एकनाथी भागवत/अध्याय सतरावा
<poem>
एकनाथी भागवत - आरंभ श्रीगणेशाय नमः । श्रीकृष्णायनमः ॥
ॐ नमो श्रीसद्गु।रु महामेरु । सुक्ष्मस्वरूपें तूं गिरिवरु । चैतन्यस्वभावें अतिथोरु । तूं आधारु सर्वांचा ॥१॥ तुझ्या निजबोधाचीं शिखरें । वैकुंठकैलासादि अतिथोरें । तेथें ब्रह्माविष्णुमहारुद्रें । तुझेनि आधारें नांदिजे ॥२॥ तुझिया आधारस्थितीं । नांदती त्रैलोक्य-लोकपंक्ति । सकळ भूतांची उत्पत्ति स्थिती । निदान अंतीं तुजमाजीं ॥३॥ सुरासुर लहानथोर । एक सौम्य एक क्रूर । इयें भूतें धरूनि निर्विकार । स्वरूप साचार पैं तुझें ॥४॥ तेथ विवेकाचें आगर । सच्चिदानंदाचे रत्नााकर । तेथील लाधल्या कंकर । नीच ते थोर वेव्हारे होती ॥५॥ ज्याच्या औषधींचा चमत्कार । सेवितां करिती अजरामर । जेथ चिद्गंषगेचे निर्झर । निरंतर प्रवाहती ॥६॥ जो सुरनरांचा विश्राम । जो सकळ आश्रमांचा आश्रम । जो क्रियाकर्मांचें नैष्कर्म्य । जो निजधाम जीवाचे ॥७॥ जो भजनाची कुळवाडी । जो भक्तजीवनाची वाडी । जो आवडीची निजआवडी । जो गोडियेची गोडी निजात्मता ॥८॥ ऐसा सद्गु रु महामेरु । जो कठिणत्वेंवीण आधारु । ज्याचेनि अंगें संसारु । होय सुखकरु साधकां ॥९॥ त्या साधकांचें सामाधान । शिष्यांचा स्वानंदघन । आर्ता-चातकां निजजीवन । स्वामी जनार्दन तुष्टला ॥१०॥ तयाचा जो चरणप्रसादु । श्रीभागवतीं एकादशस्कंधु । पूर्वार्धाचा विनोदु । भाषाप्रबंधु वाखाणिला ॥११॥ तेथें उद्धवें पुशिल्या विभूती । त्या षोडशाध्यायीं श्रीपती । सांगितल्या यथानिगुतीं । भजनस्थितीलागोनी ॥१२॥ त्या विभूतींमाजीं निजवर्म । `भक्तांचें जें भजनकर्म । तें मी केवळ आत्माराम' । ऐसें पुरुषोत्तम बोलिला ॥१३॥ तेथ आशंकेची व्युत्पत्ती । 'करितां कर्माची कर्मगती । कर्मठ जाहले नेणों किती । तरी कर्में मुक्ती घडे केवीं' ॥१४॥ कर्में करितां वाडेंकोडें । कर्मीं कर्मठता न चढे । कर्मांमाजीं मोक्ष आतुडे । हेंचि रोकडें पुसों पां ॥१५॥ स्वयें बोलिला श्रीपती । `सात्त्विकांची जे कर्मस्थिती । ते कर्मचि माझी विभूती' । हें सोळाव्याअंतीं निरूपिलें ॥१६॥ स्वयें आचरितां स्वकर्म । तें कर्मचि होय ब्रह्म । हेंचि कर्मक्रियेचें वर्म । देवासी सुगम पुसों पां ॥१७॥ ऐसा पोटिंचा आवांका । तेचि पुसावया आशंका । वर्णाश्रमांची स्वधर्मपीठिका । देवासी देखा पुसत ॥१८॥
एकनाथी भागवत - श्लोक १ ला
उद्धव उवाच- यस्त्वयाभिहितः पूर्वं धमस्त्वद्भ-त्तिलक्षणः । वर्णाश्रमाचारवतां सर्वेषां द्विपदामपि ॥१॥
उद्धव म्हणे गा भक्तपती । ऐकतां तुझ्या निजविभूति । मज ऐसें गमलें चित्तीं । स्वधर्मेंसीं भक्ती घडे कैसी ॥१९॥ तुवां कल्पादि वाडेंकोडें । स्वधर्मकर्में भक्ति जोडे । हें वर्णाश्रमनिजनिवाडें । निरूपण चोखडें निरूपिलें ॥२०॥ सर्वां मानवां परम गति । स्वधर्में घडे भगवद्भपक्ति । या निरूपणाची निगुती । तुवां निश्चितीं निरूपिली ॥२१॥
एकनाथी भागवत - श्लोक २ रा
यथाऽनुष्ठीयमानेन त्वयि भक्तिर्नृणां भवेत् । स्वधर्मेणाऽरविन्दाक्ष तत्समाख्यातुमर्हसि ॥२॥
ऐके कमलनयना अच्युता । जो कां स्वधर्म अनुष्ठितां । तुझी निजभक्ती स्वभावतां । प्राण्याच्या हाता जेणें लाभे ॥२२॥ ते कर्मकुशलतेची स्थिती । मजलागीं सांगावी सुनिश्चितीं । कमलनयना कमलापती । कृपामूर्ती माधवा ॥२३॥ तूं ऐसें म्हणशील श्रीपती । `म्यां कल्पाचे आधीं कवणाप्रती । सांगितली स्वधर्मस्थिती' । तरी ते विनंती अवधारीं ॥२४॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ३ रा
पुरा किल महाबाहो धर्मं परमकं प्रभो । यत्तेन हंसरूपेण ब्रह्मणेऽभ्यात्थ माधव ॥३॥
ज्याच्या बाहूचा प्रताप अद्भुात । विश्वमर्यादा धर्मसेत । राखों जाणे यथास्थित । त्यालागीं म्हणिपत `महाबाहो' ॥२५॥ स्वधर्मकर्माचा द्योतकु । अनादि वक्ता तूं एकु । वर्णाश्रमादि विवेकु । उपदेशकु तूं स्त्रष्ट्याचा ॥२६॥ पूर्वीं हंसरूपें सविस्तर । बोलिलासी स्वधर्माचा निर्धार । त्यांतील तुवां अध्यात्मसार । निवडूनि साचार मज सांगितलें ॥२७॥ तेथील स्वधर्माचें लक्षण । मज न कळेचि निरूपण । जें तूं हंसरूपे आपण । स्वधर्म जाण बोलिलासी ॥२८॥ तुझेनि मुखें यथोचितें । भक्तियुक्त आश्रमधर्मातें । सनत्कुमार जाहले श्रोते । तेंचि मातें सांगावें ॥२९॥ म्हणसी `सनत्कुमारद्वारा । धर्म विस्तारला परंपरा । तो विचारूनि करीं निर्धारा' । हें सारंगधरा घडेना ॥३०॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ४ था
स इदानीं सुमहता कालेनामित्रकर्शन । न प्रायो भविता मर्त्यलोके प्रागनुशासितः ॥४॥
काम क्रोध लोभ अभिमान । हे भक्तांचे वैरी सहाजण । त्यांचें तूं करिशी निर्दळण । अरिमर्दन या हेतू ॥३१॥ भक्तांचें अरिनिर्दळण । तुजवांचोनि कर्ता आन । तिहीं लोकीं नाहीं जाण । अनन्यशरण यालागीं ॥३२॥ तुवां कल्पाचिये आदीसी । उपदेशिलें सनकादिकांसी । बहुकाळ जाहले त्या बोलासी । ते धर्म कोणापाशीं प्रायशां नाहीं ॥३३॥ प्रायशां ये कालीं नर । नाहीं स्वधर्मी तत्पर । शिश्नोदरीं अत्यादर । स्वधर्मविचार विसरोनी ॥३४॥ याथातथ्यें धर्मप्रतिष्ठा । करी ऐसा नाहीं उपदेष्टा । यालागीं जी वैकुंठा । स्वधर्मनिजनिष्ठा मज सांग ॥३५॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ५ व ६ वा
वक्ता कर्ताऽविता नान्यो धर्मास्याच्युत ते भुवि । सभायामपि वैरिञ्च्यां यत्र मूर्तिधराः कलाः ॥५॥
कर्ताऽवित्रा प्रवक्त्रा च भवता मधुसूधन । त्यक्ते महीतले देव विनष्टं कः प्रवक्ष्यति ॥६॥
अलुप्तज्ञानें स्वधर्मवक्ता । ये भूलोकीं गा तत्त्वतां । तुजवांचोनि अच्युता । आणिक सर्वथा असेना ॥३६॥ एक शास्त्रमर्यादाव्युत्पत्ती । कर्मकलाप बोलों जाणती । परी कर्माची आचरती गती । तेही नेणती तत्त्वतां ॥३७॥ यालागीं गा भगवंता । धर्माचा कर्ता वक्ता । धर्म विस्तारूनि रक्षिता । आणिक सर्वथा असेना ॥३८॥ पहातां या लोकांच्या ठायीं । तुजऐरसा सर्वज्ञ नाहीं । ऐसें विचारितां लोकीं तिंही । तुजसमान नाहीं सांगता ॥३९॥ जरी सत्यलोक पाहणें । जेथें चारी वेद षड्दर्शनें । इतिहास स्मृति पुराणें । मूर्तिमंतपणें उभीं असतीं ॥४०॥ तेथें सनकादिकांचा प्रश्न । ब्रह्मयासी न सांगावे जाण । तुवां हंसरूपें येऊन । समाधान दीधलें ॥४१॥ ते ब्रह्मसभेचा ठायीं । तुजऐनसा वक्ता नाहीं । तो तूं भक्तानुग्रहें पाहीं । या लोकांच्या ठायीं मूर्तिमंत ब्रह्म ॥४२॥ तेणें तुवां सर्व कर्मधर्मसंस्था । करूनि दाविली तत्त्वतां । तो तूं निजधामा गेलिया आतां । स्वधर्मवक्ता मग कैंचा ॥४३॥ भक्तियुक्त स्वधर्मगती । सांगवया यथास्थिती । तुजवांचोनियां श्रीपती । आणिकासी शक्ति असेना ॥४४॥ तूं भक्तसाह्य जगज्जीवन । भक्तमदगजभंजन । यालागीं नांवें तुं `मधुसूदन' । ऐसें प्रार्थून बोलत ॥४५॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ७ वा
तत्त्वं नः सर्वधर्मज्ञ धर्मस्त्वद्भ-क्तिलक्षणः । यथा यस्य विधीयेत तथा वर्णय मे प्रभो ॥७॥
तूं सर्वज्ञ ज्ञानमूर्ति । तरी मनुष्यांची कर्मगति । वर्णाश्रमांची धर्मस्थिती । यथानिगुतीं मज सांग ॥४६॥ वर्णबाह्याचें निजकर्म । तोही सांगावा विहित धर्म । उद्धवें प्रार्थिला पुरुषोत्तम । तेणें मेघश्याम तुष्टला ॥४७॥ सकळ जनांचा हितकर । उद्धवें प्रश्न केला सधर । तो ऐकोनि शुकयोगींद्र । आनंदनिर्भर तेणें प्रश्नें ॥४८॥ शुक्र म्हणे परीक्षितीसी । धन्य बुद्धी ते उद्धवासी । जेणें प्रार्थूनि हृषीकेशी । जाहला जगासी उपकारी ॥४९॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ८ वा
श्रीशुकउावाच- इत्थं स्वभृत्यमुख्येन पृष्टः स भगवान् हरिः । प्रीतः क्षेमाय मर्त्यानां धर्मानाह सनातनान् ॥८॥
शुक्र म्हणे गा परीक्षिती । सावधान होईं चित्तीं । धन्य उद्धवाची प्रश्नोक्ती । स्वधर्मे मुक्ती पुशिली ॥५०॥ जो भृत्यांमाजीं पढियंता । अत्यंत आवडे कृष्णनाथा । त्या वेगळें श्रीअनंता । क्षणही सर्वथा करमेना ॥५१॥ ज्यापाशीं गा निजगुज । सदा सांगे गरुडध्वज । ज्यावेगळें आप्तकाज । अधोक्षज बोलेना ॥५२॥ ज्याच्या वचनासी विलंबु । क्षण न करीच रमावल्लभु । जो ब्रह्मादिकां दुर्लभु । तो जाहला सुलभु उद्धवा ॥५३॥ यालागीं `भृत्यमुख्यात' । आली उद्धवाचे हाता । तेणें प्रार्थूनियां भगवंता । `स्वकर्में मुक्तता' पुशिली ॥५४॥ हो कां ज्याचेनि प्रश्नधर्मे । जग उद्धरिलें यथानुक्रमें । ज्यालागीं गा पुरुषोत्तमें । मोक्ष स्वधर्मे प्रकटिजे ॥५५॥ स्वधर्म करितां स्वभावतां । निजमोक्ष लाभे आयिता । एवढ्या उपकाराची कथा । उद्धवें तत्त्वतां पुशिली ॥५३॥ ऐकोनि चातकांचे वचन । गर्जोनि वर्षे जेवीं घन । कां वत्सहुंकारें जाण । ये हुंबरेन धेनु जैशी ॥५७॥ तेवीं ऐकोनि उद्धवाच्या बोला । श्रीकृष्ण निजबोधें गर्जिन्नला । अतिस्वानंदें संतोषला । काय बोलिला गोविंदु ॥५८॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ९ वा
श्रीभगवानुवाच- धर्म एष तव प्रश्नो नैःश्रेयसकरो नृणाम् । वर्णाश्रमाचारवतां तमुद्धव निबोध मे ॥९॥
जेवीं कां पुत्र एकुलता । त्यासी कांहीं वंचीना माता । तेवीं उद्धव श्रीकृष्णनाथा । त्याचें वचन वृथा हों नेदी ॥५९॥ हरिखें म्हणे सारंगपाणी । धन्य धन्य उद्धवा तुझी वाणी । मोक्षमार्गींची निशाणी । हे जनालागोनी त्वां केली ॥६०॥ तुझ्या प्रश्नाचें प्रश्नोत्तर । वर्णाश्रमी जे कोणी नर । त्यांसी स्वधर्मचि मोक्षकर । ऐक साचार सांगेन ॥६१॥ कल्पादिपासोनि स्वधर्मसंस्था । पुरातनयुगवर्ती कथा । तुज मी सांगेन तत्त्वतां । ऐक आतां उद्धवा ॥६२॥
एकनाथी भागवत - श्लोक १० व ११ वा
आदौ कृतयुगे वर्णो नृणा हंस इति श्रृतः । कृतकृत्याः प्रजा जात्या तस्मात्कृतयुगं विदुः ॥१०॥
वेदः प्रणव एवाग्रे धर्मोऽहं वृषरूपधृक् । उपासते तपोनिष्ठा हंसं मां मुक्तकिल्बिषाः ॥११॥
पूर्वील कृतयुगींचें लक्षण । तैं नव्हते गा चारी वर्ण । बहुशाखा वेदपठण । कर्माचरण तैं नाहीं ॥६३॥ तैं सकळ मनुष्यांसी जाण । `सोहंहंसा' चें अखंड ध्यान । यालागीं `हंस' हा एकचि वर्ण । सर्वांसही जाण ते काळीं ॥६४॥ तैं `प्रणवमात्रें' वेदपठण । वृषरूपें मी आपण । धर्म चतुष्पाद संपूर्ण । अधर्माचें जाण नांवही नाहीं ॥६५॥ ते काळीं श्रेष्ठ सत्त्वगुण । यालागीं सत्यवादी जन । अवघे धर्मपरायण । कपट तैं जाण जन्मलें नाहीं ॥६६॥ परद्रव्य आणि परदारा । यांच्या अभिलाषाचा थारा । स्पर्शला नाहीं जिव्हारा । ते काळींच्या नरां धर्मिष्ठां ॥६७॥ ते काळींच्या जना धर्मिष्ठां । `सोहंहंसा' ची आत्मनिष्ठा । हेंचि भजन मज वरिष्ठा । `तपोनिष्ठा' तया नांव ॥६८॥ तैं स्वर्गा जावें हे नाहीं कथा । नेणती नरकाची वार्ता । अधर्माची अवस्था । स्वप्नीहीं चित्ता स्पर्शेना ॥६९॥ यापर प्रजा समस्त । स्वधर्मस्वभावें कृतकृत्य । यालागीं जाण निश्चित । त्यातें बोलिजेत `कृतयुग' ॥७०॥
एकनाथी भागवत - श्लोक १२ वा
त्रेतामुखे महाभाग प्रणान्मे हृदयात्रयी । विद्या प्रादुरभुत्तस्या अहमासं त्रिवृन्मखः ॥१२॥
उद्धवा या कलियुगाच्या ठायीं । तुझ्या भाग्याची परम नवायी । कृतयुगींच्या प्रजांपरीस पाहीं । तुज माझ्याठायीं विश्वास ॥७१॥ त्रेतायुगीं प्रकटलें कर्म । जो वैराज मी पुरूषोत्तम । त्या माझेनि निःश्वासें त्रयीधर्म । वेदसंभृम वाढला ॥७२॥ तेथ त्रैविद्या विविध भेद । नाना मंत्र नाना छंद । ऋग्वेदादि तिन्हीं वेद । प्रकटले प्रसिद्ध निजशाखीं ॥७३॥ त्या वेदांपासाव त्रिविध मख । त्रिमेखलायुक्त मीचि देख । जेथ होत आध्वर्यव हौत्रिक । कर्मविशेख जे ठायीं ॥७४॥ ऐसें मद्रूप यज्ञकर्म । तेथिल्या अधिकाराचें वर्म । दों श्लोकीं पुरुषोत्तम । वर्णाश्रम सांगत ॥७५॥
एकनाथी भागवत - श्लोक १३ वा
विप्रक्षत्रियविट्शूद्रा मुखबाहूरुपादजाः । वैराचात्पुरुषाज्जाता य आत्माचारलक्षणाः ॥१३॥
वैराजपुरुषापासाव जाण । मुखीं उपजले `ब्राह्मण' । बाहूपासूनि `राजन्य' । ऊरु जन्मस्थान `वैश्यांचें' ॥७६॥ `शूद्र' चरणीं जन्मले जाण । यापरी जाहले चारी वर्ण । यांचें ऐक मुख्य लक्षण । स्वधर्माचरण सर्वांशीं ॥७७॥ चतुर्वर्णांची उत्पत्ती । वैराज पुरुषापासूनि या रीतीं । आतां आश्रमांची स्थिती । ऐक निश्चितीं सांगेन ॥७८॥
एकनाथी भागवत - श्लोक १४ वा
गृहाश्रमो जघनतो ब्रह्मचर्यं हृदो मम । वक्षःस्थानात् वने वासो न्यासः शीर्षणि संस्थित ॥१४॥
`गृहास्थाश्रमासी' जघनस्थान । `ब्रह्मचर्य' माझ्या हृदयीं जाण । `वानप्रस्थासी' मी आपण । वाढवीं महिमान वक्षः स्थळीं ॥७९॥ चतुर्थाश्रम जो `संन्यास' । त्याचा माझे शिरीं रहिवास । एवं वर्णाश्रमविलास । तुज सावकाश सांगितला ॥८०॥
एकनाथी भागवत - श्लोक १५ वा
वर्णानामाश्रमाणां च जन्मभूम्यनुसारिणीः । आसन्प्रकृतयो नॄणां नीचैर्नीचोत्तमोत्तमैः ॥१५॥
जैसें जन्म जेसें स्थान । त्या वर्णाश्रमा तैसे गुण । उत्तमीं उत्तमत्व जाण । नीचीं नीचपण सहजेंचि ॥८१॥ `सत्त्वप्राधान्ये' ब्राह्मण । `सत्त्वरजें' क्षत्रिय जाण । `रजतमें' वैश्यवर्ण । शूद्र ते जाण `तमोनिष्ठ' ॥८२॥ तेचि ब्राह्मणादि चारी वर्ण । त्यांचें प्रकृतींचे लक्षण । वेगळें वेगळेंचि पैं जाण । स्वयें नारायण सांगत ॥८३॥
एकनाथी भागवत - श्लोक १६ वा
शमो दमस्तपः शौचं सन्तोषः क्षान्तिरार्जवम् । मद्भदक्तिश्च दया सत्यं ब्रह्मप्रकृतयस्त्विमाः ॥१६॥
उद्धवासी म्हणे श्रीकृष्ण । ब्राह्मणप्रकृति दशलक्षण । तुज मी सांगेन निरूपण । तें सावधान अवधारीं ॥८४॥ मनादि ज्ञानेंद्रियवृत्ती । बाह्य दृष्टीं परिचारस्थिती । ते आवरूनि विवेकयुक्तीं । आत्मप्रतीति धरावी ॥८५॥ तेचि वृत्तीचें धरणें ऐंसें । कृष्णसर्पाचें मुख धरणें जैसें । तो वेढे उकली जंव आपैसें । तव धारणासौरसें नेहटावा ॥८६॥ तेवीं वैराग्यप्रतापवशें । गुरुवचनाचेनि विश्वासें । अंतरवृत्तीतें ऐसें । जंव ये आत्मासमरसें निजात्मता ॥८७॥ मुख्य करूनि गुरुवचन । तदर्थी बुद्धि निमग्न । तत्प्रवण होय मन । `शम' तो जाण या नांव ॥८८॥ ब्राह्मणप्रकृतिमाजीं जाण । हें स्वाभाविक निजलक्षण । या नांव गा शमगुण । ऐक निरूपण दमाचें ॥८९॥ विषयप्रवृत्ति प्रचंड । कर्मेंद्रियांचें बळ बंड । विधीनें त्यांचें ठेंवूनि तोंड । सैरा वितंड विचरों नेदी ॥९०॥ वेदविधीचेनि हातें । देहनिर्वाहापुरतें । खाणें जेवणें इंद्रियांतें । तो जाण येथें `दम' गुण ॥९१॥ तेथ शम तो जाण मुख्य राजा । दमादि इतर त्याच्या प्रजा । ते दोनी सांगितले वोजा । ऐक तिजा तपोनेमु ॥९२॥ शमें ज्ञानेंद्रियौपशमु । तेचि कर्मेंद्रियां मुख्य दमु । याहीवारी वेदोक्त कर्मु । तें ज्ञान परमु गौरवाचें ॥९३॥ शरीरशोषणा नांव तप । तें प्रारब्धभोगानुरूप । हृदयीं हरि चिंतणें सद्रूप । हें मुख्य तप तपांमाजीं ॥९४॥ जो वर्ततां स्वधर्मस्थितीं । हरितें विसंबेना निजवृत्ती । जो निजात्मनिश्चयो चित्तीं । अहोराती विवंचित ॥९५॥ जेवीं लोभिया वाहे धन । कां तरुणालागीं तरुणी जाण । तैसें निजत्मविवंचन । जयाचें मन सदा करी ॥९६॥ त्या नांव गा तपोनिष्ठ । हें तपांमाजी तप वरिष्ठ । ब्राह्मणपकृतीमाजीं श्रेष्ठ । `तप' तें उद्भ ट या नांव ॥९७॥ ऐक `शौचा' चा निचार । तो आहे द्विप्रकार । अंतरि ज्ञाननिर्धार । ब्राह्य आचार वेदोक्त ॥९८॥ बाह्य मळाचें क्षाळण । मृज्जलादि वेदविधान । आंतर मळाचें निर्दळण । आत्मज्ञान निजनिष्ठा ॥९९॥ शुद्ध शौचाचें निर्मळपण । मुख्यत्वें उद्धवा हेंचि जाण । आतां संतोषाचें लक्षण । ऐक संपूर्ण सांगेन ॥१००॥ पुत्र जन्मल्या होय सुख । तो गेलिया सवेंचि दुःख । धन जोडलिया होय हरिख । सवेंचि शोक तन्नाशीं ॥१॥ ज्या सुखाची होतां भेटी । निःशेष मावळे दुःखकोटी । या नांव `सत्यसुख' सृष्टी । इतर चावटी ते मिथ्या ॥२॥ निरुपचार अंतरगती । मद्भा वें जे सुखप्राप्ती । जाहलिया संपत्ती विपत्ती । जे संतोषप्राप्ती समसाम्यें ॥३॥ येचि पदीं पाठांतर । `तितिक्षा' म्हणती थोरथोर । ऐक त्याचेंही अर्थांतर । पदार्थविचार तो ऐसा ॥४॥ शीत-उष्ण-मृदु-कठीण । अंगीं आदळातांही जाण । ज्याचें डंडळीना मन । भावना पूर्ण मद्भाीवें ॥५॥ संतोषतितिक्षा-व्याख्यान । हें पांचव्या पदाचें लक्षण । उद्धवासी म्हणे श्रीकृष्ण । ऐक निरूपण शांतीचें ॥६॥ माझा निर्धारितां निजबोध । अंतरीं निमाले कामक्रोध । त्यांसी केलियाही अपराध । न मनीं विरुद्ध पुढिलांचें ॥७॥ परी तेथींची नवलपरी । अपकार्याी होय उपकारी । विकार नाहीं ज्याचे अंतरीं । जाण ते खरी `निजशांति' ॥८॥ ऐशी सदा शांति संपुर्ण । तें ब्राह्मणाचें षष्ठ लक्षण । ऐक आर्जवाचें निरूपण । जीवींची खूण सांगेन ॥९॥ कुरूप जरी जाहली माता । तरी स्नेहासीं नाहीं कुरूपता । कां सुवर्णाचे नाग करितां । सोनें सर्वथा नव्हे सर्पु ॥११०॥ तेवीं कुटिलांसी कुटिलता । करावी म्हणोनि शिकवितां । कुटिलत्व नुपजे चित्ता । जाण तत्त्वतां तें `आर्जव' ॥११॥ गायीसी गोड व्याघ्रासी कडू । हा गंगाजळी नाहीं पवाडु । तेवीं आर्जवाचा पडिपाडु । विषमांही गोडु समसाम्यें ॥१२॥ या नांव जाण `आर्जव' । सातवें लक्षण अपूर्व । आतां निजभक्तीचा स्वभाव । देवाधिदेव सांगत ॥१३॥ वन उद्यान गंगादि जीवन । यांसी पृथ्वीचि जेवीं अधिष्ठान । तेवीं सकळ लक्षणां जन्मस्थान । माझी `भक्ति' जाण उद्धवा ॥१४॥ सकळ पिकांचिये प्राप्ती । आधारभूत जेवीं क्षिती । तेवीं सकळ लक्षणां उत्पत्ती । माझिये भक्तीमाझारीं ॥१५॥ ऐक ते भक्तीचा इत्यर्थ । सांडोनियां विषयस्वार्थ । जीवींहूनि मजलागीं भावार्थ । तोचि निजभक्त पैं माझा ॥१६॥ भक्त आणि करी धनार्जन । हेंचि भक्तिसी मुख्य विघ्न । धनलोभी तो अभक्त पूर्ण । सत्य जाण उद्धवा ॥१७॥ माझा भाव नाहीं जिव्हारीं । आहाचवाहाच माझी भक्ति करी । तो आंधळ्या गरुडाचे परी । उडे परी निर्धारीं स्थान नेणे ॥१८॥ माझा भावार्थ जेथ होये । तेथ मी जाती कुळ न पाहें । मी भावाचेनि लवलाहें । वश्य होयें निजभक्तां ॥१९॥ जेथ भावार्थे माझी आवडी । तेथ अवश्य माझी पडे उडी । जेणें भावार्थाची उभविली गुढी । तो जाणे गोडी मद्भ क्तीची ॥१२०॥ जें जें भेटे तोचि देवो । ऐसा भावार्थीं ज्याचा भावो । तो एक पढियंता मज पहा हो । त्याचेनि भावें जीवों आम्ही उद्धवा ॥२१॥ तोचि माझा जीवप्राण । त्यासी मी सर्वस्वें करीं निंबलोण । मी सर्वदा त्याआधीन । जेवीं व्याली धेनु वत्सासी ॥२२॥ एवं निःसीम भावार्थाची स्थिती । त्या नांव उद्धवा माझी `भक्ती' । यापरी भक्तीची व्युत्पत्ती । ऐक पां ख्याती दयेची ॥२३॥ बाळक देखोनि संकटीं । जेवीं न सांवरत माय उठी । तेवीं दीन देखोनि दृष्टीं । ज्याचे पोटीं दया द्रवे ॥२४॥ ऐशिया दयेच्या ठायीं जाण । आपुलें पारकें पुसे कोण । स्वजाति-विजातिलक्षण । पुसायाही पण धीर नाहीं ॥२५॥ महापूरीं बुडतयातें । कृपाळू जाती न पुसे तेथें । उडी घालूनि वांचवी त्यातें । `दया' निश्चितें ती नांव ॥२६॥ दीनाचिये दयेलागीं । जो रिघे जळत्या आगीं । त्याचे चरण मी वंदीं वेगीं । धन्य जगीं दयाळू ॥२७॥ ऐशिये दयेचेनि गुणें । मज अनंतालागीं तेणें । विकत घेतलें जीवें प्राणें । कीं जाहलों पोसणें मी त्याचें ॥२८॥ यालागीं दयाळुवाचे घरीं । मी सदा नाटिका काम करीं । जे दयावंताचे अवसरीं । तें माझे शिरीं सर्वदा ॥२९॥ जो जाणे दिनांचा विचार । दीनदयाळू जो साचार । उद्धवा तो माझें निजभांडार । सुखाचें सुखसार तो माझें ॥१३०॥ या नांव गा `दया' जाण । तें हें नववें लक्षण । आतां सत्याची उणखूण । तुज मी संपूर्ण सांगेन ॥३१॥ सत्याचें सत्यत्व तें ऐसे । जागृतिस्वप्नसुषुप्तिवशें । ज्यासी असत्यता न स्पर्शे । निजभक्त ऐसें निडारिलें ॥३३॥ ऐसें सत्य परिपक्वल्या पोटीं । सत्य वाचा सत्य दृष्टी । निजसत्यत्वें सत्य सृष्टी । पडिली तटी असत्याची ॥३३॥ यावरी गा ` सत्यत्व ' जाण । त्या नांव दहावें लक्षण । हें ब्राह्मणाचें संपूर्ण । कर्माचरण स्वभावें ॥३४॥ ब्राह्मणप्रकृतीचे स्थितीं । या दशलक्षणांची उत्पत्ती । स्वाभाविक सहजगती । अकृत्रिम स्थिति उद्धवा ॥३५॥ येंहीं दश लक्षणीं संपूर्ण । वर्णवरिष्ठ वंद्य ब्राह्मण । आतां क्षात्रप्रकृतीचे गुण । ऐक निरूपण उद्धवा ॥३६॥
एकनाथी भागवत - श्लोक १७ वा
तेजो बलं धृतिः शौर्यं तितिक्षौदार्यमुद्यमः । स्थैर्यं ब्रह्मण्यतैश्वर्यं क्षत्रप्रकृतयस्त्विमाः ॥१७॥
ब्राह्मणप्रकृति दश लक्षण । तुज म्यां सांगितली सुलक्षण । आतां क्षात्रवृत्तीचे दश गुण । ऐक संपूर्ण उद्धवा ॥३६॥ `तेज' म्हणजे प्रतापशक्ती । जैसा क्षितितळींचा गभस्ती । ज्याचिया प्रतापदीप्तीं । लोपले जाती महींद्र ॥३७॥ क्षात्रधर्मी प्रथम काज । तया नांव जाण `तेज' । आतां क्षात्रबळाची वोज । ऐक चोज सांगेन ॥३८॥ ज्याच्या शरीरबळाचें कोड । एकला लक्षावरी दे झड । जरी तुटला दुधड । तरी वैरियांचे तोंड विभांडी ॥३९॥ रिघतां रणामाझारीं । दुजयाचें साह्य न विचारी । जेवीं वनगजीं केसरी । तेवीं रिघोनि दळभारीं विभांडी वीर ॥१४०॥ आकाश दाटल्या निशाचरीं । भूमंडळ कोंदल्या असुरीं । ऐसे प्रबळ बळें आल्या वैरी । ज्याचे धृतीमाझारीं विस्मयो नुठी ॥४१॥ आकाश पडावया गडाडी । पृथ्वी उलथावया हडबडी । तरी ज्याचे धृतीची रोकडी । नव्हे वांकुडी रोमावळी ॥४२॥ वोडवलियाही कल्पांता । धाक रिघों नेणे ज्याच्या चित्ता । ऐसें निजधैर्य स्वभावतां । `धृति' तत्त्वतां ती नांव ॥४३॥ चौर्यािशीं दंडायुधें धरूं जाणती । शस्त्रास्त्र-धारणाशक्ती । स्वधर्में आवश्यकें करिती । या नांव `धृति' क्षत्रियांची ॥४४॥ शूरांचें शौर्य तें कैसें । शत्रूंचें निःशेष नांवचि पुसे । वैरी कोणी कोठेंचि नसे । करणें ऐसें तें शौर्य ॥४५॥ धर्मयुद्धाची शौर्यवृत्ती । जेणें विजयश्री चढे हातीं । दुश्चित्त निःशस्त्री न हाणिती । पळतया न मारिती महाशूर ॥४६॥ संमुख आलिया रणांगणीं । मागें पावो न ठेवीं रणीं । एकला विभांडी वीरक्षोणी । हे स्वधर्मकरणी निजशौर्यें ॥४७॥ मृत्यूएवढा महावैरी । जो निःशेष नाहीं करी । त्याच्या शौर्याची थोरी । सुरासुरी वानिजे ॥४८॥ एवं निजशौर्यनिर्धारा । निर्वैर करणें धरा । हा चौथा गुण खरा । जाण क्षात्रद्वारा क्षत्रियांचा ॥४९॥ शस्त्रांचे घाय वाजतां माथां । कां सपिच्छ बाण खडतरतां । रणांगणीं न सरे मागुता । हे `सहिष्णुता' क्षत्रियाची ॥१५०॥ आलिया गजदळाचे थाट । महावीरांचे घडघडाट । तो यावा साहे सुभट । `सहिष्णुता' चोखट ती नांव ॥५१॥ समुद्रलहरींच्या संपाता । कुलाचल न सरे परता । तेवीं परसैन्याच्या आघाता । न सरे मागुता रणांगणीं ॥५२॥ तेथ यशअरपयशांची व्यथा । हर्षशोकविषमता । बाधीना क्षत्रियांच्या चित्ता । सर्वसहिष्णुता या नांव ॥५३॥ या नांव ` तितिक्षा ' जाण । हें क्षत्रियांचें पांचवे लक्षण । ऐक औदार्याचा गुण । दातेपण क्षत्रियांचें ॥५४॥ क्षत्रियांचे प्रकृतीस जाण । द्रव्य तें तृणसमान । याचकांचें निवे मन । तंव देणें दान सर्वस्व ॥५५॥ देश काल सत्पात्र स्थान । तेथही देऊनि सन्मान । निर्विकल्पभावें गहन । देणें दान विध्युक्त ॥५६॥ चंद्र चकोरातें पाहीं । सदा देतां नुबगे कंहीं । तेवीं हा याचकाचे ठायीं । पराङ्मु खता नाहीं क्षत्रियासी ॥५७॥ ऐसें स्वाभाविक जें दान । हा क्षत्रियांचा प्रकृतिगुण । या नांव गा `उदारपण' । सहावें लक्षण क्षत्रियांचें ॥५८॥ परमार्थप्राप्तीउपायीं । स्वधर्मनिष्ठा क्षत्रियांठायीं । जो जो व्यवसावो करणें कांहीं । तो `उद्यम' पाहीं बोलिजे ॥५९॥ वेंचूनियां निजप्राण । गोब्राह्मणांचे संरक्षण । स्वधर्में प्रजापालन । प्रथ्वीरक्षण निरुपद्रव ॥१६०॥ या नांव गा `उद्यम' जाण । क्षत्रियांचे सातवें लक्षण । आतां स्वधर्मस्थैर्यगुण । तेहीं निरूपण अवधारीं ॥६१॥ गोब्राह्मणसंरक्षणता । स्वधर्मी प्रजापतिपाळता । ये ठायीं उबगु न ये चित्ता । या नांव `स्थिरता' क्षत्रियांची ॥६२॥ स्वधर्मीं जे स्थिरता । तें आठवें लक्षण तत्त्वतां । ब्राह्मणभक्तीची जे कथा । ऐक आतां सांगेन ॥६३॥ परमार्थप्राप्तीचें कारण । क्षत्रियासी मुख्यत्वें गुरु ब्राह्मण । त्या ब्राह्मणाचें ब्रह्मभावें भजन । सर्वस्वें जाण करावें ॥६४॥ ब्राह्मभावें ब्राह्मणभजन । विधियुक्त देवोनि सन्मान । अनुदिनीं ब्राह्मणपूजन । सद्भाधवें जाण जो करी ॥६५॥ जो मद्भा वें ब्राह्मणपूजा । सन्मानें सुखी करी द्विजा । उद्धवा तो आत्मा माझा । तेणें मज अधोक्षजा पूजिलें ॥६६॥ क्षत्रिय सन्मानें द्विज पूजिती । तेणें त्यांसी ऐश्वर्यप्राप्ती । ब्राह्मण ब्राह्मणां द्वेषिती । तेणें ते पावती दरिद्रदुःख ॥६७॥ ऐसें करितां ब्राह्मणभजन । मी परब्रह्म होय त्या अधीन । त्याच्या ऐश्वर्याचें चिन्ह । दहावें लक्षण तें ऐक ॥६८॥ न करितां ब्राह्मणभजन । अंगीं ऐश्वर्य न ये जाण । मी जाहलों षडगुणैश्वर्यसंपन्न । सदा द्विजचरण हृदयीं दृढ वाहतां ॥६९॥ ब्राह्मणभजनमार्गें । ब्रह्मसुख पायां लागे । ब्रह्मसायुज्य घर रिघे । तरी भक्त नेघे द्विजभजनें ॥१७०॥ ब्राह्मणभजनें स्वभावतां । माझी सत्ता ये त्याच्या हाता । तेव्हां त्याची आज्ञा वंदिती माथां । जाण तत्त्वतां सुरासुर ॥७१॥ त्याचे आज्ञेभेण । पडों न शके अवर्षण । न्यायतां प्रजापालन । धर्मसंरक्षण त्याचेनी ॥७२॥ येणेंच स्वधर्में अतिचोख । भरत पुरूरवा जनकादिक । महाऐश्वर्य पावले देख । अलोकिक द्विजभजनें ॥७३॥ एवं क्षत्रियांचें दशलक्षण । तुज म्यां केलें निरूपण । यांत मुख्यत्वें ब्राह्मणभजन श्रेयस्कर सर्वांसी ॥७४॥ वैश्याचे प्रकृतीस जाण । स्वाभाविक पंचलक्षण । ऐक त्याचेंही निरूपण । आचरण यथार्थे ॥७५॥
एकनाथी भागवत - श्लोक १८ वा
आस्तिक्यं दाननिष्ठा च अदम्भो ब्रह्मसेवनम् । अतुष्टिरर्थोपचयैर्वैश्यप्रकृतयस्त्विमाः ॥१८॥
वैश्याचे प्रकृतीसी जाण । अर्थतृष्णा अतिगहन । जाहलिया कोट्यानुकोटी धन । तृष्णा परिपूर्ण हों नेणे ॥७६॥ `आस्तिक्य' अर्थसंचयासी । द्वीपींहूनि द्वीपांतरासी । नाना वस्तु ने विश्वासेंसी । साधावया अर्थासी भावार्थी ॥७७॥ कां वेदशास्त्रीं अतिविश्वासी । हें मुख्यत्वें `आस्तिक्य' वैश्यासी । वेदें लिहिल्या स्वधर्मासी । नव्हे उदासी अणुमात्र ॥७८॥ वैश्याचें स्वधर्माचरण । नेमेंसीं द्यावें नित्यदान । प्राणान्त मांडल्या जाण । दानखंडण हों नेदी ॥७९॥ परलोकप्राप्तीचें कारण । `ब्राह्मणाची सेवा' जाण । ब्राह्मणआज्ञा परम प्रमाण । विशेष जाण गुरुसेवा ॥१८०॥ वेदशास्त्रार्थ प्रमाण । सद्गुशरु परब्रह्म जाण । तद्रूपें देखावे ब्राह्मण । सेवेसी प्राण अर्पावा ॥८१॥ मी मान्य होईन अतिश्रेष्ठां । कां लौकिकीं जोडावी प्रतिष्ठा । ऐशी जे दांभिक निष्ठा । वैश्या वरिष्ठा स्पर्शेना ॥८२॥ सांडूनियां धूर्तपण । निर्लोप `निर्दंभ' जाण । विप्रसेवेसी वोपिती प्राण । हें मुख्य लक्षण वैश्याचें ॥८३॥ येणेंचि परमार्थप्राप्ती । सत्य जाण वैश्ययाती । हे स्वाभाविक गा प्रकृती । जाण निश्चितीं वैश्याची ॥८४॥ आतां शूद्राचिया प्रकृती । त्रिविध कर्मांची पैं प्राप्ती । तेही सांगेन मी तुजप्रती । ऐक निश्चितीं उद्धवा ॥८५॥
एकनाथी भागवत - श्लोक १९ वा
शुश्रूषणं द्विजगवां देवानां चाप्यमायया । तत्र लब्धेन संतोषः शुद्रप्रकृतयस्त्विमाः ॥१९॥
स्वधर्म शूद्राचिये ज्ञाती । द्विजसेवा यथानिगुती । त्यांचेनि प्रसादें जीविकावृत्ती । निष्कपट स्थिति सेवेची ॥८६॥ करावें गृहस्थांचें गोरक्षण । चाराव्या जेथें तृणजीवन । श्वापदभय आलिया जाण । वेंचूनि प्राण रक्षाव्या ॥८७॥ गोरक्षणीं वेंचिल्या प्राण । त्यासी उत्तम गति जाहली जाण । ज्यासी गायींचा कळवळा गहन । त्यासी मी श्रीकृष्ण सदा साह्य ॥८८॥ द्विजसेवा गोरक्षण । दोनही वृत्ति न मिळतां जाण । तरी देवालयीं संमार्जन । जीविकार्थ जाण करावें ॥८९॥ निष्कपटभावें आपण । निर्मळ करावें हरिरंगण । तेथील प्राप्तीचेनि जाण । करावी पूर्ण जीविका ॥१९०॥ तेथ जे जे काळीं जे जे प्राप्ती । तेणें सुखें असावें निजवृत्तीं । हे स्वधर्मकर्मस्थिती । शूद्रप्रकृतिस्वभावें ॥९१॥ विप्रासी अग्निहोत्रादिक कर्म । शूद्र नमी द्विजोत्तम । तेथ दोंहींचा स्वधर्म । सहजें सम होतसे ॥९२॥ `गृहस्थाश्रमाचें' वर्तन । तिन्हीं आश्रमां आश्रयो आपण । अन्न वस्त्र देऊनि जाण । संरक्षण करावें ॥९३॥ `ब्रह्मचर्याश्रम' वर्तन । गुरुसेवा वेदाध्ययन । त्यासी द्यावन दान । अधिकार जाण असेना ॥९४॥ ब्रह्मचार्यानसी जें जें योजिलें । तें पाहिजे गुरूसी समर्पिलें । गुरूसी वंचूनि दान दिधलें । ते तेणें केले अधर्म ॥९५॥ `वानप्रस्थाश्रमी' जाण । मुख्यत्वें तप प्रधान । करावें अग्निशुश्रूषण । वेदोक्तलक्षण प्रकारें ॥९६॥ संन्यासी ब्रह्मचारी दीन । समयीं आश्रमा आल्या जाण । यथानुशक्त्या द्यावें अन्न । हें आश्रमरक्षण वानप्रस्था ॥९७॥ `संन्याशासी' अहिंसा प्रधान । ज्ञानपरिपाकें शांति संपूर्ण । अनोळखीं भिक्षाटण । हा मुख्य धर्म जाण चतुर्थाश्रमीं ॥९८॥ वर्णाश्रमांहूनि बाह्य जाण । केवळ अंत्यजादि जे जन । त्यांचे प्रकृतीचें जें लक्षण । स्वयें नारायण सांगत ॥९९॥
एकनाथी भागवत - श्लोक २० वा
अशौचमनृतं स्तेयं नास्तिक्यं शुष्कविग्रहः । कामः क्रोधश्च तर्षश्च स्वभावोऽन्तवसायिनाम् ॥२०॥
ये श्लोकींचे अष्ट गुण । त्यागावया न मनी ज्याचें मन । तोही अंत्यजासमान । हें प्रकृतिलक्षण अतिनिंद्य ॥२००॥ ज्यासी स्नानसंध्या शौचाचार । स्वकर्म नावडे साचार । अंतरीं विकल्प अपार । जैसा विखार काळिया ॥१॥ `कनकफळ' हें नाम गोमटें । आंत माजिरें बाहेर कांटे । तैसें सबाह्य वोखटें । `अशौच' मोठें त्या नांव ॥२॥ शरीरीं श्वेत कुष्ठ निर्नासिक । तोंडाळ वोढाळ पतिनिंदक । ते स्त्रियेच्या ऐसें देख । अशौचक सबाह्य ॥३॥ यापरी गा `अशौचता' । ज्याचे अंगीं स्वभावतां । तो जाण पां तत्त्वतां । गुण प्रथमता अंत्यजाचा ॥४॥ `असत्यता' जे प्रकृतीपाशीं । अखंड बैसे अहर्निशीं । मातापितादि गुरूंसी । झकवणें त्यांसी मिथ्यात्वें ॥५॥ जेवीं कां शिमग्याच्या सणीं । `रामकृष्ण' न म्हणे कोणीं । उपस्थनामें गर्जे वाणी । संतोषोनी स्वानंदें ॥६॥ तेवीं जागृति-स्वप्न-सुषुप्तीं । `असत्य' आवडे ज्याच्या चित्तीं । तो जाण पां निश्चितीं । अंत्यजप्रकृति स्वभावें ॥७॥ पडिलिया दृष्टी बुडीं । मायबापांचें ठेवणें काढी । नाना विश्वासपरवडी । बुडवी गांठोडी गुरूची ॥८॥ सधन सांपडल्या हाता । नाना युक्तीं अतिक्षुद्रता । नातरी बलात्कारें तत्त्वता । घ्यावें सर्वथा सर्वस्व ॥९॥ यापरी गा अधर्मतां । परद्रव्य यावया हाता । आसक्ति ज्याचिया चित्ता । जाण तत्त्वतां ते `चोरी' ॥२१०॥ स्वधर्मकर्मी स्वभावतां । विश्वास नाहीं ज्याच्या चित्ता । वेदशास्त्रपुराणार्थ । मिथ्या सर्वथा जो मानी ॥११॥ उद्धवा जाण तत्त्वतां । या नांव गा `नास्तिकता' । आस्तिक्यभावो स्वभावतां । अनुमात्रतां जेथ नाहीं ॥१२॥ गांठीं असतां लक्षकोडी । सदा नास्तिकता ज्याचे तोंडीं । घरींच्यासी आपदा लावी गाढी । ते प्रकृति रोकडी अंत्यजाची ॥१३॥ कार्येवीण कोरडी कळी । संबंधेंवीण वृथा सळी । अखंड करी दांतकसाळी । ते अंत्यजाची बळी निजवृत्ती ॥१४॥ ज्यासी सदा विरोध पोटीं । वरीवरी गोड मैंद गोठी । भीतरीं द्वेषाचा भडका उठी । जो क्रूरदृष्टि सर्वदा ॥१५॥ जन्मवरी केल्या उपकारकोटी । त्यासी एकाचि उत्तरासाठीं । अपकारु करावया पोटीं । छिद्रदृष्टी सदा ठेवी ॥१६॥ उपकार्यार अपकारस्थिती । अंत्यजही न करी प्राणांतीं । ऐशिया विरोधातें जे वाहती । `शुष्कविग्रहगती' त्या नांव ॥१७॥ जो सुहृदांमाजीं पाडी वैर । अपायीं घाली थोर थोर । अशौच नास्तिक्य घोर । जाणावा नर `अतिविग्रही' ॥१८॥ स्वार्थेंवीण परकार्य नाशी । `शुष्कविग्रही' म्हणिपे त्यासी । उद्धवा ऐशी प्रकृति ज्यासी । अंत्यजही त्यासी पैं भीती ॥१९॥ ऐक कामाची कथा । कनक आणि कांता । येविषयीं अतिलोभता । उपरमु चित्ता असेना ॥२२०॥ स्त्रीकामाचेनि नांवें । लिंगमात्रचि असावें । मग सेव्यासेव्य भावें । विचारूं जीवें स्मरेना ॥२१॥ तैसाचि जाण द्रव्यार्था । भलतैसें यावें हाता । न विचारी विहिता अविहिता । अतिकामता अर्थार्थीं ॥२२॥ अविहित कामस्थिती । हा स्वभाव ज्याचे वृत्ती । ते अंत्यजादि प्रकृती । जाण निश्चितीं उद्धवा ॥२३॥ पाहे पां कामिकांच्या पोटीं । सदा क्रोधाची आगटी । कामअ प्राप्ती ऐकतां गोष्ठी । भडका उठी प्रळयान्त ॥२४॥ ज्याचिये शरीरस्थिती । उसंतु नाही क्रोधाहातीं । सदा धुपधुपीत वृत्ती । ते जाण प्रकृती अतिनीच ॥२५॥ प्राप्तभोगें तृष्णा न बाणे । ऐकिल्याही भोगाकारणें । अखंड मनाचें बैसे धरणें । ते प्रकृति जाणे अतिनीच ॥२६॥ म्यां सांगितले जे आठही गुण । हे ज्याचे प्रकृतीस लक्षण । तो हो कां भलता वर्ण । परी अंत्यजपण त्यामाजीं ॥२७॥ अवगुण सांगितले समस्त । एक एक नरकदानीं विख्यात । मा आठही मिळाले जेथ । उगंड तेथ मग कैंचा ॥२८॥ त्यगावया निजस्थिती । या आठ अवगुणांची व्युत्पत्ती । म्यां सांगितली तुजप्रती । जाण निश्चितीं उद्धवा ॥२९॥ या गुणांतें अंगीकारिती । ते नरकगामी गा निश्चितीं । या गुणांतें जे त्यागिती । ते पावती पद माझें ॥२३०॥ जेणें माझ्या पदाची प्राप्ती । सर्वां वर्णां उत्तम गती । ऐशिया गुणांची व्युत्पत्ती । सांगेन तुजप्रती उद्धवा ॥३१॥ सकल लक्षणांचें निजसार । जें गुह्यगुणांचें भांडार । जेणें पाविजे संसारपार । ऐक साचार उद्धवा ॥३२॥ जो सर्व वर्णांचा सहज धर्म । जेणें पाविजे परब्रह्म । जे नाशिती चित्तभ्रम । ते गुण उत्तम अवधारीं ॥३३॥
एकनाथी भागवत - श्लोक २१ वा
अहिंसा सत्यमस्तेयं अकामक्रोधलोभता । भूतप्रियहितेहा च धर्मोऽयं सार्ववर्णिकः ॥२१॥
हो कां उपायें जेणें तेणें । पुढिलासी जें सुख देणें । तें उपतिष्ठे मजकारणें । तो गुण म्यां श्रीकृष्णें वंदिजे ॥३४॥ तैसेंच परपीडा असुख । पुढिलांसी न देणें दुःख । तेणेंही मज होय सुख । जाण निष्टंक उद्धवा ॥३५॥ दुःख नेदूनि सुख देणें । या नांव `अहिंसा' म्हणणें । हा पहिला गुण जाणणें । ऐक लक्षणें सत्याचीं ॥३६॥ सत्य तें जाण पां ऐसें । ज्याचें मन वाचा असत्यदोषें । जागृतिस्वप्नसुषुप्तिवशें । स्पर्शलें नसे अणुमात्र ॥३७॥ निंदा आणि नरस्तवन । कदा मिथ्या न बोले वचन । वाचा अनसुट धरणें जाण । `सत्य' संपूर्ण या नांव ॥३८॥ हो कां अधर्माचिये जोडी । कोडी धरोनियां कवडी । जो रिघों नेदी दृष्टीबुडीं । फुटकी कवडी स्पर्शेना ॥३९॥ तेथेंही चोरी करणें । कां दृष्टी चुकवूनि वस्तु घेणें । अथवा न पुसतां नेणें । हें जीवेंप्राणें न संभवे ॥२४०॥ अन्यायोपार्जित धन । स्वप्नींही नातळे मन । हें `अचौर्याचें' लक्षण । तिसरा गुण उद्धवा ॥४१॥ स्वधर्में धन यावें हाता । हेहि नसे धनकामता । कामिनीकामाची नेणे वार्ता । परस्त्री ते माता नेमस्त ॥४२॥ हो कां स्वदाराभिगमन । तेथेंही आसक्त नसे मन । आश्रमधर्मार्थ जाण । प्रतिपालन स्त्रियेचें ॥४३॥ या नांव गा `अकामता' । उद्धवा जाण तत्त्वतां । हे चौथी लक्षणता । ऐक आतां अक्रोधु ॥४४॥ जेथ कामाचा आदरु नाहीं । तेथ क्रोधाचें न चले कांहीं । जेवीं आकाशाचे ठायीं । न रुपती पाहीं निजशस्त्रें ॥४५॥ जरी बीज जाहलें गोमटें । तरी भूमीविण अंकुर न फुटे । तैसें कामावांचूनि कोठें । क्रोध उद्भट न वाढे ॥४६॥ एवं कामाची जे बोळवण । तेचि क्रोधाचीही जाण । जैसें गरोदरीचें मरण । करी निर्दळपण गर्भाचें ॥४७॥ शिर तुटलिया पाठीं । हस्तपादादि क्रिया नुठी । काम निमालियापाठीं । निमाली गोष्टी क्रोधाची ॥४८॥ जेथ काम क्रोध नाहीं । तेथ लोभ उठी कोणे ठायीं । तळवटीं नसतां भुयी । वृक्ष कंहीं वाढेना ॥४९॥ शीस बोडिलें सकेशीं । तेथ राहूं न शके ऊ जैसी । तेवीं गेलिया कामक्रोधांसी । वस्ती लोभासी असेना ॥२५०॥ जेवीं कां भ्रताराचें मरण । घेऊनि जाय अहेवपण । तेवीं कामक्रोधेंवीण । लोभलक्षण असेना ॥५१॥ या नांव `निर्लोभता' । सत्य जाण सर्वथा । क्रोधलोभांतें वाढविता । जाण तत्त्वतां कामचि ॥५२॥ जेथ कामाचें अपूर्ण काज । तेथ क्रोधाचें खवळे तेज । जेव्हां कामाचें पूर्ण निज । तेव्हां नाचे भोज लोभाचें ॥५३॥ जेवीं दीपाची दीपकळा । ते सवें वागवी तेजकाजळां । तेवीं क्रोधलोभांचा सोहळा । कामाजवळा संतत ॥५४॥ जेवीं कां शारियाचें शीत । घामज्वरासमवेत । तेवीं क्रोधलोभयुक्त । जाण निश्चित कामचि ॥५५॥ जेथ कामाचा नाहीं पांगु । तेचि क्रोधलोभांचा त्यागु । हा समूळ उपावो चांगु । स्वयें श्रीरंगु बोलिला ॥५६॥ एवं कामत्यागें सर्वथा । त्यागु पावे क्रोधलोभता । भूतांसी प्रियत्वें जे हितता । ऐक तत्त्वतां सांगेन ॥५७॥ जैशी शक्ति आपणासी । तैसें प्रिय करावें भूतांसी । अगत्य विचंबु ज्याचा ज्यासी । तें तें त्यासी अर्पावें ॥५८॥ अन्न वस्त्रदान मान । पोटींच्या कळवळ्यानें जाण । करावें भूतीं प्रीयाचरण । हा स्वधर्म जाण सर्वांचा ॥५९॥ ऐसें प्रिय करावें भूतां । जें परिपाकीं ये त्याच्या हिता । जेणें प्रियें उपजे बाधकता । तें सर्वथा न करावें ॥६१॥ जो भूतप्रिय हितकारी । ऐसा जो पुरुष संसारीं । मी भगवंत त्याच्या घरीं । सर्व हित करीं सर्वदा ॥६२॥ त्याच्या अशुभांची होळी । भूतहितप्रियमेळीं । मी स्वयें करीं वनमाळी । तेचि काळीं तत्त्वतां ॥६३॥ जो सद्भांवें सत्य साचार । भूतांसी हितत्वें प्रियकर । त्यासी मी भूतात्मा श्रीधर । करीं संसार सुखरुप ॥६४॥ अहिंसादि सप्तलक्षण । हा सर्वांचा स्वधर्म जाण । सर्वाश्रम सर्व वर्ण । त्यांसी मुख्यत्वें जाण हा धर्म ॥६५॥ चतुर्वर्णस्वभावप्रकृती । वर्णबाह्यांची लक्षणस्थिती । सर्व वर्णांची स्वधर्मगती । ते म्यां तुजप्रती सांगितली ॥६६॥ यावरी आश्रमस्वधर्मता । तुज मी सांगेन आतां । उद्धवा ऐक गा तत्त्वतां । प्रथमतां ब्रह्मचर्य ॥६७॥ ब्रह्मचर्य द्विविध जाण । एकाचें `नैष्ठिक्य' संपूर्ण । एक तो `उपकुर्वाण' । ऐक लक्षण दोहींचें ॥६८॥ व्रतबंध वेदाध्ययन जाहल्यापाठीं । जो परमार्थीं ठेवूनि दृष्टी । गृहस्थाश्रमाची न करी गोठी । `नैष्टिक्य' परिपाठी त्या नांव ॥६९॥ वेदशास्त्र संपूर्ण पठन । गुरुदक्षिणा व्रतविसर्जन । करूनि करी पाणिग्रहण । `उपकुर्वाण' या नांव ॥२७०॥
एकनाथी भागवत - श्लोक २२ ते २४
द्वितीयं प्राप्यानुपूर्व्याज्जन्मोपनयनं द्विजः । वसन्गुरुकुले दान्तो ब्रह्माधीयीत चाहुतः ॥२२॥
मेखलाऽजिनदण्डाक्ष ब्रह्मसूत्र कमण्डलून् । जटिलोऽधौतदद्वासोऽरक्तपीठः कुशान् द्धूत् ॥२३॥
स्नानभोजनहोमेषु जपोच्चारे च वाग्यतः । न च्छिंद्यान्नखरोमाणि कक्षोपस्थगतान्यपि ॥२४॥
गर्भाधान पुंसवन । जातकर्म अन्नप्राशन । हीं समस्त कर्में पूर्वीं जाण । केलीं संपूर्ण चौलान्त ॥७१॥ याउपरी उपनयन । गुरुद्वारा गायत्रीग्रहण । सावित्रजन्म हें संपूर्ण । `व्रतबंध' जाण या नांव ॥७२॥ एवं गायत्रीमंत्रें जाण । द्विजन्मे होती तीनी वर्ण । हा ब्रह्मचर्याश्रम संपूर्ण । व्रतधारण वेदार्थ ॥७३॥ तेथ वेदाध्ययन निर्धारीं । गुरुगृहीं वसे ब्रह्मचारी । त्याच्या व्रतनेमाची कुसरी । ऐक ते परी सांगेन ॥७४॥ मुंजी जानवें कृष्णाजिन । पळसाचें दंडग्रहण । कमंडलु वागवावा जाण । जळाचरण करावया ॥७५॥ न करावें मस्तकवपन । न करावें तैलाभ्यंगस्नान । न करावें दंतधावन । केशविंचरण न करावें ॥७६॥ न करावें नखनिकृंतन । न करावें रोमच्छेदन । बाहुमूलादिक जे जाण । गुह्य स्थान अतिव्याप्त ॥७७॥ रजकक्षाळित वस्त्रें जाण । त्याचें न करावें परिधन । प्रवाहीं करावें स्नान । प्रातर्मध्यान्ह दोंही काळीं ॥७८॥ आसनीं श्वेत पीठासन । श्वेत वस्त्रांचें धारण । रुद्राक्ष अथवा पद्मक्ष जाण । मालाग्रहण जपार्थ ॥७९॥ कुशादि दर्भ पवित्र । तिहीं युक्त असावे कर । ऐक मौनाचा विचार । तुज मी साचार सांगेन ॥२८०॥ मळमूत्र कां करितां स्नान । जप होम आणि भोजन । उभय संध्याकाळीं जाण । निश्चित मौन धरावें ॥८१॥ नाहीं अभ्यंग केशविंचरण । तेणें जटा वळल्या आपण । हें ब्रह्मचारियासी जाण । व्रतधारण नेमस्त ॥८२॥ इतुकेनि व्रतेंसीं जाण । सदा गुरुसेवेसी सावधान । गुरु कृपेनें सांगे अध्ययन । तेव्हां वेदपठन करावें ॥८३॥ मज पढों सांगावें आतां । हा आग्रह न करावा गुरुनाथा । त्याची आज्ञा वंदूनि माथां । निष्कपटता गुरुसेवा ॥८४॥ अध्ययन सांगेना लवलाह्या । तरी सांडूनि कुलाचार्या । पढों गेलिया आणिका ठाया । गुरु त्यागिलिया महादोष ॥८५॥ सेवा करावी अहर्निशीं । जेणें कृपा उपजे स्वामीसी । ते कृपेस्तव अध्ययनासी । अहर्निशीं सांगेल ॥८६॥ ठेवूनि गुरुचरणीं भावार्था । पढावें गा वेदशास्त्रार्था । आकळावें वेदतत्त्वार्था । परमार्थतां निजबुद्धी ॥८७॥
एकनाथी भागवत - श्लोक २५ वा
रेतो नावकिरेज्जातु ब्रह्मव्रतधरः स्वयम् । अवकीर्णेऽवगाह्याप्सु यतासुस्त्रिपदीं जपेत् ॥२५॥
या रीतीं ब्रह्मचारीं देख । वीर्यत्याग बुद्धिपूर्वक । करूं नये आवश्यक । व्रतविशेष ब्रह्मचर्य ॥८८॥ स्वप्नीं जाहल्या वीर्यपतन । शास्त्रोक्तविधीं करावें स्नान । मग प्रायश्चित्तार्थ जाण । गायत्रीस्मरण करावें ॥८९॥ ब्रह्मचारी वानप्रस्थ संन्यासी । प्रयत्नेंा वीर्यत्यागु नाहीं त्यांसी । जो करी तो अतिदोषी । आश्रमधर्मासी बुडविलें ॥२९०॥ स्वप्नीं जाहलिया वीर्यपतन । करावें मृत्तिका सचैल स्नान । मग प्रायश्चित्तार्थ जाण । विहिताचरण जप किजे ॥९१॥
एकनाथी भागवत - श्लोक २६ वा
अग्न्यर्काचार्यगोविप्रगुरुवृद्धसुरान् शुचिः । समाहित उपासीत सन्ध्ये च यतवाग्जपन् ॥२६॥
गायत्रीदात्या आचार्यपण । माता पिता तें गुरुस्थान । अग्निसूर्यादि सुरगण । गो ब्राह्मण आणि ज्येष्ठ ॥९२॥ यांचें करावया उपासना । बाह्य शुचि अंतरीं समाधान । गुरुचरणीं अनन्य शरण । आज्ञापालन पितरांचें ॥९३॥ अग्नीचे ठायीं हवन । इंद्रादि देवांचें स्तवन । ब्राह्मण तें पूज्यस्थान । अर्घ्यदान सूर्यासी ॥९४॥ ज्येंष्ठांसी साष्टांग नमन । गायीसी अंगकुरवाळण । सायंप्रातःसंध्येसी मौन । मध्यान्हीं जाण मौन नाहीं ॥९५॥ सद्गु्रूचा समर्थवादु । सर्वां वरिष्ठ सर्ववंद्यु । ज्याचा प्रताप प्रसिद्धु । स्वयें गोविंदु सांगत ॥९६॥
एकनाथी भागवत - श्लोक २७ वा
आचार्यं मां विजानीयान्नावमन्येत कर्हिचित् । न मर्त्यबुद्ध्यासूयेत सर्वदेवमयो गुरुः ॥२७॥
जो अंतर्यामी ईश्वरु । जो विश्वात्मा विश्वंभरु । जो अनंत अपरंपारु । तो मी श्रीगुरु शिष्याचा ॥९७॥ गुरुनामाची जे मातु । तो मी साचार भगवंतु । देखोनि भजनभावार्थु । पुरवीं मनोरथु शिष्याचा ॥९८॥ ज्या सद्गुभरूच्या अंगुष्ठीं । ब्रह्मादि देवांचिया कोटी । ज्याच्या नांवाची गोठी । वंद्य वैकुंठीं कैलासीं ॥९९॥ ज्याचें नांव ऐकतां कानीं । यम काळ कांपती दोनी । ब्रह्मा विष्णु रुद्र तिन्ही । हात जोडुनी तिष्ठती ॥३००॥ सकळ वेदांचें निजसार । तें सद्गुारुस्वरूप साचार । ऐसा शिष्यासी निर्धार । निरंतर असावा ॥१॥ त्यासी मनुष्यबुद्धीं आपण । कदा न करावें हेळण । गुरुनिंदा बोलतां जाण । आली नागवण सर्वार्थीं ॥२॥ सद्गुीरुनिंदेचा एकांतु । करूं आला परम आप्तु । तो त्यागावा जेवीं पतितु । हा नव्हे अर्थु तैं पळावें ॥३॥ सद्गुयरुनिंदेची वाणी । ऐकतां बोटें द्यावीं कानीं । सद्गुयरूसी भावें स्मरोनी । तें स्थानही त्याजोनी पळावें ॥४॥ त्या सद्गुारुनिंदेची स्वयें मातु । करिता बुडाला निजस्वार्थु । धुळीस मिळाला परमार्थु । आला अपघातु अंगासी ॥५॥ ऐशिया गुरूच्या ठायीं जाण । पत्र पुष्प अन्न धन । शिष्यें करूं नये वंचन । तें स्वयें श्रीकृष्ण सांगत ॥६॥
एकनाथी भागवत - श्लोक २८ वा
सायं प्रातरुपानीय भैक्ष्यं तस्मै निवेदयेत् । यच्चान्यदप्यनुज्ञायमुपयुञ्जीत संयतः ॥२८॥
अन्नधनपुष्पी फळीं । सायंप्रातर्मध्यान्हकाळीं । भिक्षा मिळे ते गुरूजवळी । अर्पूनि कृतांजळी रहावें ॥७॥ तेथ गुरुआज्ञा जाहल्याही जाण । उदरापुरतें घ्यावें अन्न । अन्नावेगळें पदार्थभरण । घेवों न ये जाण ब्रह्मचार्या् ॥८॥ सायं प्रातः काळीं जाण । ब्रह्मचार्याा विहित भोजन । गुरुआज्ञा जें दिधलें अन्न । तेणें प्राणतर्पण करावें ॥९॥ तेथ न म्हणावें धडगोड । न करावें रसनाकोड । न वाढवावा विषय वाड । देहनिर्वाहीं चाड शिष्यासी ॥३१०॥ भोजनीं कांहीं ज मागावें जाण । यालागीं दृढ धरावें मौन । अधिक खादलिया अन्न । तें प्रतिबंधन गुरुसेवे ॥११॥ आहारीं अधिक घेतलिया अन्न । निद्रा आलस्य दाटी गहन । अत्यंत अल्प जें भोजन । तेणें विकळचळण देहाचें ॥१२॥ गुरुसेवेलागीं जाण । वृत्ती राखावी सावधान । यालागीं शिष्यासी भोजन । युक्ताहारपण सर्वदा ॥१३॥ गुरुसेवेलागीं जाण । शरीर राखावें सावधान । तें गुरुसेवेचें लक्षण । स्वयें जनार्दन सांगत ॥१४॥
एकनाथी भागवत - श्लोक २९ वा
शुश्रूषमाण आचार्यं सदोपासीत नीचवत् । यानशय्यासनस्थानैर्नातिदूरे कृताञ्जलिः ॥२९॥
सर्वदा अतिसादर । न पडतांही अंतर । गुरुसेवेसी निरंतर । अतितत्पर उल्हासें ॥१५॥ गुरु यानारूढ असतां । पुढें चालावें साटोपतां । पाठीसी यावें चरणीं चालतां । उपचारतासमवेत ॥१६॥ समयोचित जाणोन । द्यावें तांबुल जीवन । करावें चरणसंवाहन । घालावें आसन बैसती तेथें ॥१७॥ सद्गुंरु बैसल्या आसनीं । शिष्यें न बसावें नेहटूनी । दूरी नवजावें तेथूनी । नयनोन्मीलनीं रहावें ॥१८॥ अंजळीसंपुट जोडुनी । संमुख राहावें सावधानीं । गुरूची संज्ञा ज्यालागूनी । तें अविलंबनीं करावें ॥१९॥ गुरु शेजेवरी निजले असतां । जवळी नसावें तत्त्वतां । जेथूनि ऐकूं ये वचनार्था । तेथें निशीं अवस्था क्रमावी ॥३२०॥ मी एक सेवेनें संपन्न । ऐसा धरिलिया अभिमान । केले सेवेसी आंचरण । सर्वेंचि जाण होईल ॥२१॥ सेवकांमाजीं मी एक । केवळ रंकाचाही रंक । ऐसा भावो निष्टंक । सेवेसी देख धरावा ॥२२॥ तैसेंचि नीच काम करितां । लाज न धरावी सर्वथा । उबग न मानूनी चित्ता । उल्हासता गुरुभजनीं ॥२३॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ३० वा
एवंवृत्तो गुरुकुले वसेद्भोलगविवर्जितः । विद्या सामाप्यते यावद्बिभ्रद्व्रतमखण्डितम् ॥३०॥
सांडोनि सकळ भोगांतें । गुरुकुळीं राहोनि तेथें । गुरुसेवेचेनि व्रतें । प्रिय सर्वांतें तो जाहला ॥२४॥ एवं गुरुसेवायुक्त । धरोनियां अखंड व्रत । पावला वेदशास्त्र । पढणें समाप्त पैं जाहलें ॥२५॥ एवं विद्या जाहलिया समाप्त । उपकुर्वाण नैष्ठिक व्रत । स्वयें सांगावया अनंत । पुढिल श्लोकार्थ सांगतु ॥२६॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ३१ वा
यद्यसौ छन्दसां लोकमारोक्ष्यन् ब्रह्मविष्टपम् । गुरवे विन्यसद्देहं स्वाध्यायार्थं बृहद्व्रतः ॥३१॥
जरी ब्रह्मचारी व्रतस्थ । येणेंचि आश्रमें निश्चित । सत्यलोक वैकुंठपर्थंत । वांछी वेदोक्त मत्प्राप्ती ॥२७॥ तेणें यावज्जन्म आपण । दृढ करावें गुरुभजन । निजदेहाचेंही जाण । करी समर्पण गुरुचरणीं ॥२८॥ सद्गुहरुभजनाची परवडी । नित्य नूतन आवडी । निजात्मभावें चोखडी । लागली गोडी गुरुचरणीं ॥२९॥ पूर्वील व्रतें धरी । तेंचि व्रत दृढ करी । होय नैष्ठिक ब्रह्मचारी । गुरुभजनावरी निर्धारु ॥३३०॥ न मनी सन्मानाचें कोड । न म्हणे विषय गोड । न धरी संसाराची चाड । व्रतीं दृढ व्रतस्थ ॥३१॥ ऐसा थोर व्रतें व्रतधर । तैसाचि गुरुभजनीं सादर । करी सद्गु्रूशीं विचार । वेदांतसार स्वाध्यायें ॥३२॥ `स्व' म्हणिजे आत्मा जाण । ते ठायीं नित्य अनुसंधान । तो `स्वाध्याय' म्हणती सज्ञान । ज्ञानविचक्षण निजद्रष्टे ॥३३॥ ऐशिया साधकासी जाण । सर्वत्र ब्रह्मभावन । हेंचि स्वमुखें मधुसूदन । स्वयें आपण सांगता ॥३४॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ३२ वा
अग्नौ गुरावात्मनि च सर्वभूतेषु मां परम् । अपृथग्धीरुपासीत ब्रह्मवर्चस्व्यकल्मषः ॥३२॥
ब्रह्मचर्यव्रत धरणें । ब्रह्मवर्चस्व चढे तेणें । आणि सद्गुयरूचेनि भजनें । निष्पाप होणें निजवृत्तीं ॥३५॥ तेथें अग्निगुरु आपण । सर्व भूतांच्या ठायीं जाण । अभिन्न ब्रह्मभावन । अनुसंधान सर्वदा ॥३६॥ तेव्हां जें जें देखे दृश्यजात । तेथ ब्रह्मभावो अचुंबित । यापरी मातें उपासित । ब्रह्मयुक्त सद्भारवें ॥३७॥ नैष्ठिक ब्रह्मचर्याचा नेम । वानप्रस्थसंन्यासिया सम । तेथील आवश्यक जो धर्म । मुख्य वर्म त्यागाचें ॥३८॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ३३ वा
स्त्रीणां निरीक्षणस्पर्शसंलापक्ष्वेलनादिकम् । प्राणिनो मिथुनीभूता न गृहस्थोऽग्रस्त्यजेत ॥३३॥
नैष्ठिक ब्रह्मचारी संन्यासी । वानप्रस्थ वनवासी । तिहीं न पहावें स्त्रियांसी । हा मुख्यत्वें त्यांसी स्वधर्म ॥३९॥ स्त्री देखतांचि दिठीं । सांडूनियां पर्णकुटी । पळावें गा उठाउठी । मा कराव्या गोठी घडे केवीं ॥३४०॥ स्वप्नींही स्त्रियेच्या स्पर्शासी । करूं नये या तिघांशीं । करितांचि मदनु त्यांसी । वीर्यपातासी उपजवी ॥४१॥ त्या स्त्रियांसी क्रीडाविनोद । करितां विध्वंसे स्वधर्मकंद । यालागीं स्त्रीगुणानुवाद । न करिती शुद्ध सज्ञान ॥४२॥ स्त्रियांचे हावभावदर्शन । एकांत गुह्य संभाषण । नाना विनोद अंगस्पर्शन । परिहासन मदनोक्ती ॥४३॥ एतुकेंही जेथ घडे । तेथ कामाचा घाला पडे । स्वधर्म समूळ बुडे । धैर्याचें उडे निजसत्त्व ॥४४॥ गृहस्थाचिये प्रवृत्ती । परस्त्रियेसी ऐसी गती । जाहलिया जाण निश्चितीं । अपावो अंतीं पावेल ॥४५॥ स्त्री ते अग्निकुंडासमान । पुरुष तो घृतकुंभ जाण । तेथ द्रवतां अंतःकरण । अर्ध क्षण लागेना ॥४६॥ घृत वेंचलियापाठीं । घटासी झालीं वर्षें साठी । तरी अग्नीशीं जाहल्या भेटी । द्रवता पोटीं तोही धरी ॥४७॥ तेवीं वार्धक्यावयसेंसीं । एकांत जाहलिया स्त्रियेंशीं । गोष्टीमात विनोदेसीं । कामाचा त्यासी घाला पडे ॥४८॥ त्यागावी कामिनीसंगती । हा मुख्य त्याग परमार्थीं । हेंचि स्वमुखें श्रीपती । उद्धवाप्रती बोलिला ॥४९॥ पराशरऐससा महंत । मत्स्योदरीशीं जाहला रत । यालागीं स्त्रियेचा एकांत । अनर्थभूत पुरुषासी ॥३५०॥ मैथुनभूत जे प्राणी । पशुपक्षी आदिकरूनी । सादरें न पहावे नयनीं । पाहतां कडकडूनि काम खवळे ॥५१॥ मत्स्यमैथुन देखिल्यासाठीं । खवळल्या कामाच्या परिपाठी । सौभर ऋषीश्वरें तपकोटी । मैथुनासाठीं नाशिल्या ॥५२॥ यालागीं कामाचें दर्शन । कां कामाची आठवण । पुरुषासी बाधक जाण । कामस्मरण न करावें ॥५३॥ हृदयीं नव्हे कामसंचार । तैसा करावा सदाचार । भूतें पहावीं मदाकार । हा मुख्य प्रकार हरी बोले ॥५४॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ३४ वा
शौचमाचमनं स्नानं संध्योपासनमार्जवम् । तीर्थसेवा जपोऽस्पृश्याभक्ष्यासंभाष्यवर्जनम् ॥३४॥
शौच आचमन स्नान । संध्या तर्पण उपासना । जपादिक अनुष्ठान । तीर्थसेवन विश्वासें ॥५५॥ अधर्म-अकर्मांचा विटाळु । हों न द्यावा अळुमाळु । आलियाही संकटकाळु । अभक्षणशीळु नव्हे भावो ॥५६॥ ज्यासी असे व्रतधारण । तेणें रजस्वलादि निंद्य जन । त्यांसी न करावें संभाषण । धरावें मौन निंदस्तवनीं ॥५७॥ सर्वांही आश्रमांसी जाण । स्वधर्मनियमाचें लक्षण । सांगेन म्हणे श्रीकृष्ण । ऐक सावधान उद्धवा ॥५८॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ३५ वा
सर्वाश्रमप्रयुक्तोऽयं नियमः कुलनंदन । मद्भाशवः सर्वभूतेषु मनोवाक्कायसंयमः ॥३५॥
यदुवंशकुलनंदना । ऐक उद्धवा सज्ञाना । वर्णाश्रमस्वधर्मलक्षणा । सर्वांस जाणा हे एकी निष्ठा ॥५९॥ मनसा वाचा कर्मणा । नेमूनि आपआपणा । सर्वांभूतीं ब्रह्मभावना । अखंड धारणा राखावी ॥३६०॥ ऐसा मद्भाीव सार्वांभूतीं । दृढ ठसावल्या चित्तवृत्ती । ऐशा नैष्ठिक ब्रह्मचार्यावप्रती । मोक्षफलप्राप्ती हरि बोले ॥६१॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ३६ वा
एवं बृहद्व्रतधरो ब्राह्मणोऽग्निरिव ज्वलन् । मद्भबक्तस्तीव्रतपसा दग्धकर्माशयोऽमलः ॥३६॥
यापरी जो ब्रह्मचारी । महाव्रतें व्रत धरी । मद्भा वना भूताकारीं । धारण धरी अनिश्रम ॥६२॥ यापरी करितां मद्भरजना । जळाल्या कर्मबीजेंसीं वासना । तेव्हां पूर्ण भक्ति माझी जाणा । वरी अंतःकरणा भक्तांच्या ॥६३॥ तेव्हां निरुपचार निजस्थिती । सहजचि घडे माझी भक्ति । तेथ ज्या ज्या देखे दृष्य व्यक्ती । मद्भाावप्रतीती चिद्रूपें ॥६४॥ ऐशी घडतां माझी भक्ती । आर्त जिज्ञासु अर्थार्थी । यांची उठवूनिया पंक्ती । चिन्मात्रैक चौथी भक्ती तो लाभे ॥६५॥ साचचि जे भक्तिच्या ठायीं । चारी मुक्ती लोळती पायीं । जो स्वानंद मद्भ्क्तांच्या देहीं । संपूर्ण पाहीं उल्हासे ॥६६॥ तेव्हां मज व्हावी मुक्तता । हेंही नाठवे त्याच्या चित्ता । हो कां `गेली माझी बद्धता' । हेंही सर्वथा स्मरेना ॥६७॥ एवं माझेनि भजनसुखें । विसरला सकळ सुखदुःखें । माझे भक्तिचेनि हरिखें । स्वानंदतोखें संतुष्ट ॥६८॥ ऐसा नैष्ठिक ब्रह्मचारी । मज पावला स्वधर्मेंकरीं । आतां उपकुर्वाणाची परी । ऐक दुसरी अवस्था ॥६९॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ३७ वा
अथानंतरमावेक्ष्यन्यथा जिज्ञासितागमः । गुरवे दक्षिणां दत्वा स्त्नायाद्गुमर्वनुमोदितः ॥३७॥
संपूर्ण केलिया अध्ययन । जाहलिया वेदशास्त्रसंपन्न । तेणें गुरूसी आज्ञा पुसोन । व्रतविसर्जन सकामा ॥३७०॥ सकामनिष्कामतेचा भरु । देखोनि विवेकविचारु । तैशीच आज्ञा देती गुरु । जैसा अधिकारु शिष्याचा ॥७१॥ ज्यासी गृहश्रमाची आसक्ती । तेणें आपुल्या यथाशक्ती । दक्षिणा देऊनि गुरुप्रती । व्रतसमाप्ती करावी ॥७२॥ करावया समावर्तन । घेऊनि गुरूचें अनुमोदन । करावें मंगलस्नान । विसर्जन व्रतबंधा ॥७३॥ येथ अधिकाराचा भेदु । स्वयें सांगतो गोविंदु । तोचि श्लोकार्थे विशदु । वैराग्यसंबंधु अधिकारा ॥७४॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ३८ वा
गृहं वनं वोपविशेत्प्रव्रदेद्वा द्विजोत्तमः । आश्रमादाश्रमं गच्छेत् नान्यथा मत्परश्चरेत् ॥३८॥
ज्यासी वैराग्य नाहीं सर्वथा । हृदयीं स्त्रीकामाची आस्था । तेणें द्वितीयाश्रमसंस्था । गार्हस्थ्या करावें ॥७५॥ स्त्रीकामु तरी नावडे । विवेक वैराग्य ज्यासी थोडें । तेणें वानप्रस्थाश्रमाकडे । निघावें रोकडें तत्काळ ॥७६॥ जो विवेकतेजें दीप्तिमंत । ज्यासी सदा वैराग्य धडधडित । जो सर्वार्थी दिसे विरक्त । त्यासीच निश्चित चतुर्थाश्रम ॥७७॥ मुख्यत्वें ज्यासी ब्राह्मणजन्म । तेचि बोलिजे द्विजोत्तम । त्यासीच बोलिला चतुर्थाश्रम । वैश्यक्षत्रियां नेम संन्यासी नाहीं ॥७८॥ क्षत्रीय संन्यास अंगीकारिती । तिंही रिघावें महापंथीं । दंड-कमंडलादिप्रवृत्ती । व्यवहारस्थिती त्यां नाहीं ॥७९॥ ब्राह्मणासी ब्रह्मचर्याच्या पोटीं । धडधडीत जैं वैराग्य उठी । तै संन्यासपरिपाठीं । उठाउठीं अंगीकारु ॥३८०॥ बैसतां भार्येच्या पाटीं । बहुल्यावरी वैराग्य उठी । त्यासी संन्यासग्रहणीं गोठी । अधिकारु श्रेष्ठीं बोलिला ॥८१॥ संन्यासग्रहणीं ज्याचें । वैराग्य दिसे अर्धकाचें । त्यासी संन्यासग्रहणाचें । योग्यत्व साचें असेना ॥८२॥ जैसा कां वोकिला वोक । ज्याचा त्यास नावडे देख । तैसें विषयभोगसुख । ज्यासी निःशेष नावडे ॥८३॥ त्यासी संन्यासीं अधिकारु । तोचि संन्यासी साचारु । ज्यासी विषयांचा विकारु । अणुमात्रु बाधेना ॥८४॥ प्रथम ब्रह्मचर्ययुक्त । वैराग्य न चढेचि हात । तरी होऊनि गृहस्थ । स्वधर्मयुक्त वर्तावें ॥८५॥ तेथें स्वधर्में विषय सेवितां । दृढ साधावी विरक्तता । तेथेंही वैराग्य न ये हाता । तरी वानप्रस्थाश्रमी व्हावें ॥८६॥ यापरी आश्रमादाश्रमा जातां । वैराग्यें संन्यासग्रहणता । परी अनाश्रमीं तत्त्वतां । नाहीं सर्वथा अधिकारु ॥८७॥ सांडूनि पूर्वाश्रमासी । जो गेला आश्रमांतरासी । तेथूनि पुढारां मार्ग त्यासी । परी मागें यावसायी विधि नाहीं ॥८८॥ कां मत्पर जो माझा भक्त । त्यासी आश्रमनेम नाहीं येथ । तो माझेनि भजनें कृतकृत्य । जाण निश्चित उद्धवा ॥८९॥ सद्भाझवें माझी भक्ति करितां । विवेकवैराग्य-योग्यता । पावोनि माझी पूर्ण सत्ता । सायुज्यता नेघती ॥३९०॥ ऐसे माझे भक्तोत्तम । त्यांसी न लगे आश्रमनेम । त्यांचा सर्वही मी स्वधर्म । ऐसें पुरुषोत्तम बोलिला ॥९१॥ उद्धवा ऐक पां निश्चितीं । गृहस्थाची स्वधर्मस्थिती । समूळ सांगेन तुजप्रती । ऐसें श्रीपति बोलिला ॥९२॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ३९ वा
गृहार्थी सदृशीं भार्यां उद्वहेदजुगुप्सिताम् । यवीयसीं तु वयसा यां सवर्णामनुक्रमात् ॥३९॥
करोनियां समावर्तन । व्रतबंधाचें विसर्जन । गुरुआज्ञा घेऊनि जाण । पाणिग्रहण करावें ॥९३॥ भार्या पर्णावी सवर्ण । इतर वर्जिले तिन्ही वर्ण । स्ववेद-स्वशाखेचे वर्ण । सगोत्रपण चुकवूनि ॥९४॥ जे उभय कुळीं विशुद्ध । जे दशलक्षणीं अनिंद्य । देतां मातापित्यांसी आल्हाद । तो श्लाघ्य संबंध पर्णावा ॥९५॥ जिची जन्मोत्तरी पाहतां । स्वयें वरापरीस अधिकता । कां समान वयें समता । या दोनी सर्वथा त्यागाव्या ॥९६॥ जन्मपत्र पाहतां दिठीं । वरुषें सातें पांचें धाकुटी । ते पर्णावी स्वधर्मदृष्टीं । भार्या गोमटी ती नांव ॥९७॥ नोवरी पाणिग्रहणयुक्त । आठांपासूनि दशवर्षांत । अधिक ते वृषली निश्चित । शास्त्रार्थप्रयोगें ॥९८॥ गर्भाष्टमाहूनि खालती । जिची वयसा असे निश्चितीं । तो नोवरी वराधिकारीं अप्राप्ती । ऐसें शास्त्रार्थीं बोलिलें ॥९९॥ ऐशा लक्षणांचा नाहीं बाधू । तैशी पर्णावी शुद्ध वधू । मग आश्रमधर्म अतिशुद्धू । शास्त्राविरुद्धु तो ऐक ॥४००॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ४० वा
इज्याध्ययनदानानि सर्वेषां च द्विजन्मनाम् । प्रतिग्रहोऽध्यापनं च ब्राह्मणस्यैव याजनम् ॥४०॥
ब्राह्मणाचें षट्कर्म जाण । यजन आणि याजन । अध्ययन आणि अध्यापन । प्रतिग्रहो दान हें साही ॥१॥ हो कां द्विजन्मे तिन्ही वर्ण । त्यांत क्षत्रिय वैश्य दोघे जण । त्यांस तीं कर्मीं अधिकारपण । यजन-दान-अध्ययन ॥२॥ जे उत्तमजन्मे ब्राह्मण । त्यांसी षट्कर्मीं अधिकार जाण । तीनी परमार्थासी पूर्ण । जीविकावर्तन तीं कर्मीं ॥३॥ कोणें कर्में जीविकेसी । कोणें पाविजे परमार्थासी । त्या ब्राह्मणकर्मविभागासी । ऐक तुजपाशीं सांगेन ॥४॥ `यजन' तें यज्ञाचरण । `अध्ययन' तें वेदपठण । `दान' जें देणें आपण । हें त्रिकर्म जाण परमार्था ॥५॥ गुरुत्व घेऊनि आपणें । `याजन' तें याग करविणें । `अध्ययन' वेद पढवणें । स्वयें दान घेणें तो `प्रतिग्रहो' ॥६॥ जाहलिया सच्छिष्यसंपत्ती । इये तिहीं कर्मीं जीविकावृत्ती । गुरुत्वें गुरुपूजाप्राप्ती । तेणें जीविकास्थिति ब्राह्मणां ॥७॥ क्षत्रियवैश्यद्विजन्म्यांसी । गुरुत्व बोलिलें नाहीं यांसी । हीं तिन्हीं कर्में त्यांसी । निषेधतेसी यालागीं ॥८॥ आतां ब्राह्मणाचें लक्षण । स्वयें सांगताहे श्रीकृष्ण । `मुख्य' `मुख्यतम' `साधारण' । त्रिविध जाण उद्धवा ॥९॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ४१ वा
प्रतिग्रहं मन्यमानस्तपस्तेजोयशोनुदम् । अन्याभ्यामेव जीवेत शीलैर्वा दोषदृक् तयोः ॥४१॥
स्वधर्मनिष्ठ ब्राह्मणापाशीं । तप-तेज-धैर्य-यशोराशी । प्रतिग्रहो इतुकियांसी । मूळ नाशासी कारण ॥४१०॥ जो स्वधर्मनिष्ठ ब्राह्मण । करी प्रतिग्रहो अंगीकरण । तो जाण पां `साधारण' । हें एक लक्षण द्विजाचें ॥११॥ जो प्रतिग्रह पराङ्मुसख ब्राह्मण । तेणें याजन अध्यापन जाण । स्वधर्मेकरूनि द्रव्यार्जन । जीविकावर्तन करावें ॥१२॥ धरोनि द्रव्याशा मानसीं । न करावें यागान्त कर्मासी । कां सांगोनि वेदाक्षरासी । द्रव्य त्यापाशीं इच्छूं नये ॥१३॥ करूनि वेदाक्षरदान । जो शिष्याचेंही न घे धन । ऐसा वैराग्यें परिपूर्ण । तो `शुद्ध ब्राह्मण' सर्वथा ॥१४॥ ऐक त्याचें जीविकावर्तन । `शिल' कां `उंछवृत्ती' जाण । ऐक त्याचेंही लक्षण । सकारण सांगेन ॥१५॥ शेत संवगूनि नेल्या जाण । ते शेतीं प्राप्त कणिसें कां कण । ते शिलवृत्ति संपूर्ण । ऐक लक्षण उंछवृत्तीचें ॥१६॥ स्वामी नसतां सांडले जाण । ऐसे हाटवाटीं पडिले कण । ते वेंचूनि घेणें आपण । जीविकावर्तन तयांवरी ॥१७॥ या नांव उंछवृत्ती । ब्राह्मणाची `अतिशुद्ध' स्थिती । तोही प्रकार उद्धवाप्रती । स्वयें श्रीपति सांगत ॥१८॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ४२ वा
ब्राह्मणस्य हि देहाऽयं क्षुद्रकामाय नेष्यते । कृच्छाय तपसे चेह प्रेत्यानंतसुखाय च ॥४२॥
वर्णांमाजीं उत्तम वर्ण । त्या ब्राह्मणाचा देहो जाण । क्षुद्रकामार्थ निर्माण । देवें आपण नाहीं केला ॥१९॥ पशुपक्ष्यादि योनींच्या ठायीं । कामावांचूनि आन नाहीं । तेंचि जरी ब्राह्मणाचे देहीं । तैं विशेष कायी उत्तमत्वें ॥४२०॥ ब्राह्मणांचे देहीं जाण । करावें स्वधर्में अनुष्ठान । माझेनि उद्देशें संपूर्ण । तपसाधन कृच्छादिकें ॥२१॥ मी हृदयीं धरोनि अनंत । जो पूर्णवैराग्ययुक्त । तपादि साधनीं सतत । सदा शिणत ब्राह्मण जे ॥२२॥ त्यांसी देहपाताच्या अंतीं । माझ्या अनंत सुखाची प्राप्ती । तेथ स्वर्गसुखादि संपत्ती । मावळती तत्काळ ॥२३॥ ज्या सुखाचे सुखस्थितीं । स्फुरेना संसारस्फूर्ती । जेथूनि नाहीं पुनरावृत्ती । ते सुखप्राप्ती त्या ब्राह्मणां ॥२४॥ कृच्छ्रादि साधनयुक्तीं । ब्राह्मणां ब्रह्मसुखप्राप्ती । त्याचि सुखाची सुखसंपत्ती । शिलोंछवृत्ती साधकां ॥२५॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ४३ वा
शिलोञ्छवृत्त्या परितुष्टचित्तो धर्मं महान्तं विरजं जुषाणः । मय्यर्पितात्मा गृह एव तिष्ठन्नातिप्रसक्तः समुपैति शान्तिम् ॥४३॥
शिल अथवा उंछवृत्ती । करूनि संतुष्ट चित्तवृत्ती । विषयवैराग्यें मत्प्राप्ती । पूजिती अतिथी मद्भा वें ॥२६॥ अतिथि आलिया देख । प्राणांतींही नव्हे पराङ्मु।ख । नाठवे निज तहानभूक । समयीं आवश्यक दे अन्न ॥२७॥ तेथ अत्यादरेंसीं जाण । देऊनि अत्यंत सन्मान । यथानुशक्त्या देतां अन्न । मी जनार्दन संतुष्टें ॥२८॥ सांडूनियां अभिमान । सर्व जीवांसी सर्वदा लीन । या नांव `महद्धर्म' जाण । शुद्ध लक्षण हें धर्माचें ॥२९॥ ऐसें जें स्वधर्माचरण । तें कर्त्यासी अतिभूषण । ये धर्मीं न रिघे दूषण । `अतिशुद्धाचरण' या नांव ॥४३०॥ मजमाजीं रंगली चित्तवृत्ती । यालागीं विसरला गृहासक्ती । त्यासी गृहश्रमीं माझी प्राप्ती । सुखसंपत्ती निजबोधु ॥३१॥ निर्धनासी ऐशिया रीतीं । गृहश्रमीं माझी प्राप्ती । आतां सधनाचे प्राप्तीची स्थिती । ऐक तुजप्रती सांगेन ॥३२॥ सधन होय जैं सज्ञान । तैं न करितां अतिसाधन । माझी प्राप्ती अतिसुगम जाण । ऐक लक्षण तयाचें ॥३३॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ४४ वा
समुद्धरन्ति ये विप्रं सीदन्तं मत्परायणम् । तानुद्धरिष्ये नचिरादापद्भनयो नौरिवार्णवात् ॥४४॥
आधींच पूज्य ब्राह्मण । त्याहीवरी माझा भक्त जाण । माझे निजभजनें अतिसंपन्न । मद्भाीवें पूर्ण परिपक्व ॥३४॥ मागणें नाहीं सर्वथां । हा नेम माझिया निजभक्ता । त्यासी पीडिजे क्षुधादि व्याथा । ते निवारिता जो होय ॥३५॥ देऊनि अन्न जीवन । वस्त्र आदिकरूनि लवण । ऐसें वेंचूनियां निजधन । भक्तसंरक्षण जो करी ॥३६॥ नाहीं देणें निर्भर्त्सितां । देऊनि आभार न ठेवी माथां । सन्मानें अतिनम्रता । जो मद्भिक्तां संरक्षी ॥३७॥ जेवीं पोटांतले कळवळेंसी । माता गोड तें दे बाळकासी । तेवीं सांडोनि निजस्वार्थासी । माझ्या भक्तांसी जो रक्षी ॥३८॥ तैं मागें सांडूनि निजभक्ता । त्यासी मी वाहीं आपुले माथां । मग वैकुंठाही वरुता । त्याहीपरता पाववीं ॥३९॥ ज्यासी म्यां वाहिलें निजमाथां । त्यासी कोण्या अर्थाची दुर्लभता । जो संरक्षी माझ्या निजभक्तां । त्यासी उद्धरिता मी उद्धवा ॥४४०॥ माझे भक्तांचीं सांकडीं । जो कोणी निजांगें दवडी । त्यासी भवार्णवपरथडी । तत्काळ रोकडी मी पाववीं ॥४१॥ जेवीं कां जळसागरीं । नाव धनवंतातें तारी । तेवीं भक्तरक्षका संसारीं । मी उद्धरीं उद्धवा ॥४२॥ यापरी धनवंत जन । जो करी भक्तसंरक्षण । देवकीवसुदेवांची आण । त्याचें उद्धरण मी करीं ॥४३॥ सर्वांचे आपत्तीचें निवारण । राजेनि करावें आपण । त्या राजधर्माचें लक्षण । स्वयें श्रीकृष्ण सांगत ॥४४॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ४५ वा
सर्वाः समुद्धरेद्रा-जा पितेव व्यसनात्प्रजाः । आत्मानमात्मना धीरो यथा गजपतिर्गजान् ॥४५॥
सर्वांचें आपत्तींत रक्षण । रायें करावें आपण । दीन दुर्बळ ब्राह्मण । अयाचित जन शोधूनी ॥४५॥ व्यसनप्राप्त निजात्मजा । पिता संरक्षणीं निघे पैजा । तेवीं आपत्तीपासोनि प्रजा । संरक्षणीं राजा सादर ॥४६॥ करूनि प्रजांचें संरक्षण । आपुल्या आपत्तीसी आपण । स्वयें करावें निवारण । हा स्वधर्म जाण रायाचा ॥४७॥ चिखलीं रुतल्या भद्रजाती । स्वयें निघे आत्मशक्तीं । गजी गजशावे नेणों किती । काढी रुतीबाहेरी ॥४८॥ तेवीं राजा जो भूपती । तेणें प्रजा रक्षाव्या आपत्तीं । आपुलेही आपत्तीची निवृत्ती । निजात्मशक्तीं जो करी ॥४९॥ ऐशिया स्वधर्मस्थिती । सादरें वर्ते जो भूपती । त्याच्या स्वधर्माची फलप्राप्ती । स्वयें श्रीपती सांगत ॥४५०॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ४६ वा
एवंविधो नरपतिर्विमानेनार्कवर्चसा । विधूयेहाशुभं कृत्स्नं इंद्रेण सह मोदते ॥४६॥
यापरी जो कां नृपती । इहलोकींच्या राज्यप्राप्ती । अधर्म नाशोनि स्वधर्मस्थितीं । स्वर्ग प्राप्ती तो पावे ॥५१॥ `राज्याचे अंतीं नरक' । ऐसें बोलती ज्ञाते लोक । ते निरयगती नाशोनि देख । स्वधर्में परलोक पावले ॥५२॥ ते स्वर्गलोकीं गा जाण । अर्कप्रकाशासम विमान । तेथ आरूढोनि आपण । इंद्रसमान सुख भोगिती ॥५३॥ गृहस्थाश्रम अतिविषय । तेथें आचरतां स्वधर्म । वोडवे जैं कां दुर्गम । ते आपद्धर्म अवधारीं ॥५४॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ४७ वा
सीदन् वीप्रो वणिग्वृत्त्या पण्यैरेवापदं तरेत् । खड्गे न वाऽऽपदाक्रान्तो न श्ववृत्त्या कथंचन ॥४७॥
स्वधर्में पीडितां ब्राह्मणासी । तेणें करावें वणिग्वृत्तीसी । कां दुरावले क्षात्रधर्मासी । तेही सदोषी अतिदुष्ट ॥५५॥ ब्राह्मणासी हिंसाकर्म । तो जाण पां परम अधर्म । लागल्या अनुपपत्ती दुर्गम । तैं क्षात्रधर्म करावा ॥५६॥ करितां वाणिज्यकर्मास । तिळ सर्षप कार्पास । कां लवणादि रस तैजस । यांच्या महादोष विक्रयीं ॥५७॥ त्या सोडोनि सदोषां समस्तां । लागावें वाणिज्यपंथा । तांबूलपर्णें श्वेतवस्त्रता । हें विकितां निर्दुष्ट ॥५८॥ ऐशिया वाणिज्यस्थितीं । ज्याची ढळेना अनुपपत्ती । तेणें खड्गज घेऊनि हातीं । क्षात्रवृत्ती करावी ॥५९॥ तेथें चोरावीं ना अंगें । रणीं न सरावें मागें । स्वामिकार्याचेनि योगें । देहत्यागें उठावें ॥४६०॥ ऐशिया शुद्ध क्षात्रवृत्तीं । ब्राह्मणें कंठावी अनुपपत्ती । परी नीचसेवा प्राणांतीं । श्ववृत्ती न करावी ॥६१॥ क्षत्रियांसी स्वधर्में अनुपपत्ती । लागल्या वर्तावें कोणे स्थिती । तें विशद करूनि श्रीपती । उद्धवाप्रती सांगत ॥६२॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ४८ वा
वैश्यवृत्त्या तु राजन्यो जीवेन्मृगययाऽऽपदि । चरेद्वा विप्ररूपेण न श्ववृत्त्या कथंचन ॥४८॥
क्षत्रियासी लागल्या अनुपपत्ती । पूर्वोक्त करावी वणिग्वृत्ती । कां पारधी करावी वनांतीं ॥तेणें अनुपपत्ती कंठावीं ॥६३॥ येणेंही न कंठे अनुपपत्ती । तरी भीक मागावी विप्रगतीं । परी नीचसेवा प्राणांतीं । श्ववृत्ती न करावी ॥६४॥ स्वधर्में वैश्यासी अनुपपत्ती । लागल्या वर्तावें कोणे स्थितीं । ते विवंचना उद्धवाप्रती । कृष्ण कृपामूर्ति सांगत ॥६५॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ४९ वा
शूद्रवृत्तिं भजेद्वैश्यः शूद्रः कारुकटक्रियाम् । कृच्छ्रान्मुक्तो न गर्ह्येण वृत्तिं लिप्सेत कर्मणा ॥४९॥
वैश्यासी लागल्या अनुपपत्ती । तेणें धरावी शूद्रवृत्ती । निष्कपट सेवा यथास्थिती । तीं वर्णाप्रती करावी ॥६६॥ वैश्य पीडिल्याही अनुपपत्तीं । ब्राह्मण-क्षत्रियांची वृत्ती । सर्वथा धरूं नये हातीं । जाण निश्चितीं उद्धवा ॥६७॥ वैश्यासी अतिअनुपपत्ती । मांडल्याही प्राणांतगती । तरी नीचसेवेची स्थिती । कोणेही अर्थीं न करावी ॥६८॥ शूद्रासी लागलिया अनुपपत्ती । तेणेंही न करावी श्ववृत्ती । धरूनि बुरुडक्रिया हातीं । जीविकावृत्ती करावी ॥६९॥ विकावीं दोर दावीं शिंकीं । पाटे वरवंटे टवळीं निकीं । कां काष्ठें वाहावीं मस्तकीं । जीवीकेविखीं उदरार्थ ॥४७०॥ आपत्काळाचिये गती । चतुर्वर्णांची जीविकास्थिती । म्यां सांगीतली तुजप्रती । परी सर्वथा श्ववृत्ती सांडावी ॥७१॥ एवं क्रमलिया अनुपपत्ती । म्यां सांगितल्या ज्या जीविकावृत्ती । तेथें देखिलियाही लाभप्राप्ती । सर्वथा हातीं न धराव्या ॥७२॥ आपत्काळींच्या आपद्वृपत्ती । अनुतापें क्रमिल्याअंतीं । सांडूनियां स्वधर्मस्थितीं । यथानिगुतीं रहावें ॥७३॥ गृहस्थाचें विहित कर्म । त्यांतीलही आवश्यक धर्म । तेथील ब्रह्मार्पणवर्म । स्वयें पुरुषोत्तम सांगत ॥७४॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ५० वा
वेदाध्यायस्वधास्वाहाबल्यन्नाद्येर्यथोदयम् । देवर्षिपितृभूतानि मद्रूपाण्यन्वहं यजेत् ॥५०॥
स्वाध्याय `वेदाध्ययन' । वेदप्रोक्त ब्रह्मयज्ञ । `स्वधा' म्हणिजे पितृतर्पण । `स्वाहा' जाण देवतादिकां ॥७५॥ बळिदानादिकीं जाण । तृप्त होय `भूतगण' । `मनुष्यांसी' अन्नोदकदान । हे पंचयज्ञ जाण नित्यकर्म ॥७६॥ हेंचि ब्रह्मकर्म जाण । जेणें होय व्रह्मार्पण । त्या अर्पणाची निजखूण । तुज मी संपूर्ण सांगेन ॥७७॥ मी एक कर्मकर्ता येथें । हें सांडोनियां निजचित्तें । भगवद्रूप भावितां भूतें । ब्रह्मार्पण तेथें होय कर्म ॥७८॥ सांडितां कर्माभिमान । कर्म होय ब्रह्मार्पण । हें संकल्पेंवीण जाण । अर्पिती खूण उद्धवा ॥७९॥ माझेनि हें कर्म जाहलें । तें म्यां कृष्णार्पणा केलें । येणें संकल्पाचेनि बोलें । अंगा आलें कर्तृत्व ॥४८०॥ जो म्हणे मी कर्मकर्ता । तो होय कर्मफळभोक्ता । मुख्य बाधक ते अहंता । जाण तत्त्वतां उद्धवा ॥८१॥ ज्याच्या ठायीं अहंममता । त्याचे अंगीं नित्यबद्धता । जो निरभिमानी निर्ममता । नित्यमुक्तता त्यापाशीं ॥८२॥ यालागीं सांडूनि अभिमान । पंचमहायज्ञाचरण । गृहस्थें प्रत्यहीं करितां जाण । कर्म ब्रह्मार्पण सहजेंचि ॥८३॥ जैसेनि अर्पे भगवंता । ते गृहस्थाची नित्यकर्मता । तुज म्यां सांगितली तत्त्वतां । यज्ञादि कथा ते ऐक ॥८४॥ यज्ञ करावया अधिकारवंत । गांठी शुद्ध बारा सहस्त्र अर्थ । ज्यासी वेदीं ज्ञान यज्ञान्त । तेचि येथ अधिकारी ॥८५॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ५१ वा
यदृच्छयोपपन्नेन शुक्लेनोपार्जितेन वा । धनेनापीडयन् भृत्यान् न्यायेनैवाऽहरेत् क्रतून् ॥५१॥
उदीमव्यापारे जोडिलें । का जें असत्प्रतिग्रहें आलें । नातरी परपीडा प्राप्त जाहलें । कां आडवूनि घेतलें जें द्रव्य ॥८६॥ द्रव्य देतां चरफडी । ते शिष्या घालून सांकडीं । ऐसा अर्थ जोडिला जोडी । ते अपरवडी द्रव्याची ॥८७॥ जें यदृच्छा सहज आलें । कां जें शुक्लवृत्तीं जोडिलें । जें सुखोपायें हाता आलें । तें द्रव्य विहिलें यज्ञार्थ ॥८८॥ पाडूनि कुटुंबासी लंघन । सर्व द्रव्य वेंचूनि जाण । करूं नये यज्ञाचरण । अधर्मपण तेणेंही ॥८९॥ कां जीविका जीवनवृत्ती । याग करूं नये निश्चितीं । लौकिकीं मुरवावया स्फीती । याग करिती ते मंद ॥४९०॥ न धरितां कर्माभिमान । शुद्ध द्रव्य जोडिल्या जाण । करावें यज्ञाचरण । हें स्वधर्मलक्षण गृहस्थाचें ॥९१॥ सांडूनिया विषयलिप्सा चित्तीं । त्यजूनि गृहाची गृहासक्ती । गृहस्थें धरावी निवृत्ती । हें स्वयें श्रीपति सांगत ॥९२॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ५२ वा
कुटुंबेषु न सज्जेत न प्रमाद्येत्कुटुंब्यपि । विपश्चिन्नश्वरं पश्येददृष्टमपि दृष्टवत् ॥५२॥
जरी जाहली स्त्रीपुत्रगृहस्थिती । परी न धरावी त्यांची आसक्ती । सावध राखावी चित्तवृत्ती । परमात्मयुक्तिसाधनें ॥९३॥ सांडूनि कल्पना प्रमाद संग । चुकवून प्रमदांचें अंग । ईश्वरनिष्ठा अतिचांग । वृत्ति अभंग राखावी ॥९४॥ गृह-कुटुंब-विषयासक्ती । पाहतां विवेकाचिये स्थितीं । परिपाकें नश्वरप्राप्ती । जाण निश्चितीं उद्धवा ॥९५॥ जैसा इहलोकींचा परिपाक । तैसाचि जाण स्वर्गलोक । उभयतां नश्वर देख । केवळ मायिक मिथ्यात्वें ॥९६॥ स्त्री पुत्र आणि धन । हें नश्वर जैसे कां स्वप्न । येचिविषयीं निरूपण । स्वयें नारायण सांगत ॥९७॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ५३ वा
पुत्रदाराप्तबन्धूनां सङ्गमः पान्थसङ्गमः । अनुदेहं वियन्त्येते स्वप्नो निद्रानुगो यथा ॥५३॥
जैसे वृक्षातळीं पांथिक । एकत्र मीनले क्षण एक । तैसे पुत्रदाराप्तलोक । सर्वही क्षणिक संगम ॥९८॥ उभय नदीप्रवाहेंसीं । काष्ठें मीनलीं संगमीं जैसीं । सोयरीं सर्व जाण तैसीं । हेलाव्यासरसीं फांकती ॥९९॥ जे योनीं जो जीव देहधारी । तेथें तेचि योनींचीं सोयरीं । ऐशीं अनंत जन्में संसारीं । तैं अमित सोयरीं जीवाचीं ॥५००॥ परी ये योनीचीं ते योन्यंतरीं । येरयेरां नोळखती सोयरीं । जैसी ये स्वप्नींची पदार्थपरी । त्या स्वप्नांतरीं रिघेना ॥१॥ यापरी हे समस्त । स्त्री पुत्र बंधु आप्त । मायामय कल्पित । जाणें निश्चित तो धन्य ॥२॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ५४ वा
इत्थं परिमृशन्मुक्तो गृहेष्वतिथिवद्वसन् । न गृहैरनुबध्येत निर्ममो निरहङ्कृवतः ॥५४॥
ऐसेनि विवेकें विवेकवंता । कदा न बाधी मोहममता । अतिथीच्या परी सर्वथा । अनासक्तता गृहवासीं ॥३॥ एवं निर्मानमोहममता । जो उदासीन गृहावस्था । ज्यांसी निष्काम निर्लोभता । त्यासी अहंता बाधीना ॥४॥ निर्ममता निरभिमान । व्हावया मुख्य गुरुभजन । तेणें वैराग्य-विवेक-ज्ञान । सहजचि जाण गुरुभक्तां ॥५॥ ऐशिया वैराग्यविवेकस्थितीं । गृहीं वसतां गृहस्थाप्रती । प्राप्त होय निजमुक्ती । जाण निश्चितीं उद्धवा ॥६॥ आतां आश्रमांतराची गती । स्वयें सांगताहे लक्ष्मीपति । भक्ति विरक्ति निजशांती । आश्रमस्थितिविभाग ॥७॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ५५ वा
कर्मभिगृहमेधीयैरिष्ट्वा मामेव भक्तिमान् । तिष्ठेद्वनं वोपविशेत् प्रजावान् वा परिव्रजेत् ॥५५॥
गृहीं असोनि आश्रमस्थितीं । ज्यासी मुख्यत्वें भगवद्भ-क्ती । त्यासी आश्रमांतरप्राप्ती । न लगे निश्चितीं मद्भवक्तां ॥८॥ तेंचि माझें कैसें भजन । स्वाहा स्वधा यज्ञदान । जें जें येथें अर्पे जाण । तें तें मदर्पण निश्चित ॥९॥ काळीं अकाळीं सर्वथा । भजनीं पालट नाहीं चित्ता । ऐशी ज्या गृहस्थाची अवस्था । तेणें असावें सर्वथा गृहाश्रमीं ॥५१०॥ ज्या कर्माची अतिआसक्ती । आणि विषयांची अनासक्ती । नाहीं ज्ञानयुक्त निजशांती । त्यासी वानप्रस्थीं । अधिकारु ॥११॥ ज्यासी विरक्ति शांति ज्ञानस्थिती । करतळामळक हस्तप्राप्ती । त्यासी संन्यासग्रहणस्थिती । जाण निश्चितीं अधिकार ॥१२॥ जाहलिया पुत्रसंतती । भार्या देऊनि पुत्राच्या हातीं । संन्यास करावा निश्चितीं । श्रुति ये अर्थीं संमत ॥१३॥ ज्यासी गृहस्थाश्रमीं नावडे भक्ती । अपार पोरांची संतती । जाहल्याही न धरी विरक्ती । जो वानप्रस्थीं रिघेना ॥१४॥ ज्याचा न फिटे विषयभ्रम । जो संन्यासी नव्हे निष्कर्म । त्याचें जाण निंद्य कर्म । स्वयें पुरुषोत्तम सांगत ॥१५॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ५६ वा
यस्त्वासक्तमतिर्गेहे पुत्रवित्तैषणातुरः । स्त्रैणः कृपणधीर्मूढो ममाहमिति बध्यते ॥५६॥
जो गृहासक्तीं सुभटु । तो ईषणात्रयीं वरीष्ठु । जो विषयांलागी लंपटु । अतिलोभिष्ठ धनेच्छा ॥१६॥ जो विकारांचा अंकिला । जो अहंममतेचा पोसणा जाहला । जो स्त्रियेसी जीवें विकिला । तो मूढतेच्या पडिला महादुर्गी ॥१७॥ जो आशेचिया वणवणा । सर्वांगांचा वोळगणा । यालागीं बद्धतेचा जाणा । जाहला आंदणा जीवेंभावें ॥१८॥ तेचि बद्धतेची गती । त्याच्या मूर्खत्वाची वदंती । स्वयें सांगताहे श्रीपती । उद्धवाप्रती उद्देशें ॥१९॥ अहो मे पितरौ वृद्धौ भार्या बालात्मजाऽत्मजाः । अनाथा मामृते दीनाः कथं जीवन्ति दुःखिताः ॥५७॥ माता पिता वृद्धें केवळें । भार्या धाकुटी तान्हीं बाळें । मज होतां यांवेगळें । तेणेंची काळें मरतील ॥५२०॥ ऐशिया नानावस्था । आपुल्याही मरणापरता । वाहे कुटुंबाची चिंता । ऐक आतां सांगेन ॥२१॥ एखादेनि अकाळकाळें । मजचि जैं मरण आलें । तैं काय करितील स्त्रिया बाळें । आंसुवें डोळे लोटती ॥२२॥ मात्यापित्यांची पडो वाट । स्त्रियेसी होईल हृदयस्फोट । बाळांचा शोषेल कंठ । पिटी ललाट तेणें दुःखें ॥२३॥ मज निमालियाअंतीं । हीं अतिदुःखी कैशीं जीती । ऐशी जीतांची करी खंती । मूढमति यालागीं ॥२४॥ गाढ मूढतेचें भरितें । अपार उथळलें जेथें । विवेकाचें तारूं तेथें । विपरीतार्थे बुडालें ॥२५॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ५७ व ५८ वा
एवं गृहाशयाक्षिप्त हृदयो मूढधीरयम् । अतृप्तस्ताननुध्यायन् मृतोऽन्धं विशते तमः ॥५७॥
इति श्रीभागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायामेकादशस्कन्धे सप्तदशोऽऽध्यायः ॥५८॥
यापरी गृहासक्तीं आसक्त । सदा विषयीं अतृप्तचित्त । अखंड स्त्रीपोत्रांतें ध्यान । हृदयाआंत मोहित ॥२६॥ त्या मोहाचे मोहविधीं । मूढ जाहली हृदयबुद्धी । ऐसा निमाला जो त्रिशुद्धी । तो प्रवेशे अंधीं महातमीं ॥२७॥ ज्या तमाचेनि महबळें । ज्ञान होऊनि ठाके आंधळें । तैथ सूर्याचे फुटती डोळे । ते तमीं लोळे तो तामस ॥२८॥ ज्या तमापासूनि उपरती । हों नेणें गा कल्पांतीं । त्या अंध-तमातें पावती । मूढमति अतिमंद ॥२९॥ महामोहाचे परिपाटीं । नश्वर विषयासाठीं । चुकोनि अनंतसुखाची पुष्टी । दुःखकोटी भोगिती ॥५३०॥ यालागीं मनुष्यदेहीं जाण । करोनियां भगवद्भीजन । चुकवावें जन्ममरण । आपण आपण उद्धरावें ॥३१॥ जीवा जे जे योनीं जन्मगती । तेथ तेथ विषयासक्ति । तेचि मनुष्यदेहीं विषयस्थिती । तैं परमार्थप्राप्ती कोणे देहीं ॥३२॥ विशेषें उत्तमोत्तम । प्राप्त जाहल्या ब्राह्मणजन्म । ज्याचे नित्यकर्मीं परब्रह्म । अतिसुगम सहजचि ॥३३॥ ज्यासी वर्ततां अहोराती । संध्यावंदनविधानस्थिती । त्रिकाळ पापाची निवृत्ती । जाण निश्चितीं ब्राह्मणा ॥३४॥ सकळ साराची सारमूर्ति । तो गायत्रीमंत्र ज्याचे हातीं । वेद मुखाची वास पाहती । एवढी प्राप्ती ब्राह्मणा ॥३५॥ ब्राह्मणाचे हृदयीं जाण । वेदरूपें नारायण । स्वयें राहिला आपण । धन्य ब्राह्मण त्रिलोकीं ॥३६॥ ज्या ब्राह्मणासी सदा जाण । शिरीं वंदिती सुरगण । ज्या ब्राह्मणाचा श्रीचरण । स्वयें नारायण हृदयीं वाहे ॥३७॥ ज्याअंगीं एक रती । पाप न राहे संध्येहातीं । त्यालागीं ब्राह्मण पुण्यमूर्ती । स्वयें रमापती बोलिला ॥३८॥ ज्याची भगवंत करी वर्णना । `किंपुनर्ब्राह्मणाः पुण्याः' । त्या भगवद्गी तावचना । सत्यत्व जाणा या हेतू ॥३९॥ ब्राह्मण आणि भगद्भरक्त । तैं सकळ भाग्य आलें तेथ । त्यासी कोण अर्थ अप्राप्त । ज्याचे बोलांत हरि तिष्ठे ॥५४०॥ ते काष्ठपाषाणप्रतिमे पहा हो । प्रतिष्ठिती तेथ प्रकटे देवो । एवढा ब्राह्मणीं सद्भापवो । सहजान्वयो सामर्थ्य ॥४१॥ तो पावोनियां ब्राह्मणजन्म । जो करी क्षुद्र विषयकर्म । त्याचे हातींचा गेला पुरुषोत्तम । अंधतम तो पावे ॥४२॥ एका-जनार्दनाची विनंती । येऊनि मनुष्यदेहाप्रती । करोनियां भगद्भाक्ती । निजात्मप्राप्ती साधावी ॥५४३॥
इति श्रीभागवते महापुराणे एकादशस्कंधे श्रीकृष्णोद्धवसंवादे ब्रह्मचर्यगृहस्थकर्मधर्मनिरूपणे एकाकारटीकायां सप्तदशोऽध्यायः ॥१७॥॥श्लोक ॥५८॥ओव्या ॥५४३॥
|
हे साहित्य भारतात तयार झालेले असून ते आता प्रताधिकार मुक्त झाले आहे. भारतीय प्रताधिकार कायदा १९५७ नुसार भारतीय साहित्यिकाच्या मृत्युनंतर ६० वर्षांनी त्याचे साहित्य प्रताधिकारमुक्त होते. त्यानुसार १ जानेवारी १९५६ पूर्वीचे अशा लेखकांचे सर्व साहित्य प्रताधिकारमुक्त होते. | 
|
[[]]