकु साकार पैं झाला ॥८४॥ ऐसेनि विवेकें विवेकदृष्टी । स्वर्गादि विषय मिथ्या सृष्टी । ते मिथ्यात्वाची गोठी । ऐक जगजेठी उद्धवा ॥८५॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक ३ रा

सुप्तस्य विषयालोको ध्यायतो वा मनोरथः । नानात्मकत्वाद् विफलस्तथा भेदात्मधीर्गुणैः ॥३॥

स्वप्न आणि मनोरथ । मनोमात्रविलासित । ते निद्रितासी सत्य पदार्थ । मिथ्या होत जागृतीं ॥८६॥ तैसें कामनेचेनि उल्हासें । इंद्रियांचेनि सौरसें । उभय भोगपिसें । नाथिलें वसे बुद्धीसी ॥८७॥ शिंपी शिंपपणें असे । धनलोभ्या रुपें भासे । तेवीं विषयाचेनि अभिलाषें । भेदपिसें नसतेंचि ॥८८॥ स्वप्नीं देखिलें आत्ममरण । जागृतीं मिथ्या म्हणे आपण । तैसा स्वरूपीं जागा जाल्या जाण । जन्ममरण त्या नाहीं ॥८९॥ जंववरी भेदाची भेदसिद्धी । तंववरी जन्ममरण बाधी । भेदु मिथ्या जालिया त्रिशुद्धी । अभेदीं बाधी तें नाहीं ॥९०॥ तो भेदु कैसेनि तुटे । निजस्वरूप कैसेनि भेटे । ते अर्थी साधन गोमटें । ऐक चोखटें विभागें ॥९१॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक ४ था

निवृत्तं कर्म सेवेत प्रवृत्तं मत्परस्त्यजेत् । जिज्ञासायां संप्रवृत्तो नाद्रियेत् कर्मचोदनाम् ॥४॥

चित्तीं वासनांचे मळ । तेणें भेदु भासे सबळ । तो नाशावया चित्तमळ । कर्म निर्मळ सेवावें ॥९२॥ मागां सांगीतलें निश्चित । जें कां नित्यनैमित्य । तेंचि कर्म गा निवृत्त । साधकीं प्रस्तुत सेवावें ॥९३॥ जो प्रवर्तला माझ्या भजनीं । तेणें काम्य सांडावें निपटूनी । हें मागां सांगितलें विवंचूनी । कामना मनीं न धरावी ॥९४॥ धरोनि मदर्पणाचें बळ । नित्ये आचरतां निर्मळ । चित्ताचे चैत्यमळ । जाती तत्काळ नासोनि ॥९५॥ कृषीवळु करी शेतासी । यथार्थ द्रव्य दे राजयासी । तो न भी ग्रामकंटकांसी । तेवीं कृष्णार्पणेंसीं होतसे ॥९६॥ जाहल्या चित्तमळक्षाळणें । नित्यविवेकु उपजे तेणें । इहामुत्रां लाता हाणे । अनित्य त्यजणें वैराग्यें ॥९७॥ एवं वैराग्य झालिया अढळ । तेणें सत्त्व होय प्रबळ । तेव्हां मज जाणावया केवळ । वृत्ति निर्मळ ते काळीं ॥९८॥ करितां माझीं चिंता । कामक्रोध नाठवती चित्ता । थोर लागली माझी अवस्था । न राहे सर्वथा अणुभरी ॥९९॥ हो कां ऐशिये अवस्थेसी । कर्मक्रिया नावडे ज्यासी । तेणें संन्यासूनि सर्व कर्मांसी । ब्रह्मज्ञानासी रिघावें ॥१००॥ श्रवण मनन करितां । कर्मासी झालिया विगुणता । बाधक नव्हे माझ्या भक्तां । कर्मकिंकरता त्यां नाहीं ॥१॥ स्वधर्म केलिया फळ काये । चित्ताचा मळमात्र जाये । भक्तु भजनें निर्मळ आहे । बाधूं न लाहे स्वकर्म ॥२॥ एवं कर्माची चोदना । मद्भ क्तासी नाहीं जाणा । करितां श्रवणकीर्तना । कर्मबंधना नातळती ॥३॥ ऐशिया जिज्ञासावस्थेसी । कर्मबाधा नाहीं त्यासी । मुख्य तात्पर्य ब्रह्मज्ञानासी । हेंचि उद्धवासी सांगतु ॥४॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक ५ वा

यमानभीक्ष्णं सेवेत नियमान्मत्परः क्वचित् । मदभिज्ञं गुरुं शांतमुपासीत मदात्मकम् ॥५॥

होआवया वृत्तीचा उपरम । अहिंसासत्यादि धर्म । आचरावे अविश्रम । बाह्य नेम अविरोधें ॥५॥ आचरतां अहिंसासत्यादिकांसी । तंव तंव दशा उजळे कैसी । अतिप्रीति गुरुभक्तीसी । अहर्निशीं गुरु चिंती ॥६॥ सद्गुररूवीण ब्रह्मज्ञान । सर्वथा नव्हे नव्हे जाण । हें उपनिषदर्थें प्रमाण । परम निर्वाण सांगीतलें ॥७॥ डोळा देखणाचि आहे । त्यासी सूर्य नव्हतां साह्ये । सिद्ध पदार्थ देखों न लाहे । स्तब्ध राहे अंधारीं ॥८॥ नाव तारी हे साचार । माजीं बैसले थोर थोर । परी तारकेंवीण परपार । समर्थ नर न पावती ॥९॥ पर्जन्यें भूमी मार्दवा आली । बीजें कणिंग असे भरली । परी ज्ञातेन पेरणी नाहीं केली । तंव पिकाची बोली पोचट ॥११०॥ रत्नज सांपडलें अवचित ते । परी खरें खोटें संशय तेथें । रत्नजपारखी करी मोलातें । अतियत्नख त्यातें मग करिती ॥११॥ तैसें निजस्वरूप आइतें । श्रद्धा सद्गुतरूचेनि हातें । खरें करूनियां ज्ञाते । निजसुखातें पावले ॥१२॥ साधावया निजज्ञान । करितां सद्गुेरूचें सेवन । निवाले संत सज्जन । आनंदघन सद्गुेरु ॥१३॥ म्हणसी साधनें केलीं अनेक । तैसें सद्गुसरू केला तो साधन एक । म्हणतां मुमुक्षु झाला मूर्ख । निजात्मसुख बुडालें ॥१४॥ सद्गुारु केला तो साधन । त्याहूनि परतें साध्य आन । म्हणतां आली नागवण । नागवला जाण सर्वस्वें ॥१५॥ जो चित्सुखें सदा संपन्न । चिद्रूपें ज्यासी समाधान । तो चिन्मात्राहोनि भिन्न । नव्हे जाण सर्वथा ॥१६॥ लवण सागरीं रिघालें । तेव्हांचि तें समुद्र झालें । दीपें वणवया आलिंगिलें । वणवाचि झालें तें तेज ॥१७॥ एवं चिद्रूपाचें ज्यासी ज्ञान । तो चिद्रूपचि सत्य संपूर्ण । गुरु ब्रह्म अभिन्न जाण । ये अर्थीं प्रमाण उपनिषद ॥१८॥ हो कां घृताची पुतळी । नव्हतां घृतपणावेगळी । घृतरूपें रूपा आली । तैसी मूर्ती झाली सद्गुेरूची ॥१९॥ तो चित्सुखाचा पुतळा । कीं सच्चिदानंदाचा सोहळा । प्रत्यक्ष देखावया डोळां । धरी लीलाविग्रहो ॥१२०॥ त्याची होआवया भेटी । पाहिजेति भाग्याचिया कोटी । हळणेंवरी दिसे दिठी । तैसी गोठी ते नाहीं ॥२१॥ सद्गुवरु जेउती वास पाहे । तेउती सुखाची सृष्टी होये । तो म्हणे तेथ लवलाहें । महाबोधु राहे स्वानंदें ॥२२॥ त्या सद्गुेरूचे देखिल्या पाये । तहानभूक तत्काळ जाये । कल्पना उठोंचि न लाहे । निजसुख आहे गुरुचरणीं ॥२३॥ त्या सद्गुंरूचें लक्षण । सांगतां शब्दुं थोंटावे जाण । जो सनातन ब्रह्म पूर्ण । ऊणखूण त्या नाहीं ॥२४॥ तर्हीा स्फुरली एकी स्फूर्ती । त्यासी सर्वार्थी दिसे शांती । शांतीवेगळी उपपत्ती । प्रमाण निश्चिती रिघेना ॥२५॥ शांति तेचि समाधान । शांति तेचि ब्रह्मज्ञान । शांती तेचि ब्रह्म पूर्ण । सत्य जाण उद्धवा ॥२६॥ ऐसी सद्गुिरूची स्थिती । ऐकोनि शिष्याच्या चित्तीं । वाढली अतिप्रीती । गुरुभक्तीलागोनी ॥२७॥ यालागीं गुरुगवेषणा । उसंतु घेवों नेदी अंतःकरणा । अष्टौ प्रहर विचक्षणा । गुरुलक्षणा लक्षितू ॥२८॥ कैं तो स्वामी देखेन ऐसा । कैं हा माझा फिटेल फांसा । कैं उपरमु होईल मानसा । सद्गुमरुपिसा तो झाला ॥२९॥ आयुष्य वेंचतें उठाउठी । अझूनि नव्हे सद्गुुरूसी भेटी । झाल्या मनुष्यदेहासी तुटी । सर्वस्व शेवटीं बुडेल ॥१३०॥ ऐकतां गुरूचें नांव । मनापुढें घेत धांव । ते गोठीसीच देत खेंव । येवढी हांव जयाची ॥३१॥ सद्गुठरु प्रत्यक्ष न भेटतां । मनेंचि पूजी गुरुनाथा । परमादरें पूजा करितां । प्रेम तत्त्वतां न संडे ॥३२॥ सद्गुररु भेटावयाकारणें । हिंडे तीर्थें तपोवनें । गुरु न विसंबे मनें । नित्यविधीनें आचरतां ॥३३॥ सद्गुनरुप्राप्तीचिया काजा । लहानथोरांची करी पूजा । अत्यादरें मानी द्विजा । गुरु मज माझा भेटावा ॥३४॥ आस्वलाचिया परी । गुरुनामाचा जप करी । गुरुवांचोनि निरंतरीं । चिंता न करी आनाची ॥३५॥ आसनीं भोजनीं शयनीं । गुरुतें न विसंबे मनीं । जागृतीं आणि स्वप्नीं । निदिध्यासनीं गुरु केला ॥३६॥ गुरुस्मरण करितां देख । स्मरणें विसरे तहानभूक । विसरला देहगेहसुख । सदा संमुख परमार्था ॥३७॥ ऐसी सद्गुहरूची आवडी । ज्याची आस्था चढोवढी । त्यासी गुरुरूपें तांतडी । भेटी रोकडी मी देतों ॥३८॥ जंव जंव आस्था अधिक । तंव तंव भेटीची जवळिक । साधनांमाजीं हें साधन मुख्य । आस्थाचि एक विशेष ॥३९॥ करितां वरिष्ठसाधनकोडी । बोधाची जोडेना कवडी । सद्गुंरुभजनाची अर्ध घडी । जोडी कोडी बोधाच्या ॥१४०॥ सद्गुंरुभजनीं लागवेगें । मोक्ष येऊनि पायां लागे । गुरुभक्त तोही नेघे । चरणरंगें रंगला ॥४१॥ श्रीगुरुचरणाची गोडी । विसरली मोक्षसुखाच्या कोडी । गुरुभजनीं जयां अनावडी । ते संसार बांदवडीं पडियेले ॥४२॥ छेदावया संसारबंधन । करावें सद्गुडरुसेवन । सद्गुजरुसेवा तें माझें भजन । गुरु-आम्हां भिन्नभावो नाहीं ॥४३॥ गुरुभक्तांची श्रद्धा गाढी । आणि गुरुभजनाची गोडी । ते सांगितली आवडीं । प्रत्यक्ष उघडी करूनि ॥४४॥ सहज प्रसंगें येणें । शिष्यांचींही लक्षणें । सांगेन तुजकारणें । कृष्ण म्हणे उद्धवा ॥४५॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक ६ वा

अमान्यमत्सरो दक्षो निर्ममो दृढसौहृदः । असत्वरोऽर्थजिज्ञासुः अनसूयुरमोघवाक् ॥६॥

मान देखोनि सहसा । शिष्य सांकडों लागे कैसा । जेवीं गळीं लागला मासा । चरफडी तैसा सन्मानें ॥४६॥ नांवें ऐकोनि बागुलातें । बाळ सांडूं पाहे प्राणातें । तेवीं ऐकतांचि सन्मानातें । भयें प्राणांतें सांकडें ॥४७॥ चंडवातें जेवीं केळी । समूळ कांपे चळवळी । कां लहरींच्या कल्लोळीं । कांपे जळीं रविबिंब ॥४८॥ सन्मानु तेणें पाडें । दृष्टीं देखोनि नावडे । महत्त्वें थोर सांकडें । अंगाकडे येवों नेदी ॥४९॥ आदरें घेतां सन्मान । दृढ होईल देहाभिमान । सांडोनि मानाभिमान । हीनदीन होऊनि असे ॥१५०॥ समूळ नामरूप जाये । मज कोणी देखों न लाहे । ऐसी दशा जेणें होये । ते ते उपाये करीतसे ॥५१॥ लौकिक देखोनि उद्वेगु । देहगेहांचा उबगु । एकलेपणीं अतिचांगु । न धरी संगु द्वैताचा ॥५२॥ मज कोणीं न देखावें । मज कोणीं न वोळखावें । मज कोणीं न लाजावें । ऐसें जीवें वांछितु ॥५३॥ मान देखोनियां दिठीं । लपे देहउंपेक्षेच्या पोटीं । जेवीं चोर लागलिया पाठीं । लपे संकटीं धनवंतु ॥५४॥ मी एकु लौकिकीं आहें । ऐसें कोणा ठावें नोहे । ऐशी ऐशी दशा पाहे । मानु न साहे यालागीं ॥५५॥ सांडावया अहंममता । मानु न पाहे सर्वथा । लौकिकीं सन्मानु घेतां । दृढ अहंता होईल ॥५६॥ ज्याचें पोटीं दृढ अभिमान । ते सदा वांछिति सन्मान । जो सांडूं निघे अभिमान । तो मानापमान न पाहे ॥५७॥ जेणें घेतला सन्मान । त्यासी नेघवे अपमान । तेथ सहजें आला देहाभिमान । यालागीं सन्मान नावडे ॥५८॥ सन्मानु घ्यावया तत्त्वतां । ज्ञातेपण मिरवी ज्ञाता । ते संधीं वसे ममता । अर्थस्वार्थाचेनि लोभें ॥५९॥ एवं नापेक्षा सन्मान । हें प्रथम शिष्याचें लक्षण । आतां 'निर्मत्सरत्व' संपूर्ण । तें सुलक्षण परियेसीं ॥१६०॥ सज्ञानामाजीं वैर । ज्ञातृत्वाचाचि मत्सर । तेथें देहाभिमानें केलें घर । अतिदुस्तर जीवासी ॥६१॥ ज्ञानाभिमानाची गोष्टी । वेंचुनी तपाचिया कोटी । दुजी करीत होता सृष्टी । अभिमान पोटीं ज्ञानाचा ॥६२॥ ज्ञानाभिमानु दुर्वासासी । व्यर्थ शापिलें अंबरीषासीं । म्यां सोशिलें गर्भवासासी । ज्ञानाभिमानासी भिऊनि ॥६३॥ ज्ञानाभिमानु ब्रह्मयासी । नेलें गोपालवत्सांसी । मज होणें पडिलें त्या वेषांसी । ज्ञानाभिमानासी भिऊनि ॥६४॥ उद्धवा ज्ञानाभिमान । सर्वां अभिमानांमाजीं कठीण । वसिष्ठ विश्वामित्र जाण । ज्ञानाभिमानें भांडती ॥६५॥ एवं ज्ञानाभिमानाभेण । म्यां घेतलें गोवळेपण । मज मूर्ख म्हणती याज्ञिक ब्राह्मण । त्यांसी ज्ञानाभिमान कर्माचा ॥६६॥ मुख्य माझीच हे ऐशी दशा । तेथें इतरांचा पाडु कायसा । ज्ञानाभिमानाचा दृढ फांसा । नुगवे सहसा ज्ञात्यासी ॥६७॥ ज्ञानाभिमानाची जाती कैशी । उभा न ठाके मूर्खापाशीं । वैर लावी सज्ञानासी । समत्सरेंसीं वर्तवी ॥६८॥ एवं निर्मत्सर होणें ज्यासी । तेणें सांडावें ज्ञानाभिमानासी । येरवीं तो ज्ञातयासी । समत्सरेंसीं नांदवी ॥६९॥ ऐक मत्सराची सामग्री । देहीं देहाभिमान दृढ करी । तोही ज्ञातेपणाचें बळ धरी । लोभ माझारीं अर्थस्वार्थे ॥१७०॥ इतुकी सामग्री जेथें होये । तोचि समत्सर द्वेषु वाहे । शुद्ध शिष्य हें न साहे । त्यागोनि जाये मत्सरु ॥७१॥ मत्सराची जाती कैशी । अवश्य वसे ज्ञात्यापाशीं । मत्सर थोर पंडितांशीं । यावज्जन्मेंसीं न संडिती ॥७२॥ पंडित भेटती समत्सर । लवणभंजन अतिनम्र । बोलती अतिमधुर । समत्सर छळणोक्तीं ॥७३॥ मत्सरें पंडित येती क्रोधा । असदारोपणें करिती निंदा । एवढी मत्सराची बाधा । नातळे कदा सच्छिष्यु ॥७४॥ मत्सरु ज्ञात्यातें न सोडी । मा इतर काइसी बापुडीं । शिष्य द्वेषाची गोष्टी सोडी । मत्सरु तोडी सर्वस्वें ॥७५॥ मत्सर सांडूनि तत्त्वतां । शिष्यें रहावें सर्वथा । निर्मत्सरतेची कथा । ऐक आतां सांगेन ॥७६॥ पुढूनि स्वार्थु नेतां । द्वेष उपजों नेदी चित्ता । भूतीं भगवंत भावितां । द्वेषु सर्वथा येवों नेदी ॥७७॥ निंदेचिया वाग्बाणीं । दारुण विंधिल्या दुर्जनीं । द्वेषु उपजों नेदी मनीं । हित मानीं निंदेचें ॥७८॥ जेणें जेणें निजनिंदा केली । तो तो मानी हित माउली । पापमळांची क्षाळणता झाली । शुद्ध केली माझि वृत्ति ॥७९॥ ऐसऐमशिया विवंचना । द्वेषु आळों नेदी मना । निर्मत्सरता ते हे जाणा । दुसरी लक्षणा शिष्याची ॥१८०॥ यावरी जे 'दक्षता' । तेही तुज सांगों आतां । शिष्याची प्रागल्भ्यता । निजस्वार्थालागोनि ॥८१॥ उगवल्या सावधान-भास्करा । नाशी निद्रेतंद्रेच्या अंधारा । होय धारणेचा दिवसु खरा । धृतीच्या दुपारा वर्ततु ॥८२॥ त्या दिवसाचेनि लवलाहें । शमदमादि समुदायें । भक्तिपंथें चालताहे । मार्गीं न राहे क्षणभरी ॥८३॥ तेथ उचलतां पाउलीं । निजबोधाची पव्हे ठाकिली । जेथ पांथिकांची निवाली । तृषा हरली तृष्णेची ॥८४॥ तेथ निजग्रामींचे भेटले । सोहंसांगाती एकवटले । तेथूनि चुकणया मुकले । नीट लागले निजपंथी ॥८५॥ ऐकें बापा विचक्षणा । आळस विलंबु नातळे मना । त्या नांव 'दक्षता' जाणा । 'तिसरी' लक्षणा शिष्याची ॥८६॥ जुनाट संग्रहो सवें होता । ते सर्व सांडिली ममता । सांडिल्याची क्षिती मागुता । न करी सर्वथा निजबोधें ॥८७॥ देहीं दृढ धरावी अहंता । तेणें देहसंबधीयांची ममता । देहाभिमानु नातळे चित्ता । गेली ममता न लगतां ॥८८॥ देह नश्वरत्वें देखिला । विष्ठामूत्रांचा मोदळा । यालागीं अहंकारु गेला । 'सोहं' लागला दृढभावो ॥८९॥ दृढ वाढवूनि सोहंता । तेणें सांडविली अहंममता । हे 'चौथी' गा अवस्था । जाण तत्त्वतां शिष्याची ॥१९०॥ गुरु माता गुरु पिता । गुरु गणगोत तत्त्वतां । गुरु बंधु सुहृदता । निजस्वार्था शिष्याच्या ॥९१॥ गुरुपरिचर्या नित्यकर्म । गुरुसेवा हाचि स्वधर्म । गुरु तोचि आत्माराम । सुहृदसंभ्रम सद्गु रूसी ॥९२॥ ऐसें सद्गुआरूसी 'सुहृद' पण । असावें शिष्यासीं संपूर्ण । हें 'पांचवें' गा लक्षण । सत्य जाण उद्धवा ॥९३॥ चंचळत्वें चळु चित्ता । येवों नेदीच सर्वथा । निजीं निजरूपनिश्चळता । साधी सर्वथा सर्वस्वें ॥९४॥ जर्ही चंचळ झालें अंग । चित्त गुरुचरणीं निश्चळ चांग । अंगीं वाजतां लगबग । वृत्ति अभंग गुरुचरणीं ॥९५॥ शरीर वर्ततां व्यापारा । ज्याचे हृदयीं नाहीं त्वरा । गुरुचरणीं धरिला थारा । हा शिष्यु खरा परमार्थी ॥९६॥ ज्यासी हृदयीं चंचळता । तो शिष्य नव्हे निजस्वार्था । ज्याचे अंतरीं 'निश्चळता' । तोचि परमार्था साधकु ॥९७॥ ऐसी साधूनि निश्चळता । ज्यासी निजस्वार्थीं जिज्ञासुता । तोचि क्षणार्धे परमार्था । पावे तत्त्वतां गुरुवाक्यें ॥९८॥ जैसा दीपु दीपें लाविला । लावितांचि तत्समान झाला । तैसा निश्चळास गुरु भेटला । तो तत्काल झाला तद्‌रूप ॥९९॥ एवं अंतरीं जें निश्चळपण । तें शिष्याचें श्रेष्ठ लक्षण । तो 'सहावा' गा गुण जाण । तेणें निर्दळण षड्‌विकारां ॥२००॥ षड्‌विकार देहावरी । शिष्यु देहबुद्धी हातीं न धरी । यालागीं मावळिजे विकारीं । गुरुवाक्येंकरीं वर्ततां ॥१॥ ऐसी साध्य करूनि 'निश्चळता' । साधूं रिघे जो परमार्था । धरोनियां अर्थजिज्ञासुता । होये भजता गुरुचरणीं ॥२॥ ज्यासी अर्थजिज्ञासा नाहीं । तो भजेना गुरुच्या ठायीं । जरी भजेल कहींबहीं । तरी स्वार्थें पाहीं विषयाच्या ॥३॥ सांडोनियां विषयस्वार्था । इत्थंभूत जाणावया अर्था । जो भजे परमार्था । 'जिज्ञासता' त्या नांव ॥४॥ ऐशी धरोनि जिज्ञासता । चढती आवडी परमार्था । आराणुक नाहीं चित्ता । निजस्वार्थाचेनि लोभें ॥५॥ अतिप्रीती परमार्था । चढती वाढती आस्था । हे 'सातवी' लक्षणता । जाण तत्त्वतां शिष्याची ॥६॥ हें सातवें लक्षण । परमार्थाचें अंगण । पावलें असे जाण । जिज्ञासुपणाचेनि नेटें ॥७॥ गुरु बहुतांची साउली । शिष्यवर्गांची माउली । तेथ असूया जेणें केली । त्याची बुडाली निजप्राप्ती ॥८॥ यालागीं गुरूचा जो जो अंकित । तो तो गुरुत्वेंचि मानित । असूया नाठवे मनांत । अतिविनीत सर्वांसी ॥९॥ गुरुबंधु कनिष्ठ दीन । त्याच्या ठायीं उत्तम गुण । जाणोनि न मनीं आपण । असदारोपण तेथें करी ॥२१०॥ पुढिलांचा उत्तम गुण । त्यासी मिथ्या लावूनि दूषण । लटिकें म्हणे त्याचें ज्ञान । 'असूया' जाण त्या नांव ॥११॥ प्रत्यक्ष भेटल्या वर्णी गुण । नम्र होवोनि वंदी चरण । सवेंचि मागें करी छळण । 'असूया' संपूर्ण या नांव ॥१२॥ सच्छिष्यु ये अर्थीं निर्मळ । हो नेदी असूयेचा विटाळ । उत्तम-मध्यम-प्राकृतमेळ । वंदी परी छळ करूं नेणे ॥१३॥ गुरूनें शिकविली वस्तुसमता । तेथ निरंतर ठेवूनि चित्ता । समभावें वंदी समस्तां । छळूं सर्वथा तो नेणे ॥१४॥ यापरी गा उद्धवा । छळूं नेणे कोणा जीवा । हा 'अनसूयु' म्हणावा । गुण आठवा शिष्याचा ॥१५॥ हे अष्टौमहामणिमाळी । अखंड ज्याच्या हृदयकमळीं । तो पावे सद्गुिरूजवळी । नवी नव्हाळी भेटीची ॥१६॥ यावरी नववें लक्षण । तें जाण नवविधान । सत्यधूत संभाषण । वाग्विलापन सांडूनि ॥१७॥ सद्गुूरूप्रति जाण । मृदु विनीत करी प्रश्न । सत्याचें सत्य तें गुरुवचन । मानी जाण निजभावें ॥१८॥ युक्ति वाढवून उदंड । नाना मतें अकांडतांड । साह्य संचरूनि पाखांड । गर्जत तोंड महावादें ॥१९॥ साधका बाधका युक्ती । माजीं संचरूनि छळणोक्ती । आपुली मिरवावी युक्ती । हें नाहीं चित्तीं शिष्याचे ॥२२०॥ सद्गु रूपुढें अतिजल्प । करणें तेंचि महापाप । जाणूनि सांडी वृथालाप । मिथ्या जल्प बोलेना ॥२१॥ शिष्याचें बोलणें कैसें । वाचा परिपक्क अमृत जैसें । बोल घोळले प्रेमरसें । प्रश्न पुसे एकांतीं ॥२२॥ मिथ्यावादाचीं अपक्क फळें । तुरटें तिखटें तोंडाळें । सदेठीं झडलीं पूर्वकाळें । बोले प्रांजळें परिपक्क ॥२३॥ बोलों नेणे छळ छद्म । स्पर्शों नेणें परवर्म । बोलीं नुपजवीं अधर्म । मनोधर्मक्षोभक ॥२४॥ व्यर्थ न करी आशंका । निंदेलागीं तो मुका । झकवूं नेणे लोकां । बाळां मूर्खां पंडितां ॥२५॥ बोलों नेणे अतिकर्कश । करूं नेणे उपहास । बोलामाजीं न धरी आस । बोले नैराश्य वैराग्य ॥२६॥ बोलीं बोलूं नेणे आटू । छळणोक्तीं नव्हे शठू । बहु बोलतां मानी विटू । मौननिष्ठु होऊनि राहे ॥२७॥ वादविवाद अतिवाद । नावडे कोणाचा संवाद । न करी बोलाचा विनोद । लौकिक शब्द न बोले ॥२८॥ वक्रोक्ति नाहीं जाण । बोलीं न बोले विंदाण । करूं नेणे प्रतारण । मिथ्या वचन न बोले ॥२९॥ पोटीं कार्य नाहीं करणें । हो हो म्हणवूनि झकविणें । हेंही नाहीं तया बोलणें । सदा पठणें हरिनाम ॥२३०॥ पश्चिमद्वारीचें कवाड । सदा वारेनि करी खडखड । तैशी न करी बडबड । वृथा तोंड पिटिना ॥३१॥ करितां शब्दब्रह्मसंवादु । युक्तिबाधें विद्वांसा क्रोधु । अनिवार देखोनि बाधु । न बोले शब्दु शाब्दिक ॥३२॥ न मिरवी शब्दज्ञान । न दाखवी आत्ममौन । न धरी वचनाभिमान । सदा स्मरण गुरूचें ॥३३॥ बोलें नुपजवी उद्वेग । बोलावया न करी उद्योग । बोलीं नुठवी महावेग । अनुद्वेग बोलणें ॥३४॥ सत्य आणि अतिमधुर । आइकतां अल्हादकर । सर्वांसी हितत्वें साचार । बोले सनागर हरिकथा ॥३५॥ प्रार्थूनियां सद्गुारूसी । बहु बोलणें नाहीं त्यासी । पुसणें एकाक्षरासी । निजसुखासी सेवावया ॥३६॥ एवं शिष्याचीं नव लक्षणें । नवखंड पृथ्वीची आभरणें । निजकृपेनें नारायणे । भक्ताकारणें दीधलीं ॥३७॥ हे नवरत्नंमाळा गोमटी । जो घाली सद्गुभरूच्या कंठीं । तो बैसे सायुज्याच्या पाटीं । उठाउठीं तत्काळ ॥३८॥ या नवरत्नांुचें पदक ! ज्या शिष्याचे हृदयीं देख । तो सद्गुनरूचा आवश्यक । विश्वासिक सर्वार्थीं ॥३९॥ या नवरत्नांुची अभिनव गांठी । जो सद्गु्रूसी आणी भेटी । तो स्वराज्याच्या मुकुटीं । झळकत उठी महामणी ॥२४०॥ उद्धवा येथें आशंका धरिसी । 'नांदतां स्त्रीपुत्रधनधान्येंसीं । निर्ममता शिष्यासी । कैसेनि त्यासी उपजली' ॥४१॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक ७ वा

जायापत्यगृहक्षेत्र स्वजनद्रविणादिषु । उदासीनः समं पश्यन् सर्वेष्वर्थमिवात्मनः ॥७॥

येविखीं सादर ऐक । शिष्य निरसावया निजदुःख । पावावया आत्मसुख । साधी विवेकसाधनें ॥४२॥ विचारितां आत्मसुख । सर्व देहीं समान देख । विजातीय स्त्रीपुरुषवेख । सुखविशेख तेथ नाहीं ॥४३॥ पाहें पां स्त्रीपुरुषदेहीं । आत्मा आत्मी हें तंव नाहीं । आत्मसुख आपुल्या ठायीं । असें पाहीं स्वतःसिद्ध ॥४४॥ सुखाचिलागीं सर्वथा । झोंबती प्रपंचपदार्थां । ज्यासी गुरुवाक्य आलें हातां । अद्वैतता निजसुख ॥४५॥ एकपणीं निजात्मसुख । हातां आलें नित्य निर्दोख । आतां द्वैत वांछी तो अतिमूर्ख । थितें सुख नासावया ॥४६॥ प्रपंचामाजीं असतें सुख । तरी कां त्यजिते सनकादिक । द्वैत तितुकें केवळ दुःख । परम सुख अद्वैतीं ॥४७॥ हेंचि साधकीं साधूनि ज्ञान । स्त्री पुत्र स्वजन धन । त्यांसी झाले उदासीन । अद्वैतीं मन लागलें ॥४८॥ तेथ कोणाचें गृह क्षेत्र । कोण पुसे कलत्र पुत्र । धनधान्यसमृद्धि विचित्र । माझें स्वतंत्र देह न म्हणे ॥४९॥ ऐकें उद्धवा यापरी । माझे भक्त संसारी । उदास झाले घरदारीं । तत्त्वविचारीं लिगटोनि ॥२५०॥ लिगटोनियां गुरुचरणीं । केली प्रपंचाची झाडणी । मग अत्यादरें गुरुभजनीं । निजसुखदानी गुरुरावो ॥५१॥ गुरुसेवेसी अत्यादर । न राहे आठौ प्रहर । ठेविलें गुरुचरणीं अंतर । निरंतर निजभावें ॥५२॥ उद्धवा येथ आशंका धरिसी । 'जे देहावेगळें कोणे वस्तूसी । देखोनि पावला निजसुखासी । विदेहत्वासी अनुभवि' ॥५३॥ देहीं असोनि विदेहता । प्रपंचीं असोनि अद्वैतता । आली शिष्याचिया हातां । तेही कथा परियेसीं ॥५४॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक ८ वा

विलक्षणः स्थूलसूक्ष्माद् देहादात्मेक्षिता स्वदृक् । यथाग्निर्दारुणो दाह्याद् दाहकोऽन्यः प्रकाशकः ॥८॥

स्थूलसूक्ष्मदेहांहून । आत्मा तो सर्वदा भिन्न । तेणें वेगळेपणें जाण । करी वर्तन प्रपंचीं ॥५५॥ जीव उभय देहीं वर्ततां । प्राणियांसी देहातीतता । स्फुरत असे सर्वथा । तोचि तत्त्वतां नेणती ॥५६॥ म्हणे 'माझा डोळा दुखों लागला' । परी न म्हणे ' मीचि दुखों आला' । माझा पावोचि मोडला' । परी ' मी मोडला ' हें न म्हणे ॥५७॥ यापरी देहीं वर्ततां । प्रत्यक्ष सांगे देहातीतता । हे आपुली आपणां अवस्था । न कळे भ्रांता देहभ्रमें ॥५८॥ द्रष्टा दृश्य नव्हे सर्वथा । तें जड तो चेतविता । एवं आत्म्यासी विलक्षणता । जाण तत्त्वतां या हेतू ॥५९॥ विलक्षणता दों प्रकारेंसीं । एक ते जाण द्रष्टेपणेंसी । दुसरी ते स्वप्रकाशेंसी । देहद्वयासी विलक्षण ॥२६०॥ द्रष्टा दृश्याहूनि भिन्न । तरी 'तो म्हणसी झाला मन' । तें चार्वाकमत जाण । मनपण त्या नाहीं ॥६१॥ अकरा इंद्रियांमाजीं जाण । मन तेंही एक करण । करणत्वें त्या जडपण । आत्मा नव्हे जाण या हेतू ॥६२॥ प्रपंचीं मनाची दक्षता । तें मनपणेंचि नव्हे तत्त्वतां । जेवीं प्राणेंवीण नृपनाथा । न दिसे सर्वथा निजभाग्य ॥६३॥ शस्त्राचेनि एकें घायें । छेदिले लोहार्गळसमुदाये । तें शस्त्राचें सामर्थ्य नोहे । बळ पाहें शूराचें ॥६४॥ लोहाचा लोहगोळ । अग्निसंगें झाला इंगळ । धडधडां निघती ज्वाळ । तें नव्हे बळ लोहाचें ॥६५॥ त्या लोखंडाऐसें जड मन । त्यासी चित्प्रभा प्रकाशून । प्रकृतीमाजीं प्रवर्तन । करवी जाण श्रेष्ठत्वें ॥६६॥ पाव्यामाजीं रागज्ञान । केल्या अतिमधुर गायन । तो पाव्याचा नव्हे गुण । कळा जाण गात्याची ॥६७॥ तैसा मनाचा जो व्यापार । तो जाण पां परतंत्र । नव्हे याचा तो स्वतंत्र । जड विचार मनाचा ॥६८॥ सूर्याचेनि किरणसंगें । सूर्यकांतीं अग्नि निघे । तैसें आत्माचेनि प्रकाशयोगें । मन सवेगें वर्तत ॥६९॥ मन जडत्वें जड जाण । आत्मा स्वप्रकाशें प्रकाशघन । मन तें आत्म्याआधीन । आत्मा स्वधीन आत्मत्वें ॥२७०॥ प्रत्यक्ष म्हणे 'माझें मन' । परी 'मीचि मन' न म्हणे जाण । यालागीं मनाहूनि आत्मा भिन्न । वेगळेपणें साक्षित्वें ॥७१ ॥ देहद्वयाहूनि भिन्न । दृढ साधूनि आत्मज्ञान । देहात्मबुद्धीचें छेदन । केलें जाण शिष्याचें ॥७२॥ यालागीं देहात्मवादी । जे सत्य मनिती उपाधी । ते मिथ्या केली त्रिशुद्धी । शुद्ध बुद्धि ते नव्हे ॥७३॥ मनावेगळा साधिला पाहा हो । तो तुं म्हणसी पितामहो । तो देवांमध्यें श्रेष्ठ देवो । हाही संदेहो न धरावा ॥७४॥ हो का कल्पाचिये आदी । ब्रह्मयासी मौढ्य होतें आधीं । करूं न शके सृजनविधी । जड बुद्धि तयाची ॥७५॥ त्यासी करूनि सावधान । म्यांचि प्रकाशिलें निजज्ञान । तेव्हां तो झाला ज्ञानसंपन्न । सृष्टिसृजन करावया ॥७६॥ नाभिकमळीं जन्मलें केवळ । ब्रह्मा माझे पोटींचें बाळ । माझ्या दोंदावरी खेळे खेळ । आत्मा केवळ तो नव्हे ॥७७॥ जितुका देवांचा समुदावो । तितुका प्रकाश्यचि पाहा हो । मी प्रकाशकु अनादि देवो । स्वप्रकाशस्वभावो आत्मा तो मी ॥७८॥ देहद्वय आणि मन । त्यांहूनि आत्मा विलक्षण । हिरण्यगर्भाहूनि जाण । विलक्षणपण आत्म्याचें ॥७९॥ हिरण्यगर्भचि परमात्मा । हेंही न घडे गा भक्तोत्तमा । मी हिरण्यगर्भाचाही आत्मा । माझी महिमा त्या कैंची ॥२८०॥ एवं हिरण्यगर्भउापासना । ते साधनारूपेंचि सेवना । परी केवळ आत्मपणा । न ये जाणा मायिकत्वें ॥८१॥ तेचि विलक्षणता । आणोनियां दृष्टांता । साधीतसें तत्त्वतां । भक्तांच्या हाता चढे जेणें ॥८२॥ अग्नि काष्ठामाजीं वसे । परी तो काष्ठचि होऊनि नसे । मथिल्या काष्ठीं प्रकट दिसे । जाळी उल्हासें काष्ठातें ॥८३॥ तैसा आत्मा देहीं असे । तो देहोचि होऊनि नसे । ब्रह्मज्ञानें जेव्हां प्रकाशे । जाळी अनायासें देहभाव ॥८४॥ असोनि एके ठायीं जाण । दाह्याहूनि दाहक भिन्न । तैसें प्रकाश्याहूनि जाण । भिन्नपण स्वप्रकाशा ॥८५॥ अग्निदृष्टांतें निश्चित । आत्मयाचें निजतत्त्व । नित्यत्व आणि विभुत्व । असे साधित निजबोधें ॥८६॥ काष्ठाचेनि योगें अग्नीसी । जन्मनिरोधु नामरूपांसी । पावे तेवीं आत्मयासी । विकारता तैसी देहयोगें ॥८७॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक ९ वा

निरोधोत्पत्त्यणुबृहन् नानात्वं तत्कृतान् गुणान् । अन्तः प्रविष्ट आधत्त एवं देहगुणान् परः ॥९॥

नाना काष्ठांच्या संयोगीं । काष्ठांचे गुण अग्नीच्या अंगीं । आले दिसती प्रत्यक्ष जगीं । अग्नि ते संगीं अलिप्त ॥८८॥ काष्ठमथनें अग्नि प्रकटला । त्या नांव म्हणती 'उपजला' । काष्ठाकारीं आकारला । लहान थोर झाला तद्योगें ॥८९॥ अग्नि काष्ठाविकारवशें । त्रिकोण वर्तुळ वक्र आभासे । काष्ठाचेनि निःशेष नाशें । 'नाशला' ऐसें मानिती ॥२९०॥ तैसा अज नित्य अव्ययो । त्यासी आकार-विकार जन्म-लयो । हा देहादिसंबंधस्वभावो । मिथ्या पहा हो मानिती ॥९१॥ जें साधिलें अग्निदृष्टांतें । तें उद्धवासी न मनेल चित्तें । यालागीं निरूपण मागुतें । श्रीअनंतें मांडिलें ॥९२॥ उद्धवा तूं ऐसें म्हणसी । 'मूळीं सिद्धसंयोगु अग्निकाष्ठासी । तो काष्ठधर्मु लागला अग्नीसी । हें आम्हांसी मानलें ॥९३॥ आत्मा नित्यसिद्धु अविकारी स्वांगें । जो गगनासी नातळे अंगें । त्यासी देहसंगु केवीं लागे । मग तद्योगें विकारी ॥९४॥ आत्म्यासी देहसंगु घडे । हें बोलणेंचि तंव कुडें । ऐसें न घडतेंही जरी घडे । तरी तो सांपडे देहबुद्धीं ॥९५॥ जो देहबुद्धीमाजीं आला । तो केवळ देहधारी झाला । पुढें केवीं जाय त्यागु केला ।' ऐसा उपजला संदेहो ॥९६॥ कृष्ण म्हणे उद्धवासी । ऐसी शंका झणें धरिसी । मन घालोनि मनाचे मानसीं । या अर्थासी परियेसीं ॥९७॥ हें शब्दचातुर्यासाठीं । हाता न ये गा जगजेठी । हे माझ्या गुप्ताचीही गुप्त गोठी । तुजसाठीं बोलतों ॥९८॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक १० वा

योऽसौ गुणैर्विरचितो देहोऽयं पुरुषस्य हि । संसारस्तन्निबंधोऽयं पुंसो विद्याच्छिदात्मनः ॥१०॥

ऐकें पुरुष जो पुरुषोत्तम । ज्या आधीन मायागुणग्राम । ज्यासी 'ईश्वर' ऐसा नामधर्म । शास्त्रानुक्रम बोलती ॥९९॥ त्या ईश्वराची जे माया । ज्या उपजविलें नाना कार्या । जीव संसारी करावया । भ्रमु वायां वाढविला ॥३००॥ तेथें चैतन्य जें प्रतिबिंबले । तेंचि 'जीव' पणें वाच्य झालें । जेवीं थिल्लरीं चंद्रबिंब बुडालें । दिसे नाथिलें मूर्खासी ॥१॥ त्या थिल्लरासी नातळत । चंद्रमा असे गगनीं अलिप्त । तैसा आत्मा अविद्यातीत । अविद्या नातळत प्रतिबिंबाला ॥२॥ 'अहमिति' प्रथमाध्यासें । सूक्ष्म लिंगदेह मायावशें । नाना अनर्थकारी कैसें । वासनासौरसें उपजलें ॥३॥ जरी लिंगदेह झालें सबळ । विषयभोगा दृढ मूळ । तरी भोगु नव्हे स्थूळ । सूक्ष्म भूतगोळा स्थूळावला ॥४॥ स्थूळापासोनि स्थूळ देहो । पांचभौतिक घडला पहा हो । एवं उभयदेह अभिप्रावो । झाला निर्वाहो या रीतीं ॥५॥ ऐसा उभय देहीं वर्ततां । दृढ लागली देहात्मता । तेणें वाढली अहंममता । मी कोण हें तत्त्वतां विसरला ॥६॥ न कळे निजसुखाची गोडी । पडला विषयांचिये वोढी । पापपुण्यांचिया जोडी कोडी । पडिली बेडी सुबुद्धा ॥७॥ देहाध्यासें देहधर्म । सत्य मानी वर्णाश्रम । मग आचरों लागे कर्म । फळसंभ्रम वांछूनि ॥८॥ राजा चक्रवर्ती निजमंदिरीं । निजेला सुमनशेजेवरी । तो स्वप्नीं होऊनि भिकारी । अंत्यजाघरीं अन्न मागे ॥९॥ तेथ कुटका एकु यावया हाता । नीसाची म्हणे राजा रे तूं तत्त्वतां । परी मी राजा हें नाठवे चित्ता । स्वप्नीं भिक्षुकता दृढ झाली ॥३१०॥ तैसी विसरोनि निजात्मता । फळें मागे देवां देवतां । मी देवांचा देवो तत्त्वतां । हें त्यासी सर्वथा नाठवे ॥११॥ त्या स्वप्नाचेनि अतिअध्यासें । राजा वोसणावे 'मी भिकारी' ऐसें । ऐकोनि सेविकां येत हांसें । राजा स्वप्नवशें जल्पतु ॥१२॥ येथ गाढ मूळ अवस्थाघोरें । सर्वांग गडबडी निदसुरें । नागवें उघडें न स्मरे । निद्राभरें घोरत ॥१३॥ त्यासी थापटी पुरोहितु । जागा होतां होय विस्मितु । मग नागवेपणा आच्छादितु । सांगों लाजतु भिक्षुकता ॥१४॥ तेवीं अविद्या निद्रा उद्भुटा । जल्पे मी देही मी करंटा । मी संपन्नु मी ज्ञाता मोठा । देहात्मनिष्ठा बडबडी ॥१५॥ तेणें निदसुरपणाचे लाहें । कर्माकर्मांचे पसरी पाये । हिताहित कोण पाहे । देहमोहें मोहितु ॥१६॥ तो गाढमूढ अवस्थेआंतु । होता दीर्घसंकल्पें लोळतु । लोभें अतिजल्पें जल्पतु । वोसणतु 'मी माझें' ॥१७॥ तेथें दैवयोगें गडबडितु । अवचटें गुरुचरणीं आदळतु । निकटता देखोनि कृपावंतु । थापटितु निजबोधें ॥१८॥ 'ब्रह्माहमस्मि' ऐसी वाणी । एक वेळ पडली कानीं । अविद्या निद्रा गेली पळोनी । तो तत्क्षणीं जागिन्नला ॥१९॥ जागतांचि होय विस्मित । 'मी देह' म्हणतां लाजत । देहकर्म देखे निंदित । कर्मातीत ब्रह्म मी ॥३२०॥ होआवया संसारबंधन । यासी अविद्याचि गा कारण । तिसी छेदावया जाण । खड्ग तीक्ष्ण ब्रह्मविद्या ॥२१॥ अविद्या निरसी ब्रह्मज्ञान । ते अवश्य ब्रह्माहोनि भिन्न । मोडलें म्हणसी अद्वैतपण । तें नव्हे जाण सिद्धांतीं ॥२२॥ प्रपंचु अज्ञानें लाठा । ज्ञानअवज्ञानाच्या सत्त्ववाटा । फेडिजे कांटेन कांटा । मग खटपटा निमाल्या ॥२३॥ अविद्या जीवबंधनी । ब्रह्मविद्या बंधच्छेदनी । या समूळ तुजलागुनी । सांगितल्या दोनी सविस्तर ॥२४॥ तेचि ब्रह्मविद्या जाणा । कैसेनि प्राप्त होय आपणा । ते पूर्वपीठ विवंचना । सावधमना परियेसीं ॥२५॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक ११ वा

तस्माज्जिज्ञासयाऽऽत्मानं आत्मस्थं केवलं परम् । सङ्गम्य निरसेदेतद् वस्तुबुद्धिं यथाक्रमम् ॥११॥

उद्धवा याचिलागीं नित्य । जिज्ञासें बैसवावें चित्त । तिसी विवेक उपजवित । सत्यासत्यविभागें ॥२६॥ तेथ असत्य तितकी 'अविद्या' । जिचेनि जीवासी परम बाधा । तिच्या समूळ करावया छेदा । 'सद्विद्या' साधावी ॥२७॥ सद्विद्या साधिलिया पाहीं । केवळ वस्तु ते दूरी नाहीं । असे आपुल्याचि ठायीं । येचि देहीं कूटस्थ ॥२८॥ कार्यकारणसंघात । यामाजीं वस्तु असे व्याप्त । व्यापूनियां अलिप्त । नित्यमुक्त स्वभावें ॥२९॥ करूनि सद्विद्यासाधन । धरूनि आत्मानुसंधान । देहद्वयाचें निरसन । साधकें जाण साधावें ॥३३०॥ स्थूल नश्वरत्वे मिथ्या झालें । सूक्ष्म वासनामय कल्पिलें । ते कल्पनेसी मिथ्यात्व आलें । ब्रह्म उरलें निर्विकल्प ॥३१॥ जैशा गगनीं नाना मेघपंक्ती । निजबळें त्या वर्षती । त्याचि शारदियेचे अंतीं । हरपोनि जाती आकाशीं ॥३२॥ तैसी देहीं देहात्मबुद्धी । दृढ केली होती त्रिशुद्धी । तेचि विवेकाचिया प्रबोधीं । नास्तिकसिद्धी पावली ॥३३॥ देह-असद्भारवाची पदवी । ब्रह्मविद्येच्या सद्भा॥वीं । खद्योततेजाची दिवी । सूर्ये देखावी कैसेनि ॥३४॥ दोर भासला होता विखार । त्याचा करितां निजनिर्धार । हारपोनियां सर्पाकार । उरे दोर निजरूपें ॥३५॥ पाहतां विवेकाचेनि निवाडें । दोराचें सर्पत्व जेवीं उडे । तेवीं ब्रह्मसद्भा वीं रोकडें । देह नातुडे सत्यत्वें ॥३६॥ 'नरदेह आश्रयून । ब्रह्मविद्या वाढली जाण । तें आपुलें जन्मस्थान । देहनिर्दळण केवीं करी' ॥३७॥ उद्धवा तूं ऐसऐमसी । आशंका झणीं धरिसी । ते अग्निउत्पत्तिदृष्टांतेंसीं । तुजपाशीं सांगेन ॥३८॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक १२ वा

आचार्योऽरणिराद्यः स्यादन्तेवास्युत्तरारणिः । तत्संधानं प्रवचनं विद्यासंधिः सुखावहः ॥१२॥

दों काष्ठांचिया घसणीं । अग्नि काढिला मंथोनि । तो काष्ठें काष्ठ जाळूनी । अग्नि अग्निपणीं प्रज्वळला ॥३९॥ तैसी ब्रह्मविद्या जाण । गुरुशिष्यसंवादमंथन । त्या मंथनाचें निरूपण । सावधान परियेसीं ॥३४०॥ येथ आचार्य आद्य अरणी । शिष्य तो झाला उत्तरारणी । उपदेश तो मंथास्थानीं । संवादमंथानीं मंथावे ॥४१॥ ये मंथनी जरी आळसु केला । तरी ज्ञानाग्नीचा अविर्भाव गेला । आपणिया आपण वंचला । थित्या मुकला साधना ॥४२॥ धरितां आळसाची मागी । येव्हडा अनर्थु वाजे अंगीं । आठही प्रहर शिणताति योगी । या योगालागीं साधावया ॥४३॥ निजस्वार्थालागीं सावधान । गुरुवचनाचें अनुसंधान । अविश्रम करितां मंथन । ब्रह्मज्ञान तैं प्रकटे ॥४४॥ प्रकटलें ब्रह्मज्ञान । उरों नेदी देहाचें भान । दृश्य द्रष्टा दर्शन । करी प्राशन तात्काळ ॥४५॥ कार्य कर्म आणि कर्ता । ज्ञान ज्ञेय आणि ज्ञाता । हें उरों नेदी सर्वथा । निजात्मता निजबोधें ॥४६॥ निजबोधें संसार-दुःख । निरसूनि दिधलें निजसुख । निजात्मसुखीं निःशेख । मायागुण देख नासिले ॥४७॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक १३ वा

वैशारदी सातिविशुद्धबुद्धिः धुनोति मायां गुणसंप्रसूताम् । गुणांश्च सन्दह्य यदात्ममेतत् स्वयं च शाम्यत्यसमिद् यथाग्निः ॥१३॥

नाशावया निजमायागुण । शिष्य विशारद बुद्धिनिपुण । दैवी संपदेचें अधिष्ठान । सद्गुाणीं संपन्न सर्वदा ॥४८॥ ऐसा मुमुक्षु अधिकारवंतु । त्यासी शाब्दपरनिष्णातु । गुरूंनीं माथां ठेविला हातु । निजबोधु प्राप्तु तत्काळें ॥४९॥ निजबोधीं बैसतां दृष्टी । गुणकार्य रिघे गुणांच्या पोटीं । तेव्हां गुणुचि गुणातें आटी । तमातें घोंटी मध्यमु ॥३५०॥ तम खाऊन रजोगुण । अत्यंत उन्मत्त झाला जाण । त्याचें देखोनि उन्मत्तपण । सत्त्वें सत्त्वगुण खवळला ॥५१॥ जेव्हां खवळला सत्त्वगुण । त्यासी न साहे दुजेपण । रजोगुणांचें प्राशन । केलें जाण तत्काळ ॥५२॥ केवळ सत्त्वाचा स्वभावो । तेणें निजसुखाचा अनुभवो । क्षणक्षणां नीच नवा पहावो । अतिनवलावो अनुभवीं ॥५३॥ तेणें सुखानुभवें देखा । रजतमाच्या बीजकणिका । ज्या सृष्टिसृजनीं उन्मुखा । त्याही निःशेखा जाळिल्या ॥५४॥ तेव्हां गुण प्रसवती माया । शोधित सत्त्वें आणिली लया । ते सत्त्ववृत्ति एकलिया । अद्वैततया उरलीसे ॥५५॥ तेव्हां 'ब्रह्माहमस्मि' लक्षण । तेंही हों लागलें क्षीण । सोहंहंसाची बोळवण । ते संधी जाण होतसे ॥५६॥ तेथ देहींचें गेलें देहपण । जन्ममरणा आलें मरण । विश्वाचें न दिसे भान । आनंदघन कोंदला ॥५७॥ तेणें सुखस्वरूप झाली दृष्टी । आनंदमय झाली सृष्टी । परमानंदें चढली पुष्टी । स्वानंदे मिठी घातली ॥५८॥ त्या सुखाची मर्यादा । काइसेनिही नव्हे कदा । जेथ मौन पडिलें वेदां । वृत्ति तत्पदा पावली ॥५९॥ द्वैत सर्वथा नाहीं पुढें । यालागीं वृत्तीची वाढी मोडे । तेव्हा तेही सुखस्वरूपीं बुडे । पुढें वाढे तें नाहीं ॥३६०॥ जैसा निरिंधन अग्नी । जाय निजतेजीं मिळूनी । तैशी वृत्ति अद्वैतपणीं । मिळे मिळणीं सुखरूपीं ॥६१॥ गंगा सागर मीनली । ते समुद्रचि होऊनि ठेली । कां लवणजळां भेटी झाली । मिठी पडली जळत्वें ॥६२॥ दीपीं दीपु एकवटला । मिळणीं एकुचि होऊनि ठेला । तैसा वृत्तीचा लयो झाला । निर्व्यंग पावला निजसुख ॥६३॥ तेव्हां आत्मा एक अद्वैत । तेंही म्हणणें नाहीं तेथ । एवं द्वैताद्वैतातीत । नित्य निश्चित निजात्मा ॥६४॥ तो ज्ञानस्वरूप स्वप्रकाश । अविकारी अविनाश । अकर्ता अभोक्ता उदास । निर्विशेष निजरूप ॥६५॥ तो अदेही अगोत्र । अचक्षु अक्षोत्र । अमनस्क अमंत्र । सर्व मंत्र-मंत्रार्थ जो ॥६६॥ जो अज आद्य अप्रमेय । अतर्क्य अलक्ष्य अव्यय । नामरूपादि अभाव्य । भावना भाव ते शून्य ॥६७॥ जो भोग्य भोग नव्हे भोक्ता । जो कार्य कर्म नव्हे कर्ता । कर्ता अकर्ता या वार्ता । जेथ सर्वथा निमाल्या ॥६८॥ जो अविनाशी अभंग । जो शुद्ध बुद्ध असंग । देहद्वयाचा संग । ज्यातें अंग स्पर्शेना ॥६९॥ आत्म्यावेगळें तें अनित्य । हा पूर्वनिश्चय होतां सत्य । आतां बुडाले नित्यानित्य । सबराभरित निजात्मा ॥३७०॥ नेणपण निमालें सर्वथा । बुडाली जाणपणाची अवस्था । गुणगुणीगुणातीतता । हेही तत्त्वतां तेथ नाहीं ॥७१॥ उद्धवा परमात्मा तो तत्त्वतां । हा माझा निश्चयो सर्वथा । तोचि उपनिषदर्थे अर्थितां । निजात्मता प्रतिपाद्य ॥७२॥ येथ पावलियाहि वृत्ति । होय संसारनिवृत्ति । हाचि वेदांतीं सिद्धांतीं । निश्चयो निश्चतीं केला असे ॥७३॥ येथूनि कार्य-कर्मकर्तव्यता । निःशेष खुंटली सर्वथा । निजीं निजरूप निजात्मता । जाण तत्त्वतां पावल्या ॥७४॥ हे अद्वैतश्रुतिसुरवाडें । सद्गु्रुकृपा-उजियेडें । वृत्ति निजात्मपदा चढे । भाग्य केव्हडें पाहें पां ॥७५॥ मी वंद्य देवादिदेवां । त्या माझाही निजज्ञानठेवा । परम कृपेनें उद्धवा । तुज म्यां आघवा दीधला ॥७६॥ तुज होआवया निवृत्ती । हाचि अर्थु नानासंमतीं । सांगितला परम प्रीतीं । जाण निश्चितीं उद्धवा ॥७७॥ आतां देहादिक जे असंत । अतिनिंद्यत्वें कुत्सित । तेथ आतळों नेदीं चित्त । होई अलिप्त परमार्थीं ॥७८॥ हे तुज झाली अलभ्य प्राप्ती । परी यत्नम करावा अतिनिगुतीं । येथ मतांतरें छळूं येती । तेही उपपत्ती परियेसीं ॥७९॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक १४ वा

अथैषां कर्मकर्तॄणां भोक्तॄणां सुखदुःखयोः । नानात्वमथ नित्यत्वं लोककालागमात्मनाम् ॥१४॥

नाना फळें अभिलाषिते । कर्माचे जे कर्मकर्ते । सुखदुःखांचे जे भोक्ते । अनेकत्वें येथें अनंत ॥३८०॥ म्हणती जे मानिती एकात्मता । तरी एकाचेनि सुखें सुख समस्तां । कां एकाचेनि पापें पापता । न घडे सर्वथा सकळांसी ॥८१॥ ऐसें कर्मवादियांचें मत । जीव नित्य आणि अनंत । मुख्य ईश्वरचि नाहीं म्हणत । कर्तें येथ निजकर्म ॥८२॥ मीपणें जें स्फुरे स्फुरण । ते प्रतिशरीरीं जीव भिन्न । त्यांच्या स्वरूपाचें प्रमाण । कर्ता भोक्ता जाण म्हणताति ॥८३॥ ऐकें विवंचना सावचित्त । लोक काळ श्रुति जीवित । अनेकत्वें अनित्य । हें वेदांतमत पैं माझें ॥८४॥ उद्धवा कर्मवाद्यांचे ऐसें मत । सत्य मानील तुझें चित्त । तरी बुडवील निजस्वार्थ । अंगीं अनर्थ वाजेल ॥८५॥ तोचि अनर्थ म्हणसी कैसा । तरी कर्मवाद्यांचा भावो ऐसा । हा पूर्वपक्षाचा ठसा । अभिप्रावो ऐसा परियेसीं ॥८६॥ परमात्मा निर्विकाररूप । एक न मानिती सर्वस्वरूप । संन्यासु ऐकतां म्हणती पाप । मतजल्प मतवाद्यां ॥८७॥ त्यागसंन्यास जे करिती । त्यांतें अनधिकारी म्हणती । कर्म मुख्यत्वें मानिती । वैराग्य निंदिती निजमतें ॥८८॥ कर्म करोनि भोगिजे सुख । तें कर्म त्यजिती निःशेख । निष्कर्मासी कैंचें सुख । परम दुःख तो त्यागु ॥८९॥ वैराग्य न घडावया कारण । चौं प्रकारीं बोलती जाण । तेंही सांगेन मी लक्षण । सावधान परियेसीं ॥३९०॥ म्हणती अनित्य असते कांहीं । तरी वैराग्य घडतें ते ठायीं । येथ अनित्यचि नाहीं । वैराग्यें कायीं त्यजावें ॥९१॥ वैराग्य होये चौं प्रकारीं । मीमांसक नित्य मानिती चारी । निजमताचा गर्व भारी । चार्ही खरीं नित्यत्वें ॥९२॥ कर्मप्रकाशक वेद मूळ । तो आगम नित्य मानी अढळ । जीव नित्यचि म्हणे सकळ । भोगकाळ तोही नित्य ॥९३॥ स्वर्गादि लोक भोगस्थान । वेदु बोलिला आपण । मिथ्या नव्हे वेदवचन । चार्हीु प्रमाण नित्यत्वें ॥९४॥ उद्धवा यापरी पाहीं । म्हणती अनित्य येथ नाही । वैराग्यें करावें कायी । मिथ्या पाहीं वैरागी ॥९५॥ हो कां भोग्य जरी नश्वर होतें । अथवा मायिक कांहीं असतें । तरी वैराग्य संभवतें । तें तंव येथें असेना ॥९६॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक १५ वा

मन्यसे सर्वभावानां संस्था ह्यौत्पत्तिकी यथा । तत्तदाकृतिभेदेन जायते भिद्यते च धीः ॥१५॥

जीवाच्या भोग्यपदार्था । स्त्रक-चंदनादि-वनिता । त्यांसी प्रवाहरूपें नित्यता । म्हणती तत्त्वतां स्वमतें ॥९७॥ आत्मा आहे जग नाहीं । हें घडलेंचि नाहीं कांहीं । जळेंवीण समुद्र पाहीं । उरला नाहीं सर्वथा ॥९८॥ सृष्टि प्रवाहरूपें नित्य । पितृपुत्रत्वें अखंड वाहत । कर्मास्तव यातायात । सृष्टि अनित्य हें न घडे ॥९९॥ नित्यासी ईश्वर कर्ता । हेंही न घडे गा तत्त्वतां । नित्याचा कोण नव्हे कर्ता । ईश्वरु सर्वथा येथ नाहीं ॥४००॥ वेदांती स्वरूपभूत । आत्मा ज्ञानस्वरूप म्हणत । हेंही न घडे गा येथ । ऐसें स्वमत बोलती ॥१॥ घटपटाकार पाहातां । ज्ञानासी त्रिक्षणावस्था । आत्मा ज्ञानस्वरूप म्हणतां । लाज सर्वथा त्यां न ये ॥२॥ एवं वेदांत्याच्या ठायीं । आत्मनिश्चियो दृढ नाहीं । 'मोक्ष' म्हणती जो कांहीं । तोही पाहीं मिथ्याचि ॥३॥ इंद्रियसुखेंवीण सुख । मोक्ष म्हणती ते अविवेक । इंद्रियद्वारा जीवांसी हरिख । भोगितांही मूर्ख न मानिती ॥४॥ देहेंवीण विदेही । सुख भोगिजे कोणें कांहीं । अद्वैतवादी जल्पती कांहीं । तें सत्य नाहीं सर्वथा ॥५॥ जीवासी जेणें सुखप्राप्ती । ते इंद्रियेंचि नाहीं म्हणती । डोळे फोडूनि देखणे होती । तैसी वदंती वेदांत्यां ॥६॥ येथ ईश्वरुचि नाहीं फुडा । मा तो फळ देईल हा बोल कुडा । अद्वैतवादी मूर्ख गाढा । नागवी मूढां वैराग्यें ॥७॥ गांव ठावो ना पदवी । तो मिथ्या ईश्वरु धरोनि जीवीं । कर्मफळीं नैराश्य करवी । अथवा सांडवी कर्मातें ॥८॥ नरदेहीं ज्ञान उपजलें । तेणें देहचि नाशिलें । फळें वृक्षमूल छेदिलें । कोणीं देखिलें कोठेंही ॥९॥ ज्ञानाचे परिपाकदशें । म्हणती अवघा संसारुचि नाशे । सृष्टि प्रवाहरूपें नित्य असे । नित्य नासे कैसेनि ॥४१०॥ मनुष्याचे हृदयींचें ज्ञान । तेणें संसाराचें निर्दळण । तरी खद्योततेजें जाळिले जाण । ग्रहगण शशी सूर्य ॥११॥ एवं करूं जातां निवृत्ति । केले कष्ट ते मिथ्या होती । इंद्रियेंवीण सुखप्राप्ति । नव्हे निश्चितीं जीवासी ॥१२॥ यालागीं निवृत्ति ते वृथा कष्ट । सर्वांसी प्रवृत्तिच अतिश्रेष्ठ । कर्में करोनियां उद्भवट । फळें वरिष्ठ भोगावीं ॥१३॥ संसार म्हणती मायिक । ते जाणावे केवळ मूर्ख । संसारवेगळें सुख । नाहीं देख जीवासी ॥१४॥ मनुष्याधिकारें सुखप्राप्ति । यालागीं देव मनुष्यत्व वांछिती । वेदांती मनुष्यत्व निंदिती । केवीं ते युक्ती मानावी ॥१५॥ वेदें अधिकारु बोलिला । तो वेदुचि इंहीं वेडा केला । यांचे लागला जो बोला । तो नागवला सर्वस्वें ॥१६॥ वेदाचें वेदवचन । सर्वार्थीं तें प्रमाण । मिथ्या म्हणतो तें वेदवचन । थोर सज्ञान हे झाले ॥१७॥ ऐशी मीमांसकांची वदंती । नानापरींच्या चाळिती युक्ती । आपुलें मत स्थापिती । तें मिथ्या निश्चितीं उद्धवा ॥१८॥ लापनिका ऐसें मिथ्या त्यांचें मत । अंगीकरूनि प्रस्तुत । प्रपंचअ नर्थता दावित । दृढ स्थापित वैराग्य ॥१९॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक १६ वा

एवमप्यङ्ग सर्वेषां देहिनां देहयोगतः । कालावयवतः संति भावा जन्मादयोऽसकृत् ॥१६॥

म्हणें आइकें बापा उद्धवा । हा मिथ्या मतवादु आघवा । म्हणसी कैसेनि जाणावा । विवेक करावा मतांचा ॥४२०॥ निवृत्ति ते केवळ कष्ट । म्हणती प्रवृत्ति अतिश्रेष्ठ । प्रवृत्तीमाजीं परम कष्ट । मरण अरिष्ट अनिवार ॥२१॥ धरोनियां जन्ममूळ । अखंड लागलासे काळ । लवनिमिष पळपळ । काळ वेळ साधित ॥२२॥ जैसें संवचोराचें साजणें । तैसें काळाचें जोगवणें । वेळ आल्या जीवेंप्राणें । नाहीं राखणें सर्वस्वें ॥२३॥ काळु न म्हणे हाट घाट । न म्हणे अवसी पहांट । न म्हणे देश विदेश वाट । नाशी उद्भसट निजतेजें ॥२४॥ करितां प्रवृत्तीचे कष्ट । अवचितां मृत्यूचा चपेट । अंगीं वाजे जी उद्भ ट । अहा कटकट ते काळीं ॥२५॥ जीवीं वासनेच्या थोर हांवा । म्हणे गेलों मेलों धांवा पावा । कोण निवारी मृत्युप्रभावा । उपावो तेव्हां चालेना ॥२६॥ काळु मारोनि नोसंडी । यातना भोगवी गाढी । सवेंचि गर्भवासीं पाडी । जेथ दुःखकोडी अनिवार ॥२७॥ मातेच्या जठरकुहरीं । विष्ठामूत्रांच्या दाथरीं । अधोमुख नवमासवरी । उकडी भारी जठाराग्नी ॥२८॥ विष्ठालेपु चहूंकडे । नाकी तोंडीं कृमी किडे । गर्भवासींचे कष्ट गाढे । कोणापुढें सांगेल ॥२९॥ कट्वम्ललवणमेळें । गर्भवतीचे पुरती डोहळे । त्वचेवीण गर्भांग पोळे । तेणें दुःखें लोळे अतिदुःखी ॥४३०॥ ते गर्भोदरींची व्यथा । नेणती माता आणि पिता । तेथ नाहीं कोणी सोडविता । जीवींची व्यथा जीव जाणे ॥३१॥ ज्या ठायाची करूं नये गोठी । प्रकट दावूं नये दिठी । ते योनिद्वारें अतिसंकटीं । जन्म शेवटीं जीवासी ॥३२॥ जे नित्य मूत्राची न्हाणी । कीं नविया नरकाची खाणी । जे रजस्वलारुधिराची श्रेणी । जन्म तेथोनी पावती ॥३३॥ अपवित्र विटाळशीचें रुधिर । तें गोठोनि झालें जी शरीर । निंद्यद्वारें जन्मोनि नर । आम्ही पवित्र म्हणविती ॥३४॥ गर्भावासाहूनि गाढें । दुःख कोण आहे पुढें । मतवादी बोले तें कुडें । सुख नातुडे प्रवृत्तीं ॥३५॥ एके जन्में जन्म न सरे । एकें मरणें मरण नोसरे । कोटि कोटि जन्मांचे फेरे । काळ योनिद्वारें करवितु ॥३६॥ पुढतीं जन्म पुढतीं मरण । अनिवार लागलें जाण । प्रवृत्तीमाजीं सुख कोण । दुःख दारुण भोगवी ॥३७॥ जन्ममरणांमाजिले संधी । आणिकही थोर दुःख बाधी । त्या दुःखाची दुःखसिद्धी । ऐक त्रिशुद्धी सांगेन ॥३८॥ धाडीभेणें पळतां थोर । आडवे नागवती चोर । तैसें जन्ममरणांचें अंतर । षड्‌विकार राखती ॥३९॥ षड्‌विकारांच्या पतिव्रता । षडूर्मी लागल्या जीविता । एवं प्रवृत्तीमाजीं परम व्यथा । सुख सर्वथा असेना ॥४४०॥ कर्मवादियांच्या मतां । जीवु स्वतंत्र कर्मकर्ता । म्हणती ते मिथ्या वार्ता । परतंत्रता प्रत्यक्ष ॥४१॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक १७ वा

तत्रापि कर्मणां कर्तुरस्वातन्त्र्यं च लक्ष्यते । भोक्तुश्च दुःखसुखयोः कोन्वर्थो विवशं भजेत् ॥१७॥

जीवासी असती स्वतंत्रता । तरी तो दुःखभोगु न भोगिता । सदा सुखीचि असता । पापें न करिता अळुमाळु ॥४२॥ जीवु बापुडें सदा दीन । कर्में करूनि कर्माधीन । कर्मफळदाता तो भिन्न । सुखदुःखें जाण तो भोगवी ॥४३॥ यालागीं ईश्वराची सत्ता । तो कर्मफळाचा दाता । जीवु सुखदुःखांचा भोक्ता । स्वतंत्रता त्या नाहीं ॥४४॥ ऐसें लक्षितां लक्षण । जीवु तितका पराधीन । पराधीनपणें जाण । भोगी दारुण सुखदुःख ॥४५॥ मजलागीं दुःख होआवें । ऐसें कोणी भावीना जीवें । न वांछितां दुःख पावे । येणें न संभवे स्वतंत्रता ॥४६॥ श्रुतिस्मृतींतें विचारितां । जीवासी नाहीं स्वतंत्रता । पराधीनपणें वर्ततां । भोगी अप्रार्थितां सुखदुःख ॥४७॥ वादी परिहार करिती । साङ्ग कर्म जे नेणती । ते ते जीव दुःखी होती । सुख पावती कर्मज्ञ ॥४८॥ जे सदाचार श्रोत्री । जे याज्ञिक अग्निहोत्री । जे उभयलोकव्यापारी । साङ्ग करी कर्मातें ॥४९॥ जे अविकळ अव्यंग । कर्में करूनियां साङ्ग । उभय लोकीं सुखभोग । कर्मयोग भोगती ॥४५०॥ कर्मीं ज्याची योग्यता । तो सुखभोगाचा भोक्ता । हेंहि न घडे गा सर्वथा । ऐक आतां सांगेन ॥५१॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक १८ वा

न देहिनां सुखं किञ्चिद् विद्यते विदुषामपि । तथा च दुःखं मूढानां वृथाहङ्करणं परम् ॥१८॥

कर्माचे जे तत्त्वतां ज्ञाते । तेही दुःखी देखों येथें । सुखी देखिजे मूर्खातें । जे कर्मातें नातळती ॥५२॥ चुकोनि यज्ञपुरुषा अच्युतातें । अग्निहोत्रा करिती यागातें । तें स्वकर्मचि त्यांचें त्यांतें । विपरीतार्थें फळतसे ॥५३॥ अग्नि तो तंव स्वरूप माझें । श्रुतिमंत्र ते तंव माझीं बीजें । आणि होमद्रव्य जें जें । तेंही माझें स्वरूप ॥५४॥ ऐशिया मज सर्वगतातें । नास्तिक्य देवोनि निजचित्तें । अनीश्वरवादी करिती यागातें । तोचि त्यांतें बद्धक ॥५५॥ स्त्रुक स्त्रुवा आणि प्रणीतापात्र । मांडूं शिकले कर्मतंत्र । मज निजात्मयाचें चुकलें सूत्र । तेणेंचि अपवित्र तो यागु ॥५६॥ सकळ हें सर्वमुखीं । मज अर्पितसे यज्ञपुरुखीं । हें न मनिजे याज्ञिकीं । बुद्धी अल्प कीं सकाम ॥५७॥ मज न अर्पितां जें सुकृत । तेंचि जाण दुःख दुरित । विषा नांव अमृत म्हणत । तैसें सुकृत सकाम ॥५८॥ मातें न पवतां जो स्वर्ग । तो जाणावा उपसर्ग । तेथींचा भोग तो महारोग । मूढ उद्योग याज्ञिकां ॥५९॥ कर्मीं कर्म विगुण होत । तेथ स्मरावा मी अच्युत । नामें न्यून तें संपूर्ण होत । हें सामर्थ्य नामाचें ॥४६०॥ तो मी अंगें आपण । याज्ञिकां मागों गेलों अन्न । मज नेदितीच ते ब्राह्मण । कर्मठपण तें कर्माचें ॥६१॥ मज यज्ञपुरुषातें सांडून । करिती इंद्रादिकांचे भजन । ते इंद्रादिक मजअ धीन । कर्मवैगुण्य हें त्यांसी ॥६२॥ जे कर्म न करिती कृष्णार्पण । त्यांचें मळिण प्राक्तन । तेणें इहलोकीं दरिद्रता जाण । पडे विघ्न परलोकीं ॥६३॥ चुकवूनियां निजमुख । सर्वांगीं खिरीसाकरेचा देख । लेपु देतां न वचे भूक । अधिक दुःख तेणें होय ॥६४॥ तैसें मज चुकवूनि यज्ञपति । जे यागातें आचरती । बाळविधवे गर्भप्राप्ती । तैशीं फळें येती त्या यागा ॥६५॥ कर्मउधद्देशें द्रव्य मागतां । यज्ञफळ ने द्रव्यदाता । याज्ञिक तो राहे रिता । मी कर्ता हा अभिमानु ॥६६॥ जैसा चाटू खिरीआंतु । चाटुवेंचि खिरी वाढिजेतु । चाटू खरकटल्या सांडितु । भोक्ते भोगित परमान्न ॥६७॥ सरस ऊंस घालिजे घाणा । रस पिळूनि भरे भाणा । रिता चोपटीं करकरी घाणा । ते गती जाणा याज्ञिकां ॥६८॥ तैसे याज्ञिक यज्ञ आचरत । द्रव्यदात्यासी तें फल होत । पशुहिंसा याज्ञिकां प्राप्त । दोषी होत अभिमानें ॥६९॥ एवं कर्मकुशळ याज्ञिक । यापरी ते भोगिता दुःख । कर्म नेणती जे मूर्ख । ते परम सुख भोगिती ॥४७०॥ नेणती कर्माच्या घडामोडी । परी माझी श्रद्धा पोटीं गाढी । तेणें उल्लंघोनि दुःखकोडी । निजात्मगोडी भोगिती ॥७१॥ कर्मीं कर्मादरु नेणत । माझ्या ठायीं श्रद्धायुक्त । भाळे भोळे माझे भक्त । सुख अनंत पावले ॥७२॥ काय कर्म केलें गोपाळीं । जे अखंड मजसवें गोकुळीं । भोगिली निजसुखनव्हाळी । करोनि होळी कर्मांची ॥७३॥ पाहतां गोपिकांचें कर्म । कर्ममार्गीं निंद्य धर्म । पावल्या माझें परम धाम । जीवीं पुरुषोत्तम आवडला ॥७४॥ खग-मृग-गो-सर्पादि समस्त । माझे निजपदीं झाले प्राप्त । याज्ञिकां कर्माभिमान बहुत । दुःख भोगित निजकर्में ॥७५॥ केवळ कर्मठ कर्मजड । आम्ही सर्वज्ञ ज्ञाते दृढ । हा अभिमान धरिती मूढ । दुःख वाड तयांसी ॥७६॥ दीपीं पतंगा मरण देख । तो उडी घालितां मानी सुख । तैसें कर्मठां कर्म केवळ दुःख । मानिती सुख अभिमानें ॥७७॥ अभिमानेंचि सर्वथा । नसती जीवासी म्हणे स्वतंत्रता । तेंही न घडे विचारितां । ऐक आतां सांगेन ॥७८॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक १९ वा

यदि प्राप्तिं विघातं च जानन्ति सुखदुःखयोः । तेऽप्यद्धा न विदुर्योगं मृत्युर्न प्रभवेद् यथा ॥१९॥

दुःख निरसूनि सुखप्राप्ती । यालागीं कर्मे आचरती । कर्मवादी ज्ञाते म्हणविती । तेही नेणती दुःखनाशु ॥७९॥ कर्में करितां नाशु नोहे । ऐसें दुःख कोण आहे । पुसशील तरी पाहें । यथान्वयें सांगेन ॥४८०॥ मरणांवरतें दुःख चढे । ऐसें दुःख तंव नाहीं पुढें । तें निवारूं नेणती बापुडे । अति बळ गाढें मृत्युचें ॥८१॥ आंतु घालितां हातु पोळे । तेणें उन्हवणेंन घर न जळे । तैसा कर्में मृत्यु न टळे । प्रबळबळें अनिवार ॥८२॥ मारिता मृत्यु जेणें मारिजे । तो उपावो कर्मठीं नेणिजे । कर्मांमाजी जेणें असिजे । अचुक पाविजे तेणें मृत्यु ॥८३॥ अंतीं येईल मरणदुःख । जंव जीजे तंव भोगिजेल सुख । हें बोलेणे बोलती मूर्ख । जितां सुख त्यां कैंचें ॥८४॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक २० वा

कोऽन्वर्थः सुखयत्येनं कामो वा मृत्युरन्तिके । आघातं नीयमानस्य वध्यस्येव न तुष्टिदः ॥२०॥

जितांही सुखाची वार्ता । कर्मठां नाहीं सर्वथा । तेही सांगेन मी कथा । ऐक आतां उद्धवा ॥८५॥ विखे रांधिलें मिष्टान्न । तें गोड न म्हणती सज्ञान । पुढें देखोनियां मरण । निःशेष तें अन्न सांडिती ॥८६॥ आगी लागिलिये घरीं । क्षण न राहिजे चतुरीं । मरण नादळतां उरी । सांडूनि दूरी पळताति ॥८७॥ धाडी आल्या निजद्वारीं । गोड न लगे साखरखिरी । तैसा मृत्यु जाणितलिया शरीरीं । विषयाकारीं सुख कैंचें ॥८८॥ दाढीसी लागलिया आगी । तो शृंगारु न मनी मुखालागीं । तैसा नीच नवा मृत्यु अंगीं । विषयसंगीं सुख कैंचें ॥८९॥ उठिल्या मरणान्त व्यथा । जन धन अन्न आणि कांता । सुख नेदितीच सर्वथा । झालीं वृथा समूळ ॥४९०॥ अंतकाळीं स्त्री धन । झालीं दुःखासीच कारण । त्यांसी सांडूनि न निघती प्राण । तळमळी जाण प्राणांतीं ॥९१॥ जैसा सुळीं द्यावया जो नेइजे । त्यासी नाना समारंभु कीजे । मुखीं घालिती पंचखाजें । तेणें तो नव्हिजे सुखिया कीं ॥९२॥ तैसें संमुख असतां मरण । विषयसुखें सुखावे कोण । विषय त्यागिती सज्ञान । मूर्खासी जाण आसक्ती ॥९३॥ देहदुःखाची अर्धघडी । नाशी विषयसुखाची कोडी । विषयालागीं शिणती वेडीं । अविनाश गोडी निर्विषयीं ॥९४॥ एवं या लोकांच्या ठायीं । सुख सर्वथैव नाहीं । लोकांतरीं म्हणती कांही । न घडे तेंही उद्धवा ॥९५॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक २१ वा

श्रुतं च दृष्टवद् दुष्टं स्पर्धासूयात्ययव्ययैः । बह्वन्तरायकामत्वात् कृषिवच्चापि निष्फलम् ॥२१॥

जैसा देखिला हा लोक । तैसाचि श्रुत स्वर्गादिक । अनादि दोषयुक्त देख । सदोष मूर्ख वांछिती ॥९६॥ स्वर्गीं म्हणसी दोष कोण । ऐक तयांचें लक्षण । स्पर्धा असूया नाश जाण । तप क्षीण दिविभोगें ॥९७॥ तपसंपत्ति समान पाही । स्पर्धा मांडी त्याच्या ठायीं । मज समान भोगु पाही । तैं सुख नाहीं मानसीं ॥९८॥ आपणाहोनि अधिक पदीं । त्यासी दोष आरोपोनि निंदी । तेथही ऐसी विषमबुद्धी । सुख त्रिशुद्धी तेथें कैंचें ॥९९॥ यालागीं स्वर्गभोगें जें सुख । सकळां सारिखें नाहीं देख । तपानुसारें न्यूनाधिक । भोगिती लोक निजकर्में ॥५००॥ एक उर्वशी भोगूं लागला । एक काळी विद्रूप पावला । भोगें तपक्षयो झाला । नाशु आला अनिवार ॥१॥ जंव जंव स्वर्गभोग भोगिती । तंव तंव तपाची क्षीणशक्ती । तपक्षयें क्षया जाती । नाशु पावती स्वर्गस्थ ॥२॥ स्वर्गप्राप्तीचिये विधी । कर्में करितां विघ्न बाधी । तेणें नव्हे स्वर्गसिद्धी । जाण त्रिशुद्धी उद्धवा ॥३॥ जें गर्भींच सटवलें । त्याचें बारसे न वचे केलें । तेवीं कर्मींचि विघ्न उद्भचवलें । पावणें ठेलें स्वर्गाचें ॥४॥ म्हणसी विघ्न करी कोण । कर्म करितां होय विगुण । तें कर्मचि कर्मासि जाण । विघ्न दारुण उपजवी ॥५॥ कर्मचि कर्मासी साधक । कर्मचि कर्मासी बाधक । कर्मचि कर्मासी मोचक । हें नेणोनि लोक गुंतले ॥६॥ काम्य कर्मी विघ्न विचित्र । देश काळ मंत्र तंत्र । द्रव्य दक्षिणा विधि पात्र । शुद्धि सर्वत्र पाहिजे ॥७॥ जैसे क्षयरोगाचे रोगियासी । अल्प कुपथ्य बाधी त्यासी । तैसे जाण काम्य कर्मासी । अल्पदोषी सविघ्न ॥८॥ प्रचंड दुधाचें भांडें । माजीं थेंबु एकु कांजी पडे । तेणें दहीं दूध ना तूप जोडे । करी खवडे दुधाचे ॥९॥ तैसें काम्य कर्म जाण । अल्पही होतां विगुण । फळ नव्हे परी दारुण । तें कर्मचि विघ्न उपजवी ॥५१०॥ कष्टोनियां बारा मासीं । जैसा कृषीवळु करी कृषी । त्याच्या फलाआड विघ्नें कैशीं । केल्या कष्टासी नाशक ॥११॥ भूमि शुद्ध शुद्ध बीज । काळीं पर्जन्य कर्ता निरुज । उपकरण सामग्रीसमाज । पहिलें हें वोज पाहिजे ॥१२॥ पेरणी झालियापाठीं । देखणें राखणें कूपकांटी । सोंकरावें आवशीं पाहाटीं । आळसु पोटीं सांडूनी ॥१३॥ पीक येतयेतां कणशीं । आभाळें हिंसळा पडे त्यासी । कां कान्ही पडे पिकासी । घाली शेतासी निंदणें ॥१४॥ गर्वाचा तांबारा पडे । कां अहंतेचा रोग पडे । कीं अधर्माची आळी वाढे । पीक बुडें तेणेंही ॥१५॥ सबळ सोंकरणें न घडी । तरी आशेतृष्णेच्या भोरडी । कीजे पिकाची ओरबडी । दाणा बुडीं उरेना ॥१६॥ दंभाची घांटी पडिल्या ठायीं । घांटा दिसे परी दाणा नाहीं । कामक्रोधांच्या उंदरीं पाहीं । मूळाच्या ठायीं करांडिलें ॥१७॥ आल्या विकल्पाची धाडी । शेतामाजीं नुरे काडी । कुवासना टोळांची पडे उडी । समूळ सशेंडी खुराट ॥१८॥ एवं कृषीवळाचे परी । सकामासी विघ्नें भारी । फळ अंतरलें दूरी । विघ्नसागरीं बुडाले ॥१९॥ स्वर्ग एकु याज्ञिक बहुत । यागीं देव विघ्नें करित । मुख्य इंद्रचि विघ्ना प्रवर्तत । स्वर्ग राखत निजभोग ॥५२०॥ एकी वेश्या एकी राती । येथ सकाम बहुत येती । ते जैसे कलहो करिती । तैशी गती याज्ञिकां ॥२१॥ कां शुनि जैसी ऋतुस्त्नात । तिसी भोगूं येती श्वान बहुत । परस्परें गुरगुरित । तैसा स्वर्ग भोगत सकाम ॥२२॥ तेथ ज्यासी भोग घडे । भोगूं जातां अडकोनि पडे । भंडिमा होये जगापुढें । सज्ञान तोंडें थुंकिती ॥२३॥ जिचें भोगूं जाय सुख । अडकल्या ते होय विमुख । मैथुनद्वारें गुंतल्या देख । थुंकिती लोक मुखामुखीं ॥२४॥ तैशी याज्ञिकां स्वर्गप्राप्ती । भोगें होय तपच्युति । स्वर्गभोगीं गुंतली आसक्ती । विमुख पडती इहलोकीं ॥२५॥ एवं कृषीवळाचिया परी । स्वर्गप्राप्तीसी विघ्नें भारी । केले कष्ट वृथा करी । भोगु कैशापरी घडेल ॥२६॥ एक म्हणती कर्मकुशळ । आम्ही कर्म हो नेदूं विकळ । अच्छिद्र साधूनि सकळ । स्वर्गसुखफळ भोगूं ॥२७॥ उद्धवा ऐसेंही न घडे । तें मी सांगेन तुज पुढें । पंचश्लोकीं फाडोवाडें । विशद निवाडें परियेसीं ॥२८॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक २२ वा

अन्तरायैरविहितो यदि धर्मः स्वनुष्ठितः । तेनापि निर्जितं स्थानं यथा गच्छति तच्छृणु ॥२२॥

जेणें अंतराय न पवती । ऐशीं अच्छिद्र कर्में नव्हतीं । जरी झालीं दैवगतीं । तरी स्थान प्राप्ती ते नश्वर ॥२९॥ कर्में ज्या स्थानाप्रति जाये । तेथ गेलिया जें जें लाहे । तें तें सांगेन मी पाहें । सावध होयें उद्धवा ॥५३०॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक २३ वा

इष्ट्वेह देवता यज्ञैः स्वर्लोकं याति याज्ञिकः । भुञ्जीत देववत् तत्र भोगान् दिव्यान् निजार्जितान् ॥२३॥

पावोनि कर्मभूमि उत्तम । वर्णवरिष्ठ ब्राह्मणजन्म । ज्योतिष्टोमादिक करिती कर्म । नित्य काम्य अग्निहोत्र ॥३१॥ त्रयीविद्या जाणती सकळ । कर्मकलापीं अतिकुशळ । ऐसे सज्ञान मूर्ख केवळ । स्वर्गफळ वांछिती ॥३२॥ जेणें पुण्यें मी न जोडें । तें पुण्य म्हणतां वाचा रडे । याज्ञिक विषयासक्त गाढे । स्वर्गभोगाकडे धांविन्नले ॥३३॥ यजूनि इंद्रादि देवासी । जेणें अंतर पडे मजसी । त्या पावले स्वर्गलोकासी । दिव्य भोगांसी भोगावया ॥३४॥ बहुतीं चघळिलें जुनें हाड । तें श्वान स्वलाळा करी गोड । तैसें याज्ञिकां स्वर्गकोड । स्वपुण्यें गोड करिताति ॥३५॥ कां स्मशानबळींचें अन्न । कलहें श्वानशेष खाय श्वान । तैसाचि स्वर्गभोग जाण । शेष भाजन बहुतांचे ॥३६॥ गांठीचें वेंचून शुद्ध सुकृत । उच्छिष्ट भोग विकत घेत । याज्ञिक पवित्र म्हणवित । मोलें सेवित बहुशेष ॥३७॥ केवळ वायसाचें मांस । तेंही श्वानमुखींचे शेष । मोलें न मिळेचि बहुवस । तैसी रसकस याज्ञिकां ॥३८॥ स्वर्ग उच्छिष्ट बहुतांचें । त्यासी मोल वेंचे अतिकष्टांचें । तेंही न मिळेचि धणीचें । भय पतनाचें अहर्निशीं ॥३९॥ स्वर्गभोग भोगिती देव । तेही म्हणताति आम्ही निर्दैव । याज्ञिकांठायीं थोर हांव । दिव्य वैभवभोगार्थ ॥५४०॥ एवं झालिया स्वर्गप्राप्ती । तेथ जे जे भोग भोगती । ते मी सांगेन तुजप्रती । ऐक निश्चितीं उद्धवा ॥४१॥ स्वर्गीं समान भोगु समस्तां । नाही जाण गा सर्वथा । ज्यासी जैसी पुण्यअ वस्था । तैशी प्राप्तता तयासी ॥४२॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक २४ वा

स्वपुण्योपचिते शुभ्रे विमान उपगीयते । गन्धर्वैर्विहरन् मध्ये देवीनां हृद्यवेषधृक् ॥२४॥

आपुले पुण्याचेनि मोलें । चंद्रप्रभ विमान आलें । त्यामाजीं आरूढले । भोगूं लागले दिव्य भोगु ॥४३॥ तेथें दिव्य देहाची प्राप्ती । मनोहर वेषातें धरिती । अतिमधुर गंधर्व गाती । स्वेच्छा क्रिडती स्त्रियांसीं ॥४४॥ त्या स्वर्गींच्या स्वर्गांगना । देखतां भुली पडिली मना । त्यांचेनि छंदें जाणा । नाना स्थानां क्रीडतु ॥४५॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक २५ वा

स्त्रीभिः कामगयानेन किङ्किनीजालमालिना । क्रीडन् न वेदात्मपातं सुराक्रीडेषु निर्वृतः ॥२५॥

त्या स्त्रियांसमवेत आपण । विमानीं करोनि आरोहण । स्वेच्छागामी गमन । शोभे विमान तें कैसें ॥४६॥ घंटाघंटिका-जाळमाळा । क्षुद्रघंटिका रत्न४मेखळा । किंकिणी लाविलिया सकळा । विमानलीळा विचित्र ॥४७॥ इच्छिल्या ठाया ने विमाना । चैत्रवना कां नंदनवना । भोगावया स्वर्गांगना । आसक्त जाणा झालासे ॥४८॥ वनीं सुमनांचे संभार । पराग उधळत सुंदर । कोकिळांचे मधुर स्वर । झणत्कार भ्रमरांचे ॥४९॥ मंद सुगंध सुशीतळ । झळकतसे मलयानिळ । स्वर्गांगनांसी गदारोळ । कामसुकाळ सकामां ॥५५०॥ आगी कापुरा होतां भेटी । एकवेळे भडका उठी । तैसें पुण्य वेंचलें उठाउठी । भोगासाठीं सकामां ॥५१॥ मज पतन होईल येथ । भोग जातील समस्त । हेंही नाठवी त्याचें चित्त । कामासक्त झालासे ॥५२॥ दीपासी देतां आलिंगन । पतंगा नाठवे निजमरण । तैसें नाठवे आत्मपतन । भोगी मन विगुंतलें ॥५३॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक २६ वा

तावत् प्रमोदते स्वर्गे यावत् पुण्यं समाप्यते । क्षीणपुण्यः पतत्यर्वाग् अनिच्छन् कालचालितः ॥२६॥

जंव असे पुण्यसंपत्ती । तंव स्वर्गभोग भोगिती । क्षीण झाल्या पुण्यशक्ती । पतन पावती तत्काळ ॥५४॥ जंववरी गांठीं असे धन । तंववरी वेश्येचें सौजन्य । निःशेष वेंचल्या धन । मुख परतोन पाहेना ॥५५॥ तैशीच स्वर्गीची वस्ती । निजपुण्यें भोग भोगिती । पुण्यक्षयें क्षया जाती । पतन पावती अनिच्छा ॥५६॥ कष्ट करूनियां याज्ञिकीं । स्वर्गु साधिला होआवया सुखी । ते झालेचि परम दुःखी । पतन अधोमुखीं पावले ॥५७॥ उडालें स्वर्गभोगांचे सुख । आलें गर्भवासाचें दुःख । जळो सकामाचें सुख । ठकले याज्ञिक सुखलोभें ॥५८॥ उद्धवा जे म्हणती स्वर्गसुख । ते या रीतीं पावले दुःख । स्वर्गसुख मानिती मूर्ख । नव्हे निर्दोख तो मार्गु ॥५९॥ विधियुक्त आचरतां याज्ञिक । पुढती पावले थोर दुःख । तरी अविधीनें होईल सुख । झणीं देख म्हणशील ॥५६०॥ येथ कर्ममार्गींची प्रवृत्ती । दों प्रकारें असे वर्तती । एकी विधिरूपें आचरती । दुजी स्थिती अविधीनें ॥६१॥ आतां सांगितली तुजप्रती । ते वेदोक्त विधानस्थिती । जे विधीनें स्वर्गप्राप्ती । हे प्रवृत्ती उत्कट ॥६२॥ पुण्यक्षयें स्वर्गपतन । तेंही सांगीतलें कथन । आतां अविधीं जें आचरण । तेंही लक्षण परियेसीं ॥६३॥ वेदउयल्लंघनें कुमती । कुश्चित जनांचे संगती । अप्रवृत्तीची प्रवृत्ती । अधर्मस्थिती अवधारीं ॥६४॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक २७ वा

यद् यद् धर्मरतः सङ्गाद् असतां वाजितेन्द्रियः । कामात्मा कृपणो लुब्धः स्त्रैणो भूतविहिंसकः ॥२७॥

सहज प्राणी कामासक्त । प्राप्तकामें अतिलुब्ध होत । काम न पवतां दीनचित्त । स्वभावो नित्य जीवांचा ॥६५॥ ऐशिया स्वभावनिष्ठासी । जरी संग होय असंत पुरुषेंसीं । तरी रति वाढे अधर्मासी । अकर्मासी प्रवर्ते ॥६६॥ चंचलत्वें मर्कट मन । त्यासी असत्संग-मदिरापान । कामवृश्चिकें दंशिलें जाण । तेव्हां वर्तन यद्वातद्वा ॥६७॥ पिशाहातें धेंडेवाळी । दीधल्या तो सर्वत्र जाळी । तेवीं असत्संगें करी होळी । स्वधर्म समूळीं जाळिती ॥६८॥ बाळकाहातीं दीधलें शस्त्र । खोंचितां न म्हणे आप पर । छेदी आपुलेंचि शरीर । हितविचार तें नेणे ॥६९॥ जेवीं जानी अवतरे देव्हारा । तिच्या तोंडा नाहीं वाढावारा । कां बहुरूप्याच्या दिगंबरा । नाहीं थारा वैराग्या ॥५७०॥ तैसा असत्संगें खरा । घाली दंभाचा पसारा । नाहीं विवेकाचा थारा । कामशास्त्रा प्रवर्ते ॥७१॥ कामशास्त्रें अतिकाम । कामास्तव योजी अधर्म । अधर्मास्तव अकर्म । निंद्य धर्म आचरे ॥७२॥ निंद्य धर्माचा संयोग । यासी मुद्दल लुब्धभोग । लुब्धभोगामाजीं चांग । अधर्म साङ्ग सविस्तर ॥७३॥ अधर्म वाढतां उभारा । परद्रव्य आणि परदारा । याचिलागीं शरीरा । उपायद्वारा कष्टवी ॥७४॥ अंगनेलागीं अति दीन । स्त्रीध्यानें होय स्त्रैण । स्त्री साधावया जाण । भूतहनन आरंभी ॥७५॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक २८ वा

पशूनविधिनाऽऽलभ्य प्रेतभूतगणान् यजन् । नरकानवशो जन्तुर्गत्वा यात्युल्बणं तमः ॥२८॥

विधि म्हणे तें न करावें । वेदु बोले तें नाइकावें । स्मृतिशास्त्र नावडे जीवें । कर्म करावें स्वेच्छा ॥७६॥ जारण मारण उच्चाटन । स्तंभन मोहन वशीकरण । असाध्य साधूनि अंजन । करी लागवण स्त्रियांसी ॥७७॥ लोण राई आणि बिबवे । मधुरसीं कालवी आघवे । शाबरी मंत्राचेनि वैभवें । होम करूं धांवे तामस ॥७८॥ कर्म करावया अभिचार । मेष जंबूक वानर । सरड बेडूक मत्स्य मगर । गीध घार होमिती ॥७९॥ नग्न भैरव वेताळ । झोटिंग पिशाच कंकाळ । मारको मेसको मैराळ । भूतें प्रबळ उपासी ॥५८०॥ काळी चिडी टोंकण घारी । काग बक उलूक मारी । आवंतूनि काळी मांजरी । शाबरमंत्री होमिती ॥८१॥ वाहत्या घाण्याचें तेल चोरी । प्रदोषसंधीं न्हाये शनिवारीं । शाकिनी डाकिनी मध्यरात्रीं । होमामाझारीं चेतवी ॥८२॥ मद्याचे घट पूर्ण भरी । मातंगीची पूजा करी । रुधिर घाली प्रेतयात्रीं । मोहनीमंत्रीं मंत्रूनी ॥८३॥ घेती हळदीची उटी । सेंदूर लाविती ललाटीं । काम साधावया हटीं । अंजन कष्टी साधिती ॥८४॥ होमपात्रें करावया तांतडी । समूळ अश्वत्थातें तोडी । फळित पुष्पित ओषधी उपडी । आसनाबुडीं घालावया ॥८५॥ बीज जपावया मंत्राचें । वोलें कातडें प्रेताचें । आणवी मृगअास्वलांचें । भय पापाचें मानीना ॥८६॥ खेचर भूचर जळचर । जीव पीडिती अपार । घेऊनि ब्राह्मणाचें रुधिर । अभिचार आचरती ॥८७॥ गायीब्राह्मणांसी जाण । पीडा करिती दारुण । क्षेत्रवित्तदाराहरण । स्वार्थें प्राण घेताति ॥८८॥ देवालयींचें देवलेश । कां शिवालयींचे शिवशेष । घेतां न करिती आळस । वासना असोस अधर्मीं ॥८९॥ एवं कर्म करितां ऐसें । तेणें अकर्म कर्मवशें । अंधतमीं तो प्रवेशे । जेवीं कां अवसे चंद्रमा ॥५९०॥ अकर्म जाण अतुर्बळी । जीवाचें निजज्ञान छळी । अतिमूढ करूनि ते काळीं । निरयकल्लोळीं घालित ॥९१॥ ते नरकींची नवल कथा । कोटि वर्षें तळीं जातां । ठाव न लगे गा सर्वथा । केवीं वरुता येईल ॥९२॥ त्यातें 'अंधतम' म्हणती । जें देखतां अंध होय वृत्ती । निघतां निर्गमु विसरती । नरकीं वसती मूढत्वें ॥९३॥ जंव होय कर्मभोगान्त । तंव नरक भोगी आकल्पान्त । मग स्थावरत्व पावत । वृक्ष होत कां पाषाण ॥९४॥ ऐशी अवस्था गाढमूढ । केवळ जाड्य झालें जड । स्वप्नीं सुख नेणती गोड । दुःख दुर्वाड भोगिती ॥९५॥ एवं अधर्मवृत्तीं वर्ततां । सुखलेश न लभे सर्वथा । दुःख अनिवार भोगितां । निर्गमता त्यां नाहीं ॥९६॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक २९ वा

कर्माणि दुःखोदर्काणि कुर्वन् देहेन तैः पुनः । देहमाभजते तत्र किं सुखं मर्त्यधर्मिणः ॥२९॥

ऐकें बापा उद्धवा । मरणधर्मात्मका जीवा । सुख न भेटे त्याच्या भावा । दुःखप्रभवामाजीं वासु ॥९७॥ नरदेहा येवोनि केवळ । क्रूर कर्में करिती प्रबळ । ज्यांसी उत्तरोत्तर दुःखफळ । यातना सबळ भोगवी ॥९८॥ मरमरों दुःख भोगी दारुण । उपजोनि कर्में करी हीन । दुःखावर्तीं पडे जाण । आपणिया आपण घातक ॥९९॥ जे संतचरणीं विमुख । त्यांसी स्वप्नींहि नाहीं सुख । क्रूर कर्में करी कामुक । चढतें दुःख सकामा ॥६००॥ एवं प्रवृत्तीमाजीं असतां । सकाम कर्में आचरतां । सविधि कर्में करितां । दुःख सर्वथा अनिवार ॥१॥ सविधि काम्यें स्वर्गपतन । अविधि काम्यें नरक दारुण । एवं प्रवृतीमाजीं जाण । सुख कोण सकामा ॥२॥ म्हणशी लोकपाळांच्या ठायीं । नित्य सुख असेल पाहीं । त्यांसी जन्ममरण नाहीं । अमरत्व आम्हींही साधावें ॥३॥ लोकपाळांचे नित्य लोक । लोकपाळही नित्य देख । तेथें असेल नित्य सुख । ऐसें मूर्ख कल्पिती ॥४॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक ३० वा

लोकानां लोकपालानां मद् भयं कल्पजीविनाम् । ब्रह्मणोऽपि भयं मत्तो द्विपरार्धपरायुषः ॥३०॥

लोकपाळामाजीं अमरेंद्र । मरुद्ग्णांचा राजा इंद्र । ज्यासी मानिती सूर्यचंद्र । वरुण कुबेर यमादि ॥५॥ ज्या अमरावती सिंहासन । ऐरावताचें आरोहण । उच्चैःश्रवा अश्व जाण । पुढें आपण खोलणिये ॥६॥ ज्यासी उर्वशी भोगपत्नी । रंभामुख्य विलासिनी । जेथ तिलोत्तमा नाचणी । चिंतामणी लोळती ॥७॥ अष्टमासिद्धींचीं भांडारें । रत्नोजडित धवळारें । मर्गजाचे डोल्हारे । सुवर्णसूत्रें लाविले ॥८॥ वैदूर्याचे शाहाडे । कामधेनूंचे वाडे । कल्पद्रुमांचे मांदोडे । चहूंकडे शोभती ॥९॥ लोकपाळ आज्ञेचे । सुरसेना सैन्य ज्याचें । एवढें ऐश्वर्य जयाचें । राज्य स्वर्गीचें भोगित ॥६१०॥ त्यासी माझी काळशक्ती । ब्रह्मयाचे दिनांतीं । चौदा इंद्र क्षया जाती । येरांची गति कायशी ॥१॥ ब्रह्मायु म्हणती समता । जो द्विपरार्ध आयुष्यवंता । जंव न पवे माझी काळसत्ता । तंव श्लाघ्यता आयुष्याची ॥१२॥ ज्यासी अग्रपूजेची मान्यता । जो लोकलोकपाळांचा कर्ता । त्या ब्रह्मयासी माझी काळसत्ता । ग्रासी सर्वथा सलोकें ॥१३॥ मी काळात्मा दंडधरु । शास्ता नियंता ईश्वरु । अंतर्यामी सर्वेश्वरु । अतिदुर्धरु व्यापकु ॥१४॥ माझा काळक्षोभ दारुण । त्यातें आवरूं शके कोण । धर्मअयर्थकामें जाण । निवारण त्या नव्हे ॥१५॥ प्रळयकर्त्या महाकाळासी । माझी काळसत्ता ग्रासी । माझें महाभय सर्वांसी । लोकपाळांसी सुख कैंचें ॥१६॥ लवनिमेष-पळपळें । माझेनि भयें सूर्य चळे । माझेनि भयें प्राण खेळे । वायु चळे माझेनि भेणें ॥१७॥ माझे आज्ञेवरी अग्नि जाण । वसवीतसे जठरस्थान । मद्भ यें नव्हे अधिक न्यून । पचवी अन्न चतुर्विधि ॥१८॥ यथाकाळीं पर्जन्यधारीं । इंद्र वर्षे मद्भ येंकरीं । मृत्यु स्वकाळें प्रळय करी । भय भारी त्या माझें ॥१९॥ माझेनि भयेंकरीं देखा । समुद्र नोलांडी निजरेखा । माझिया भयाची थोर शंका । तिंही लोकां कांपवी ॥६२०॥ तिंही लोकांचा शास्ता । ईश्वर तो मी नियंता । येणें कर्मजडाची वार्ता । अनीश्वरता छेदिली ॥२१॥ प्रवृत्तीसी अनर्थता । मागां दाविली तत्त्वतां । वैराग्य स्थापिलें सदृढता । निवृत्ति सर्वथा अतिश्रेष्ठ ॥२२॥ आपुल्या ऐश्वर्याच्या आविष्कारें । साधूनि ईश्वरत्व केलें खरें । मीमांसकमत-निराकारें । निरूपण पुढारें चालवी ॥२३॥ मीमांसकमतवार्ता । बोलिले जीवासी अनेकता । तोचि कर्ता आणि भोक्ता । हेचि सर्वथा निराकारी ॥२४॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक ३१ वा

गुणाः सृजन्ति कर्माणि गुणोऽनुसृजते गुणान् । जीवस्तु गुणसंयुक्तो भुङ्क्ते कर्मफलान्यसौ ॥३१॥

कृष्ण म्हणे उद्धवातें । एकादश इंद्रियें समस्तें । करिती नानाविध कर्मांतें । आत्मा तो येथें सर्वसाक्षी ॥२५॥ दीपु उजळलिया घरीं । लोक वर्तती व्यापारीं । तो नेमी ना निवारी । तैशापरी जीवु येथें ॥२६॥ जीवु प्रेरोनि इंद्रियांतें । म्हणाल करवितसे कर्मांतें । जेवीं कुर्हािडी घेऊनि हातें । छेदी वृक्षातें कृषीवळु ॥२७॥ ऐशी इंद्रियांची प्रेरकता । जीवासी न घडे सर्वथा । ते न घडायाची ऐक कथा । तुज तत्त्वतं सांगेन ॥२८॥ इंद्रियां कर्मीं प्रेरण । करिते सत्त्वादिक गुण । जीवु उभयसाक्षी जाण । कर्मकारण त्या नाहीं ॥२९॥ अंगें नातळतां आपण । चुंबक संनिधिमात्रें कारण । अचेतन लोहा करी चळण । तैसा जाण जीव येथें ॥६३०॥ कां उगवल्या दिवाकर । सुष्टदुष्ट लोकव्यापार । तो सूर्यासी नातळे कर्मभार । साक्षी साचार कर्मांचा ॥३१॥ तैसी जीवासी कर्तव्यता । सत्य नाहीं गा सर्वथा । दिसे जें कांहीं आपाततां । ते आध्यासिकता मिथ्यात्वें ॥३२॥ कवळें अध्यासिला डोळा । तो चंद्रमा देखे पिंवळा । तेवीं आत्मा कर्ता भासे स्थूळा । केवळ निश्चळा नेणती ॥३३॥ सवेग चालतां आभाळें । बाळें म्हणती चंद्रमा पळे । तेवीं आत्मा कर्ता मानिती स्थूळें । उपाधिमेळें अध्यासु ॥३४॥ देह मी कर्म माझें । हें आत्मेनि स्वप्नीं नेणिजे । मृगजळीं बुडाले राजे । सत्य मानिजे तैसें हें ॥३५॥ एवं आत्म्यासी कर्तव्यता । सत्य नाहीं गा सर्वथा । त्यासी म्हणताती फळभोक्ता । तेही वार्ता मिथ्यात्वें ॥३६॥ स्वप्नीं जोडिल्या सहस्त्र गायी । जागृतीं त्यांचें दुभतें नाहीं । आत्मा भोक्ता तैसा पाहीं । उपाधीच्या ठायीं मिथ्यारूपें ॥३७॥ डबकीं प्रतिबिंबला रवी । तो जै तेथील कर्दम सेवी । तैं भोक्ता आत्मा देहगांवी । सत्य मानवीं मानावा ॥३८॥ मृगजळामाजिलेनि मत्स्यें । बिंबला चंद्र गिळिजे आवेशें । तैसा आत्मा देहाभिनिवेशें । भोगविशेषें भोगिता ॥३९॥ एवं आत्मा जो भोक्ता । ते सोपाधिक वार्ता । उपाधि मिथ्या गा तत्त्वतां । आत्मा भोक्ता कैसेनि ॥६४०॥ आत्मा अकर्ता अभोक्ता । सदृढ साधिलें तत्त्वतां । जीवासी बोलिली अनेकता । ते मिथ्या आतां साधितु ॥४१॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक ३२ वा

यावत् स्याद् गुणवैषम्यं तावन्नानात्वमात्मनः । नानात्वमात्मनो यावत् पारतंत्र्यं तदैव हि ॥३२॥

सत्व-रज-तमांचा । अंतरीं धुमाडू गुणकर्मांचा । तंव जीवासी अनेकत्वाचा । आभासु साचा मानला ॥४२॥ अहंकारादि देहपर्यंत । जंव जीवासी मीपण भासत । तंव नानात्व मानी सत्य । तें मिथ्या निश्चित उद्धवा ॥४३॥ जैसें आपुलेंचि मुख । आरिसा करी आपणासन्मुख । तैसें अविद्यायोगें मायिक । द्वैत देख दाखवी ॥४४॥ आरिशामाजीं आपुला । जो द्वैतप्रभावो स्वयें देखिला । तेणें आपण नाहीं द्विधा झाला । मिथ्या भासला आभासु ॥४५॥ तो आभास झालिया समोर । त्रिगुण गुणांचे विकार । एकचि दावी नानाकार । दिसे साचार गुणक्षोभें ॥४६॥ जैसें आपुलेंचि मुख केवळ । शस्त्र आदर्श आणि जळ । लांब निश्चळ चंचळ । करी प्रबळ विकारी ॥४७॥ एवं त्रिप्रकार कार्यविशेखें । मुखचि देखिजे निजमुखें । तैसें तें नानात्व लटिकें । गुणक्षोभकें भासतु ॥४८॥ सूत्रचि विणिलें पटाकारीं । पटावरी तंतूंच्या हारी । दिसती तेवीं चराचरीं । नानाकारीं एकुचि ॥४९॥ साकरेचा केला ऊंसु । परी कठिण आंत बाकसु । मधील पिळून घ्यावा रसु । हा त्रिगुण दोषु त्या नाहीं ॥६५०॥ तैसा परमात्मा श्रीहरी । अद्वितीय एकु चराचरीं । त्यासी अनेकत्वाची परी । सत्त्वादि करी गुणक्षोभु ॥५१॥ जैसा बहुरूपी आपुल्या ठायीं । नाना सोंगें धरी देहीं । तितुकीं रूपें त्यासी नाहीं । एकला पाही अद्वैत ॥५२॥ तैसा सच्चिदानंद श्रीहरी । आत्मा एक चराचरीं । नांदताहे नानाकारीं । द्वैतामाझारीं अद्वैत ॥५३॥ 'अद्वैत' साधिलें जीवासी । सत्य मानिलें आम्हांसी । परी एक आशंका ऐसी । निजमानसीं वर्तत ॥५४॥ तूंचि म्हणसी 'जीव परतंत्र' । आतां अद्वैतपणें 'स्वतंत्र' । बोलसी बोलणें विचित्र । केवीं साचार मानावें ॥५५॥ अद्वैतपण संपादिसी । माझें भय लोकपाळां म्हणसी । हें न मने गा आम्हांसी । अद्वैतासी भय कैंचें' ॥५६॥ ऐशिया रीतीं उद्धवा । झाल्या संदेहासी रिघावा । तो तूं आतळों नेदीं जीवा । ऐक बरवा निर्धारु ॥५७॥ जीवासी उपाधीसी तादात्म्यता । तंव तंव आभासे नानात्मता । नानात्वीं परतंत्रता । ईश्वरसत्ता नियामक ॥५८॥ अमित मीनलिया दळ । सेनापतीवीण विकळ । आंबा पिकलिया रसाळ । राखण सबळ त्यापासीं ॥५९॥ तैसी जीवासी जंव अनेकता । तंव सृष्टीसी कर्ता हर्ता नियंता । जाण ईश्वरचि सर्वथा । परतंत्रता ते जीवासी ॥६६०॥ अनेकत्वें परतंत्रता । यालागीं ईश्वर नियंता । ऐसी देखोनि ईश्वरसत्ता । भय समस्तां जीवांसी ॥६१॥ माझे ईश्वरी सत्तेचे भयें । देखोनि अंतकुही भीताहे । इंद्रादिकांचा पाडु काये । भय वाहे विधाता ॥६२॥ माझी अत्यंत प्रळयींची सत्ता । वाजे हरिहरांचे माथां । अनेकत्वाचा संहर्ता । मीचि सर्वथा निजकाळु ॥६३॥ यालागीं अनेकत्व जंव आहे । तंववरी दुस्तर काळभये । जेव्हां अनेकत्व नाहीं होये । तेव्हां काळू काये नाशील ॥६४॥ एवं अनेकत्वाचे माथां । ईश्वरभयाची काळसत्ता । अनेकत्वें परतंत्रता । जाण सर्वथा उद्धवा ॥६५॥ तें अनेकत्व जैं जाये । तैं काळ नाहीं मा कैंचें भये । पर नसतां परंतत्र न होये । एकत्वीं आहे स्वानंद ॥६६॥ जेथ द्वैताचा मळु नुठी । ऐक्य देखे सकळ सृष्टीं । तेव्हां स्वानंदाचिया कोटी । भोगी उठाउठी निजबोधें ॥६७॥ ज्या सुखाची मर्यादा । देशें काळें न करवे कदा । त्या सुखाची सुखसंपदा । भोगिती सदा अद्वैतें ॥६८॥ निजात्मेज्ञानें अलोलिक । दुजेनवीण अद्वैतसुख । तें सांडूनि कर्मवादी परम मूर्ख । नाना लोक वांछिती ॥६९॥ मागां कर्मवादी कर्मठ । बोलिले प्रवृत्ति अतिश्रेष्ठ । कर्में करूनियां उद्भ ट । भोग वरिष्ठ भोगावे ॥६७०॥ तेंचि निरसोनि आतां । पुढारीं चालविली कथा । उद्धवासी अद्वैतता । दृढ सर्वथा सांगत ॥७१॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक ३३ वा

यावदस्यास्वतंत्रत्वं तावदीश्वरतो भयम् । य एतत् समुपासीरंस्ते मुह्यन्ति शुचार्पिताः ॥३३॥

गुणवैषम्य ज्याचे ठायीं । ते नर भोगासक्त पाहीं । यागादि कर्में करूनि देहीं । भोगस्थान तिहीं ठाकिलें ॥७२॥ जे जे ठाकूनि गेले लोक । तेथून याज्ञिकां पतनधाक । तंव दुःखी देखे लोकनायक । अनित्य लोक देखोनि ॥७३॥ पदच्युती लोकच्युती । भोगकर्मे भोगच्युती । केले कष्ट वृथा जाती । दुःखी होती निजपतनें ॥७४॥ घायाळा कीजे तरटमार । तैसें ओतप्रोत दुःख फार । भंवे जन्ममरणव्यवहार । भोगी अघोर गर्भवास ॥७५॥ राहाटमाळेचे करे । पुढती रिता पुढतीं भरे । तैसा अविश्रम फिरे । गर्भद्वारें मरणांतीं ॥७६॥ विंचें खादिल्या दुःखितासी । दाढीसी आग लागे त्यासी । तेवीं भोगक्षयें पतितासीं । गर्भवासीं पीडा होय ॥७७॥ लोकांची अनित्यता नेणती । यालागीं परमदुःखी होती । कष्टांचें फळ दुखःप्राप्ती । संसारावर्ती अडकले ॥७८॥ केवळ लोक भोग अनित्य । हेंही न घडे गा येथ । भोगलोक होत सत्य । तरी अनित्य म्हणावे ॥७९॥ जेवीं दोरीं सर्पाभास । तेवीं लोक चतुर्दश । केवळ मायामय विलास । सुखलेश तेथ कैंचा ॥६८०॥ केवळ जें कां मायिक । सत्यामाजीं कैंचें भोगसुख । कर्मठ ते केवळ मूर्ख । विषय मायिक वांछिती ॥८१॥ भरलें मृगजळाचें तळें । तेणें जैं पिकती साळीकेळें । तैं विषयभोगींं सुख फळें । हें न कळे भ्रांतासी ॥८२॥ जग दुमदुमित भरलें दिसे । तें तूं मायिक म्हणसी कैसें । हेंचि कळे अनायासें । तुज मी तैसें सांगेन ॥८३॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक ३४ वा

काल आत्माऽऽगमो लोकः स्वभावो धर्म एव च । इति मां बहुधा प्राहुर्गुणव्यतिकरे सति ॥३४॥

केवळ मायामय कल्पित । संसार तो अज्ञानजनित । एकातें अनेक म्हणत । चित्तें दुश्चित्त हो‍उनी ॥८४॥ कनकबीजसेवनें जैसें । शहाणें माणूस होय पिसें । मग त्यासी नसतेंचि आभासे । ससे मासे गो सर्प ॥८५॥ तैसें मायावशें अतिभ्रांता । नसतें अनेकत्व भासे चित्ता । नभीं गंधर्वनगर पाहतां । दिसे शोभिता पुरदुर्गु ॥८६॥ कां अंधारीं दोरु दिसे डोळां । म्हणे सर्प दंड कीं सुमनमाळा । नाना एकावळी मुक्ताफळां । कोणी अबळा विसरली ॥८७॥ तेवीं निजात्मा मी पुरुषोत्तम । त्या मज नानारूपें नानाकर्म । काळु आत्मा आगम । स्वभावधर्म मज म्हणती ॥८८॥ 'काळु' म्हणती प्रकृतिक्षोभकु । 'आत्मा' म्हणती प्रकृतिनियामकु । 'वेद' म्हणती कर्मबोधकु । अदृष्टद्योतकु 'धर्म' म्हणती ॥८९॥ अदृष्ट दृष्ट करूनि भोगविजे । यालागीं 'धर्म तो म्हणिजे । आतां 'स्वभावो' जेणें बोलिजे । तेंही सहजें परियेसीं ॥६९०॥ आत्मा भोक्ता हा 'स्वभावो' । जेणें परिणामें देवाधिदेवो । इत्यादिका हेतु पहा हो । मजचि 'स्वभावो' म्हणताति ॥९१॥ अदृष्टाचें फळ नाना लोक । 'लोक' म्हणावया हेतु हे देख । एवं मज एकांतें अनेक । मिथ्या मूर्ख मानिती ॥९२॥ नानारंगांचिया वृत्ती । चित्र लिहलें यथानिगुती । तेंही नानाकारें दिसे भिंतीं । सर्वव्यक्तिद्योतक ॥९३॥ तैसे नानाकार नाना धर्म । नाना नामें नाना कर्म । तें अवघा आत्माराम । सर्वोत्तम सर्वथा ॥९४॥ मजवेगळा रिता कांहीं । अणुभरी ठाव उरला नाहीं । मी सर्वात्मा सर्व देहीं । सर्वगत पाहीं सर्वदा ॥९५॥ जैसे सागरामाजीं तरंग । तैसें मजमाजीं दिसे जग । जग नव्हे तें मीचि चांग । सुख अव्यंग मजमाजीं ॥९६॥ मी शुद्ध-बुद्ध-मुक्तस्वभाव । त्या मज नानात्वें ठेविती नांव । उद्धवा ज्यासी जैसा भाव । तैसा मी देव तयासी ॥९७॥ नास्तिक्य वसे ज्याचे ठायीं । त्यासी मी सर्वथा कोठें नाहीं । आस्तिक्यवंतालागीं पाहीं । मी सर्वांठायीं तिष्ठतु ॥९८॥ भावार्थे जो मज जेथें पाहे । त्यासी मी तेव्हांचि तेथें आहें । मज पावावया उपाये । बहुत पाहें न लगती ॥९९॥ मी सर्वात्मा सर्वमत एकु । ऐसा जयाचा भाव निष्टंकु । तोचि पढियंता मज एकु । ज्ञानतिलकु तो माझा ॥७००॥ तो आत्मा मी त्याचें देह । मी ध्याता तो माझें ध्येय । मी ज्ञाता तो शुद्ध ज्ञेय । ऐसा पढिये तो आम्हां ॥१॥ उद्धवा हे एकात्मताभक्ती । सज्ञान ज्ञातें येणें भजती । तयां मज अभेदप्रीती । तुवांही या रीती भजावें ॥२॥ परमात्मा एक नित्य शुद्ध । त्यासी मायामय संसारबंध । मिथ्या जाण देहसंबंध । हा 'निजात्मबोध' पैं माझा ॥३॥ हा मिथ्यासंबंध पडे जीवासी । आत्मज्ञानें मुक्ति त्यासी । हें मागें बोलिलों तुजपाशीं । तेंचि मतनिरासीं दृढ केलें ॥४॥ धरोनि श्लोक चौदावा । अंतीं श्लोक चौतिसावा । मीमांसकमताचा आघवा । निरासु बरवा येणें केला ॥५॥ एवं निरसोनि मतांतर । अद्वैत स्थापिलें दृढतर । हेंचि निजज्ञान साचार । चराचरवरिष्ठ ॥६॥ अद्वैतज्ञान शुद्ध चोख । ऐकोनि उद्धवा जाहलें सुख । हृदयीं दाटला जी हरिख । पाहे श्रीमुख कृष्णाचें ॥७॥ चालिलें सात्त्विकाचें भरितें । चित्त विसरलें चिंतनातें । लोटले जी तेथें । आपआंपणियातें विसरला ॥८॥ उद्धवासी नावेक । पडोनि ठेलें जी टक । सावध होऊनियां देख । कृष्णसंमुख तो झाला ॥९॥ अद्वैतभजनें जे भजते । ते भक्त कृष्णासी आवडते । तें केवीं प्राप्त होय मातें । यालागीं हरितें पुसतु ॥७१०॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक ३५ वा

श्रीउद्धव उवाच । गुणेषु वर्तमानोऽपि देहजेष्वनपावृतः । गुणैर्न बध्यते देही बध्यते वा कथं विभो ॥३५॥

उद्धव म्हणे कृष्णनाथा । आत्मा देहामाजीं असतां । बंधन पावे जी तत्त्वतां । कीं सर्वथा पावेना ॥११॥ गुण असतां मुक्ति घडे । कीं गुण गेलिया मुक्ति जोडे । हेंचि सांगावें मज पुढें । अतिनिवाडें निश्चित ॥१२॥ गुण असतां मुक्ति घडे । हें सर्वथा बोलणें कुडें । ज्वर असतां आरोग्य न घडे । वृक्ष न वाढे भिरुंडेंसीं ॥१३॥ बाहीं बांधोनि पाषाण । समुद्रामाजीं तरे कोण । तैसें देहीं असतां त्रिगुण । मुक्तपण कैसेनि ॥१४॥ गुण जे रजतमादिक । त्यांचें कार्य देह देख । गुणासारिखीं आवश्यक । कर्मे अनेक आचरे ॥१५॥ कर्माचें फळ सुखदुःख । भोगणें पडे गा अचुक । गुणांसी मुक्ति न घडे देख । हें ज्ञाते लोक म्हणताति ॥१६॥ गुण गेलिया मुक्ती । हेंही न घडे गा श्रीपती । येहीविषयीं विनंती । कृपामूर्ती अवधारीं ॥१७॥ गुणांचें कार्य देहेंद्रियें । ते गुण जाऊनि देह राहे । भूमीविण वृक्ष होये । हें अबद्ध पाहें बोलणें ॥१८॥ कारण जाऊनि कार्य राहे । हें बोलणें घडे काये । गुण जातां देहोचि जाये । मुक्त वर्तताहे कैसेनि ॥१९॥ एवं गुण असतां नसतां । मुक्ति न घडे गा सर्वथा । येचिविषयीं कृष्णनाथा । तुज मी तत्त्वतां पुसतु ॥७२०॥ आणिक एक जगन्नाथा । तुज मी विनंती करीन आतां । गुण आत्म्यासी एकत्रता । न घडे सर्वथा निश्चित ॥२१॥ भरलें मृगजळाचें तळें । चंद्रमा बिंबेना तेणें जळें । तेवीं आत्मा गुणांसी नाकळे । स्वभावें नातळे गुणांतें ॥२२॥ गुण ते अज्ञानाची राती । आत्मा स्वप्रकाश गभस्ती । त्यासमोर ते कैंचे येती । मग बाधिती आत्म्यातें ॥२३॥ अंधार सूर्यातें गिळी । काउळा कैलास आतळी । बागुल हनुमंतातें सळी । मशक गिळी गजातें ॥२४॥ माशी-पांखें गगन उडे । सगळा मेरु थिल्लरीं बुडे । मृगजळीं जैं तारूं पडे । तैं आत्मा सांपडे गुणांत ॥२५॥ जेवीं आकाश नातुडे जाळीं । तेवीं आत्मा नाकळे गुणमेळीं । मा सुखदुःखांची नवाळी । गुणकल्लोळीं कां भोगी ॥२६॥ यापरी न घडे गा बद्धता । मा मुक्ताची कायसी कथा । कैसेनि बद्धमुक्तव्यवस्था । घडे कृष्णनाथा तें सांग ॥२७॥ येथ बद्धासी काय कारण । आणि मुक्ताची कोण खूण । एवं बद्धमुक्तलक्षण । मज संपूर्ण सांगावें ॥२८॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक ३६ वा

कथं वर्तेत विहरेत् कैर्वा ज्ञायेत लक्षणैः । किं भुञ्जीतोत विसृजेच्छयीतासीत याति वा ॥३६॥

आतां बद्धमुक्तांची स्थिती । मज सांगावी श्रीपती । कोणें लक्षणें जाणिजेती । दोघे कळती कैसेनि ॥२९॥ पावोनियां विदेहावस्था । देहीं कैसेनि वर्तता । वश करूनि गुणातीतता । गुणीं क्रीडता कैसेनि ॥७३०॥ पावोनियां मुक्तदशा । देहीं भोग भोगी कैसा । त्यासी त्यागाचा कोण ठसा । हृषीकेशा सांगिजे ॥३१॥ त्याचे निद्रेचें कोण लक्षण । कोण बैसका कोण आसन । वस्तु जाणोनि संपूर्ण । गमनागमन त्या कैसें ॥३२॥ ऐशीं मुक्तांची लक्षणें । त्याहोनि बद्धांची विलक्षणें । कृपा करोनि नारायणें । मजकारणें सांगिजे ॥३३॥

---

एकनाथी भागवत - श्लोक ३७ वा

एतदच्युत मे ब्रूहि प्रश्नं प्रश्नविदां वर । नित्यबद्धो नित्यमुक्त एक एवेति मे भ्रमः ॥३७॥

इति श्रीमद्भातगवते महापुराणे पारमहंस्यां एकादशस्कन्धे भगवद्-उद्धवसंवादे दशमोऽध्यायः ॥१०॥

या प्रश्नोत्तरांची उत्कंठा । थोर वर्ततसे वैकुंठा । प्रश्नवेत्त्यांमाजीं श्रेष्ठा । अतिवरिष्ठा गोविंदा ॥३४॥ अनादि असे गुणसंबंधु । तेणें आत्मा झाला नित्यबद्धु । नित्यमुक्त हा शब्दु । असंबद्धु सर्वथा ॥३५॥ जरी आत्म्यासी नित्यमुक्तता । तरी बोलोंचि नये बद्धता । एकुचि बद्धमुक्त म्हणतां । भ्रम अच्युता वाटत ॥३६॥ आत्मा एकचि तत्त्वतां । त्यासी बद्धता आणि मुक्तता । एकासीच दोनी अवस्था । कृष्णनाथा कैसेनि ॥३७॥ तो धाला तोचि भुकेला । जागता तोचि निजेला । जो जिता तोचि मेला । सत्यत्व या बोला कैसेनि ॥३८॥ काळें तेंचि धवळें । देखणें तेंचि आंधळें । अर्धें तेंचि सगळें । कुहिर्यां केळें केवीं होती ॥३९॥ लोण तेंचि अलवणी । कोरडें तें पाणी । अतिशीतळ तो दारुण अग्नि । मुकें पुराणीं बोलिगडें ॥७४०॥ लुगडें नागीवपणें लाजाळु । अन्न भुकेलेपणें भुकाळू । मुक्तीसी मुक्तीचा दुकाळू । कापूरा परिमळू मिळेना ॥४१॥ तैसे संत तेचि असंत । अद्वैत तेंचि होय द्वैत । तेव्हां हित तेंचि अनाहित । दिसे प्रस्तुत आम्हांसी ॥४२॥ आत्मा नित्यमुक्त-शुद्ध-बुद्ध । ऐसा तुवांचि मज केला बोध । तो गुणसंगें म्हणसी बद्ध । भ्रमु अगाध येणें मज ॥४३॥ एकासचि बद्धमुक्तता । कैसेनि घडे कृष्णनाथा । कृपाळुवा जी अनंता । हें मज तत्त्वतां सांगावें ॥४४॥ म्हणीसी मुक्तीसी आगंतुकता । तेणें मोक्षासि आली अनित्यता । बद्ध आगंतुक म्हणतां । त्यासी सादिता येऊं पाहे ॥४५॥ पूर्वी बद्धचि नव्हता । येथूनि उपजला आतां । ऐशी सादिता बोलतां । होइल शास्त्रार्था विरुद्ध ॥४६॥ श्रुतिस्मृतिशास्त्रसिद्ध । अनादि मुक्ती अनादि बद्ध । आत्मा एक अवस्था द्विविध । त्याही विरुद्ध परस्परें ॥४७॥ उठिली बद्धता मुक्तीतें छळी । खवळली मुक्ती बद्धता गिळी । ऐशी विरुद्धता आत्म्याजवळीं । केवीं वनमाळी राहताति ॥४८॥ जैं सांजवेळे भेटे पाहांट । तै विद्या अविद्या होय एकवट । सूर्य अंधाराची बांधे मोट । तैं आत्म्यानिकट अवस्था ॥४९॥ हिंगासी कापुराचा वासु जोडे । तैं अविद्या विद्येमाजीं पडे । ससा सिंहावरी जैं चढे । तैं आत्म्यापुढें अवस्था ॥७५०॥ उद्धवा म्हणे कृष्णनाथा । या जैं कळल्या दोनी अवस्था । तैंचि मुक्ति आली हाता । मज सर्वथा मानलें ॥५१॥ मग म्हणे श्रीअनंता । विशद सांगाव्या अवस्था । म्हणोनि चरणीं ठेविल्या माथा । मोक्षदाता तूं मज ॥५२॥ सखोल उद्धवाचा प्रश्न । ऐकोनि सुखावला नारायण । माझा उद्धवु जाहला सज्ञान । हरिखें जगज्जीवन डोलतु ॥५३॥ परमार्थी अवस्था गाढी । देखोनि प्रश्नाची अतिगोडी । उद्धवासी ओंवाळावया आवडीं । जीव कुरवंडी करूं पाहे ॥५४॥ नुल्लंघी भक्ताचें उत्तर । फोडिलें गुह्य ज्ञानभांडार । भक्तकृपा जी अपार । हरि साचार तुष्टला ॥५५॥ उद्धवाचा प्रश्न गहन । कृपा द्रवला जगज्जीवन । एका विनवी जनार्दन । आनंदघन वोळला ॥५६॥ त्या आनंदाचा महापूरु । शिष्यसरितेसी येईल थोरु । तेणें चिद्गं गासागरु । शिष्य सत्वरु ठाकील ॥५७॥ टाकोनियां संसारआस्था । जो लागला भक्तिपंथा । तोचि अधिकारी भागवता । परमार्था ग्राहकु ॥५८॥ ज्याचे पोटीं संसारचिंता । तो कथा ऐकतांचि दुश्चिता । चित्त चिती ज्या ज्या अर्था । तो सर्वथा तेथें असे ॥५९॥ चित्त जंव नाहीं सुचित । तंव न कळे श्रीभागवत । गुरुवांचूनि श्रीभागवतार्थ । नव्हे प्राप्त प्राण्यासी ॥७६०॥ जो संसारापासोनि विरक्त । गुरुचरणीं अतिअनुरक्त । त्यासी फावला एक परमार्थ । फळे भागवत तयासी ॥६१॥ देखतां कृष्णाचें श्रीमुख । उद्धवा नीच नवें समाधिसुख । तरी श्रवणाची श्रद्धा अधिक । आवडी देख अनिवार ॥६२॥ जो श्रुतिप्रतिपाद्य चिद्धन । त्या श्रीकृष्णाचें गुह्य ज्ञान । पुढतपुढतीं होआवया श्रवण । करी प्रश्न अतियोग्य ॥६३॥ विद्याअविद्येचा निरासु । श्रीकृष्ण सांगेल परेशु । पुढील अध्याय अतिसुरसु । श्रोतां अवकाशु मज द्यावा ॥६४॥ तो कृष्णउयद्धवसंवादु । पुढिले कथेचा अतिविनोदु । एका जनार्दनीं महाबोधु । परमानंदु प्रकटेल ॥७६५॥ इति श्रीमद्भा गवते महापुराणे एकादशस्कन्धे श्रीकृष्णोद्धसंवादे परमहंससंहितायां एकाकारटीकायां दशमोऽध्यायः ॥१०॥

श्रीकृष्णार्पणमस्तु ॥ मूळश्लोक ॥३७॥ ओव्या ॥७६५॥

हे साहित्य भारतात तयार झालेले असून ते आता प्रताधिकार मुक्त झाले आहे. भारतीय प्रताधिकार कायदा १९५७ नुसार भारतीय साहित्यिकाच्या मृत्युनंतर ६० वर्षांनी त्याचे साहित्य प्रताधिकारमुक्त होते. त्यानुसार १ जानेवारी १९५६ पूर्वीचे अशा लेखकांचे सर्व साहित्य प्रताधिकारमुक्त होते.

[[‎]]