एकनाथी भागवत/अध्याय अठरावा
<poem> एकनाथी भागवत - आरंभ ॥श्रीगणेशाय नमः ॥श्रीकृष्णाय नमः ॥
ॐ नमो कर्मप्रकाशका । सद्विद्याविधिविवेका । कर्मधर्मप्रतिपाळका । जगन्नायका गुरुवर्या ॥१॥ वर्णाश्रमादि मर्यादा । त्याचा सेतू तूं गोविंदा । तूं कारण वेदानुवादा । विवादसंवादा तूं मूळ ॥२॥ तूं शब्दसृष्टीचा अर्कु । तूं वेदगुह्यप्रकाशकु । तूंचि एकला अनेकु । व्याप्य व्यापकु तूंचि तूं ॥३॥ तूंचि तूं विधि विधान । तूं बोलका तूंचि मौन । एका आणि जनार्दन । दोनी संपूर्ण तूं गुरुराया ॥४॥ यालागीं श्रीभागवता । तूंचि अर्थ तूं कविता । तूंचि अर्थावबोधकता । हेंही बोलविता तूंचि आम्हां ॥५॥ जैशीं आपुलींचि उत्तरें । पडसादें होतीं प्रत्युत्तरें । तेवीं माझेनि मुखांतरें । तूं कवित्वद्वारें बोलका ॥६॥ बोलका श्रीभागवतीं । tश्रीकृष्ण कृपामूर्ती । तेणें वर्णाश्रमउंत्पत्ति । यथास्थिती सांगितली ॥७॥ सप्तदशाध्यायीं सुगम । सांगितले ब्रह्मचर्य-धर्म । गृहस्थाचें स्वधर्मकर्म । नित्यनेम निरूपिले ॥८॥ आतां अष्टादशाध्यायीं जाण । वानप्रस्थाश्रमलक्षण । संन्यासधर्माचें निरूपण । स्वयें श्रीकृष्ण सांगत ॥९॥
एकनाथी भागवत - श्लोक १ ला
श्रीभगवानुवाच- वनं विविक्षुः पुत्रेषु भार्यां न्यस्य सहैव वा । वन एव वसेच्छान्तस्तृतीयं भागमायुषः ॥१॥
आतां क्रमेंचि निरूपण । वानप्रस्थाचें आलें जाण । त्यासी वनास निघावया कारण । आयुष्यलक्षण विभाग ॥१०॥ `शतायुःपुरुष'-मर्यादा श्रुती । त्याच्या तृतीयभागाची स्थिती । सासष्टी क्रमिल्याअंतीं । वनाप्रती निघावें ॥११॥ निघावया वनाप्रती । भार्या देऊनि पुत्राचे हातीं । आपण निघावें शीघ्रगतीं । वानप्रस्थीं वनवासा ॥१२॥ भार्या साध्वी पतिव्रता सती । ईश्वरस्वरूप मानी पती । भ्रतार निघतां वानप्रस्थीं । जे पुत्राप्रती राहेना ॥१३॥ सांडितां भ्रतारसेवेसी । कल्पांत हों पाहे जिसी । जे भ्रतारचरणांची दासी । ते सवें वनासी आणावी ॥१४॥ जो पुरुष स्त्रीसमवेत । वनीं झाला वानप्रस्थ । तेणें स्त्रीकामासी अलिप्त । व्हावें दृढव्रत ते आश्रमीं ॥१५॥ जो वानप्रस्थवनवासी । तेणें दृढ धरावी शांति मानसीं । नातळावें कामक्रोधासी । हेही व्रत त्यासी आवश्यक ॥१६॥
एकनाथी भागवत - श्लोक २ रा
कन्दमूलफलैर्वन्यैर्मेध्यैर्वृत्तिं प्रकल्पयेत् । वसीत वल्कलं वासस्तृणपर्णाजिनानि च ॥२॥
वनींचीं कंदमूळफळें । जीं निपजलीं ऋतुकाळें । तींही अतिपवित्रें निर्मळें । आहार तेणें मेळें करावा ॥१७॥ वनवासीं वस्त्रें जाण । वल्कलें व्याघ्रमृगाजिन । अथवा नेसावें केवळ तृण । कां पर्णाभरण वृक्षांचें ॥१८॥ वानप्रस्थीं नेमग्रहण । ऐक त्याचेंही लक्षण । त्या नेमाचें निरूपण । स्वयें नारायण सांगत ॥१९॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ३ रा
केशरोमनखश्मश्रु मलानि बिभृयाद्दतः । न धावेदप्सु मज्जेत त्रिकालं स्थण्डिलेशयः ॥३॥
केश म्हणिजे मस्तकींचे । श्मश्रु बोलिजे मुखींचे । रोम ते कक्षोपस्थींचे । छेदन यांचें न करावें ॥२०॥ मस्तकीं न करावें वपन । न करावें श्मश्रुकर्म जाण । न करावें रोमनखच्छेदन । दंतधावन न करावें ॥२१॥ स्नान मुसलवत् केवळ । अवश्य करावें त्रिकाळ । प्रक्षाळावे ना शरीरमळ । व्रत प्रबळ वनस्था ॥२२॥ केवळ भूमीवरी शयन । सदासर्वदा करावें जाण । तळीं घालावें ना तृण । मग आस्तरण तें कैंचें ॥२३॥ यापरी वानप्रस्थें जाण । दृढ धरूनि व्रतधारण । करावें तपाचरण । तें तपलक्षण अवधारीं ॥२४॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ४ था
ग्रीष्मे तप्येत पञ्चाग्नीन् वर्षास्वासारषाड्वले । आकण्ठमग्नः शिशिर एवं वृतस्तपश्चरेत् ॥४॥
उष्णकाळीं पंचाग्नीं । अग्निकुंडे चहूं कोणीं । पांचवा रवि माध्याह्नीं । ऐसा पंचाग्नी साधावा ॥२५॥ माळा करोनि उच्च प्रदेशीं । धन वर्षतां धारावर्त्तेंसीं । तेथ व्हावें आकाशवासी । वर्षाकाळीं ऐसी तपप्राप्ती ॥२६॥ आलिया हेमंतऋतूसी । आकंठमग्न जळावासी । जळ वास करावा निशीं । हे वानप्रस्थासी तपक्रिया ॥२७॥ हे तपक्रिया प्रतिवरूषीं । विहित वानप्रस्थासीं । वयसापरत्वें भक्षणासी । हृषीकेशी सांगत ॥२८॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ५ वा
अग्निपक्वं समश्नीयात्कालपक्वमथापि वा । उलूखलाश्मकुट्टो वा दन्तोलूखल एव वा ॥५॥
अगीस्तव पाका आलीं । कां काळें जीं परिपक्व झालीं । तीं तापसालागीं भलीं । आहारीं विहिलीं उदरार्थ ॥२९॥ दांत असलिया बळी । फळें खावी तेणें सगळीं । कां गेलिया दांत समूळीं । कांडूनि उखळीं सुखे खावीं ॥३०॥ जरी उखळ न मीळे वनीं । तरी खावीं दगडें ठेंचुनी । नाहीं चाड गोडपणीं । क्षुधानिवारणीं आहारार्थ ॥३१॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ६ वा
स्वयं सञ्चिनुयात्सर्वमात्मनो वृत्तिकारणम् । देशकालबलाभिज्ञो नाददीतान्यदाहतम् ॥६॥
ऋतुकाळीं फळें संपूर्णें । तीं कालांतराकारणें । संग्रहो सर्वथा न करणें । व्रतधारणें वनस्था ॥३२॥ पूर्वदिवसीं फळें आणिलीं । अपरदिवसीं जरी उरलीं । ती अवश्य पाहिजे त्यागिलीं । नाहीं बोलिलीं आहारार्थ ॥३३॥ प्रत्यहीं आहारार्थ जाण । फळें आणावीं नूतन । जीर्ण फळांचें भक्षण । निषिद्ध जाण वानप्रस्था ॥३४॥ आणिकें फळें जीं आणिलीं । तीं अंगीकारा निषिद्ध झालीं । जीं स्वकष्टें अर्जिलीं । तींचि वहिलीं आहारार्थ ॥३५॥ देश काळ वर्तमान । इत्थंभूत कळलें ज्ञान । तरी संग्रह न करावा जाण अदृष्टधारण निर्धारें ॥३६॥ पराचा प्रतिग्रहो पूर्ण । सर्वथा न करावा आपण । प्रतिग्रह घेतां जाण । व्रतखंडन वानप्रस्था ॥३७॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ७ वा
वन्यैश्चरुपुरोडाशैर्निर्वपेत्कालचोदितान् । न तु श्रौतेन पशुना मां यजेत वनाश्रमी ॥७॥
जो वानप्रस्थ स्त्रीसमवेत । त्यासी अग्निहोत्र झालें प्राप्त । तेव्हां कर्म जें वेदोक्त । तें करावें समस्त वनवासीं ॥३८॥ वनीं जीं फळें ज्या ऋतूस । तोचि कल्पावा चरुपुरोडाश । तेणें यजावा मी यज्ञपुरुष । सावकाश मंत्रोक्त ॥३९॥ यापरी श्रौतकर्मविधान । यागार्थ पशुहनन । तें वानप्रस्थासी नाहीं जाण । वनफळीं यजन यागाचें ॥४०॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ८ वा
अग्निहोत्रं च दर्शश्च पूर्ण्मासश्च पूर्ववत् । चातुर्मास्यानि च मुनेराम्नातानि च नैगमेः ॥८॥
पूर्वीं अग्निहोत्रकर्में जैसीं । गृहीं होतीं गृहस्थासी । तींचि चालवावीं वनवासीं । वेदाज्ञेसीं वनस्थें ॥४१॥ आम्नायें आगमनिगमांसी । जाणोनि करावें यागासी । दर्शपौर्णमासचातुर्मास्यांसी । निष्कामतेसी वेदाज्ञा ॥४२॥ ऐसा मुनीश्वर वनवासी । तपस्वी तेजोराशी । त्याचिये फळप्राप्तीसी । स्वयें हृषीकेशी सांगत ॥४३॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ९ वा
एवं चीर्णेन तपसा मुनिर्धमनिसन्ततः । मां तपोमयमाराध्य ऋषिलोकादुपैति माम् ॥९॥
ऐसें वेदोक्त तप साचार । आस्तिक्यभावें अत्यादर । साक्षेपें करितां निरंतर । अस्थिमात्र देह उरे ॥४४॥ शुष्कशरीरपांजरा । त्वचेनें झांकिलिया शिरा । परी सामर्थें अति खरा । न सरे माघारा तपोनिष्ठें ॥४५॥ ऐसें यावज्जन्म करितां तप । तो सबाह्य झाला निष्पाप । लाहोनि ज्ञान सद्रूप । माझें निजस्वरूप तो पावे ॥४६॥ अवशेष वासना असतां । सूक्षरूप प्रतिबद्धकता । तपाभिमानें तत्त्वतां । देहअपहंता अणुमात्र ॥४७॥ परी फळाशा पोटीं नाहीं । ऐसेनि निमाला जो देही । तो पावोनि ऋषिलोकाच्या ठायीं । तेथोनि पाहीं मज पावे ॥४८॥ जो ऋषिलोकातें पावला । तो क्रमें मुक्तीच्या मार्गा आला । तेथूनि क्रमेंचि मज पावला । यापरी उद्धरला वनस्थ ॥४९॥
एकनाथी भागवत - श्लोक १० वा
यस्त्वेतत् कृच्छ्रतश्चीर्णं तपो निःश्रेयसं महत् । कामायाल्पीयसे युञ्ज्याद्बांलिशः कोऽपरस्ततः ॥१०॥
एवं वानप्रस्थ अतिकष्टीं । तपादिसाधनसंकटीं । भोगफळाशेच्या तुटीं । मोक्षपरिपाटी पावले ॥५०॥ जें हाता आलें मोक्षफळ । आविरिंच्यादि मंगळ । तें तपादिसाधन निर्मळ । कामार्थ केवळ कल्पिती ॥५१॥ जेवीं कां चिंतामणीचियेसाठीं । मागे चातीलागीं खापरखुंटी । कां परीस देवोनि पालटीं । काळी गोमटी वीट मागे ॥५२॥ तेवीं मनुष्यपणाचिये स्थितीं । उत्तम जन्में तपःप्राप्ती । ते तपःक्रिया व्यर्थ करिती । काम वांछिती ते मूर्ख ॥५३॥ त्या मूर्खांचें मूर्खपण । किती सांगावें गा गहन । मोक्षप्राप्तीचें साधन । कामलिप्सा जाण नाशिलें ॥५४॥ असो हें मूर्खाचें कथन । वानप्रस्थाचेंचि लक्षण । पूढील सांगेन संपूर्ण । शस्त्रार्थ जाण सुनिश्चित ॥५५॥ जो वानप्रस्थ आपण । तपादि साधनीं अतिक्षीण । झाला तरी वैराग्यज्ञान । ज्यासी जाण नुपजेचि ॥५६॥ पन्नास वर्षें गार्हस्थ्य । दोनी द्वादशें वानप्रस्थ । झाला तरी जो अप्राप्त । वैराग्ययुक्त निजज्ञाना ॥५७॥ आयुष्याचे तीन भागवरी । वेंचलें गा ऐशापरी । आतां चतुर्थ भाग उरल्यावरी । क्षीण शरीरीं जर्जर ॥५८॥ ऐसें शरीर झालिया क्षीण । अल्पही वैराग्य झाल्या जाण । करावें संन्यासग्रहण । कर्माचरण यथाशक्ती ॥५९॥ वानप्रस्थाश्रमी झाल्याही । निःशेष वैराग्य अल्पही । सर्वथा नुपजे ज्याच्या ठायीं । त्याचा अधिकार पाहीं हरि बोले ॥६०॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ११ वा
यदासौ नियमेऽकल्पो जरया जातवेपथुः । आत्मन्यग्नीन् समारोप्य मच्चित्तोऽग्निं समाविशेत् ॥११॥
सर्वथा वैराग्य नुठी देहीं । जरा आदळली ठायींचे ठायीं । स्वधर्माचरणीं शक्ति नाहीं । कंप पाहीं सर्वांगीं ॥६१॥ ऐसा वानप्रस्थवनवासी । आत्मसमारोप करूनि अग्नीसी । मातें दृढ ध्याऊनि मानसीं । अग्निप्रवेशीं रिघावें ॥६२॥ वानप्रस्थाश्रमीं वनस्थ । अतिशयें झाला जो विरक्त । त्याची उत्तरविधि समस्त । स्वयें भगवंत सांगतसे ॥६३॥
एकनाथी भागवत - श्लोक १२ वा
यदा कर्मविपाकेषु लोकेषु निरयात्मसु । विरागो जायते सम्यङ् न्यस्ताग्निः प्रव्रजेत्ततः ॥१२॥
वानप्रस्थीं अनुष्ठान । तेणें वैराग्य अतिगहन । इंद्रचंद्रादिब्रह्मसदन । निरयासमान जो मानी ॥६४॥ ऐसा दृढ वैराग्यउहठावा । तेणें विहिताग्नि बोळवावा । त्याग करूनि आघवा । अंगीकारावा संन्यास ॥६५॥ ते संन्यासग्रहणस्थिती । यथाशास्त्र यथापद्धती । स्वयें सांगताहे श्रीपती । यथानिगुती विहितार्थे ॥६६॥
एकनाथी भागवत - श्लोक १३ वा
इष्ट्वा यथोपदेशं मां दत्वा सर्वस्वमॄत्विजे । अग्नीन्स्वप्राण आवेश्य निरपेक्षः परिव्रजेत् ॥१३॥
अष्टश्राद्धादि विधान । प्राजापत्यनामिष्टिसाधन । मज भगवंतातें यजून । सर्वस्वदान ऋत्विजां ॥६७॥ मुख्यत्वें मूर्त जो अग्नी । तो निजहृदयीं संस्थापूनी । आशा निःशेष छेदूनी । संन्यास करूनी निरपेक्ष ॥६८॥ संन्यास करितेठायीं । विघ्नें अपार उठतीं पाहीं । तीं रगडूनियां पायीं । संन्यास तिंहीं करावा ॥६९॥
एकनाथी भागवत - श्लोक १४ वा
विप्रस्य वै संन्यसतो देवा दारादिरूपिणः । विघ्नान्कुर्वन्त्ययं ह्यस्मानाक्रम्य समियात्परम् ॥१४॥
संन्यास करिता जो ब्राह्मण । त्यासी समस्त देव मिळोन । नाना स्त्रियादि रूपें जाण । अनंत विघ्नें करूं येती ॥७०॥ विघ्न करावया कारण । मनुष्य देवांचा पशु जाण । सदा अर्पी बळिदान । देवाअधीन हा सर्वदा ॥७१॥ तो बळी नेदी येथूनि आतां । पाय देऊनि आमुचे माथां । घेऊं पाहे ब्राह्मसायुज्यता । यालागीं सर्वथा विघ्नें करिती ॥७२॥ तेथ वैराग्यबळें तत्त्वतां । विघ्नें हाणूनियां लातां । अवगणूनि देवां समस्तां । संन्यास सर्वथा करावा ॥७३॥ ऐसा वैराग्यें उद्भतट । विवेकज्ञानें अतिश्रेष्ठ । संन्यासग्रहण वरिष्ठ । विधिनिष्ट विभागें ॥७४॥ एवं झाल्या संन्यासग्रहण । त्याचें विधीचें विधिविधान । स्वयें सांगताहे नारायण । स्वधर्मलक्षण संन्यासिया ॥७५॥
एकनाथी भागवत - श्लोक १५ वा
बिभृयाच्चेन्मुनिर्वासः कौपीनाच्छादनं परम् । त्यक्तं न दण्डपात्राभ्यामन्यत्किञ्चिदनापदि ॥१५॥
भूतां अभयदानपुरस्कर । संकल्पपूर्वक प्रेषोच्चार । तैं उरलें दिसे देहमात्र । सर्वस्य येर त्यागिलें ॥७६॥ जो गुरुवाक्यश्रवणासरिसा । वस्तूचि होऊनि ठेला आपैसा । उडाला देहबुद्धिचा वळसा । तुटला फांसा कर्माचा ॥७७॥ त्यासी विधिविधान कर्तव्यता । बोलोंचि नये गा सर्वथा । नवनीत आलिया हाता । रितें ताक आतां कोण घुसळी ॥७८॥ कापूर मिळालिया वन्हीं । तो परतेना कापूरपणीं । तेवीं वस्तु झाला जो गुरुश्रवणीं । तो विधिकिंकरपणीं वर्तेना ॥७९॥ परी गुरुवाक्यें तत्त्वतां । ज्यासी ऐसी हे अवस्था । सत्य न बाणेचि सर्वथा । त्याची विधानता अवधारीं ॥८०॥ गुरुवाक्याचें करितां मनन । नागवेपणीं लाजे मन । तरी लिंगमात्र आच्छादन । कौपीन जाण धरावी ॥८१॥ इतुकेन निर्वाह न सरे । ऐसें जाणवलें जैं पुरें । तैं वस्त्रखंड दुसरें । स्वाधिकारें धरावें ॥८२॥ दंड कमंडलु जंव आहे । तंव कौपीन बहिर्वास राहे । दंडत्यागासवें पाहें । त्याग होये वस्त्रांचा ॥८३॥ आपत्तिकाळीं संन्याशासी । रोग लागला होय ज्यासी । का जरेनें व्यापिलें देहासी । तैं जें लागेल त्यासी तें द्यावें ॥८४॥ गुरुवाक्यें श्रवण मनन । ऐसें साधी जो साधन । त्या साधकाचें लक्षण । स्वयें श्रीकृष्ण सांगत ॥८५॥
एकनाथी भागवत - श्लोक १६ वा
दृष्टिपूतं न्यसेत्पादं वस्त्रपूतं पिबेज्जलम् । सत्यपूतां वदेद्वाचं मनःपूतं समाचरेत ॥१६॥
दृष्टि ठायीं ठेवूनि जाण । पृथ्वी पाहूनि पावन । हंसगतीं करी गमन । अनुसंधान निजवृत्तीं ॥८६॥ जेथ जीवसंपदा दृष्टीं पडे । तैं प्राण गेल्या न चले पुढें । जीवांतें काढूनि कडे । पाऊल पडे अतिशुद्ध ॥८७॥ आधींच पवित्र गंगाजळ । त्याचा निर्मळ वस्त्रें निरसोनि मळ । यापरी करोनियां निर्मळ । गंगाजळ सेविती ॥८८॥ ज्याचे वाचेचे आळां । असत्याच्या तृणशाळा । जाळूनि वैराग्यज्वाळा । सत्याचा उगवला कल्पद्रुम ॥८९॥ ज्या कल्पद्रुमाचीं वचनफळें । परिपक्वे आणि सोज्वळें । मधररसेंसीं रसाळें । अतिनिर्मळें घमघमितें ॥९०॥ जें श्रवणीं अतिगोड । पुरवी श्रोतयांचें कोड । निववी जीवाची चाड । सत्य सुरवाड हा वाचेचा ॥९१॥ सहजें संन्याशाचें ध्यान । `अहमेव नारायण' । तें दृढ धरोनि अनुसंधान । पवित्र मन करावें ॥९२॥ मन करोनि पावन । पृथ्वी विचरावी जाण । त्या मनाचें पवित्रपण । सर्वत्र आपण लक्षावें ॥९३॥ संन्याशाचे धर्मीं जाण । मुख्यत्वें हेंचि लक्षण । पवित्र करोनि अंत:करण । सर्वत्र नारायण लक्षावा ॥९४॥ मनाचें पवित्रपण । उद्धवा या नांव जाण । आतां त्रिदंडाचें लक्षण । संन्यासनिरूपण तें ऐक ॥९५॥
एकनाथी भागवत - श्लोक १७ वा
मौनानीहानिलायामा दण्डा वाग्देहचेतसाम् । न ह्येते यस्य सन्त्यङ्ग वेणुभिर्न भवेद्यतिः ॥१७॥
मौन अथवा सत्य भाषण । कां श्रीरामनामाचें स्मरण । हो कां ओंकाराचें उच्चारण । `वाग्दंड' जाण या नांव ॥९६॥ शरीरींचे जितुकें चळण । तें प्राणाचेनि बळें जाण । त्या प्राणाचें प्राणरोधन । करावें आपण प्राणायामें ॥९७॥ प्राणायामें निजप्राण । जिणोनि करावा स्वाधीन । या नांव `देहदंड' जाण । ऐक लक्षण `मनोदंडाचें' ॥९८॥ मनाचें चपळपण । संकल्प विकल्प जाण । त्याचें करावया छेदन । ब्रह्मानुसंधान करावें ॥९९॥ माझें स्वरूप सर्वगत । तेथ निश्चयें ठेवितां चित्त । मन संकल्पविकल्पें जाय जेथ । तेथ तेथ स्वरूप ॥१००॥ ऐसें सावध राखतां मन । दृढ लागल्या अनुसंधान । तंव संकल्पविकल्प क्षीण । सहजचि जाण स्वयें होती ॥१॥ देह वाचा आणि मन । या त्रिदंडांचें लक्षण । तुज म्यां सांगितले संपूर्ण । संन्यासत्व जाण येणें सत्य ॥२॥ हे तिन्ही दंड नसतां जाण । केवळ वेणुदंडग्रहण । तेणें संन्यासत्व न घडे जाण । देहविटंबन दंभार्थ ॥३॥ सन्याशाचा आहार विहार । आचार संचार विचार । स्वधर्मयुक्त साचार । स्वयें सारंगधर सांगतु ॥४॥
एकनाथी भागवत - श्लोक १८ वा
भिक्षां चतुर्षु वर्णेषु विगर्ह्यान्वर्जयंश्चरेत् । सप्तागारानसंक्लृप्तांस्तुष्येल्लब्धेन तावता ॥१८॥
पूर्वी जाण संन्याशासी । चतुर्वर्णीं भिक्षा होती त्यासी । कलियुगीं गोष्टी झाली कैसी । ब्राह्मणापाशीं चतुर्वर्ण ॥५॥ ज्याची जीविका जेणें जाण । त्या ब्राह्मणाचा तोचि वर्ण । ऐका तेंही प्रकरण । जीविकालक्षण सांगेन ॥६॥ `मुख्य ब्राह्मणाची वृत्ती' जाण । `शिल' `उंछ' का `कोरान्न' । अयाचित का अध्यापन । अथवा याजन जीविकेसी ॥७॥ जो जीविकेलागीं निर्धारीं । शस्त्र घेऊनियां करीं । शूरवृत्तीं जीविका करी । तो जाणावा `क्षत्री' ब्राह्मणांमाजीं ॥८॥ जो वाणिज्यवृतीवरी । नित्य जीविका आपुली करी । तो ब्राह्मण ब्राह्मणामाझारीं । `वैश्य' निर्धारीं निश्चित ॥९॥ जो शूद्राचे शूद्रक्रियेवरी । सदा सर्वदा जीविका करी । तो ब्राह्मण शूद्रकर्मेंकरीं । `शूद्रत्व' धरी क्रियायोगें ॥११०॥ जैं उत्तम ब्राह्मणाची भिक्षा न लभे । तैं क्षत्रियब्राह्मणीं भिक्षा लाभे । क्षात्रब्राह्मणांचेनि अलाभें । वैश्यादि ब्राह्मणीं लाभे भिक्षाग्रहण ॥११॥ ब्राह्मण-क्षत्रिय-वैश्यब्राह्मणीं । भिक्षेस अप्राप्त हे तिनी । तैं शूद्रजीविका-ब्राह्मणीं । भिक्षाग्रहणीं अधिकारु ॥१२॥ यांत निंद्य जे ब्राह्मणाआंतु । केवळ दोषी अथवा अभिशप्तु । ते भिक्षेसी न लावावा हातु । हा स्वधर्मार्थु भिक्षेचा ॥१३॥ तेही भिक्षा अतिनेमस्त । भिक्षेसी येतों हें कळों नेदित । मागावीं नेमिलीं घरें सात । जें झालें प्राप्त तेणें सुखी ॥१४॥ जे सातां घरीं भिक्षा प्राप्त । ते भिक्षेचा धर्म विहित । स्वयें सांगे श्रीकृष्णनाथ । स्मृतिशास्त्रार्थप्रयोगें ॥१५॥
एकनाथी भागवत - श्लोक १९ वा
बहिर्जलाशयं गत्वा तत्रोपस्पृश्य वाग्यतः । विभज्य पावितं शेषं भुञ्जीताऽशेषमाहृतम् ॥१९॥
ग्रामाबाहेर गंगातीरीं । अथवा तडागाचे परिसरीं । भिक्षा धरोनियां करीं । आचमन तीरीं करावें ॥१६॥ याचित जें भिक्षेचें अन्न । तें द्वादशप्रणवें अभिमंत्रून । तेणें मंत्रोदकें प्रोक्षीतां जाण । होय पावन पवित्र ॥१७॥ चतुर्धा करावें त्या अन्नातें । चार अधिकारी त्या भागतें । ब्रह्मा विष्णु अर्क आणि भूतें । अर्पण तेथें अवधारीं ॥१८॥ विष्णुकल्पित जो भाग । तो जळीं घालावा साङ्ग । भूतकल्पित जो विभाग । तो पृथ्वीवरी चांग ठेवावा ॥१९॥ उरले जे विभाग दोनी । यतीसी अधिकार सेवनीं । दीन मागों आलिया ते क्षणीं । भूतदयागुणीं अन्न द्यावें ॥१२०॥ परी मी एक अन्नदाता । हें आठवोंही नये चित्ता । आल्या दातेपणाची अहंता । अधर्मता संन्यासीं ॥२१॥ मधुकरीचें अवघेंचि अन्न । समयीं मागों येती दीन । येणें उद्देशें अधिक अन्न । सर्वथा जाण मागों नये ॥२२॥ करितां मधुकरीभोजन । ठायीं अधिक उरलिया अन्न । तें सांडितां अतिपतन । अवघेंच जाण भक्षावें ॥२३॥ संन्यासधर्मीं लघु आहार । नित्य करावा निरंतर । अधिक आहारीं विकार । निद्रा आळस फार बाधिती ॥२४॥ ज्यालागीं कीजे चतुर्थाश्रम । तो संन्याशाचा मुख्य धर्म । स्वयें सांगे पुरुषोत्तम । जेणें आत्माराम पाविजे ॥२५॥
एकनाथी भागवत - श्लोक २० वा
एकश्चरेन्महीमेतां निःसङ्गः संयतेन्द्रियः । आत्मक्रीड आत्मरत आत्मवान् समदर्शनः ॥२०॥
सदा वैराग्य अंगीं पुरतें । जो अपेक्षीना सांगात्यातें । निःसंग होत्साता चित्तें । सुखें पृथ्वीतें विचरतु ॥२६॥ इंद्रियें बांधोनि चित्ताच्या पायीं । चित्त लावी चैतन्याच्या ठायीं । तेणें चिन्मात्र ठसावें पाहीं । देहत्व देहीं स्मरेना ॥२७॥ ऐसा आत्मस्थितीचा उद्यम । तेणें आत्मक्रीडेचा आराम । आत्मसुखाचा संभ्रम । अनुभव परम तो ऐक ॥२८॥ आत्मस्थिति निजात्मयुक्त । तेणें आत्मसुखें उल्हासत । सदा समदर्शनें डुल्लत । वोसंडत समसाम्यें ॥२९॥ ऐशिया समसुखाची संपत्ती । भोगावया सुनिश्चितीं । सदा एकाकी वसे एकांतीं । तेंचि श्रीपती सांगत ॥१३०॥
एकनाथी भागवत - श्लोक २१ वा
विविक्तक्षेमशरणो मद्भा-वविमलाशयः । आत्मानं चिन्तयेदेकमभेदेन मया मुनिः ॥२१॥
पवित्र आणि विजन । प्रशस्त आणि एकांतस्थान । तेणें माझें अनुसंधान । सद्भािवें जाण सर्वदा ॥३१॥ तेथें सांडून जनपद दुश्चित । सदा एकांतीं व्हावें निरत । मद्भा वें सुनिश्चित । आत्मसुख प्राप्त साधकां ॥३२॥ ज्यासी निजात्मसुख झालें प्राप्त । तो होय अनन्यशरणागत । मीवांचूनि जगाआंत । आणीक अर्थ देखे न ॥३३॥ ऐसे अनन्य करितां माझें ध्यान । साधक विसरे मीतूंपण । तेव्हां अभेदें चैतन्यघन । मद्रूप जाण तो होय ॥३४॥ त्या मद्रूपाचे स्वरूपस्थिती । पाहों जातां निजात्मवृत्ती । मी ना तो ऐशी होय गती । `अभेदप्राप्ती' या नांव ॥३५॥ जंव असे द्वैतवार्ता । तंव भयाची बाधकता । अभेदत्व आल्या हाता । निर्भयता साधकां ॥३६॥ अभेदप्राप्तीच्या ठायीं । बंधमोक्षांची वार्ता नाही । गडगर्जे बंधमोक्ष पाहीं । नांदती नवायी हरि बोले ॥३७॥
एकनाथी भागवत - श्लोक २२ वा
अन्वीक्षेतात्मनो बन्धं मोक्षं च ज्ञाननिष्ठया । बन्ध इन्द्रियविक्षेपो मोक्ष एषां च संयमः ॥२२॥
ऐक्यें पावोनि एकात्मता । तेथूनि बंधमोक्ष पाहतां । दोंहीची मिथ्या वार्ता । मायिकता निश्चित ॥३८॥ प्रवृत्तीमाजीं बंधमोक्षता । त्या दोंहीची विभागता । इंद्रियांची जे विषयासक्तता । `दृढबद्धता' ती नांव ॥३९॥ काया-वाचा-चित्तवृत्तीं । निःशेष विषयांची विरक्ती । या नांव साचार `मुक्ति' । जाण निश्चितीं उद्धवा ॥१४०॥ ज्यासी साचार पाहिजे मुक्ती । तेणें करावी विषयनिवृत्ती । हेचि मुख्यत्वें उपायस्थिती । कृष्ण कृपामूर्ती सांगत ॥४१॥
एकनाथी भागवत - श्लोक २३ वा
तस्मान्नियम्य षड्वर्गं मद्भाकवेन चरेन्मुनिः । विरक्तः क्षुल्लकामेभ्यो लब्ध्वाऽऽत्मनि सुखं महत् ॥२३॥
येणें विचारें विचारिता । विषयासक्ती दृढबद्धता । त्या विषयांचा त्याग करितां । निजमुक्तता सहजेंचि ॥४२॥ तेचि विषयांची विरक्ती केवीं । आतुडे आपुल्या हातीं । यालागीं वैराग्याची उत्पत्ती । साधकें निश्चितीं साधावी ॥४३॥ अंतरीं वासना दृढमूळ । विषयशाखा तेणें सबळ । ते वासना छेदावया समूळ । वैराग्य सबळ साधावें ॥४४॥ वैराग्यप्राप्तीचें कारण । स्वधर्मकर्म मदर्पण । सांडावें कर्माचें कर्तेपण । `मदर्पण' या नांव ॥४५॥ मदर्पणें कर्मस्थिती । तेणें माझ्या ठायीं उपजें प्रीती । माझें नाम माझी कीर्ती । चिंतन चित्तीं पैं माझें ॥४६॥ ऐशिया माझ्या परम प्रीतीं । होय वैराग्याची उत्पत्ती । तेणें विषयांची विरक्ती । माझी सुखप्राप्ती शनैःशनैः ॥४७॥ माझेनि सुखें माझें भजन । अत्यंत थोरावे पैं जाण । तेव्हा सर्वत्र मद्भाजवन । ब्रह्मत्वें पूर्ण ठसावे ॥४८॥ सर्वत्र ब्रह्मभावन । ब्रह्मसुखाचें अनुसंधान । धरूनि करावें पर्यटण । जंव निर्वासन मन होय ॥४९॥
एकनाथी भागवत - श्लोक २४ वा
पुत्रग्रामव्रजान् सार्थान् भिक्षार्थं प्रविशंश्चरेत् । पुण्यदेशसरिच्छैलवनाश्रमवतीं महीम् ॥२४॥
पृथ्वी विचरणें विचित्र । पुण्यदेश कुरुक्षेत्र । सप्त पुर्याण परम पवित्र । पुष्करादि थोर महातीर्थें ॥१५०॥ कृतमाला पयस्विनी । पुण्यरूप ताम्रपर्णी । गौतमी रेवा त्रिवेणी । परमपावनी गोमती ॥५१॥ कृष्णा वेण्या तुंगभद्रा । तपती पयोष्णी भिंवरा । यमुना भागीरथी नीरा । गंगा सागरासंगमीं ॥५२॥ ऋष्यमूक श्रीशैल व्यंकटाद्री । मूळपीठींचा सह्याद्री । गौतमीतीरींचा ब्रह्मगिरी । जो पापें संहारी यात्रामात्रें ॥५३॥ हो कां चढता हिमगिरी । पदीं दुरितांतें दूर करी । निःशेष पापांतें निवारी । ते यात्रा मुनीश्वरीं अवश्य कीजे ॥५४॥ दंडकारण्य बृहद्वन । नैमिषारण्य आनंदवन । इत्यादि वनांचें गमन । संन्याशीं जाण करावें ॥५५॥ च्यवनकपिलव्यासाश्रम । गौतमवामनआ श्रमोत्तम । यात्रा श्रेष्ठ बदरिकाश्रम । जो सकळ कर्मदाहकु ॥५६॥ ऐशीं स्थळें जीं पावन । तेथें संन्याशियें करावें गमन । मार्गीं भिक्षार्थ जें अटन । तेंही निरूपण अवधारीं ॥५७॥ हाट हाटवटिया अति उत्तम । त्यातें `पुर' म्हणती नरोत्तम । हाटहाटवटियाहीन तो `ग्राम' । भिक्षेचा नेम सारवा तेथें ॥५८॥ गायीगौळियांचें निवासस्थान । `व्रत' त्यातें म्हणती जाण । `सार्थ' म्हणिजे पव्हा संपूर्ण । भिक्षार्थ अटन करावें तेथें ॥५९॥ पवित्र भिक्षेचे प्राप्तीकारणें । संन्यासीं अवश्य जाणें । तेचि अर्थींचें निरूपणें । स्वयें श्रीकृष्ण सांगिजे ॥१६०॥
एकनाथी भागवत - श्लोक २५ वा
वानप्रस्थाश्रमपदेष्वभीक्षणं भैक्ष्यमाचरेत् । संसिद्धयत्याश्वसंमोहः शुद्धसत्त्वः शिलान्धसा ॥२५॥
शुद्ध व्हावया अंतर । वानप्रस्थाश्रमी जो नर । जाऊनि ठाकावें त्याचें द्वार । अतिसादर भिक्षार्थ ॥६१॥ सेवितां सात्त्विकाचे अन्नासी । शुद्धसत्त्वता साधकासी । तत्काळ होय ग्रासोग्रासीं । शुद्ध अन्नासी हा महिमा ॥६२॥ यालागीं वानप्रस्थाचें द्वार । ठाकोनिजावें वारंवार । तेणें सत्त्वशुद्धि अनिवार । होय साचार साधकां ॥६३॥॥६३॥i शुद्ध भिक्षेचिये प्राप्ती । सत्त्वशुद्ध होय वृत्ती । तेणें वासना निःशेष नासती । निजशांती उल्हासे ॥६४॥ वासना नासल्या निलाग । तो सत्यत्वें न देखे जग । विषयासक्ति कैंची मग । सहज विराग उद्भ ट ॥६५॥
एकनाथी भागवत - श्लोक २६ वा
नैतद्वस्तुतया पश्येद् दृश्यमानं विनश्यति । असक्तचित्तो विरमेदीहामुत्र चिकीर्षितात् ॥२६॥
येथ जें जें दिसे नासे । हें सर्वांसी प्रत्यक्ष आभासे । परी अज्ञानें भुलले कैसे । विषयविलासें गुंतोनी ॥६६॥ यालागीं शुद्ध भिक्षेचिये प्राप्ती । ज्याची शुद्धसत्व झाली वृत्ती । त्यासी विषय सत्यत्वें न दिसती । मा विषयासक्ती तेथें कैंची ॥६७॥ ऐसें मिथ्या विषयांचें भान । त्याचें विषयासक्त नव्हे मन । यालागीं भवस्वर्गसाधन । दोन्ही तो जाण स्पर्शेना ॥६८॥ ऐसा जो विषयविरक्त । त्याचें परमार्थीं लागे चित्त । तो जगीं विचरे अनासक्त । परमार्थयुक्त निजबोधें ॥६९॥ त्याच्या निजबोधाचें लक्षण । स्वयें सांगताहे नारायण । प्रपंचाचें मिथ्यापण । समाधान निजात्मता ॥१७०॥
एकनाथी भागवत - श्लोक २७ वा
यदेतदात्मनि जगन्मनोवाक्क्ष्प्रा-णसंहतम् । सर्वं मायेति तर्केण स्वस्थस्त्यक्त्वा न तत्स्मरेत ॥२७॥
मनसा-वाचा-प्राणप्रवाहीं । अहंकारकृत उभयदेहीं । जग आत्म्याच्या ठायीं । मिथ्या मायिक पाहीं आभासे ॥७१॥ दोराअंगीं सर्पाभास । शुक्तिकेमाजीं रजतप्रकाश । उखरीं मृगजळाचा विलास । तैसा जगदाभास चिन्मात्रीं ॥७२॥ जैसा स्वप्नींचा व्यवहार । तैसें भासे चराचर । ऐसें मिथ्या जाणोनि साचार । पुढती स्मरणादर स्फुरेना ॥७३॥ जो जागा झाला इत्थंभूत । तैं स्वप्नभोग न वांछी चित्त । तेवीं स्वरूपीं जो सुनिश्चित । तो प्रपंचजात स्मरेना ॥७४॥ त्रिदंडी बहूदकाचें कर्म । तुज म्यां सांगितलें सुगम । आता हंस परमहंसांचे धर्म । यथानुक्रम अवधारीं ॥७५॥ संन्यास चतुर्विध देख । `हंस' `परमहंस' एक । एक तो `बहूदक' । `कुटीचक' तयासी बोलिजे ॥७७॥ वार्धकीं कुटीचकाची परी । अग्निहोत्र-स्त्रियेचा त्याग करी । परी शिखासूत्र न अव्हेरी । गायत्रीमंत्रीं अधिकारु ॥७८॥ नित्य भिक्षा पुत्राचे घरीं । पर्णकुटी बांधे त्याचे द्वारीं । मठिका सांडोनि न वचे दूरी । `कुटीचक' निर्धारीं या नांव ॥७९॥ शिखासूत्र त्यागोनि जाण । करूनि त्रिदंडांचें ग्रहण । केवळ करी कर्माचरण । ज्ञानाचें लक्षण जाणेना ॥१८०॥ नाहीं वैराग्य वरिष्ठ । न दिसे ज्ञाननिष्ठा श्रेष्ठ । अतिशयेंसीं जो कर्मिष्ठ । `बहूदक' ज्येष्ठ त्यासी म्हणती ॥८१॥ जो कां वैराग्याच्या निर्धारीं । ज्ञानसाधनार्थ विचारी । शिखासूत्रकर्मत्याग करी । आत्मचिंतनावरी निजनिष्ठा ॥८२॥ ऐसा जो त्यागविलास । या नांव `विविदिषा' संन्यास । ऐशिया निष्ठें वर्ते तो `हंस' । एक `परमहंस' हा म्हणती ॥८३॥ ऐक परमहंसाचें लक्षण । ज्ञानपरिपाकें परिपूर्ण । अतएव शांति वोळंगे आंगण । देखे तिन्ही गुण मिथ्यात्वें ॥८४॥ मिथ्या जाणे कर्माची वार्ता । आपुली देखे नित्य निष्कर्मता । कर्मक्रिया जो कर्तव्यता । ते प्रकृतीचे माथां प्रारब्धें ॥८५॥ ऐशिया स्थितीं सावकाश । त्या नांव जाण `परमहंस' । नाहीं मठ मठिका विलास । नित्य उदास निराश्रयी ॥८६॥ आतां हंस-परमहंसांचे धर्म । स्वयें सांगताहे पुरुषोत्तम । त्या धर्माचें विशद वर्म । ऐक सुगम उद्धवा ॥८७॥
एकनाथी भागवत - श्लोक २८ वा
ज्ञाननिष्ठो विरक्तो व मद्भलक्तो वाऽनपेक्षकः । सलिङ्गानाश्रमांस्त्यक्त्वा चरेदविधिगोचरः ॥२८॥
विषयांची नावडे मातु । ज्ञानप्राप्तीलागीं उद्यतु । यापरी जो अतिविरक्तु । तो संन्यास बोलिजेतु मुख्यत्वें ॥८८॥ जो ज्ञाननिष्ठा अतिसंपन्न । सदा स्वरूपीं रंगलें मन । कदा न मोडे अनुसंधान । परमहंसासमान हा हंस ॥८९॥ ज्यासी करितां भगवद्भ।क्ती । अपेक्षामात्राची झाली शांती । मोक्षापेक्षा नुपजे चित्तीं । हे संन्यासपद्धती अतिश्रेष्ठ ॥१९०॥ ज्ञाननिष्ठ कां मद्भचक्त । इहीं आश्रमधर्म दंडादियुक्त । त्याग करावा हृदयीं समस्त । बाह्य लोकरक्षणार्थं राखावे ॥९१॥ येचि अर्थींचें निरूपण । पुढें सांगेल श्रीकृष्ण । प्रस्तुत त्यागाचें लक्षण । ऐक संपूर्ण हरि बोले ॥९२॥ आश्रमधर्म समस्त करी । परी विधिकिंकरत्व तो न धरी । प्रतिबिंब कांपतां जळांतरी । आपण बाहेरी कांपेना ॥९३॥ तेवीं स्वधर्मकर्म कर्तव्यता । करी परी नाहीं कर्मठता । आपुली कर्मातीतता । जाणे तत्त्वतां निजकर्मी ॥९४॥ यापरी स्वधर्मकर्म करी । परी विधीचें भय तो न धरी । विधिनिषेध घालून तोडरीं । कर्मे करी अहेतुक ॥९५॥ जो नातळे स्वाश्रमकर्मगती । दंडादि लिंग न धरी हातीं । ऐसिया सर्वत्यागाची स्थिती । पुढें श्रीपती सांगेल ॥९६॥ प्रस्तुत हेंचि निरूपण । लोकरक्षणार्थ लिंगधारण । अंतरीं जो निष्कर्म जाण । त्याचे लक्षण हरी बोले ॥९७॥
एकनाथी भागवत - श्लोक २९ वा
बुधो बालकवत् क्रीडेत् कुशलो जडवच्यरेत् । वदेदुन्मत्तवद्विद्वान् गोचर्यां नैगमश्चरेत् ॥२९॥
विवेकज्ञान शुद्ध आहे । परी बाळकाच्या परी पाहे । मानापमान सुखें साहे । सांडोनि सोये देहाभिमानाची ॥९८॥ निजनैष्कर्में अतिकुशल । परी कर्मजडाऐसा केवळ । कर्में आचरे तो सकळ । कोठेंही विकळ दिसों नेदी ॥९९॥ जाणे धर्माधर्मलक्षण । सर्वार्थीं अतिसज्ञान । परी न करी प्रश्नसमाधान । अप्रमाणिक जाण स्वयें बोले ॥२००॥ करितां प्रश्नसमाधान । लौकिकीं वाढेल सन्मान । यालागीं साक्षेपें जाण । उन्मत्त वचन स्वयें बोले ॥१॥ वेदतत्त्वार्थ विहित जाणे । तें लौकिकीं नाहीं मिरवणें । सकळिकीं मूर्खाचि म्हणणें । तैशीं `पशु' लक्षणें स्वयें दावी ॥२॥ यालागीं वेदवादसंवाद । न करी वाद अतिवाद । येचि अर्थीं अतिविशद । स्वयें गोविंद सांगत ॥३॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ३० वा
वेदवादरतो न स्यान्न पाषण्डी न हैतुकः । शुष्कवादविवादे न कञ्चित्पक्षं समाश्रयेत् ॥३०॥
धरोनियां मीमांसकमत । कर्मकांडींचे शास्त्रार्थ । नानावाद कर्मार्थ । न करी निश्चित निजबोधें ॥४॥ तार्किकाचे अतितर्क । तर्क वितर्क कुतर्क । हेही वाद करीना देख । निजात्मसूख जो जाणे ॥५॥ बाहेरी ब्रह्मज्ञानें गर्जे तोंड । भीतरीं विषयवासना उदंड । ऐसे महावादी प्रचंड । अतर्क `पाखंड' त्या नाव ॥६॥ नसोनि ब्रह्मानुभव साचार । जो उच्छेदी निजाचार । तो केवळ पाखंडी नर । उदरंभर दुःशील ॥७॥ ऐशिया वादाचा विटाळ । ज्याचे वाचेसी नाहीं अळुमाळ । न लगे असत्याचा समूळ मळ । नित्य निर्मळ निजबोधें ॥८॥ `शुष्कवाद' ज्या वृथा गोष्टी । त्यांतही वाग्वाद उठी । होय नव्हे कपाळपिटी । मिथ्या चावटी करीना ॥९॥ ऐशिया विवादाची कथा । दृष्टीं न पाहे निजज्ञाता । मा स्वयें करील ऐशा वार्ता । हें सर्वथा घडेना ॥२१०॥ होतां शास्त्रार्थमहावाद । देतां युक्तीचे प्रतिबाध । तेथ न करी पक्षपात शुद्ध । जाणे परी शब्द बोलेना ॥११॥ श्रुतिस्मृतींसीं विरूद्ध । होतां देखे अतिवाद । स्वयें जाणे शास्त्रार्थ शुद्ध । परी पक्षपात करीना ॥१२॥ वाग्वादीं बोलतां जाण । दुखवेल पुढिलांचें मन । कां क्षोभेल स्वांतःकरण । यालागीं वचन बोलेना ॥१३॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ३१ वा
नोद्विजेत जनाद्धीरो जनं चोद्वेजयेन्न तु । अतिवादांस्तितिक्षेत नाममन्येत कञ्चन ॥३१॥
जनापासोनि उद्वेगगती । ज्ञाता न पवे सर्वथा चित्तीं । निंदा अवगणना अपमानिती । ते आत्मस्थितीं स्वयें साहे ॥१४॥ जन जे जे उपद्रव देती । ज्ञाता साहे ऐशिया रीतीं । मीचि आत्मा एक सर्व भूतीं । यालागीं खंती मानीना ॥१५॥ आपुलिया अवयवविकारता । उद्वेग नुपजें जेवीं चित्ता । तेवीं सर्वांभूतीं एकात्मता । जाणून तत्त्वतां उबगु न मनी ॥१६॥ तैसेंचि ज्याचिया स्थितीं । भूतें उद्वेग न मानिती । ज्याचिया निजाचारगतीं । सुखी होती जीवमात्र ॥१७॥ सर्व भूतीं भगवंत आहे । झणें त्यासी उपद्रव होये । यालागीं वागवितां हातपाये । सावध राहे निजदृष्टीं ॥१८॥ थोर देतां आरोळी । झणें दचकेल वनमाळी । कां नेटें भवंडितां जपमाळी । देवाचे कपाळीं झणें लागे ॥१९॥ यालागीं करचरणांच्या चेष्टा । आवरोनियां निजात्मनिष्ठा । भूतीं लागों नेदी झटा । झणें वैकुंठा उपद्रव लागे ॥२२०॥ ऐसिऐशिया निजात्मगती । उद्वेग उपजों नेदी भूतीं । तेथ वाग्वादाची गती । कैशा रीतीं संभवे ॥२१॥ सर्वभूतीं भूतात्म ईश्वर । यालागीं उंच न बोले उत्तर । तेथ अतिवाद्यासी समोर । सर्वथा अधर उचलीना ॥२२॥ पडल्या जीवसंकट प्राणांतीं । अपमान न करावे कोणे व्यक्ती । अपमानीना भूताकृती । सर्वांभूतीं हरी देखे ॥२३॥ जनास्तव उद्वेगता । कदाकाळीं न पवे ज्ञाता । ज्ञात्यापासोनि उद्वेगता । नव्हे सर्वथा जनासी ॥२४॥ ऐशी निजात्मस्थिती साचार । तो कोणासीं न करी वैर । येचि अर्थीं शारंगधर । विशद उत्तर सांगत ॥२५॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ३२ वा
देहमुद्दिश्य पशुवद् वैरं कुर्यात्र केनाचित् । एक एवपरो ह्यात्मा भूतेष्वात्मन्यवस्थितः ॥३२॥
केवळ पशूचियापरी । होऊनियां देहअ हंकारी । कोणासी वैर न करी । तेही परी परीयेंसी ॥२६॥ प्रकृति-पर चिदात्मा आहे । तोचि सर्वांभूतीं भूतात्मा पाहे । मजमाजींही तोचि राहे । ऐशी सर्व भूतीं एकात्मता जो ॥२७॥ त्यासी कोण आप्त कोण इतर । कोणासी करावें वैर । सर्व भूतीं मीचि साचार । निरंतर निजात्मा ॥२८॥ एक आत्मा सर्व भूतांत । येचि अर्थींचा दृष्टांत । स्वयें सांगे श्रीकृष्णनाथ । श्रोता सावचित्त उद्धव ॥२९॥ यथेन्दुरुदपात्रेषु भूतान्येकात्मकानि च ।
y----------------------------------
एकनाथी भागवत - श्लोक ३३ वा
अलब्ध्वा न विषीदेत काले कालेऽऽशनं क्वचित् । लब्ध्वा न हृष्येद्धृतिमानुभयं दैवतंत्रितम् ॥३३॥
सहस्त्र घटीं भरल्या जळ । बिंबे एकचि चंद्रमंडळ । तेवीं निजात्मा एक केवळ । भूतीं सकळ भूतात्मा ॥२३०॥ देखे भूताकृति ज्या भिन्न । त्याही परमकारणीं अभिन्न । जेवीं अळंकारीं सुवर्ण । आकारींहीं जाण भिन्नत्वं नाहीं ॥३१॥ जेवीं मृत्तिकेचीं गोकुळें केलीं । नानाकारीं पूज्य झालीं । परी ते मृतिकाचि संचली । तेवीं भूतें भासलीं भगवंतीं ॥३२॥ का विणोनियां सुतें सुत । शेला परकळा पातळ म्हणत । तैशी वस्तूचि वस्तुत्वें येथ । साकार भासत भवरूपें ॥३३॥ एवं साकार निराकार । उभयतां ब्रह्मचि साचार । ऐसा ज्याचा ज्ञाननिर्धार । त्याचा `आहार' तूं ऐक ॥३४॥ आहार न मिळे जिये काळीं । दुःखी नव्हे तिये वेळीं । अन्नालागीं न तळमळी । धारणाबळीं बलिष्ठ ॥३५॥ आहार मिळाल्या उत्तम । हरिखेजेना मनोधर्म । दैवाधीन जाणे वर्म । निजकर्मप्राप्तीसी ॥३६॥ एवं प्राप्ताप्राप्ताची कथा । जाणे दैवाधीन तत्त्वता । यालागीं हर्षविषादता । त्याचे चित्ता स्पर्शेना ॥३७॥ दैवाधीन प्राप्ती प्राणियांसी । ऐसे सत्य कळलें ज्यासी । तैं भिक्षेसी कां हिंडणें म्हणसी । तेंचि हृषीकेशी सांगत ॥३८॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ३४ वा
आहारार्थं समीहेत युक्तं तत्प्राणधारणम् । तत्त्वं विमृश्यते तेन तद्विजाय विमुच्यते ॥३४॥
पाळावया आश्रमधर्मासी । अवश्य हिंडावें भिक्षेसी । मधुकरी संन्याशांसी । स्वधर्मासी अतिविहित ॥३९॥ साधकां तरी आहारार्थ । अवश्य हिंडावें लागे येथ । आहारेंवीण त्यांचें चित्त । विक्षेपभूत हों पाहे ॥२४०॥ तिंहीं रसासक्ति सांडून । भिक्षेसी करावा प्रयत्न । आहारेंवीण त्यांचें मन । अतिक्षीण सर्वार्थीं ॥४१॥ साधकांसी आहारेंवीण । न संभवे श्रवण मनन । न करवे ध्यान चिंतन । अनुसंधान राहेना ॥४२॥ संन्याशांसी ध्यान न घडे । तैं आश्रमधर्माचें तारूं बुडे । यालागीं भिक्षेसी रोकडें । हिंडणें घडे हितार्थ ॥४३॥ मिळावें मिष्टान्न गोड । हे सांडूनि रसनाचाड । करावें भिक्षेचें कोड । परमार्थ दृढ साधावया ॥४४॥ आहार घेतलिया जाण । साधकांसी घडे साधन । साधन करितां प्रकटे ज्ञान । ज्ञानास्तव जाण निजमोक्ष लाभे ॥४५॥ सर्वथा न वांछावें मिष्टान्न । तरी भिक्षा मागावी कोण । ऐसें कांहीं कल्पील मन । तेंचि श्रीकृष्ण सांगत ॥४६॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ३५ वा
यदृच्छयोपपन्नान्नमद्याच्छ्रेष्ठमुताऽपरम् । तथा वासस्तथा शय्यां प्राप्तं प्राप्तं भजेन्मुनिः ॥३५॥
सहज भिक्षेसी आलें जाण । शुष्क अथवा मिष्टान्न । तेणें करावें प्राणधारण । रसनालालन सांडोनि ॥४७॥ निद्रालस्याचें न ये प्रस्थान । तैसें करावें प्राणधारण । दृढ ठसावें आसनध्यान । `युक्ताहार' जाण या नांव ॥४८॥ वल्कल अथवा अजिन । नवें अथवा वस्त्र जीर्ण । सहजें प्राप्त झाल्या जाण । करी प्रावरण यथासुखें ॥४९॥ कंथा हो कां मृदु आस्तरण । तृणशय्या कां भूमिशयन । स्वभावें प्राप्त झाल्या जाण । तेथही शयन करी मुनि ॥२५०॥ मी एक भोक्ता शयनकर्ता । हेही नाहीं त्यासी अहंता । स्नानादि कर्मीं वर्ततां । त्याची निरभिमानता हरि सांगे ॥५१॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ३६ वा
शौचमाचमनं स्नानं न तु चोदनया चरेत् । अन्यांश्च नियमान् ज्ञानी यथाहं लीलयेश्वरः ॥३६॥
आचमन स्नान शौचाचार । करितां नव्हे विधिकिंकर । कर्माभिमानाची मोडली थार । जैसा मी अवतार तैसा तो ॥५२॥ जैसा मी `लीलावतार' धरीं । अलिप्तपणें कर्में करीं । तैसीचि जाण योग्याची परी । सर्व कर्माचारीं अलिप्त ॥५३॥ ज्यासी विधींचें भय नाहीं पोटीं । तो कर्में करावया कदा नुठी । तेचि विखींची विशद गोठी । कृष्ण जगजेठी सांगता ॥५४॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ३७ वा
न हि तस्य विकल्पाख्या या च मद्वीक्षया हता । आदेहान्तात्क्वचित्ख्यातिस्ततः संपद्यते मया ॥३७॥
कर्म करणें न करणें । ऐशिया संदेहाचें ठाणें । पळालें माझेनि दर्शनें । संकल्पाचें जिणें निमालें ॥५५॥ संकल्पु निमतांचि पोटीं । विराली लिंगदेहाची गांठी । भेदाची हारपली त्रिपुटी । मी परमात्मा दिठीं देखतां ॥५६॥ ज्यासी नाहीं भेदाचें भान । त्याचे देहाचें भरण पोषण । स्नान-भोजन-शयन । गमनागमन केवीं घडे ॥५७॥ जो जिणोनियां विकल्पभ्रांती । त्रिशुद्धिं मिसळला अद्वैंतीं । त्याचे देहाची स्थितिगती । प्रारब्धाहातीं निश्चित ॥५८॥ वृक्ष समूळ उपडलिया पाहें । परी सार्द्रता वृक्षीं राहे । तांबूल खाऊनियां जाये । तरी अधरीं राहे सुरंगात ॥५९॥ हो कां कन्यादान केल्या पाहें । वरु कन्याही घेउनि जाये । तरी उगा मान उरला राहे । रुसणें न जाये देहान्त ॥२६०॥ तैसा अभिमानाचेनि सळें । मी कर्मकर्ता म्हणवीं बळें । ते अहंता निमे ज्ञानबळें । तरी शरीर चळे प्रारब्धें ॥६१॥ कुलाल दंड भांडें घेऊनि जाये । पूर्वभवंडीं चक्र भंवत राहे । तेवीं अभिमान गेलिया पाहें । देह वर्तताहे प्रारब्धें ॥६२॥ त्या देहाचें भरणपोषण । प्रारब्धचि करितें जाण । ज्ञात्यासी प्रपंचाचे भान । सत्यत्वें जाण असेना ॥६३॥ जैशी मिथ्या छाया देहापाशीं । तैसें देह दिसे सज्ञानासी । यालागीं देहबुद्धि त्यासी । सत्यत्वेंसीं उपजेना ॥६४॥ छाया सुखासनामाजीं बैसे । कां विष्ठेवरी पडली दिसे । त्या छायेचे अभिमानवशें । सुखदुःख नसे पुरुषासी ॥६५॥ तेवीं देहाची ख्यातिविपत्ती । बाधीना सज्ञानाचे स्थितीं । प्रारब्धक्षयाचे अंतीं । विदेह पावती कैवल्य ॥६६॥ जैशी जळाची लहरी । निश्चळ होय सागरीं । तैसा ज्ञाता मजमाझारीं । विदेह करी समरसें ॥६७॥ उगम संगम प्रवाहगती । सरितांची नामरूपख्याती । जेवीं प्रळयोदकीं हारपती । तेवीं समरसती मजमाजीं ज्ञाते ॥६८॥ अपरोक्ष साक्षात्कार संन्यासी । त्याची स्थितिगति स्वधर्मेंसीं । उद्धवा सांगितली तुजपाशीं । आता मुमुक्षु संन्यासी ते ऐक ॥६९॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ३८ वा
दुःखोदर्केषु कामेषु जातनिर्वेद आत्मवान् । अजिज्ञासितमद्धर्मो गुरुं मुनिमुपाव्रजेत् ॥३८॥
शेंडा धरूनि समूळ । ज्याचें उत्तरोत्तर दुःख फळ । अतिबाधक विषयजाळ । त्यासी केवळ जो अनासक्त ॥२७०॥ माझे प्राप्तीलागीं चित्त । सदा ज्याचें आर्तभूत । स्वधर्मकर्मीं वर्तत । जो वेदशास्त्रार्थ विवंची ॥७१॥ इहामुत्रभोगीं निश्चित । त्रासलें असे ज्याचें चित्त । ऐसा जो कां नित्य विरक्त । अतिविख्यात मुमुक्षु ॥७२॥o तेणें साधवया ब्रह्मज्ञान । तेचि साधनीं लावितां मन । स्वकर्म झालिया विलक्षण । आली नागवण प्रत्यवायें ॥७३॥ तेणें कर्म संन्यासोनि जाण । करावें संन्यासग्रहण । सद्गु रूसी रिघावें शरण । तेणें ब्रह्मज्ञानपदप्राप्ती ॥७४॥ एक केवळ भावार्थीं । नेणे स्वधर्मकर्मगती । नेणे शास्त्रश्रवणव्युत्पत्ती । परी माझी प्रीती अनिवार ॥७५॥ तेणेंही संन्यासूनि जाण । गुरूसी रिघावें शरण । त्यासीही गुरुकृपा जाण । ब्रह्मज्ञानअववाप्ति ॥७६॥ गुरु करावा अतिशांत । शास्त्रार्थ परमार्थपारंगत । त्याचे सेवेचा भावार्थ । स्वयें श्रीकृष्णनाथ सांगत ॥७७॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ३९ वा
तावत्परिचरेद्भ-क्तः श्रद्धावाननसूयकः । यावद्ब्र ह्म विजानीयान्मामेव गुरुमादृतः ॥३९॥
अचळ अमळ अविनाश । परात्परतर परेश । गुरु तो परब्रह्म ईश । हा दृढ विश्वास धरावा ॥७८॥ त्या विश्वासाच्या पडिपाडीं । नवल गुरुचरणीं आवडी । नित्य नूतन नवी गोडी । चढोवढी भजनार्थ ॥७९॥ ऐशिया भजनपरवडीं । हृदयीं श्रद्धा उसळे गाढी । गुरुआज्ञेची नुल्लंघी काडी । आळस तोडी समूळ ॥२८०॥ गुरुवाक्याचेनि श्रवणें । विकल्पाचें खत खाणणें । संकल्पासी सूळीं देणें । जीवें घेणें अभिमाना ॥८१॥ तेथ असूया कैंची उठी । धाकेंचि निमाली उठाउठी । ऐशी गुरुचरणीं श्रद्धा मोठी । परब्रह्मदृष्टीं गुरु पाहे ॥८२॥ निर्गुण जो निर्विकारु । तोचि मूर्तिमंत माझा गुरु । करूनि अकर्ता ईश्वरु । तोचि हा साचारु गुरु माझा ॥८३॥ नित्य निर्विकल्प देख । ज्यासी म्हणती समाधिसुख । तें माझ्या गुरूचें चरणोदक । ऐसा भावें नेटक भावार्थी ॥८४॥ गुरूतें पाहतां ब्रह्मदृष्टीं । शिष्य ब्रह्मत्वें आला पुष्टी । ब्रह्मरूप देखे सृष्टी । निजऐ क्यें मिठी गुरुचरणीं ॥८५॥ ऐसें ब्रह्मरूपीं ऐक्य घडे । तंव गुरुसेवा करणें पडे । ऐक्य झाल्याही पुढें । सेवा न मोडे अखंडत्वें ॥८६॥ कापूर घातलिया जळीं । स्वयें विरोनि जळ परमळी । तेवीं अहं जाऊनि सेवा सकळी । सर्वीं सर्वकाळीं गुरुचरणीं ॥८७॥ ऐशी अवस्था न येतां हाता । केवळ मुंडूनियां माथा । संन्यासी म्हणवी पूज्यता । त्याची अनुचितता हरि बोले ॥८८॥ स्वयें संन्यास अंगीकारी । ब्रह्मसाक्षात्कार जो न करी । त्यालागीं स्वयें श्रीहरी । अतिधिक्कारीं निंदीत ॥८९॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ४० व ४१ वा
यस्त्वसंयतषड्वर्गः प्रचण्डेन्द्रियसारथिः । ज्ञानवैराग्यरहितस्त्रिदण्डमुपजीवति ॥४०॥
सुरानात्मानमात्मस्थं निन्हते मां च धर्महा । अविपक्वकषायोऽस्मादमुष्माच्च विहीयते ॥४१॥
नाहीं वैराग्याची स्थिती । नसतां विषयविरक्ती । देखोदेखीं संन्यास घेती । केवळ वृत्ती अन्नार्थ ॥२९०॥ संन्यास नेघतां पूर्व दृष्टीं । जें वैराग्य होतें पोटीं । तें संन्यास घेतल्यापाठीं । उठाउठीं पळालें ॥९१॥ ज्ञानेंद्रियें पांच सहावें मन । हेचि अरिषड्वर्ग जाण । यांचें न करितां निर्दळण । संन्यासपण तो विटंबु ॥९२॥ अवैराग्यें सकाम मन । तेणें विषयाकुलित बुद्धि जाण । नाहीं ज्ञान ध्यान साधन । दंडग्रहण उदरार्थ ॥९३॥ नुपजेच अनुताप जाण । न करीच श्रवण मनन । आदरें न साधीचि साधन । त्यासी ब्रह्मज्ञान नव्हेचि ॥९४॥ त्याचा व्यर्थ संन्यास जाण । व्यर्थ त्याचें दंड मुंडण । व्यर्थ काषायवस्त्रग्रहण । जेवीं वेषधारण नटाचें ॥९५॥ संन्यास घेतलिया पाठीं । काम उचंबळे उठाउठीं । क्रोधलोभांची धुमे आगिटी । चौगुणा पोटीं अभिमान ॥९६॥ आसक्ति अधिकाधिक उठी । सदा ग्रामणी चावटी । करणें पैशुन्याच्या गोष्टी । दंड कासोटी दंभार्थ ॥९७॥ अनधिकारीं दंडग्रहण । तेणें संन्यासरूपें जाण । केवळ आली नागवण । आपल्या आपण नाडिलें ॥९८॥ नाडिले यज्ञाधिकारी सुरगण । नाडिले स्वधाकाराचे पितृगण । नाडिले ऋषि भूतगण । बळिअर्पण ठाकेना ॥९९॥ जीवरूपें मी परमात्मा आपण । त्या मज हृदयस्था ठकिलें जाण । जीवोद्धारीं जें संन्यासग्रहण । तेंचि दृढबंधन त्यासी झालें ॥३००॥ संन्यासग्रहणीं दृढबंधन । व्हावया कोण कारण । तेचि विषयींचें निरूपण । स्वयें नारायण बोलिला ॥१॥ पूर्वश्लोकींचे तिनी चरण । येथील हें निरूपण । श्रोतीं द्यावें अवधान । झणें विलक्षण कोणी म्हणे ॥२॥ ``निन्हुते मां च धर्महा । अविपक्वकषायोऽस्मादमुष्माञ्च विहीयते ॥ करोनियां संन्यासग्रहण । न करी ज्ञान ध्यान साधन । न करी प्रणवउ्च्चारण । अविरक्त जाण विषयार्थी ॥३॥ तेणें दारादिअभिलाषण । करिती द्रव्याचें संरक्षण । आणि गोदानादि ग्रहण । पचन पाचन करविती ॥४॥ मठाधिपत्याचिये बुद्धीं । धनधान्यस्नेहसमृद्धी । नाना वाढवितां उपाधी । जीवात्मा त्रिशुद्धी नाडिला ॥५॥ ऐसें करितां अधर्मपण । जीवासी लागलें दृढ बंधन । जेणें इहलोकपरलोकसाधन । त्या नरदेहासी जाण नाडिलें ॥६॥ चौर्याइशीं लक्ष योनींप्रती । जैं असंख्य फेरे होती । तैं नरदेहाची प्राप्ती । अवचटें पावती सभाग्य ॥७॥ त्या नरदेहासी येऊनि जाण । स्वयें नागवला आपण । करितां अधर्माचरण । नरक दारुण संन्याशा ॥८॥ ज्या नांव गा `आश्रम चौथा' । ज्यासी देवो वंदी माथां । तेथेंही अधर्म करितां । नरकपाता पावले ॥९॥ ज्या नरकाचे ठायीं । कोटि वर्षें बुडतां पाहीं । ठावचि न लागें कंहीं । तैसे ठायीं बुडाले ॥३१०॥ मुख्य चतुर्थाश्रमीं हे स्थिती । तैं इतर आश्रमां कैंची गती । यालागीं आश्रमधर्मयुक्ती । स्वयें श्रीपती सांगत ॥११॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ४२ वा
भिक्षोर्धर्मः शमोऽहिंसा तप इक्षा वनौकसः । गृहिणो भूतरक्षेज्या द्विजस्याऽऽचार्यसेवनम् ॥४२॥
संन्याशासी मुख्य `शम' । सबाह्य `इंद्रियनेम' । `अहिंसा' त्याचा स्वधर्म । हा परमधर्म संन्याशासी ॥१२॥ वानप्रस्थाचा स्वधर्म । `तपप्राधान्य मंत्र होम' । आतां गृहस्थाचा नेम । तिंही आश्रमां विश्रामदाता ॥१३॥ गृहस्थ मुख्य `अग्निहोत्र' जाण । संन्यासी ब्रह्मचार्यां सी द्यावें अन्न । करावें `भूतसंरक्षण' । तेहीं लक्षण अवधारीं ॥१४॥ असिलेनि सामर्थ्यें जाण । अन्न धन वस्त्र जीवन । तृण पर्ण निवासस्थान । देऊनि दीन रक्षावे ॥१५॥ ब्रह्मचार्यााचे स्वधर्मीं जाण । श्रद्धायुक्त `गुरुसेवन' । एवं आश्रमधर्मलक्षण । मुख्यत्वें हें जाण उद्धवा ॥१६॥ गृहस्थाश्रमीं जो धर्म आहे । तो इतर आश्रमीं करूं नये । इतराश्रमींचा धर्म पाहें । गृहस्थाश्रमीं होये करणीय ॥१७॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ४३ वा
ब्रह्मश्चर्यं तपः शौचं संतोषो भूतसौहृदम् । गृहस्थस्याप्यृतौ गन्तुः सर्वेषां मदुपासनम् ॥४३॥
गृहस्थें व्हावया निष्पाप । ठाके तो करावा जप तप । उभय शौचांचें स्वरूप । अतिसाटोप करावें ॥१८॥ पोटींची सांडूनि कुसमुस । यथालाभें अतिसंतोष । परोपकारीं अतिहव्यास । सुहृद सर्वांस स्वात्मत्वें ॥१९॥ गृहस्थीं ब्रह्मचर्यलक्षण । ऋतुकाळीं स्वदाराभिगमन । मुख्यत्वें करावें माझें भजन । हा स्वधर्म जाण सर्वांचा ॥३२०॥ सर्व आश्रम सर्व वर्ण । त्यांसी हाचि स्वधर्म जाण । सांडोनि विषयाचें भान । माझें भजन करावें ॥२१॥ करितां स्वधर्में माझी भक्ती । भक्तासी होय जे प्राप्ती । तेचि सांगताहे श्रीपती । उद्धवाप्रती स्वानंदें ॥२२॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ४४ वा
इति मां यः स्वधर्मेण भजेन्नित्यमनन्यभाक् । सर्वभूतेषु मद्भा्वो मद्भनक्तिं विन्दतेऽदृढाम् ॥४४॥ सर्व भावें अनन्यगतीं । करितां स्वधर्में माझी भक्ती । माझा भावो सर्वांभूतीं । शीघ्रगती उल्हासे ॥२३॥ मद्भाभवो जोडल्या सर्व भूतीं । तेणें प्रकटे माझी चौथी भक्ती । जिच्या पायीं चारी मुक्ती । सदा लागती स्वानंदें ॥२४॥ अनिवार अनन्यगती । सर्वस्वें ज्यासी माझी प्रीती । तो लाहे माझी परमभक्ती । जेथोनि कल्पांतीं च्यवेना ॥२५॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ४५ वा
भक्त्योद्धवानपायिन्या सर्वलोकमहेश्वरम् । सर्वोत्पत्त्यप्ययं ब्रह्म कारणं मोपयति सः ॥४५॥
सकळ सच्चिदानंदस्थिती । जीमाजीं सांपडे मी सहजगती । ती नांव माझी `परमभक्ती' । जाण निश्चितीं उद्धवा ॥२६॥ विपरीत संसाराचें भान । दिसे दृष्य-विलक्षण । तेथ सदा स्वानंदपूर्ण । ते चौथी जाण भक्ती माझी ॥२७॥ जेथ देव भक्त एक होती । एकपणें भजनस्थिती । ऐशी साधकांसी प्राप्ती । ते `परमभक्ती' उद्धवा ॥२८॥ माझी प्रकटल्या परम भक्ती । पतन नाहीं प्रळयांतीं । साधक मद्रूपा येती । स्वरूपस्थितीं समसाम्यें ॥२९॥ त्या स्वरूपाचें लक्षण । सांगताहे श्रीनारायण । उत्पत्ति-स्थिति-निदान । कारणा जो चिदात्मा ॥३३०॥ जो सकळ नियंता ईश्वरु । जो विश्वात्मा विश्वंभरु । जो उपनिषदांचें सारु । जो महेश्वरु जगाचा ॥३१॥ त्या पदाची पदप्राप्ती । भक्त पावले परमभक्तीं । तेंचि पुढती उद्धवाप्रती । स्वानंदें श्रीपति सांगत ॥३२॥
k-------------------------------------------------------
एकनाथी भागवत - श्लोक ४६ वा
इति स्वधर्मनिर्णिक्तसत्त्वो निर्ज्ञातमद्ग-तिः । ज्ञानविज्ञानसंपन्नो नचिरात्समुपैति माम् ॥४६॥
ऐशिया पदाची पदप्राप्ती । साधक पावले स्वधर्मस्थितीं । ते स्वधर्मप्रयोजनगती । यथानिगुती सांगत ॥३३॥ करितां स्वधर्मानुष्ठान । रजतमें नाशती जाण । शुद्धसत्त्व अंतःकरण । तेथ माझें ज्ञान प्रकाशे ॥३४॥ प्रकाशल्या माझें ज्ञान । तेणें उल्हासे माझें भजन । भजनास्तव मन । विकल्पपण पैं त्यागी ॥३५॥ विकल्पत्यागाचिये गतीं । वैराग्यें उचंबळे विरक्ती । भासे परमात्मा सर्व भूतीं । तेणें `परमभक्ती' उल्हासे ॥३६॥ उल्हासल्या परमभक्ती । भक्तासी माझी स्वरूपप्राप्ती । तेचि स्वरूपाची स्वरूपस्थिती । यथानिगुतीं सांगत ॥३७॥ परमात्मा परंज्योती । परब्रह्म परंज्ञप्ती । परात्परतर प्रकृती । वेद बोलती `परावर' जो ॥३८॥ अज अव्यय अक्षर । अरूप अनाम अगोत्र । अलक्ष अतर्क्य अपार । अपरंपारस्वरूप ॥३९॥ ऐशी निजस्वरूपीं निजप्राप्ती । भक्त पावले स्वधर्मस्थिती । जेथूनि परतलिया श्रुती । नेतिनेतीं निजनिष्ठा ॥३४०॥ ऐसें मद्रूप पावल्यापाठीं । संसाराची काढिली कांटी । नांवरूपांची बुडाली गोठी । पडली तुटी जन्ममरणां ॥४१॥ एवं स्वधर्माचेनि धर्मवशें । मीतूंपणाचें नांवचि पुसे । मद्रूपाचेनि सामरस्यें । अनायासें मीचि जाहले ॥४२॥ `पूर्वीं होतों मी जीव । आतां झालों सदाशिव' । हाही बुडाला आठव । ऐसा माझा अनुभव मद्भ क्तां ॥४३॥ शून्य पडिलें संसारस्थिती । तेथ कैंची पुनरावृत्ती । ऐशी मद्भिक्तां माझी प्राप्ती । जाण निश्चितीं उद्धवा ॥४४॥ एवं स्वधर्में मत्प्राप्ति जाण । तया स्वधर्माचें महिमान । स्वयें सांगताहे श्रीकृष्ण । सावधान परियेसा ॥४५॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ४७ वा
वर्णाश्रमवतां धर्म, एष आचारलक्षणः । स एव मद्भवक्तियुतो, निःश्रेयसकरः परः ॥४७॥
अनादि जो स्वधर्माचार । जो कां मोक्षकर साचार । तेणें स्वधर्में सकाम नर । लोकांतर वांछिती ॥४६॥ झालिया लोकांतरप्राप्ती । तेथूनि होय पुनरावृत्ती । न करूनियां माझी भक्ती । स्वधर्म नाशिती सकामें ॥४७॥ ब्राह्मणा आला भद्रजाती । आम्हां न पोसवे हा निश्चितीं । मग तो देऊनियां घेती । वाहावया पोथी वृद्ध ढोर ॥४८॥ यापरी स्वधर्म जाण । उपेक्षिती गा ब्राह्मण । मग लोकांतरीं कोरान्न । मागावया कण धांवती ॥४९॥ घरीं आणोनि दीघली कामधेनु । आम्हां न पोसवे म्हणूनु । ताकासाठीं देती हेळसूनु । आली नागवणु ते नेणे ॥३५०॥ तेवीं म्यां जाण गायत्रीमंत्र । दिधला ब्राह्मणांसी स्वतंत्र । तो उपेक्षूनियां मंत्रतंत्र । शूद्राचार आचरती ॥५१॥kn सौर शाक्त गाणपत्यादि जाण । नाना मंत्रदीक्षा घेती ब्राह्मण । परी गायत्रीचें अनुष्ठान । एकही जाण न करिती ॥५२॥ नाहीं गायत्रीचें अनुष्ठान । परी विपरीत झालें आन । गायत्रीचें श्रेय जाण । देती ब्राह्मण द्रव्यार्थ ॥५३॥ गायत्रीमंत्र असोनि घरीं । तिचा भावार्थ कोणी न धरी । दीक्षेलागीं मूर्खाचे द्वारीं । लोळिजे द्विजवरीं ऐसें झालें ॥५४॥ शस्त्रास्त्रीं रथ सुदृढू । त्यावरी बैसविला भेडू । सांडूनि पळणें मानी सुरवाडू । न शके विभांडूं रणांगण ॥५५॥ तेवीं वेदरूप मी नारायण । ब्राह्मणहृदयीं असें जाण । त्याचें नेणोनि महिमान । वेदपारायण विकिती ॥५६॥ वांछूनियां स्वर्गफळ । नाना याग करिती प्रबळ । कामकल्पना केवळ । स्वधर्म विकळ पाडिती ॥५७॥ वेदीं प्रतिपाद्य कर्मफळ । तो वेदु मिथ्या नव्हे केवळ । तो वेदवाद समूळ । नेणोनि बरळ हा मानिती ॥५८॥ घ्यायवा वोखदाची वाटी । माता साकर दे चिमुटी । तें मुख्य फळ नव्हे दृष्टीं । जावया पोटींचा महारोगु ॥५९॥ तेवीं वेद बोले जें फळ । तें प्रवृत्तिरोचना केवळ । स्वधर्म विचारितां समूळ । चित्तमळक्षाळक ॥३६०॥ स्वधर्म सांडूनि सर्वथा । सकाम कर्में करूं जातां । तेंही शिणल्यावेगळें तत्त्वतां । क्षुद्रकामता फळेना ॥६१॥ जेणें द्रव्यें अमृत ये हाता । तें वेंचूनि मद्य घेतां । अधर्म आणि उन्मत्तता । पिशाचता जग थुंकी ॥६२॥ स्वपतीसीं काम भोगितां । परलोक पावि पतिव्रता । तोचि काम परपुरुषीं करितां । अधःपाता नेतसे ॥६३॥ जिह्वा दुरुक्ती बोलतां । यमप्रहार वाजती माथां । तिणेंचि `राम राम' म्हणतां । हरिभक्तां यम कांपे ॥६४॥ तेवीं पावोनि उत्तम जन्म । कर्म करूनि सकाम । भोगावें दुःख परम । मरण जन्म अनिवार ॥६५॥ तेणेंचि देहें स्वधर्म । करितां निरसे सकळ कर्म । निवारे मरणजन्म । बहुतां हे वर्म कळेना ॥६६॥ स्वधर्में घडे भगद्भुक्ती । ऐशी अतिगुह्य आहे व्युत्पत्ती । ते मी सांगेन तुजप्रती । यथानिगुतीं उद्धवा ॥६७॥ स्वधर्म करणें आवश्यक । तेथें सांडणें फळाभिलाख । तेंचि `मदर्पण' चोख । न करितां देख संकल्पु ॥६८॥ हो कां घरिच्याचि रांजणीं । निघती मुक्ताफळांच्या श्रेणी । तरी कां ताम्रपाणीं । समुद्रमिळणीं शोधावी ॥६९॥ आपुलेच घरींचीं झाडें । फळती कल्पतरूचेनि पाडें । तरी अमरावतीचे चाडें । वृथा वेडे कां शिणती ॥३७०॥ हो कां सद्गुेरूंचे तीर्थ घेतां । पाविजे परम पवित्रता । तरी धांवावया नाना तीर्था । विशेषता ते कायी ॥७१॥ कां ईश्वरत्वें पिता पूजितां । निजमोक्ष लाभे आइता । तरीं भजावें देवां देवतां । कोण्या अर्था सज्ञानीं ॥७२॥ तेवीं स्वकर्माचि करितां । लाभे आपली निष्कर्मता । ते स्वधर्मीं काम कल्पितां । जीव निजस्वार्था नाडले ॥७३॥ निर्विकल्पें स्वधर्माचरण । त्या नांव माझें `शुद्ध भजन' । तेणें भजनें होऊनि प्रसन्न । मी विवेक-वैराग्य-ज्ञान भक्तांसी दें ॥७४॥ तेणेंचि ज्ञानें होय शुद्ध मती । चित्तशुद्धीमाजीं परमभक्ती । ते भक्तीनें माझी परम प्राप्ती । भक्त पावती उद्धवा ॥७५॥ यालागीं नैराश्यें जें स्वधर्मकर्म । तेंचि माझें भजन परम । तेणें भजनें भक्तोत्तम । स्वयें पुरुषोत्तम होऊनि ठाकती ॥७६॥ यापरी स्वधर्मस्थितीं । लाभे आपुली निजमुक्ती । तेचि म्यां तुजप्रती । यथानिगुतीं सांगितली ॥७७॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ४८ वा
एतत्तेऽभिहितं साधो भवन्पृच्छति यच्च माम् । यथा स्वधर्मसंयुक्तो भक्तो मां समियात्परम् ॥४८॥
इति श्रीभागवते महापुराणे पारमहंस्यां संगितायामेकादशस्कन्धे अष्टादशोऽध्यायः ॥१८॥
उद्धवा पुसिलें त्वां मजप्रती । स्वधर्में केवीं घडे मुक्ती । भक्तीनें पाविजे निजमुक्ती । तें म्यां तुजप्रती सांगितले ॥७८॥ हाता आलिया स्वधर्म । तत्काळ निरसे स्वकर्म । उडोनि जाय भवभ्रम । प्राप्ती परम स्वधर्में ॥७९॥ माझिया प्राप्तीलागीं स्वकर्म । नैराश्यें आचरावा स्वधर्म । हें ज्यासी कळे वर्म । तया पुरुषोत्तम सदा वश्य ॥३८०॥ स्वधर्माऐसा स्पर्शमणी । सांपडल्या निर्विकल्पपणीं । तो लावितां दृश्यस्थानीं । चिन्मात्रसुवर्णीं तेज उठी ॥८१॥ स्वधर्माऐसा दिनमणी । नैराश्यें उगवलिया स्वभुवनीं । तो अज्ञाननिशा निरसुनी । स्वप्रकाशपणीं सदा वर्ते ॥८२॥ स्वधर्माऐसें निजअसमृत । जे निर्विकल्पें सेवूं जाणत । त्यांसी जन्ममरणांचा आवर्त । मी श्रीअनंत लागों नेदीं ॥८३॥ जे कां स्वधर्मीं विमुख । त्यासीं माझी प्राप्ती नाहीं देख । जन्मकोटी परम दुःख । सकामें मूर्ख भोगिती ॥८४॥ त्या स्वधर्माची अतर्क्य गोष्टी । न कळे नैष्कर्में निजदृष्टीं । याचिलागीं जन्मकोटी । अतिसंकटीं जीव भोगी ॥८५॥ स्वधर्में करितां स्वकर्म । जैं नैष्कर्म्यतेचें कळे वर्म । तैं विभांडूनि मरणजन्म । परब्रह्म पावती ॥८६॥ एवं स्वधर्म यापरी । तारक होय संसारीं । स्वधर्माचे नावेवरी । तरले भवसागरीं निजभक्त ॥८७॥ संसार तरले हा बोलु कुडा । स्वधर्म करितं माझिया चाडा । होय भवसागर कोरडा । मी सांपडें पुढा निजात्मा ॥८८॥ ऐशी स्वधर्माची थोरी । निष्कामतेच्या निजकुसरी । देवो सांगे आवडीभरीं । नानापरी प्रबोधें ॥८९॥ भक्तिप्राधान्य भागवत । मुख्य भक्ति ते स्वधर्मयुक्त । येणें स्वधर्मभजनें समस्त । परम भागवत उद्धरले ॥३९०॥ त्या स्वधर्मकर्माचा एकान्त । निजभजनभक्तीचा भावार्थ । उद्धवासी श्रीकृष्णनाथ । स्वयें सांगत एकादशीं ॥९१॥ त्या एकादशाच्या गोष्टी । स्वधर्मकर्माची कसवटी । एका जानार्दनकृपादृष्टीं । टीका मराठी हे केली ॥९२॥ हे करणी केली जनार्दनें । मज अभंगीं घातलें तेणें । शेखीं मीतूंपणाचे ठाणें । येणें निरूपणें उडविलें ॥९३॥ उडविलें विषयीं विषयपण । उडविले भेदाचें भान । उडविलें जीवशिवपण । जनीं जनार्दन तुष्टोनी ॥९४॥ जनार्दनें जनकें तेणें । आम्हां केलें परब्रह्म खेळणें । यालागीं सकळ क्रिया तेणें होणें । स्वधर्मपणें सहजेंचि ॥९५॥ सहजीं लागल्या स्वधर्म । कर्मचि होय निष्कर्म । संसार होय परब्रह्म । हे कृपा परम जनार्दनीं ॥९६॥ यालागीं सांडूनियां एकपण । एका जनार्दन शरण । स्वधर्मकर्माचें निरूपण । झालें संपूर्ण तया कृपा ॥९७॥
इति श्रीभागवते महापुराणे एकादशस्कंधे श्रीकृष्णोद्धवसंवादे एकाकारटीकायां वानप्रस्थसंन्यासधर्मनिरूपणं नाम अष्टादशोऽध्यायः ॥९८॥
॥श्रीकृष्णार्पणमस्तु ॥ओंव्या ३९७॥श्लोक ॥४८॥
|
हे साहित्य भारतात तयार झालेले असून ते आता प्रताधिकार मुक्त झाले आहे. भारतीय प्रताधिकार कायदा १९५७ नुसार भारतीय साहित्यिकाच्या मृत्युनंतर ६० वर्षांनी त्याचे साहित्य प्रताधिकारमुक्त होते. त्यानुसार १ जानेवारी १९५६ पूर्वीचे अशा लेखकांचे सर्व साहित्य प्रताधिकारमुक्त होते. | 
|
[[]]