एकनाथी भागवत/अध्याय तेरावा
<poem> एकनाथी भागवत - आरंभ ॥ श्रीगणेशाय नमः ॥ श्रीकृष्णाय नमः ॥
ॐ नमो जी अनादि हंसा । हंसरूपा जी जगदीशा । तूं सद्गुअरु परमहंसा । परमपरेशा परिपूर्णा ॥१॥ उभयपक्षेंवीण देख । तुझे शोभती दोनी पांख । शुद्धसत्त्वाहोनि चोख । स्वरूप सुरेख सोज्वळ ॥२॥ हंस बोलिजे शुभ्रवर्ण । तुझी हंसता विलक्षण । सांडोनियां सकळ वर्ण । हंसपण तुज शोभे ॥३॥ विकासल्या सुवर्णपंकजें । इतर हंसीं तेथें क्रीडिजे । प्रेमें उत्फुल्लित कमळ जें । तुवां क्रीडिजे ते ठायीं ॥४॥ मानससरोवरीं वस्ती हंसासी । तूं मानसातीत रहिवासी । हंसा उत्पतन आकाशीं । तुझें चिदाकाशीं उड्डाण ॥५॥ विवेकचंचूचिया मुद्रा । स्वभावें निवडिसी क्षीरनीरां । मग सांडोनियां असारा । शुद्ध सारा सेविसी ॥६॥ ऐसिया हंसा जी सुकुमारा । मुक्तमोतियांचा तुज चारा । जीं कां वैराग्यशुक्तिद्वारा । चित्सागरामाजीं झालीं ॥७॥ सर्वथा नातळोनि क्षिती । निरालंब मार्गाप्रती । चालणें चालसी हंसगती । हे गमनशक्ती अभिनव ॥८॥ अभिन्न स्वभावतां निजअंहशीं । चिन्मात्रवागीश्वरी तूं वाहसी । हंसवाहिनी आख्या ऐशी । तुझेनि अंशेंसीं तीस झाली ॥९॥ तुझेनि चालविल्या सरस्वती चाले । तुवां बोलविल्या वेदू बोले । तुवां चेतविल्या प्राण हाले । तुझेनि वाचाळें वाग्देवी वदे ॥१०॥ झाली वागीश्वरी वाग्देवता । तियेसी तुझेनि वाचाळता । जेवीं कां वेणु वाजे मधुरता । परी वाजविता तो भिन्न ॥११॥ एवं वाच्य वचन वक्ता । तूंचि वागीश्वरी तूंचि वदता । आपुल्या हंसरूपाची कथा । स्वभावतां बोलविसी ॥१२॥ बोलावया महाकवीच्या ठायीं । तुंवा वागीश्वरी द्योतिली पाहीं । ते हंसरूपाची नवाई । अभिनव कांहीं बोलवी ॥१३॥ तो तूं सर्वभूतीं समान । हंसस्वरूपी श्रीजनार्दन । त्याचे वंदितां निजचरण । जन्ममरण पळालें ॥१४॥ आपभयें पळतां त्यासी । लपणी मिळाली भ्रमापाशीं । जन्मामागे मरणासी । ठावू वसतीसी दीधला ॥१५॥ यालागीं भ्रमामाजीं जो पडला । तो जन्ममरणांसी आतुडला । मग न सुटे कांहीं केल्या । यंत्रीं पडला भ्रमचक्रीं ॥१६॥ तेथ राहाटमाळेच्या परी । जन्ममरणांचे पडे यंत्रीं । एकाची सोसी भरोवरी । तंव दुसरें शिरीं आदळे ॥१७॥ तें निस्तरावया जन्ममरण । तुज सोहंहंसाचें स्मरण । जैं कां करी सावधान । भ्रममोचन तैं होय ॥१८॥ तो तूं परमात्मा परमहंसू । परब्रह्मैक पूर्ण परेशू । ब्रह्मपुत्रांसी उपदेशू । करावया हंसू झालासी ॥१९॥ तें हंसमुखींचें निरूपण । बोलावया बोलका श्रीशुक जाण । त्या वचनार्थातें लेवून । परम पावन परीक्षिती ॥२०॥ त्या हंसाचें हंसगीत । कृष्ण उद्धवासी सांगत । श्रोतां व्हावें दत्तचित्त । अचुंबित निजबोधू ॥२१॥ तो हा तेरावा अध्यावो । अत्यादरें सांगे देवो । तें ऐकतां उद्धवो । विषयविलयो देखेल ॥२२॥ तेरावे अध्यायीं निरूपण । सत्त्ववृद्धीचें कारण । विद्याउद्भयवक्रमू जाण । अतिसुलक्षण सोपारा ॥२३॥ हंसइयतिहासाचा योगू । स्वयें सांगेल श्रीरंगू । तेणें चित्तासी विषयवियोगू । सुगम साङ्ग सांगेल ॥२४॥ द्वादशाध्यायाचे अंतीं । करूनि सद्गुंरूचीं भक्ती । पावोनि विद्याकुठारप्राप्ती । छेदावा निश्चितीं जीवाशयो ॥२५॥ छेदिल्या जीवाचें जीवपण । सकळ सांडावें साधन । हें उद्धवें ऐकूनि जाण । प्रतिवचन नेदीच ॥२६॥ उद्धवाचे जीवींचा भावो । सखोल हृदयींचा अभिप्रावो । सकळ आकळोनियां सद्भाववो । स्वयें श्रीकृष्णदेवी बोलत ॥२७॥ म्हणसी लागोनि सूत्र त्रिगुण । जीवासी आलें जीवपण । ते अंगीं असतां तिनी गुण । सद्विद्या जाण उपजेना ॥२८॥ तोंडींचा खिळू नव्हता दूरी । नारेळजळ न चढे करीं । तेवीं गुण न वचतां निर्धारीं । विद्या कैशापरी उपजेल ॥२९॥ ऐसा आशंकेचा भावो । जाणोनियां श्रीवासुदेवो । तिहीं श्लोकीं तो पहा हो । गूढाभिप्रावो निरसितू ॥३०॥
एकनाथी भागवत - श्लोक १ ला
श्रीभगवानुवाच । सत्त्वं रजस्तम इति गुणा बुद्धेर्न चात्मनः । सत्त्वेनान्यतमौ हन्यात् सत्त्वं सत्त्वेन चैव हि ॥१॥
सत्त्वरजतमादि गुण । निश्चयेंसी मायेचे जाण । हें द्वादशाध्यायीं निरूपण । तुज म्यां संपूर्ण सांगीतलें ॥३१॥ सच्चिदानंदू जो येथ । आत्म्यासीं अभिन्न नित्य । तैसे गुण नव्हती समस्त । ते प्राकृत प्रकृतिकार्यें ॥३२॥ जें सद तेंचि चिद । जें चिद तोचि आनंद । स्वरूपीं नाहीं त्रिविध भेद । तें एकवद सच्चिदानंद ॥३३॥ जेवीं श्वेतता मृदु मधुर । त्रिविध भेदें एक साखर । तेवीं सच्चिदानंद अविकार । वस्तु साकार एकवद ॥३४॥ प्रकृति गुणांतें उपजविती । गुणांस्तव सबळ प्रकृती । गुणांसी आत्म्यासी संगती । न घडे कल्पांतीं उद्धवा ॥३५॥ येथ विद्याउत्पत्तिलक्षण । स्वयें सांगे नारायण । करूनि गुणें गुणांचें मर्दन । सद्विद्या जाण साधावी ॥३६॥ सत्त्व वाढवून सुरवाडें । जैं रज तम निःशेष झडे । तैं सद्विद्या हाता चढे । सत्त्वाची वाढी मोडे निजसत्त्वेकरूनी ॥३७॥ सर्पु लागला होय ज्यासी । विष खादल्या उतार त्यासी । तें विष खातां येरे दिशीं । आत्मघातासी वाढवी ॥३८॥ तैसें रजतमलोपें सत्त्व वाढे । वाढलें सत्त्व बाधकत्वें कुडें । तेही बाधा मी तुज पुढें । अतिनिवाडें सांगेन ॥३९॥ मी अलिप्त कर्मकार्या । मी ज्ञाता मी महासुखिया । ऐशा वाढवूनि अभिप्राया । गुणें गुणकार्या गोंविजे सत्त्वे ॥४०॥ ऐसा वाढला जो सत्त्वगुण । त्यासी उपशमात्मक निजसत्त्वे जाण । समूळ करावें निर्दळण । तैं समाधान पाविजे ॥४१॥ उद्धवा तूं ऐसें म्हणसी । समानता तिहीं गुणांसी । केवीं वाढी होईल सत्त्वासी । गुण गुणांसी राखण ॥४२॥ वाढल्या तमोगुण । नावडे तेव्हां ज्ञानध्यान । नावडे त्याग भोग चंदन । निद्रा दारुण कां कलहो ॥४३॥ वाढल्या रजोगुण । ऐकतां ज्ञाननिरूपण । त्याचें भोगासक्त मन । सदा ध्यान विषयांचे ॥४४॥ धनलोभ सुदल्या दिठी । पांपरा घेतल्या क्रोध नुठी । हे रजोगुणाची कोटी । लोभिष्ट पोटीं स्त्रीपुत्रां ॥४५॥ वाढलिया सत्त्वगुण । स्त्रियादिभोगीं उदासीन । सदा करी भगवच्चिंतन । कां करी कीर्तन हरीभक्ती ॥४६॥ क्रोधलोभमोहलक्षण । सत्त्वकाळीं नुठे जाण । परी एकला केवीं वाढे सत्त्वगुण । गुणांसी राखण गुण होती ॥४७॥ मागें तम पुढें रज पूर्ण । मध्यें अडकला सत्त्वगुण । तो कैसेनि वाढेल जाण । अडकलेपण सुबद्ध ॥४८॥ ऐसी आशंका धरूनि जाण । म्हणसी वाढेना सत्त्वगुण । तें सत्त्ववृद्धीचें लक्षण । ऐक संपूर्ण सांगेन ॥४९॥
एकनाथी भागवत - श्लोक २ रा
सत्त्वाद् धर्मो भवेद् वृद्धात् पुंसो मद्भ क्तिलक्षणः । सात्त्विकोपासया सत्त्वं ततो धर्मः प्रवर्तते ॥२॥
ये श्लोकींचें निरूपण । पहिलें उत्तरार्धव्याख्यान । तेथें सत्त्ववृद्धीचें कारण । सात्त्विक सेवन करावें ॥५०॥ सात्त्विक पदार्थ सेवितां । सत्त्वबुद्धि होय सर्वथा । सत्त्वविजयें वर्ततां । पवित्रता करावें जीवाची ॥५१॥ सत्त्वउित्कर्षाचें लक्षण । धर्मनिष्ठ स्वधर्माचरण । तैसें तेथील वासनाबंधन । इहामुत्र जाण वांछीना ॥५२॥ झालिया शुद्ध अंतःकरण । तेव्हां निःसीम वाढे सत्त्वगुण । पुरुषासी मद्भअक्तिलक्षण । धर्म जाण उपतिष्ठे ॥५३॥ सत्त्वें वाढल्या धर्मप्रवृत्ती । तैं गुरुभजनीं अतिप्रीती । कां सत्त्वविग्रही माझी मूर्ती । ते ठायीं भक्ती उल्हासे ॥५४॥ कायिक वाचिक मानसिक । मदर्पण करी स्वाभाविक । मजवेगळा आणिक । भावार्थ देख स्फुरेना ॥५५॥ गुरु भगवंत अभिन्न । हें ते काळीं प्रकटे चिन्ह । ते अतिसत्त्वाची वोळखण । हे धर्म पूर्ण सात्त्विक ॥५६॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ३ रा
धर्मो रजस्तमो हन्यात् सत्त्ववृद्धिरनुत्तमः । आशु नश्यति तन्मूलो ह्यधर्म उभये हते ॥३॥
ऐसा वाढलिया सात्त्विक धर्म । तैं सत्त्ववृद्धि सर्वोत्तम । जे सत्त्वीं प्रकटे पुरुषोत्तम । विश्रामधाम मुमुक्षां ॥५७॥ एवं सत्त्ववृत्तीं वाढला धर्म । तो तत्काळ नाशी अधर्म । अधर्माचें मूळ रजतम । त्यांचें रूपनाम उरों नेदी ॥५८॥ सात्त्विकसेवने सत्त्ववृद्धी । तेणें सद्विद्येची उपलब्धी । हे उपायाची विधानविघी । कृष्ण कृपानिधी बोलिला ॥५९॥ करावें सात्त्विकसेवन । ते सात्त्विक पदार्थ कोण कोण । ऐक त्यांचेंही निरूपण । दशलक्षण सांगेन ॥६०॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ४ था
आगमोऽपः प्रजा देशः कालः कर्म च जन्म च । ध्यानं मन्त्रोऽथ संस्कारो दशैते गुणहेतवः ॥४॥
गुणवृद्धीचें कारण । आगम म्हणिजे शास्त्र जाण । आप म्हणिजे तें जीवन । आवडतें स्थान तो देशू ॥६१॥ ऐक प्रजांचें विंदान । प्रजा म्हणिजे त्रिविध जन । जैसी ज्याची संगती जाण । तैसें लक्षण तो पावे ॥६२॥ काळ म्हणिजे दिवसभाग । कर्म म्हणिजे जें जें करी अंग । जन्म म्हणिजे दीक्षा सांग । मंत्राचें लिंग यथारुचि ॥६३॥ कर्त्याचा जेथ अत्यादरू । त्या नांव बोलिजे संस्कारू । हा दशलक्षणप्रकारू । गुणवृद्धिविचारू तो ऐक ॥६४॥ येथ सत्त्ववृद्धीसी प्रस्तुत । साधकांसी शास्त्र निवृत्त । उपनिषद्भावगेंसीं वेदांत । त्याचा मथितार्थ सेवावा ॥६५॥ आप म्हणिजे जळपवित्रता । गौतमीभागीरथ्यादि पुण्यसरिता । ज्यांचा अवचटें शिंतोडा लागतां । पाप सर्वथा उरेना ॥६६॥ कां माझ्या प्रतिमांचें चरणामृत । ज्यालागीं ब्रह्मादिक आर्तभूत । किंवा शालिग्रामशिळेचें तीर्थ । सकळ दुरित निवारी ॥६७॥ जेणें सकळ तीर्थें होती पावन । तें ब्राह्मणाचें चरणतीर्थ जाण । स्वयें वंदी श्रीनारायण । निजहृदयीं चरण वाहतसे ॥६८॥ भलतैसें हो कां पाणी । जें लागलें सद्गु रुचरणीं । तें सकळ तीर्थां शिरोमणी । सेवितां तत्क्षणीं उद्धरी ॥६९॥ सत्त्ववृद्धीचें कारण आप । तें इये तीर्थीं जाण पुण्यरूप । सेविता सत्त्ववृद्धीचे स्वरूप । आपेआप प्रकाशे ॥७०॥ प्रजा म्हणिजे महाजन । सेवावे साधु सज्जन । ज्यांचे संगतीस्तव जाण । उद्धरण जडजीवां ॥७१॥ सत्त्ववृद्धीसी कारण । मुख्यत्वें सत्संगतीचि जाण । त्या सत्संगाचें महिमान । केलें निरूपण द्वादशीं ॥७२॥ देशू पूण्यभूमिका सिद्धिस्थळ । विजनवासू एकांतशीळ । जेथ बैसतांचि तत्काळ । सत्त्वासी बळ चढोवढीं ॥७३॥ एकांतीं स्थिरावल्या आसन । सहजें वाढे सत्त्वगुण । मनीं हव्यासू चढता जाण । वस्तु चिद्घगन साधावया ॥७४॥ साधकांसी काळ यथोचित । अवश्य ब्राह्ममुहूर्त । कां जे काळीं उद्वेगरहित । हर्षयुक्त मन होय ॥७५॥ प्रेमयुक्त अंतःकरणें । जो काळ जाय कथाश्रवणें । कां जयंत्यादि महापूजा करणें । जागरणें हरिदिनीं ॥७६॥ थोर काळाची सार्थकता । हरिकीर्तनीं गातां नाचतां । त्या काळाचा महिमा तत्त्वतां । माझेन सर्वथा न बोलवे ॥७७॥ निरभिमान कीर्तन करणें । निर्लोभ गाणें नाचणें । तो काळू वंदिजे म्यां श्रीकृष्णें । महिमा कोणें बोलावा ॥७८॥ कर्म म्हणिजे तें निवृत्त । जें आशापाशफळरहित । कां क्रिया जे उपकारार्थ । सात्त्विक निश्चित तें कर्म ॥७९॥ गुरूपासोनि दीक्षाग्रहण । तें पुरुषासी नवें जन्म जाण । गुरु मायबाप संपूर्ण । तें ऐक लक्षण उद्धवा ॥८०॥ उपजलिया बाळकासी तत्त्वतां । पंचविध जाण पिता । जनिता आणि उपनेता । तिजा प्रतिपाळिता अन्नदानें ॥८१॥ जो भयापासूनि सोडविता । जे बंधविमोचन करविता । जो देहाचें मरण चुकविता । तोही पिता शास्त्रार्थें ॥८२॥ यांवेगळा पांचवा पिता । जो झाडणी करी पंचभूतां । मृत्यूपासून सोडविता । जो गर्भव्यथा निवारी ॥८३॥ ज्याचे देखिलिया चरण । बांधूं न शके भवबंधन । तो सद्गुेरु पिता जाण । भाग्येंवीण न पाविजे ॥८४॥ उपजल्या बाळकासी सर्वथा । वेगळालीं माता पिता । एक वीर्यातें निक्षेपिता । धारणपोषणता जननीची ॥८५॥ तैसा सद्गुेरु नव्हे पिता । निजवीर्य न वेंचितां । योनिद्वारें नुपजवितां । जननी जनिता स्वयें झाला ॥८६॥ उदराबाहेरी घातल्यापाठीं । माता पुत्रस्नेहें कळवळा उठी । बाहेरिलें सूनि आपुले पोटीं । निजस्नेहें गोमटी गुरुमाता ॥८७॥ यालागीं शिष्यासी तत्त्वतां । सद्गु रुचि माता पिता । निजस्नेहें वाढविता । तदात्मता अभेदें ॥८८॥ मागील पिते जे चौघेजण । ते याचे सावत्र बाप जाण । माता पिता भिन्न भिन्न । सखेपण त्यां कैंचें ॥८९॥ यालागीं सद्गु्रु जो सकृपू । तो सच्छिष्यासी सखा बापू । पित्यापुत्रांमाजीं अल्पू । कांहीं विकल्पू उपजेना ॥९०॥ त्या सद्गुररूपासून जाण । शैवीवैष्णवीदीक्षाग्रहण । अथवा उपदेशी निर्गुण । चैतन्यघन निजबोधें ॥९१॥ ऐक दीक्षानामाची युक्ती । दे चारी पुरुषार्थ चारी मुक्ती । निःशेष अविद्येची नाशी स्थिती । दीक्षाव्युत्पत्ती त्या नांव ॥९२॥ एवं दीक्षाजन्माची जे कथा । उद्धवा सांगीतली म्यां तत्त्वतां । ध्याननिष्ठ जे सात्त्विकता । ऐक आतां सांगेन ॥९३॥ सत्त्वोपाधि शरीर साचें । चैतन्यघन स्वरूप ज्याचें । तो श्रीविष्णु ध्येय सात्त्विकांचे । ध्यान त्याचें करावें ॥९४॥ अथवा धवळधाम गोक्षीर । कर्पूरगौर पंचवक्त्र । ध्यानीं आणावा शंकर । संसारपार तरावया ॥९५॥ या मूर्तींचें ध्यान करितां । हारपे ध्येय ध्यान ध्याता । ठसावे चैतन्यघनता । सात्त्विकता हें ध्यान ॥९६॥ जैसी दीक्षा तैसें ध्यान । हें आगमशास्त्रींचे प्रमाण । त्या ध्यानाचें पर्यवसान । चैतन्यघन पावावें ॥९७॥ केवळ जें चैतन्यघन । तें सद्गुनरुस्वरूप जाण । त्याचें करावें नित्य ध्यान । अनुसंधान निजनिष्ठा ॥९८॥ पंचभूतदेहाची मूस । तेथ वोतिला ब्रह्मरस । गुरुस्वरूप तें सविलास । ध्यान रात्रंदिवस करावें त्याचें ॥९९॥ सात्त्विकांचें जें कां ध्यान । तें हें तूं उद्धवा जाण । आतां मंत्रांचें मंत्रग्रहण । तेंही निरूपण अवधारीं ॥१००॥ सकळ मंत्रांची जननी । जे द्विजन्मा करी तत्क्षणीं । गायत्रीच्या मंत्रग्रहणीं । ब्राह्मणपणीं अधिकारू ॥१॥ जे सकळ मंत्रांचा राजा । जे वांट्या आली असे द्विजा । जिचेनि धाकें द्विजपूजा । मज अधोक्षजा करणें पडे ॥२॥ ते गायत्री स्वभावतां । आली असे ब्राह्मणांच्या हाता । तिची उपेक्षा करितां । लौल्यें दरिद्रता पावले ॥३॥ गायत्रीनिष्ठ जो ब्राह्मण । त्याचे मस्तकीं मी वंदीं चरण । मंत्रीं गायत्री श्रेष्ठ जाण । वेद प्रमाण ये अर्थीं ॥४॥ गायत्री रिघाल्यावीण कांहीं । इतर मंत्रां रिघमू नाहीं । मुख्यत्वें गायत्रीच्या ठायीं । ते लागले पाहीं सकल मंत्र ॥५॥ नव्हतां गायत्रीसंबंध । मुखीं रिघों न शके वेद । इतर मंत्रां केवीं संवाद । वेदां वंद्य गायत्री ॥६॥ गायत्रीचें गुह्य परम । चिन्मात्रैक परब्रह्म । तो मंत्र ब्राह्मणासीच सुगम । परी तेही वर्म चुकले ॥७॥ एवं गायत्रीमंत्र ब्रह्मपूर्ण । सकळ सिद्धींचें कारण । शैववैष्णवमंत्रग्रहण । तेणें त्वरित जाण सत्त्वशुद्धी ॥८॥ सत्त्वशुद्धीचे परिपाटीं । शैववैष्णवमंत्रकोटी । तेणें सत्त्वशुद्धी उठाउठीं । होय निजात्मदृष्टी साधकां ॥९॥ मंत्रग्रहणविचार । उद्धवा जाण हा साचार । आतां बोलिला जो संस्कार । तोही प्रकार परियेसीं ॥११०॥ मनाचे संकल्पविकल्प । तोडावया अतिसाक्षेप । येचि अर्थींचा खटाटोप । महासाटोप जो मांडीं ॥११॥ संकल्पु उठूंचि न लाहे । जेथें उठी तेथें ठेंचित जाये । विवेकाचेनि बळें पाहे । मोकळु होये मनाचा ॥१२॥ परमात्मनिष्ठापरवडी । अखंड मनाची मोडी पाडी । उसंत घेवों नेदी अर्धघडी । स्मरणनिरवडी मन राखे ॥१३॥ वैराग्यबळें दमी मन । तेणें भेणें करी हरिचिंतन । दासी नुल्लंघी स्वामीचें वचन । तैसें स्मरणाधीन मन करी ॥१४॥ इंद्रियें पाहती नाना पदार्थां । मन न पाहे आणिका अर्था । जागृतीं स्वप्नीं स्वभावतां । अखंडतां हरि स्मरे ॥१५॥ ऐशा संस्कारें संस्कारिलें मन । निमिषोन्मेषीं हरिचिंतन । श्वासोच्छ्वासांचे गमनागमन । सोहंध्यान त्या ठायीं ॥१६॥ स्वाभाविक स्मरणादरु । या नांव आत्मसंस्कारु । हा सत्त्ववृद्धीचा प्रकारु । शारङ्गधरु बोलिला ॥१७॥ आत्मशुद्धीचें महाकारण । बोलिलों तें हें दशलक्षण । साधकीं सेवावया जाण । विशद निरूपण म्यां केलें ॥१८॥ जेणें खवळला वाढे तमोगुण । तें तमोवृद्धीचें दशलक्षण । केवळ त्यागावया जाण । तेंही निरूपण सांगेन ॥१९॥ तेथींचा आगम आभिचारिक । वेदविरुद्ध मार्ग देख । वारुणी माध्वी मद्योदक । आवश्यक सेविती ॥१२०॥ जे उभयभ्रष्ट पाखंडी । वेषधारी वृथा मुंडी । त्याचें संगतीची अतिगोडी । जेथ अपरवडी विधिवेदां ॥२१॥ द्वेष चोहटा कां परद्वार । तेथेंचि बैसका निरंतर । काळ तों त्यासी मध्यरात्र । तैं व्यापार कर्माचा ॥२२॥ क्रियारंभु जारणमारण । मोहन स्तंभन उच्चाटण । कां करावें वशीकरण । हें कर्म जाण तामस ॥२३॥ जन्म म्हणिजे दीक्षाग्रहण । प्रेतभूतपिशाचविद्या जाण । करितां प्रेतभूतआराधन । प्रेतजन्म जाण तामसां ॥२४॥ जेथ तमोगुण प्रधान । तो क्रोधयुक्त पुरुष जाण । सदा शत्रूचें करी ध्यान । करावया हनन उद्यतू ॥२५॥ तामसी मंत्र मुकी मैळी । अथवा उच्छिष्टचांडाळी । कां प्रेतदेवता कंकाळी । मंत्रशैली हे तेथें ॥२६॥ संस्कार दगड माती । माझें घर हे माझी क्षिती । स्वप्नीं निजेला घाली भिंती । एवढी आसक्ती गृहाची ॥२७॥ घर करावया अशक्त । तरी त्या खिंडोराआंत । सदा दगडमाती राखत । नांदतें तेथ येवों नेदी ॥२८॥ देहालागीं गेह करणें घडे । तें देह कष्टवी अतिदुर्वाडें । तामससंस्कारें रोकडें । केवळ वेडें गृहासक्तीं ॥२९॥ गृहासक्तीचा व्यापारू । जो मरणान्त न सोडी नरू । तो जाण तामस संसारू । त्याचा संस्कारू तो माती ॥१३०॥ जेणें थोरावे तमोगुण । तें हें जाण दशलक्षण । ऐक राजसाचें चिन्ह । त्याचें भिन्न स्वरूप ॥३१॥ करावें सत्त्वाच्या अंगीकारा । त्यागावा तमोगुण दुसरा । पुढें चाविरा मागें लातिरा । ऐक तिसरा रजोगुण ॥३२॥ हो कां शाहाणी सिंदळी नारी । ते पुरुषाचें मन बरें धरी । मग ठकोनि जाय व्यभिचारीं । तैसी परी रजोगुणा ॥३३॥ जैसें कां कुचर घोडें । बरें दिसें परी आडवीं अडे । कांहीं केल्या न चले पुढें । मागिलीकडे सरों लागे ॥३४॥ तैसी रजोगुणाची स्थिती । त्यागू न संभवे कल्पांतीं । धर्म करितो केवळ स्फीती । मनीं आसक्ती कामाची ॥३५॥ सर्वस्व घ्यावया संवचोरू । सवें धांवे होऊनि नफरू । तैसा रजोगुणाचा विचारू । कामनासंसारू वाढवी ॥३६॥ धर्म करी कामासक्ती । केलें भोगवी निश्चितीं । पाडी जन्ममरणआवर्तीं । कदा कल्पांतीं सुटेना ॥३७॥ सात्त्विक तरले माझेनि भजनें । तामस तरले मद्विरोधध्यानें । राजसाचें जन्ममरणधरणें । रजोगुणें उठीना ॥३८॥ जेणें प्रबळ वाढ रजोगुणा । त्या सांगेन मी दशलक्षणां । केवळ त्यागावया काम्यकल्पना । या निरूपणा अवधारीं ॥३९॥ राजसाचें प्रवृत्तिशास्त्र । जें केवळ कामनापर । जेणें होय इहामुत्र । तेथें अत्यादर राजसा ॥१४०॥ आप म्हणिजे तें तंव जळ । वेळा वाळा सुपरिमळ । कर्पूरयुक्त अतिशीतळ । प्रिय प्रबळ तें राजसा ॥४१॥ प्रजासंगति त्याची ऐक । राजवर्गीं सभानायक । व्यवहारीं चतुर अतिरंजक । प्रवृत्तिलोक प्रिय त्यासी ॥४२॥ राजद्वारीं कां सभेमाझारीं । बैसावें पारीं अथवा वेव्हारीं । कां मंडपतोरणाभीतरीं । सन्मानें करी उपविष्ट ॥४३॥ वेळु न गमे जैं घरिंच्या घरीं । तैं क्रमी चौहाटा नगरीं । कां बैसे बुद्धिबळांवरी । अत्यादरीं सादर ॥४४॥ ऐक रजोगुणाची वेळ । सूर्योदयउयपरी जो काळ । कां राजस जे सांजवेळ । ते ते काळ प्रिय त्यासी ॥४५॥ राजसांचें सकाम कर्म । धनधान्यार्थ करिती धर्म । वासना ते पशुपुत्रकाम । स्वप्नीं निष्काम नेणती ॥४६॥ राजसांसी काम गहन । कामासक्ती दीक्षाग्रहण । तेंचि त्यांचें जन्म जाण । सदा ध्यान स्त्रियेचें ॥४७॥ मंत्र घ्यावा अभिलाखें । जेणें सन्मान होय लौकिकें । ज्याचा सुगरावा थोर देखे । तो मंत्र आवश्यकें आदरी ॥४८॥ संस्कार अतिराजस । शरीरभोगांचे विलास । नाना परिमळ बहुवस । उत्तम वास सुधूत ॥४९॥ संस्काराची अंतरनिष्ठा । लौकिकीं व्हावी देहप्रतिष्ठा । माझी आज्ञा वंद्य वरिष्ठां । सभेचे चौहाटां मी पूज्य ॥१५०॥ रजोगुण दशलक्षण । उद्धवा त्याची ही वोळखण । राजसासी जन्ममरण । सर्वथा जाण सोडीना ॥५१॥ सात्त्विक त्याग करी विवेकनिष्ठें । तामस त्याग करी कडकडाटें । राजसासीं त्याग न घडे स्पष्टें । द्रव्यदारालोभिष्टें लोभाळू ॥५२॥ तिहीं गुणांचें लक्षण । म्यां सांगितलें भिन्न भिन्न । तिहींचें सर्वसाधारण । सांगेन चिन्ह तें ऐक ॥५३॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ५ वा
तत्तत्सात्त्विकमेवैषां यद् यद् वृद्धाः प्रचक्षते । निंदन्ति तामसं तत्तद् राजसं तदुपेक्षितम् ॥५॥
विवेकवृद्ध वृद्धाचारें । ज्यातें स्तविती अत्यादरें । तें तें सात्त्विक जाण खरें । निजनिर्धारे निश्चित ॥५४॥ विवेकियाचे अनुवादा । ज्या पदार्थांची करिती निंदा । ते ते जाण तामसबाधा । माझ्या निजबोधा मानलें ॥५५॥ ज्यातें स्तवित ना निंदित । जीवें भावें उपेक्षित । तें राजस जाण निश्चित । बाधा अद्भुभत तयाची ॥५६॥ जैसें कां विखें रांधिलें अन्न । वरिवरी गोड अंतरीं मरण । तैसा जाण राजस गुण । अतर्क्य बंधन तयाचें ॥५७॥ राजसासी ज्ञानबोधू । करितां थोंटावला वेदू । त्याचे उपदेशीं ब्रह्मा मंदू । माझेनेही बोधू न करवे ॥५८॥ याचिलागीं रजोगुण । विवेकी सांडिला उपेक्षून । उपेक्षेचें हेंच कारण । तुज म्यां जाण सांगीतलें ॥५९॥ यालागीं सात्त्विक सेवन । साधकीं अवश्य करावें जाण । सात्त्विकसेवनाचा गुण । तुज मी संपूर्ण सांगेन ॥१६०॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ६ वा
सात्त्विकान्येव सेवेत पुमान् सत्त्वविवृद्धये । ततो धर्मस्ततो ज्ञानं यावत् स्मृतिरपोहनम् ॥६॥
सात्त्विक द्रव्यें सेवितां । सत्त्ववृद्धी होय तत्त्वतां । सत्त्ववृद्धी पुरुषीं होता । धर्म स्वभावतां प्रवर्ते ॥६१॥ धर्मप्रवृत्ति माझें भजन । माझ्या भक्तिउल्हासें जाण । भक्तांसी मी होयें प्रसन्न । तैं स्वभावें ज्ञान प्रकाशे ॥६२॥ तत्त्वमस्यादि वाक्यव्युत्पत्ती । ते गुरुद्वारा ज्ञानाची प्राप्ती । तरी सत्त्वशुद्धित्वें धर्म भक्ती । कोणे अर्थीं सेवावी ॥६३॥ ऐसा विकल्प जरी तूं धरिसी । उद्धवा ऐक त्याही विचारासी । यथार्थ सांगेन तुजपाशीं । सत्त्वशुद्धीसी उपयोगू ॥६४॥ केवळ सत्त्वशुद्धीविण । जाहल्या गुरुवाक्याचें श्रवण । तें पां हाटगाण्याऐसें जाण । अनोळखपण स्वस्वरूपा ॥६५॥ आंधळें उपजलें जे कुशीं । स्तनपान करी अहर्निशीं । परी तें न देखे माउलीसी । दशा तैशी उपदेशा ॥६६॥ इंद्रियें सचेतनमेळीं । भगवंत सर्वांतें प्रतिपाळी । त्यातें न देखती विषयांधळीं । अतिअंध झालीं चित्तशुद्धीविण ॥६७॥ अजागळां लोंबते जाण । मिथ्या भाषण म्हणती ते स्तन । त्यापरी सत्त्वशुद्धीविण । वृथा जाण उपदेश ॥६८॥ वाहते उदकीं लिहले लेख । तळीं अक्षर नुमटे एक । तेवीं सत्त्वशुद्धीविण देख । निजज्ञान सुटंक प्रकटेना ॥६९॥ झाल्या आपादतां सत्त्वशुद्धी । जंव प्रकटेना धर्मबुद्धी । तंव निजज्ञानाची नव्हे सिद्धी । जेवीं ग्रहणामधीं चंद्रमा ॥१७०॥ ऐकतां हरिकथाश्रवण । बाष्प रोमांच स्वेद रुदन । रुका वेंचितां जाय प्राण । तेथेंही ब्रह्मज्ञान प्रकटेना ॥७१॥ हृदयींचा लोभ जंव न तुटे । तंव निश्चयज्ञान कैंचे भेटे । सत्त्वशुद्धिधर्मू जैं प्रकटे । तैं निजज्ञाननेटें सुपंथीं लागे ॥७२॥ ते चालतां धर्मपंथीं । जै माझी भक्ति होय सांगाती । तैं चोरांची न पडे गुंती । शीघ्रगती मज पावे ॥७३॥ ते भक्तीचा सांडितां सांगातू । पुढील अनोळख महापंथू । तेथ कामक्रोध करिती घातू । विकल्पआवर्तू बुडविती ॥७४॥ भाग्येंवीण माझी भक्ती । प्राण्यासी नव्हे गा सांगाती । जिचे संगें चालतां पंथीं । अल्पही गुंती पडेना ॥७५॥ माझे भक्तीसवें महाशूर । नांवाणिगे नवविध वीर । सत्रदबद्ध सदा समोर । महाझुंझार निजबोधें ॥७६॥ यालागीं माझे भक्तीविण । सहस्त्रधा केल्या श्रवण मनन । माझी प्राप्ति नव्हे जाण । भजनें पूर्ण मत्प्राप्ती ॥७७॥ सर्व भूतीं भगवद्भाेवो । या नांव मुख्यभक्ति पहा हो । ते सांगाती झालिया स्वयमेवो । कामक्रोधमोहो न शकती बाधूं ॥७८॥ साक्षेपें नेऊनि घागरी । पालथी घातल्या गंगासागरीं । जळबिंदु रिघेना भीतरीं । तैशी परी महावाक्या ॥७९॥ यालागीं अत्यादरेंसीं जाण । धर्मयुक्त माझें भजन । करितां मी होय प्रसन्न । मत्प्रसादें ज्ञान प्रकाशे ॥१८०॥ लोभ ठेऊनि अर्थस्वार्थीं । कोरडी करितां माझी भक्ती । मी प्रसन्न नव्हें श्रीपती । जाण निश्चितीं उद्धवा ॥८१॥ जो धनें मनें काया वचनें । वेंचूनि भजे मजकारणें । त्यासीच म्यां प्रसन्न होणें । जेवीं चंद्रकिरणें चकोरा ॥८२॥ व्याली धेनु वत्सा वोरसे । तेवीं मी तुष्टें अतिसंतोषें । तेवीं माझेनि प्रसादवशें । माझें ज्ञान प्रकाशे मद्भषक्तां ॥८३॥ सगुण सुंदर आणि पतिव्रता । अतिशयें पढियंती होय कांता । तिसी सर्वस्व दे न मागतां भर्ता । तेवीं मी मद्भकक्तां प्रसन्न ॥८४॥ माझेनि प्रसादें प्रकाशे ज्ञान । श्रुति स्मृती नांव म्हणती जाण । सविलास अविद्यानिरसन । 'अपोहन' या नांव ॥८५॥ गुणास्तव देह जाण । देहास्तव उपजे ज्ञान । तेणें ज्ञानें गुणनिर्दळण । देहनिरसन न घडे म्हणसी ॥८६॥ हे गोष्टी तूं म्हणसी कुडी । कीं पक्षी आपुले पांख मोडी । नारळ नारळीतें तोडी । स्वमांसाची गोडी व्याघ्र चाखे ॥८७॥ हें न घडतें जैं घडों बैसे । तैं देहींचेनि ज्ञानें गुणदेह नासे । हा विकल्पू धरिसी मानसें । ऐक अनायासें तो निरासू ॥८८॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ७ वा
वेणुसङ्घर्षजो वह्निर्दग्ध्वा शाम्यति तद्वनम् । एवं गुणव्यत्ययजो देहः शाम्यति तत्क्रियः ॥७॥
दैवें वायूच्या कल्लोळीं । परस्परें वेळूजाळीं । स्वजातिकांचणीं इंगळी । पेटली ते होळी वनाची करी ॥८९॥ अग्नि उपजला जे कांडीं । तेंही कांडें जाळूनि सांडी । वनीं नुरवूनियां काडी । स्वयें राखोंडी होऊनि विझे ॥१९०॥ तेवीं वैराग्याभ्यासवायूंनीं । होतां त्रिगुणांची कांचणी । तेथें प्रकटला ज्ञानाग्नी । अविद्यावनीं दाहकू ॥९१॥ तो हरिगुरुकृपा खवळला । वृत्तिरूपें प्रज्वळला । देहद्वयेंसीं लागला । प्रवर्तला गुणांतें जाळूं ॥९२॥ जळाल्या आषातृष्णेच्या पाळी । जळालीं कामलोभांची कोल्हीं । क्रोधव्याघ्राची होळी झाली । आगी लागली मदगजा ॥९३॥ जाळिली स्नेहाची आरांटी । जाळिली असत्याची बोरांटी । जाळिला मोहअरजगरू उठाउठी । जाळिला शेवटीं काळविट काळू ॥९४॥ उठिला अहंकाराचा सोरू । धरितां न धरे अनिवारू । तोही जाळिला दुर्धरू । वणवा चौफेरू कोंडला ॥९५॥ पळूनि जावयापुरता । अणुभरी ठावो नुरेचि रिता । एवं जळाला तो पळतपळतां । अहंसोरु सर्वथा निमाला ॥९६॥ नवल अग्नीचें विंदाण । आपणिया जाळी आपण । दाहकशक्तीतें जाळून । स्वस्वरूपीं जाण उपरमे ॥९७॥ ऐसें ऐकोनि निरूपण । उद्धवासी विस्मयो गहन । जनास केवढी नागवण । आप आपणिया आपण वोढवली ॥९८॥ नश्वरदेहाचिये साठीं । पाविजे परब्रह्माची पुष्टी । ते सांडूनियां करंटीं । विषयनिष्ठीं मरमरों मरती ॥९९॥ सात्त्विकसेवनें सत्त्ववृद्धी । तेणें अलभ्य लाभे सिद्धी । ते सांडोनियां दुर्बुद्धी । विषयविधीं रातले ॥२००॥ केवढा नाडू मांडला लोकां । ऐशी जीवींची आशंका । यालागीं यदुनायका । आदरें देखा पुसत ॥१॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ७ वा
वेणुसङ्घर्षजो वह्निर्दग्ध्वा शाम्यति तद्वनम् । एवं गुणव्यत्ययजो देहः शाम्यति तत्क्रियः ॥७॥
दैवें वायूच्या कल्लोळीं । परस्परें वेळूजाळीं । स्वजातिकांचणीं इंगळी । पेटली ते होळी वनाची करी ॥८९॥ अग्नि उपजला जे कांडीं । तेंही कांडें जाळूनि सांडी । वनीं नुरवूनियां काडी । स्वयें राखोंडी होऊनि विझे ॥१९०॥ तेवीं वैराग्याभ्यासवायूंनीं । होतां त्रिगुणांची कांचणी । तेथें प्रकटला ज्ञानाग्नी । अविद्यावनीं दाहकू ॥९१॥ तो हरिगुरुकृपा खवळला । वृत्तिरूपें प्रज्वळला । देहद्वयेंसीं लागला । प्रवर्तला गुणांतें जाळूं ॥९२॥ जळाल्या आषातृष्णेच्या पाळी । जळालीं कामलोभांची कोल्हीं । क्रोधव्याघ्राची होळी झाली । आगी लागली मदगजा ॥९३॥ जाळिली स्नेहाची आरांटी । जाळिली असत्याची बोरांटी । जाळिला मोहअहजगरू उठाउठी । जाळिला शेवटीं काळविट काळू ॥९४॥ उठिला अहंकाराचा सोरू । धरितां न धरे अनिवारू । तोही जाळिला दुर्धरू । वणवा चौफेरू कोंडला ॥९५॥ पळूनि जावयापुरता । अणुभरी ठावो नुरेचि रिता । एवं जळाला तो पळतपळतां । अहंसोरु सर्वथा निमाला ॥९६॥ नवल अग्नीचें विंदाण । आपणिया जाळी आपण । दाहकशक्तीतें जाळून । स्वस्वरूपीं जाण उपरमे ॥९७॥ ऐसें ऐकोनि निरूपण । उद्धवासी विस्मयो गहन । जनास केवढी नागवण । आप आपणिया आपण वोढवली ॥९८॥ नश्वरदेहाचिये साठीं । पाविजे परब्रह्माची पुष्टी । ते सांडूनियां करंटीं । विषयनिष्ठीं मरमरों मरती ॥९९॥ सात्त्विकसेवनें सत्त्ववृद्धी । तेणें अलभ्य लाभे सिद्धी । ते सांडोनियां दुर्बुद्धी । विषयविधीं रातले ॥२००॥ केवढा नाडू मांडला लोकां । ऐशी जीवींची आशंका । यालागीं यदुनायका । आदरें देखा पुसत ॥१॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ८ वा
श्रीउद्धव उवाच । विदन्ति मर्त्याः प्रायेण विषयान् पदमापदाम् । तथापि भुञ्जते कृष्ण तत्कथं श्वखराजवत् ॥८॥
उद्धव म्हणे श्रीमुकुंदा । ऐक सर्वज्ञा गोविंदा । विषयांची पदोपदीं आपदा । सर्वीं सर्वदा कळलीसे ॥२॥ जो झाला विषयाधीन । तो सर्वीं सर्वत्र सदा दीन । ऐसें जाणतजाणतां जन । आसक्ति गहन विषयांची ॥३॥ जैसें कां श्वान आणि खर अज । तैसे विषयांसी लोक निर्लज्ज । सांडूनि स्वहिताचें काज । का विषयांचे भोज नाचती ॥४॥ शुनी वसवसोनि पाठीं लागे । श्वान सवेंच लागे मागें । पुच्छ हालवूनि हुंगे । लाज नेघे जनाची ॥५॥ काणा कुंटा व्याधिव्याप्त । चिंता कांठफरा गळां वाहत । तोही शुनीमागें धांवत । कामासक्त अविचार ॥६॥ शुनी सक्रोधें वसवसी । तें गोड लागे श्वानासी । जीवित बांधलें तिच्या पुंसीं । तीमागमागेंसीं हिंडतू ॥७॥ अंगीं अंगा होतां भेटी । सक्रोध शुनी लागे पाठीं । तरी न सोडी पुसांटी । कुंकांत उठी कामासी ॥८॥ ऐशा संकटीं जैं भोग चढे । तैं भोगासवेंचि आडकोनि पडे । हड हड करिती चहूंकडे । जगापुढें फजीती ॥९॥ निंदेचे सैंघ वाजती धोंडे । मूर्ख तेही थुंकिती तोंडें । ऐंसेंचि पुरुषासही घडे । तरीही आवडे अतिकामू ॥२१०॥ श्वानाचें हेंड तत्काळ सुटे । मनुष्याचें आकल्प न सुटे । स्त्रीलोभाळू अतिलोभिष्ठे । तीलागीं संकटें नाना सोशी ॥११॥ नातरी गाढवाच्या परी । दूरी देखोनियां खरी । भुंकत धांवे तीवरी । लाज न धरी सर्वथा ॥१२॥ खरी पळे पुढेंपुढें । खरू धांवे वाडेंकोडें । लाता हाणोनि फोडी जाभाडें । तरी पुढेंपुढें धसो लागे ॥१३॥ लाता हाणे उरावरी । तरी तिची प्रीती धरी । ऐशिया स्त्रियांचे घराचारीं । खराच्यापरी नांदती ॥१४॥ नातरी बोकडाची गति जैशी । तैशी दशा दिसे पुरुषासी । मारूं आणिल्या पशुहत्यार्याैपाशीं । तरी शेळ्यांसी सेवित ॥१५॥ स्वयाती मारितां देखे । अनुताप नेघे तेणें दुःखें । मृत्युसमीपही अभिलाखें । कामसुखें वांछिती ॥१६॥ पूर्ण मृत्यूची पायरी । तें वार्धक्य वाजलें उरीं । तरी धांवे विषयावरी । आठवू न धरी मरणाचा ॥१७॥ मेष मारूं आणिला घातकें । निजसख्यांतें मारितां देखे । तें न मनूनियां यथासुखें । अजीसीं हरिखें रमों धांवे ॥१८॥ मेष श्वान आणि खर । हे ऋतुकाळींचि विषयतत्पर । त्याहूनि विशेषेंसीं नर । कामी दुर्धर सर्वदा ॥१९॥ गर्भ संभवल्यापाठीं । श्वानही स्त्रीभोगासी नुठी । पुरुषाची अभिनव गोठी । गरोदर गोमटी भोगिती ॥२२०॥ गाढव गाढवीसी बुंथड । न करी अलंकार मोथड । मनुष्यासी स्त्रियेचें कोड । तिचें वालभ वाड वाढवी ॥२१॥ दांडा गोंडा मूद वेणी । टिळकुवरी रत्नलखेवणी । नाकींचें हालों दे सुपाणी । हें मनुष्यपणीं वालभ ॥२२॥ जरी प्रसूतिकाळ निकट । गाड्याएवढें वाढलें पोट । तरी कामचारी विवेकनष्ट । रमताती दुष्ट स्त्रियांसीं ॥२३॥ अस्थि मांस विष्ठा मूत । तेणें कामिनी पूर्ण भरित । ते कुश्चळीं जन कामासक्त । जाणोनि होत कां देवा ॥२४॥ या प्रश्नाचें प्रत्युत्तर । तीं श्लोकीं सांगे शार्ग्ङधर । कामासक्तीचा विचार । ऐक सादर उद्धवा ॥२५॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ९ वा
श्रीभगवानुवाच । अहमित्यन्यथाबुद्धिः प्रमत्तस्य यथा हृदि । उत्सर्पति रजो घोरं ततो वैकारिकं मनः ॥९॥
मोहप्रमत्त विवेकशून्य । त्या पुरुषांच्या ठायीं जाण । देहात्मवादें अभिमानें । रजोगुणें खवळला ॥२६॥ जैसा मदिरापानें उन्मत्तू । विसरूनि आपुला निजस्वार्थू । मग अन्योन्य अनर्थू । आत्मघातू करूं धांवे ॥२७॥ तेवीं शुद्ध बुद्ध नित्यमुक्तु । हा विसरोनि निजस्वार्थु । रजोगुणें लोलंगतु । कामासक्तु नरू कीजे ॥२८॥ रजीं रंगल्या अभिमान । दुःखरूप तो दारुण । दुर्धर वाढे रजोगुण । विचारी मन तेणें होय ॥२९॥
एकनाथी भागवत - श्लोक १० वा
रजोयुक्तस्य मनसः सङ्कल्पः सविकल्पकः । ततः कामो गुणध्यानाद् दुःसहः स्याद्धि दुर्मतेः ॥१०॥
जैं रजोयुक्त झालें मन । तैं संकल्पविकल्प गहन । एकांतीं घातल्या आसन । ध्यानीं चिंतन स्त्रियेचें ॥२३०॥ रजोगुणें कामासक्ती । होय दुष्ट वासना दुर्मती । कामावांचूनि चित्तीं । आणिक स्फुर्ती स्फुरेना ॥३१॥ जनीं वनीं आणि विजनीं । जागृतीं सुषुप्तीं स्वप्नीं । ध्यानीं मनीं चिंतनीं । स्त्रीवांचूनी स्मरेना ॥३२॥ कामिनीकामाचा अध्यास । हावभाव अतिविलास । गुणलावण्य सुरतरस । आसक्त मानस ते ठायीं ॥३३॥ रतिसुखाचा आराम । कामिनीक्रीडेचा संभ्रम । तेणें दुर्धर झाला जो काम । तयासि नियम चालेना ॥३४॥ धनधान्यपुत्रसुख । वांछी इहलोकपरलोक । हा रजोगुणाचा देख । अलोलिक अतिकामू ॥३५॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ११ वा
करोति कामवशगः कर्माण्यविजितेन्द्रियः । दुःखोदर्काणि सम्पश्यन् रजोवेगविमोहितः ॥११॥
जेथ रजाचा वेग उदित । तेथ कामग्रहो खवळे अद्भु१त । जो पुरुष झाला कामग्रस्त । तो सदा अंकित कामाचा ॥३६॥ ज्यासी विवेक नाहीं मानसीं । तो जाण पां कामाची आंदणी दासी । काम नाचवी जैसें त्यासी । तेणें विकारेंसीं नाचत ॥३७॥ कामांकित झालिया पुढें । सकाम कर्म करणें पडे । ज्याचें उत्तरोत्तर दुःख वाढे । अतिदुर्वाडें गर्वितु ॥३८॥ रजोगुणें अतिमोहित । यालागीं अजितेंद्रिय अयुक्त । जन्ममरणांचा अंकित । कर्में करीत तद्रूपें ॥३९॥ रजोगुणाचा अतिबाध । तेणें जन केले विषयांध । रजरागी महामंद । जाण प्रसिद्ध उद्धवा ॥२४०॥ रजें बांधल्यापाठीं जाण । होय महामोहाचें संचरण । तेव्हां भ्रमाचें वाउधाण । सैरा तमोगुण उल्हासे ॥४१॥ ऐशी प्राणियांची मती । उद्धवा जाण निश्चितीं । यालागीं काम ते सेविती । नव्हे विरक्ती विषयांची ॥४२॥ तुज ऐसें वाटेल चित्तीं । बुडाली तरणोपायस्थिती । खुंटली प्राण्यांची परम गती । विषयासक्ती अनिवार ॥४३॥ जीवा अविद्याविषयसंबंधू । याचा बाधू अतिसुबद्धू । अविद्यायोग अनादिसिद्धू । तेणें दृढ भेदू जीवासी ॥४४॥ अंतःकरणही अनादी । प्रवाहरूपें त्याची सिद्धी । तेणें दृढ झाली विषयबुद्धी । त्याग त्रिशुद्धी घडेना ॥४५॥ सत्त्वीं उत्पन्न अंतःकरण । परी तें प्रकृतिकार्य जाण । तेथें भोगाध्यासें रजोगुण । खवळला कोण आवरी ॥४६॥ विषयीं बांधिले विवेकी । तो विषयत्याग नव्हे ये लोकीं । उद्धवा तुझी आशंका हेच कीं । ऐक तेविखीं उपावो ॥४७॥ विवेकियांच्या ठायीं । विषयबुद्धि नुपजे पाहीं ।
एकनाथी भागवत - श्लोक १२ वा
रजस्तमोभ्यां यदपि विद्वान् विक्षिप्तधीः पुनः । अतन्द्रितो मनो युञ्जन् दोषदृष्टिर्न सज्जते ॥१२॥
हो कां रजतमांचेनि गुणें । जरी बुद्धि विक्षिप्त केली तेणें । तरी आळस सांडूनि सज्ञानें । आवरणें मनातें ॥४९॥ अस्थिमांसाचा घडिला । विष्ठामूत्रांचा कोथळा । स्त्री विचारितां कांटाळा । नरकजिव्हाळा तो भोगू ॥२५०॥ भोगीं दावूनि दोषदृष्टी । मनासी विषयांची तुटी । करावी गा उठाउठी । नेमूनि निहटीं मनातें ॥५१॥ ऐसेनिही मन अतिदुर्धर । नियमासी नावरे अनावर । साधकांसी अतिदुस्तर । अशक्त नर ये अर्थीं ॥५२॥ तरी ऐक बापा सावधान । मनोनिग्रहाचें लक्षण । तेंही सांगेन साधन । जेणें प्रकारें मन आकळे ॥५३॥
एकनाथी भागवत - श्लोक १३ वा
अप्रमत्तोऽनुयुञ्जीत मनो मय्यर्पयञ्छनैः । अनिर्विण्णो यथाकालं जितश्वासो जितासनः ॥१३॥
आळसनिद्रेसी दवडूनि दूरी । जो सावधान निजवृत्ति धरी । माझें चिद्रूप निर्धारीं । शनैः शनैः करी अभ्यासू ॥५४॥ अभ्यासीं प्रथम भूमिका । शिकावी आसनगाढिका । मूळबंध अतिनेटका । आसनजयो देखा शिकावा ॥५५॥ आसनजयो आल्या हाता । सहजें चढे योगपंथा । तेथें प्राणापानसमता । अभ्यासितां हों लागे ॥५६॥ विषय ते मनाआधीन । मन पवनासी वश्य जाण । अभ्यासें वश केला पवन । सहजें मन स्थिरावे ॥५७॥ यापरी जो हळू हळू । अभ्यासें सार्थक करी काळू । अविरक्त परी प्रबळू । होय भुकाळू परमार्थी ॥५८॥ हरिचिंतनीं एकाग्र मन । तैं एक होती प्राणापान । हाचि पवनजयो पूर्ण । योगसाधन सहजेंचि ॥५९॥ तंव प्राणापान सम जोडी । षट्चक्रांचे पदर फोडी । तैं विषयांतें चित्त सांडी । विषयो वोसंडी चित्तातें ॥२६०॥ यापरी या अभ्यासवाटे । सकाम कामाचा तटका तुटे । सनकादिक येणें परिपाठें । म्यां आत्मनिष्ठे लाविले ॥६१॥
एकनाथी भागवत - श्लोक १४ वा
एतावान् योग आदिष्टो मच्छिष्यैः सनकादिभिः । सर्वतो मन आकृष्य मय्यद्धाऽऽवेश्यते यथा ॥१४॥
येणेंचि उपदेशें देख । माझे शिष्य सनकादिक । अभ्यासबळें अलोकिक । निजात्मसुख पावले ॥६२॥ तो उपदेश कोण म्हणसी । जो वियोग चित्तविषयांसी । हें म्यां सांगोनियां त्यांसी । आत्माभ्यासीं लाविलें ॥६३॥ मन जेथें जेथें जाये । तेथें तेथें वस्तूचि आहे । येणें अभ्यासें लवलाहें । सनकादिक पाहें सिद्ध झाले ॥६४॥ चित्तासी विषयांचा वियोगू । हा सनकादिकीं साधिला योगू । त्यांसी उपदेशावया सांगू । मी स्वयें श्रीरंगू उपदेष्टा ॥६५॥ तें ऐकोनि उद्धव पाहीं । विचारी आपुलिया ठायीं । मी श्रीकृष्णावेगळा कंहीं नाहीं । सनकादिक कंहीं उपदेशिले ॥६६॥ सनकादिक ब्रह्मशीळ । पूर्वीं जाहले बहुकाळ । कृष्ण ये काळींचें देवकीबाळ गुरुत्व केवळ घडे कैसें ॥६७॥
एकनाथी भागवत - श्लोक १५ वा
श्रीउद्धव उवाच । यदा त्वं सनकादिभ्यो येन रूपेण केशव । योगमादिष्टवानेतद् रूपमिच्छामि वेदितुम् ॥१५॥
उद्धव म्हणे गा केशवा । सनकादिकांसी केव्हां । उपदेश केला गा तुवां । जवळी तेव्हां मी कां नव्हतों ॥६८॥ येणेंचि रूपें हृषीकेशी । योग सांगीतला तयांसी । किंवा रूपांतरें म्हणसी । तें जाणावयासी मज इच्छा ॥६९॥ कोण काळ समयो कोण । कोण योग कैसा प्रश्न । तें कृपा करोनि आपण । मज संपूर्ण सांगावें ॥२७०॥ ऐकोनि उद्धवाचा प्रश्न । कृपा कळवळला नारायण । हंसइितिहासनिरूपण । आपुलें आपण सांगत ॥७१॥
एकनाथी भागवत - श्लोक १६ वा
श्रीभगवानुवाच । पुत्रा हिरण्यगर्भस्य मानसाः सनकादयः । पप्रच्छुः पितरं सूक्ष्मां योगस्यैकान्तिकीं गतिम् ॥१६॥
ब्रह्मयाचे मानसपुत्र । महाप्रसिद्ध सनत्कुमार । तिंहीं सत्यलोकीं प्रश्न थोर । अतिदुस्तर पूशिला ॥७२॥ अतिसूक्ष्म योगगती । दुर्ज्ञेय स्वस्वरूपस्थिती । परम कठिण प्रश्नोक्ती । पित्याप्रती पूशिली ॥७३॥
एकनाथी भागवत - श्लोक १७ वा
सनकादय ऊचुः । गुणेष्वाविशते चेतो गुणाश्चेतसि च प्रभो । कथमन्योन्यसंत्यागो मुमुक्षोरतितितीर्षोः ॥१७॥
सनकादिक पुसत । विषयांच्या ठायीं चित्त । स्वभावें असे विषयासक्त । तें विषयीं सतत आवेशलें ॥७४॥ तैसेचि विषय पाहीं । प्रवेशले चित्ताच्या ठायीं । वासनारूपें जडले तेही । निघों कंहीं नेणती ॥७५॥ फळ काळ दोनी नाहीं । तरी तैंचे आंबे गोड पाहीं । ऐसे विषय चित्ताचे ठायीं । रिघाले कंहीं न निघती ॥७६॥ पर्णिली कांता माहेरा जाये । चित्तीं रिघाली दूरी न राहे । यापरी विषयो पाहें । जडला ठाये चित्तासी ॥७७॥ चित्त विषयो अन्योन्यत्यागू । मुमुक्षां केवीं घडे चांगू । ये उपायीं उपाययोगू । स्वामीनें साङ्गू सांगावा ॥७८॥
एकनाथी भागवत - श्लोक १८ वा
श्रीभगवानुवाच । एवं पृष्टो महादेवः स्वयंभूर्भूतभावनः । ध्यायमानः प्रश्नबीजं नाभ्यपद्यत कर्मधीः ॥१८॥
ज्यासी अग्रपूजेचा सन्मान । श्रेष्ठ देवांमाजीं महिमान । महादेव म्हणावया कारण । ब्रह्मयासी जाण या हेतू ॥७९॥ जो आंगें स्त्रजी चराचर । जो वेदांचें निजमंदिर । त्या ब्रह्मयाप्रती अतिगंभीर । प्रश्न महाथोर पुत्रीं केला ॥२८०॥ त्या प्रश्नाची प्रश्नोत्तरविधी । ब्रह्मयासी न कळे त्रिशुद्धी । कर्मजड झाली बुद्धी । बोधकसिद्धी स्फुरेना ॥८१॥ प्रश्न अत्यंत सखोल पडिला । तेणें ब्रह्मा वेडावला ठेला । कांहीं न बोलवे जी बोला । तो चिंतूं लागला मज तेव्हां ॥८२॥ सनकादिकांची प्रश्नावस्था । सत्यलोकीं समस्तांदेखतां । न कळे न म्हणवे सर्वथा । सांगों जातां नव्हे बोध ॥८३॥ ऐसें ब्रह्मयासी दुर्घट । कांहीं न बोलवे स्पष्ट । परम देखोनि संकट । मी ज्ञानवरिष्ठ चिंतिलों ॥८४॥
एकनाथी भागवत - श्लोक १९ वा
स मामचिंतयद् देवः प्रश्नपारतितीर्षया । तस्याहं हंसरूपेण सकाशमगमं तदा ॥१९॥
निरसावया पुत्राचें अज्ञान । आणि तरावया त्यांचा प्रश्न । ब्रह्मा करी माझें चिंतन । तेव्हां माझेंही मन कळवळलें ॥८५॥ ब्रह्मा माझे पोटींचे बाळ । त्यासी कर्मजाड्यें आलें पडळ । तें निरसावया तत्काळ । हंस केवळ मी जाहलों ॥८६॥ प्रश्न केला अपरंपार । जो परमहंसाचें परम सार । त्याचा पावावया परपार । हंसरूपधर मी जाहलों ॥८७॥ नातळे वर्णव्यक्तिविलास । तो मी श्वेतवर्ण स्वप्रकाश । स्वयें झालों राजहंस । ब्रह्मपुत्रांस उपदेशावया ॥८८॥ सृष्टि स्त्रजावयाचे विधी । विधाता लागला त्रिशुद्धी । तेणें कर्मजड झाली बुद्धी । निजज्ञानसिद्धी विसरला ॥८९॥ जो म्हणे मी कर्माधिकारी । तेव्हांचि तो देहधारी । तो परमार्थाचे नगरीं । न सरे निर्धारीं बाह्यमुद्रा ॥२९०॥ 'न कर्मणा न प्रजया' ऐसी वेदोक्ति । कर्म निषेधें त्यागवि श्रुती । तेणें कर्में ब्रह्मप्राप्ती । जे म्हणती ते अज्ञान ज्ञाते ॥९१॥ म्यां उपदेशिलें ब्रह्मयासी । शेखीं कर्मजाड्य आलें त्यासी । केवळ कर्में कर्मठासी । मुक्ति तयासी कैसेनी ॥९२॥ ब्रह्मा अदृष्टद्रष्टा लोकीं तिहीं । तो कर्मजाड्यें झाला विषयी । इतरांचा तो पाड कायी । ठकले ये ठायीं सज्ञान ॥९३॥ सांगतां पुत्रांचा प्रश्न । उजळेल ब्रह्मयाचें निजज्ञान । ऐसें साधोनियां विंदान । सत्यलोकीं जाण उतरलों ॥९४॥ प्रश्नकर्ते सनकादिक । वक्ता सत्यलोकनायक । दोहींसीही पडली अटक । ते काळीं देख मी आलों ॥९५॥ नासों नेदितां साचार । हंस निवडी क्षीरनीर । तैसें निवडावया सारासार । ज्ञानचतुर मी राजहंस ॥९६॥ पूर्वपुण्यसंचयेंवीण । विमानेंवीण स्वयें गमन । सत्यलोकीं आगमन । कोणाचेंही जाण कदा नव्हे ॥९७॥ मी पापपुण्यातीत पाहीं । यालागीं मज पाप पुण्य नाहीं । पाखीं कां चालोनि पायीं । तो मी सर्वां ठायीं सर्वगतू ॥९८॥ त्या सत्यलोका मी अवचितां । हंसस्वरूपें झालों येता । त्या मज देखोनियां समस्तां । परमाश्चर्यता वाटली ॥९९॥
एकनाथी भागवत - श्लोक २० वा
दृष्ट्वा मां त उपव्रज्य कृत्वा पादाभिवंदनम् । ब्रह्माणमग्रतः कृत्वा पप्रच्छुः को भवानिति ॥२०॥
परब्रह्मैक परम मूर्ती । मज येतां देखोनि हंसस्थितीं । उभे ठाकोनि सामोरे येती । चरण वंदिती साष्टांग ॥३००॥ ब्रह्मसदनीं वेद मूर्तिमंत । पुण्यही मूर्तिमंत तेथ । सत्यलोकीं मूर्तिमंत सत्य । तपादि समस्त मूर्तिमंतें ॥१॥ त्या समस्तां देखतां जाण । ब्रह्मयानें पुसावें तूं कोण । पुसल्या येईल नेणतेपण । यालागीं मौन धरोनि ठेला ॥२॥ ब्रह्मा पुढें करूनि जाण । सनकादिकीं आपण । मज केला गा तिंहीं प्रश्न । तुम्ही कोण कोठील ॥३॥
एकनाथी भागवत - श्लोक २१ वा
इत्यहं मुनिभिः पृष्टस्तत्त्वजिज्ञासुभिस्तदा । यदवोचमहं तेभ्यस्तदुद्धव निबोध मे ॥२१॥
ब्रह्मयासी पुसिला जो प्रश्न । त्याचा तत्त्वार्थ जाणावया जाण । मज पुशिलें तिंहीं तूं कोण । अतिविचक्षण जिज्ञासू ॥४॥ त्यासी स्थूळ लिंग कारण । यावेगळी वस्तु चिद्धन । सांगावया प्रश्नखंडण । तीं श्लोकीं जाण म्यां केलें ॥५॥ करोनियां प्रश्नखंडण । नित्यानित्यविवेकज्ञान । त्यांसी म्यां सांगीतलें जाण । तेंचि निरूपण तूं ऐक ॥६॥ सनकादिकांसमान । उद्धवा तुज मी मानीं जाण । यालागीं त्यांचें ज्ञानकथन । ऐक सांगेन म्हणतसें ॥७॥ तें अतिश्रेष्ठ जुनाट ज्ञान । उद्धवा परिसें सावधान । ऐसें ऐकोनियां वचन । येरें मनाचे कान पसरले ॥८॥ देहद्वय सांडोनि मागें । उद्धव श्रवण झाला सर्वांगें । यालागीं स्वयें श्रीरंगें । गुह्य ज्ञान स्वांगें सांगीतलें ॥९॥ देवालयीं लागे रत्नीखाणी । त्यांमाजीं सांपडला स्पर्शमणी । अमृत स्त्रवे त्यापासोनि । तैसा सभाग्यपणीं उद्धवू ॥३१०॥ सांगता श्रीमहाभागवता । श्रीकृष्णासारिखा वक्ता । त्याहीमाजी हंसगीतकथा । आदरें सांगता हरि झाला ॥११॥ सनकादिकांची जे प्राप्ती । ते दाटूनि उद्धवाचे हातीं । स्वयें देतसे श्रीपती । त्याचें भाग्य किती वर्णावें ॥१२॥ ब्रह्मरूप स्वयें वक्ता । तोही उपदेशी ब्रह्मकथा । गुरु ब्रह्मचि स्वभावतां । हे सभाग्यता उद्धवीं ॥१३॥ यालागीं निजभाग्यें भाग्यवंतू । जगीं उद्धवचि अतिविख्यातू । ज्यालागीं स्वयें जगन्नाथू । ज्ञानसमर्थू तुष्टला ॥१४॥
एकनाथी भागवत - श्लोक २२ वा
वस्तुनो यद्यनानात्वं आत्मनः प्रश्न ईदृशः । कथं घटेत वो विप्रा वक्तुर्वा मे क आश्रयः ॥२२॥
परमात्मा अवघा एक । तेथ 'मी तूं' हें न रिघे देख । 'तूं कोण' हें जें वाचिक । वृथा शाब्दिक वाचाळे ॥१५॥ तुम्हीं केला जो प्रश्न । त्यासी द्यावया प्रतिवचन । वक्त्यासी आश्रयो नाहीं जाण । मीतूंपण दिसेना ॥१६॥ तुम्हीं पुसिलें नेणोन । म्यां काय सांगावें जाणोन । मूळीं नाहीं मीतूंपण । पुशिला प्रश्न तो मिथ्या ॥१७॥ नामरूपवर्णव्यक्ती । नाहीं स्वजातिविजाती । विप्र हो तुमची वचनोक्ती । न घडे निश्चितीं सत्यत्वें ॥१८॥ चारी पुरुषार्थ पूर्ण करिती । हे विप्रनामाची परमख्याती । त्या तुम्हां सज्ञानाची प्रश्नोक्ती । न घडे निश्चितीं विप्र हो ॥१९॥ असावें जरी बहुपण । तरी पुसणें घडे तूं कोण । आत्म्याचे ठायीं ऐसा प्रश्न । न घडे जाण सर्वथा ॥३२०॥ प्रश्न न घडे आत्म्याच्या ठायीं । जरी म्हणाल देहाविषयीं । तेंही न घडे गा पाहीं । तो देहाचे ठायीं योजेना ॥२१॥
एकनाथी भागवत - श्लोक २३ वा
पञ्चात्मकेषु भूतेषु समानेषु च वस्तुतः । को भवानिति वः प्रश्नो वाचारंभो ह्यनर्थकः ॥२३॥
आदी ब्रह्मा अंतीं मशक । देह तितुका पांचभौतिक । तेथ तूं कोण म्हणावया देख । वेगळीक दिसेना ॥२२॥ कटक कुंडलें मुकुट माळा । करमुद्रिका कटिमेखळा । अलंकार पाहातां डोळां । सुवर्णावेगळा अंशु नाहीं ॥२३॥ कां घडा गाडगें वेळणी । परळ रांजण माथणी । हें मृत्तिकेवांचुनी । आन कांहीं असेना ॥२४॥ तेवीं सर्व देहीं देहत्वें जाण । पांचभौतिक समसमान । तेथ म्हणावया तूं कोण । वेगळेपण असेना ॥२५॥ वस्तु वस्तुत्वें समसमान । भूतें भूतत्वें समान जाण । तेथ प्रश्नोक्ति वाचारंभण । 'तूं कोण' हें अनर्थू ॥२६॥ हो कां आपणिया आपण । जो कोणी पुसेल तूं कोण । तो अतिभ्रमें भुलला जाण । निजात्मज्ञान विसरला ॥२७॥ विचारितां प्रश्नाचा अर्थू । एवढा दिसतसे अनर्थू । कांहीं भासेना परमार्थू । तूं कोण हा व्यर्थू प्रश्न तुमचा ॥२८॥ देहासी तूं कोण ऐसें । आत्मा जैं स्वयें पुसे । तैं आत्मत्वा लागलें पिसें । अतिभ्रंशें भूलला ॥२९॥ दोराअंगीं सर्प नसे । त्यावरी तो भ्रमें भासे । त्या सर्पातें दोरू पुसे । तूं कोण ऐसें तें मिथ्या ॥३३०॥ या रीतीं त्यांचें प्रश्नखंडन । उद्धवा तैं म्यां केलें जाण । तेणें भेदाचें निरसन । वचनोक्तीं जाण दाविलें ॥३१॥ प्रश्नखंडणाचे अर्थें । कैंचीं करणें कैंचीं भूतें । भेद नाहीं जीवशिवांतें । हेंही त्यांतें सूचिलें ॥३२॥ याहीवरी जे कथा गहन । परम कारणेंसीं अभिन्न । त्यांसी म्यां सांगीतलें निजज्ञान । ऐक सावधान उद्धवा ॥३३॥
एकनाथी भागवत - श्लोक २४ वा
मनसा वचसा दृष्ट्या गृह्यतेऽन्यैरपीन्द्रियैः । अहमेव न मत्तोऽन्यद् इति बुध्यध्वमञ्जसा ॥२४॥
मजवेगळा तिळाइतुका । रिता ठावो नाहीं देखा । तेथ व्याप्य आणि व्यापका । अभिन्नत्व देखा सहजचि ॥३४॥ मनाच्या संकल्पा आलें जें जाण । त्यासी शाब्दिक म्हणती भिन्न । माझ्या स्वरूपाचा विवर्त तें मन । हे अभिन्न खूण कळेना ॥३५॥ मन लक्षितां सावधान । सर्वथा लक्षेना तें जाण । परब्रह्मही अलक्ष्य पूर्ण । दोनी समान चिद्रूपें ॥३६॥ शिंपीच्या अंगीं रुपें आभासे । तेंचि तेथें साचें नसे । माझ्या स्वरूपीं मन तैसें । मिथ्या भासे कल्पनामात्र ॥३७॥ विचारितां शब्दमहिमान । शब्द स्वरूपें ज्ञानघन । ज्ञानार्थेंवीण वचन । अल्पही जाण असेना ॥३८॥ वक्ता वाच्य वचन । तीनी मीचि आहें जाण । बोलु बोलका मजवीण । दुसरा जगीं कोण असे ॥३९॥ मी वेदू जाण पां वेदांचा । प्रणवरूप मीचि साचा । मुख्य वाचेची मीचि वाचा । वेगळा शब्दाचा ठावो नाहीं ॥३४०॥ दृष्टीचें जें देखणेंपण । देखणें तेंचि मुख्य ज्ञान । तेंचि जाण ब्रह्म पूर्ण । चैतन्यघन निजदृष्टीं ॥४१॥ मीचि डोळा मीचि देखता । दृश्य द्रष्टा मीचि तत्त्वतां । मजवेगळी देखणी अवस्था । नाहीं सर्वथा तिहीं लोकीं ॥४२॥ मीचि डोळियांचा निजडोळा । मी सर्वांगदेखणा सोज्ज्वळा । मजवेगळी देखणी कळा । नाहीं जिव्हाळा आणिकांचा ॥४३॥ मीचि शब्दांतें शब्दविता । मीचि श्रवणांमाजीं श्रोता । ऐशिया एकात्मता पाहतां । शब्द निःशब्दता परब्रह्म ॥४४॥ कान वचन मीचि श्रोता । मीचि जाणता शब्दार्था । ऐकणाही मजपरता । नाहीं तत्त्वतां श्रवणाचा ॥४५॥ मीचि घ्राण मीचि वास । मीचि जाणता सुवास । मजवेगळा रहिवास । परिमळास असेना ॥४६॥ रसना रसज्ञत्वें चोखडी । परी ते केवळ चामडी । कापूनि सोडिल्या बापुडी । गोडी अगोडी ते नेणे ॥४७॥ मीचि रसू मीचि रसना । स्वादु सेविता मीचि जाणा । मजवेगळा चवीचाखणा । रसज्ञपणा आन नाहीं ॥४८॥ इतर इंद्रियप्रवृत्ती । त्याही मद्रूप जाण निश्चितीं । मी सर्वात्मा आत्ममूर्ती । क्रियाशक्ती तेही मीचि ॥४९॥ पांचभौतिक देहाचा गोळा । भ्रांत म्हणती मजवेगळा । चुकोनि व्यापका सकळा । तो कोठें निराळा राहों लाहे ॥३५०॥ जैसे जळींचे जळतरंग । जळरूपें जळीं क्रीडती चांग । तैसे माझ्या स्वरूपीं साङ्ग । देह अनेग मद्रूपे ॥५१॥ हो कां घृताची पुतळी । थिजोनि जाली एके काळीं । परी ते नव्हे घृतपणावेगळी । तेवीं भूतें झालीं मजमाजीं ॥५२॥ जळीं जळाची जळसागर । जळामाजीं भासली साकार । तैसें मजमाजीं चराचर । अभिन्न साचार मद्रूपीं ॥५३॥ जैसा एकला एक तंतू । सुतेंचि विणिला सुताआंतू । त्यां वेगळाले म्हणती तांतू । तैसें मजआंतू जग भासे ॥५४॥ तंतू पाहतां वस्त्र न दिसे । आत्मा लक्षितां जगचि नसे । येणें अद्वैततत्त्वसौरसें । आहे अनायासें परब्रह्म ॥५५॥ ऐसा अद्वैतबोधें मी एकू । सर्वात्मा सर्वात्मकू । हा निश्चयेंसीं विवेकू । बुद्धिबोधें निष्टंकू जाणावा ॥५६॥ मीचि एक सर्वां ठायीं । हेंचि दृढ धरिल्या पाहीं । मग साधनाचें कार्य नाहीं । ठायींच पाहीं नित्यमुक्त ॥५७॥ सर्वात्मा चैतन्यघन । अतिसुलभ हें निजज्ञान । उद्धवा म्यां हें सांगोन जाण । भेदखंडण केलें त्यांचें ॥५८॥ सनकादिकांचा पूर्वील प्रश्न । जो ब्रह्मादिकां अटक जाण । त्याचेंही म्यां प्रतिवचन । विवंचूनि ज्ञान सांगितलें ॥५९॥
एकनाथी भागवत - श्लोक २५ वा
गुणेष्वाविशते चेतो गुणाश्चेतसि च प्रजाः । जीवस्य देह उभयं गुणाश्चेतो मदात्मनः ॥२५॥
तुम्हीं ब्रह्मयासी पुसिलें पाहीं । विषय रिघाले चित्ताच्या ठायीं । चित्त जें रिघालें विषयीं । तें वेगळें कांहीं निवडेना ॥३६०॥ विषयत्यागेंविण । कदा नव्हे ब्रह्मज्ञान । त्याही त्यागाची त्यागिती खूण । ऐक संपूर्ण सांगेन ॥६१॥ चित्त विषय दोनी पाहें । तें जीवाचें निजस्वरूप नव्हे । हे उपाधिवशें दोनी देहें । लागलीं पाहें प्रवाहरूपें ॥६२॥ कर्तृत्वभोक्तृत्वरूपें जाण । विषयी जाहलें अंतःकरण । तेणें उभय देहांचें कारण । अंहकारू जाण खवळला ॥६३॥ तेणें भुलविलें चित्त विषयांसी । विसरला निजात्मस्वरूपासी । तेणें तदात्मता जीवामनांसी । अतिशयेंसी दृढ झाली ॥६४॥ चित्त जीवाचें स्वरूप होतें । तरी विषयीं लोलुप नव्हतें । हा उभय उपाधी जीवातें । अभिमानें येथें वाढविला ॥६५॥ जेवीं कां विसरोनि आपणासी । स्वप्नींचिया स्वप्नदेहासी । अतिप्रीति वाढे पुरुषासी । तैसी दशा जीवासी येथ झाली ॥६६॥ नित्य शुद्ध मुक्त जाण । जीवाचें स्वरूप चैतन्यघन । त्यासी अभिमानें हें जाण । मिथ्या बंधन लाविलें ॥६७॥ यालागीं सांडावा अभिमान । तैं तुटे सकळ बंधन । अभिमान निरसावया जाण । माझें भजन करावें ॥६८॥ परी वैराग्येंवीण माझी भक्ती । पोंचट जाण पां निश्चितीं । जैं वैराग्ययुक्त उपजे भक्ती । तैं मद्रूपप्राप्ती जीवासी ॥६९॥ हृदयीं विषयांचा अभावो । आणि सर्वांभूतीं भगवद्भापवो । हे वैराग्ययुक्त भक्ति पहा हो । तैं जीवासी निर्वाहो मद्रूपीं ॥३७०॥ जीव मद्रूपचि तत्त्वतां । त्यासी देहाभिमान जीविता । सदा भूतीं मद्भा वो पाहतां । सिद्ध मद्रूपता उद्बो॥धे ॥७१॥ जीवासी जाहल्या मद्रूपता । सहजें त्यागू विषयचित्ता । देखें उभयांसी मिथ्यात्वता । न त्यागितां हा त्यागू ॥७२॥ चित्तविषयांचा त्यागू । पुत्र हो तुम्हीं पुशिला चांगू । तो म्यां सांगितला अव्यंगू । हा ज्ञानमार्गू अतिशुद्ध ॥७३॥ म्हणाल मिथ्या उभयांचें भान । तरी एवढें जीवासी बंधन । लागावया कांहीं कारण । ऐसें कांहीं मन कल्पील जरी ॥७४॥ गगनसुमनांची माळा । कधीं कोणी लेइली गळां । तारूं बुडे मृगजळां । हें कोणी तरी डोळां देखतें काय ॥७५॥ सत्यासी बाधक । कदा बाधूं न शके लटिक । ऐसें कल्पाल तुम्हीं कल्पक । तोही परिपाक अवधारा ॥७६॥ तरी परिसा सावधान । तें मी सांगेन निरूपण । जेणें जीवासी बंधन । लटिकेंचि जाण दृढ झालें ॥७७॥
एकनाथी भागवत - श्लोक २६ वा
गुणेषु चाविशच्चित्तं अभीक्ष्णं गुणसेवया । गुणाश्च चित्तप्रभवा मद् रूप उभयं त्यजेत् ॥२६॥
अनादिसंसारमाळेच्या ठायीं । नित्य विषय भोगिले पाहीं । ते ठसावले चित्ताच्या ठायीं । वारंवार देहीं सेवितां ॥७८॥ चित्तासी विषयांची अतिप्रीती । तेणें वाढली विषयासक्ती । ते प्रवेशलें विषयांप्रती । न निघे मागुती सर्वथा ॥७९॥ बुद्धीसी विषयांचें ध्यान । चित्तीं विषयांचें चिंतन । विषयांलागीं तळमळी मन । विषयाभिमान तेणें झाला ॥३८०॥ विषयीं खवळल्या अभिमान । देहद्वयाचें दृढ बंधन । जीवासि लागलें अतिकठिण । परम दारुण दुस्तर ॥८१॥ मग त्या देहाचे विकार । ते आपुले मानी साचार । अंध पंगू मी कुष्ठी नर । स्वरूपें सुंदर मी ज्ञाता ॥८२॥ मी देह हें मानोनि चित्तें । निजरूप विसरला भावार्थें । हें मिथ्याबंधन जीवातें । सत्यत्वें त्यातें अभिमानू ॥८३॥ मिथ्या बुद्धिबळाचा खेळ । हारी जैती ही निष्फळ । तरी खेळत्या अभिमान प्रबळ । तैसें देहबळ जीवासी ॥८४॥ त्या खेळाचे घोडे हस्ती । पहिले काय जीत होती । मा मारिले म्हणोनि भांडती । तेवीं जन्मपंक्ती जीवासी ॥८५॥ हें निरसावया जीवबंधन । निःशेष सांडावा देहाभिमान । अभिमान सांडितांचि जाण । मद्रूपपण सहजेंचि ॥८६॥ जीवें साधिल्या मद्रूपता । सहजेंचि त्याग विषयचित्ता । माझे स्वरूपीं अहंता । नाहीं वार्ता विषयांची ॥८७॥ जेव्हां बुद्धिबळांचा खेळ मोडे । तेव्हां राजाप्रधानादि लांकुडें । तेवीं अहंकारू निमाल्या पुढें । प्रपंच उडे मिथ्यात्वें ॥८८॥ जेवीं स्वप्नींचा स्वप्नाभिमान । दारा पुत्र स्वजन धन । स्वदेहेंसी मिथ्या जाण । जागेपण झालिया ॥८९॥ तेवीं पावलिया माझी सरूपता । कैंचा देह कैंची अहंता । विषयचित्तांची वार्ता । नाहीं अवस्था गुणत्रया ॥३९०॥ तिहीं अवस्थीं अवस्थाभूत । जागृतिस्वप्नसुषुप्तिमंत । तो होऊनि जीव निरवस्थ । परमात्म्यांत मिळे कैसा ॥९१॥ ऐसा कांहीं कल्पाल भावो । त्या जीवासी अवस्थांचा अभावो । त्रिगुण गुणांचा स्वभावो । या वृत्ति पहा हो बुद्धिच्या ॥९२॥
एकनाथी भागवत - श्लोक २७ वा
जाग्रत्स्वप्नः सुषुप्तं च गुणतो बुद्धिवृत्तयः । तासां विलक्षणो जीवः साक्षित्वेन विनिश्चितः ॥२७॥
तिन्ही गुणांच्या तिन्ही वृत्ती । सत्त्वगुणाची जागृती । रजोगुणें स्वप्नप्राप्ती । केवळ सुषुप्ती तमाची ॥९३॥ या तिनी अवस्था पाहीं । दृढ जडल्या बुद्धीच्या ठायीं । जीवासी यांचा संबंध नाहीं । तो वेगळा पाहीं साक्षित्वें ॥९४॥ जैं जीवाअंगीं अवस्था जडे । तैं जो अवस्थेमाजीं बुडे । तिहींचें साक्षित्व त्यासी न घडे । ऐक निवाडें अवस्था ॥९५॥ जागृतीमाजीं नाहीं स्वप्न । स्वप्न जागृतीसी नेणे जाण । सुषुप्ती नेणे जागृतिस्वप्न । सुषुप्तीचें भान त्या नेणती ॥९६॥ जीवूं अवस्थांचा अभिमानी । हेंही न घडे जीवालागुनी । विश्व तैजस प्राज्ञ तिन्ही । अवस्थाभिमानी हे तिहींचे ॥९७॥ जो जे अवस्थेचा अभिमानी । तो ते अवस्थेसवें जाय निमोनी । जीव वेगळा साक्षिपणीं । अवस्थाभिमानी तो नव्हे ॥९८॥ देहातीत गुणातीत । तिहीं अवस्थां अतीत । द्रष्टा साक्षी निश्चित । जाणता येथ तो जीवू ॥९९॥ अवस्थाभिमान नाहीं जीविता । तरी कवण भोगी तिनी अवस्था । मी निजलों मीचि जागता । म्यां स्वप्नावस्था देखिली ॥४००॥ ऐसा प्रत्यक्ष अनुभवू । स्वयें बोलताहे जीवू । हा म्हणाल जीवाचा स्वभावू । ऐक अभिप्रावू सांगेन ॥१॥
एकनाथी भागवत - श्लोक २८ वा
यर्हि संसृतिबंधोऽयं आत्मनो गुणवृत्तिदः । मयि तुर्ये स्थितो जह्यात् त्यागस्तद् गुणचेतसाम् ॥२८॥
जो डोल्हारां बैसे यथासुखें । तो न हालतां हाले तेणें हरिखें । उंच नीच खाय झोंके । निजकौतुकें हिंदोळे ॥२॥ हिंदोळतांही प्रबळ । डोल्हाराचि अतिचंचळ । बैसला तो निजनिश्चळ । मानी केवळ मी हालतों ॥३॥ जीवासी झाली तैशी वानी । अहंममतेच्या अभिमानीं । तिनी अवस्था स्वयें मानी । जेवीं कां स्वप्नीं गृहदारा ॥४॥ हो कां लोखंडकाम घडतां । लोहाचे घाय अग्नीचे माथां । प्रत्यक्ष दिसती वाजतां । लोहतादात्मतासंयोगें ॥५॥ तेणें अग्निसंगें वाडेंकोडें । लोहकामचि घडे मोडे । परी अग्नीसी घडमोड न घडे । तेणें पडिपाडें जीवू येथें ॥६॥ जेवीं अग्निवीण लोह न घडे । तेवीं आत्मसंयोगेंवीण पुढें । बुद्धि केवळ जड वेडें । कर्मक्रिया नातुडे सर्वथा ॥७॥ लोह घडवूनि अग्नि न घडता । कर्म करवूनि जीव अकर्ता । तरी वृत्तिसंगें तदात्मता । अहंकर्ता हें मानी ॥८॥ जीव आपुले प्रकाशता । झाला वृत्तीतें प्रकाश करिता । वृत्ति जीवासी नानावस्था । निजस्वभावता देतसे ॥९॥ सूर्यें प्रकाशिलें जळ । जळें केलें प्रतिमंडळ । खळाळ चंचळ निश्चळ । कांपे चळचळ जळकंपें ॥४१०॥ सूर्याची गगनीं नित्य वस्ती । तो जळें आणिला अधोगती । तेवीं वृत्तीचि या निजख्याती । मुक्तांतें दाविती बद्ध करूनी ॥११॥ आत्म्यानें प्रकाशिली वृत्ती । वृत्तीनें आत्म्यासी जीवप्राप्ती । जीवा जीवत्वें देहासक्ती । सुखदुःखप्राप्ती तेणें भोगी ॥१२॥ एवं वृत्तीचिया संगती । वाढली विषयांची आसक्ती । तेणें संसारबंधप्राप्ती । झाली निश्चितीं जीवासी ॥१३॥ हो कां गुणचित्त-विषयासक्ती । जरी झाली जीवासी बंधप्राप्ती । तरी आवरावी विषयवृत्ती । वैराग्ययुक्तीं गुरुकृपा ॥१४॥ ऐक गुरुकृपेची मातू । तिहीं अवस्थांमाजीं सततू । जो मी तुरीय गुणातीतू । ते अभ्यासीं लावितू निजबोधें ॥१५॥ नवल अभ्यासाची गोठी । विषयवृत्तीच्या पाठींपोटीं । मज तुरीयातें दावी दिठी । बोधपरिपाटी निजबोधें ॥१६॥ मी तुरीय तंव संततु । सर्वीं असे सर्वगतु । शिष्यवृत्तीसी मजआंतु । गुरु निजस्वार्थु दाखवी ॥१७॥ सुतावेगळें लुगडें । करूं जातां गा उघडें । तेथ क्रियाचि लाजोनि बुडे । मागें पुढें सूतचि ॥१८॥ तेवीं साधकासी जाण । विषयांचें विषयभान । माझे स्वरूपीं नव्हेचि भिन्न । चैतन्यघन मीचि मी ॥१९॥ तेथ नामरूपवर्णभेद । नाहीं कर्म कर्ता विधिवाद । बुडाले प्रणवेंसीं वेद । केवळ शुद्ध मी एक ॥४२०॥ तेथें भ्रमेंसहित पळाली भ्रांती । क्रियेसहित गळाली प्रवृत्ती । लाजा विराली निवृत्ती । स्वस्वरूपीं वृत्ती विनटली ॥२१॥ सूर्योदयो जाहल्यापाठीं । समूळ अंधारातें घोंटी । खद्योताची नळी निमटी । नक्षत्रकोटी तत्काळ गिळी ॥२२॥ तेवीं माझी स्वरूपप्राप्ती । मायेची मावळे स्फूर्ती । लाजा विसरे प्रवृत्तिनिवृत्ती । नित्यतृप्ती स्वानंदें ॥२३॥ ऐशी माझ्या स्वरूपाची गोडी । जैं साधकां लागे धडफुडी । तैं चित्त विषयातें सांडी । विषयो वोसंडी चित्तातें ॥२४॥ जीं देंठीं वाढलीं फळें । तींचि परिपाकाचे वेळे । होती देंठावेगळें । देंठू तो फळें धरीना ॥२५॥ कां मंथूनि काढिलें नवनीत । तें परतोनि घातल्या ताकाआंत । तें ताकेंसी होय अलिप्त । तैसें चित्त विषयांसी ॥२६॥ पावल्या माझी स्वरूपता । दैव बळें विषयो देतां । चित्तासी नुपजे विषयावस्था । स्वभावतां अलिप्त ॥२७॥ एवं साधिल्या माझा योगू । चित्तविषयांचा वियोगू । सहजेंचि होय चांगू । हा सुगम सांगू उपावो ॥२८॥ येथें झणें आशंका धराल देख । स्वरूप शुद्ध अवघें एक । तेथें कैंचें बाध्यबाधक । काय साधक साधिती ॥२९॥ ऐशाही संधीमाजीं जाण । अहंता बंधाचें कारण । त्याचें सांगेन मी लक्षण । सावधान परियेसीं ॥४३०॥
एकनाथी भागवत - श्लोक २९ वा
अहङ्कारकृतं बन्धं आत्मनोऽर्थविपर्ययम् । विद्वान्निर्विद्य संसार चिन्तां तुर्ये स्थितस्त्यजेत् ॥२९॥
जेथ मुहूर्तमात्र वसती घडे । त्या ठायाचा अभिमान चढे । ऐसें अभिमानाचें सांकडें । पाहें पां रोकडें कौतुक त्याचें ॥३१॥ बुद्धि अहंकार अळुमाळ । उठतां शुद्धासी करी शबळ । तेणें देहयोगें धरिल्या बळ । करी तत्काळ विपरीत ॥३२॥ अहंकार खवळल्या जाण । करी आनंदाचें आच्छादन । बुडे परमात्मस्फूर्तीचें स्फुरण । देहाचें मीपण वाढवी ॥३३॥ जेवीं कूर्मीच्या पिलियां । चक्षुरमृतें तृप्ती तयां । तेंचि मातेसि चुकलिया । मग भुकेलिया कर्दमू सेवी ॥३४॥ तेवीं खुंटलिया आनंदअभभिव्यक्ती । जीवासी वाढे विषयासक्ती । कामिनीकामा पंगिस्त होती । चिंता चित्तीं विषयांची ॥३५॥ विसरला आपुलें पूर्णपण । धनालागीं अतिहीन दीन । मी देहवंत परिच्छिन्न । ऐसा देहाभिमान दृढ होय ॥३६॥ तेणें कर्माकर्मांचे आघात । नाना नरकयातना होत । जन्ममरणादि आवर्त । तेणें दुःखी होत अतिदुःखें ॥३७॥ भोगितां दुःखयातना । त्रासु उपजे ज्याच्या मना । न साहवे भववेदना । तेणें देहाभिमाना सांडावें ॥३८॥ अभिमान सांडितां न संडे । हेंचि दुर्घट थोर मांडे । यालागीं साधनाचें सांकडें । सोसणें पडे साधकां ॥३९॥ जें जें करावें साधन । साधनीं रिघे साधनाभिमान । धांवणें नागवी संपूर्ण । साधनीं विघ्न होय तैसें ॥४४०॥ ऐक साधकांचें साधन । वेदोक्त स्वधर्माचरण । साधावें वैराग्य पूर्ण । माझें भजन अतिप्रीतीं ॥४१॥ तत्काळ जावया देहाभिमान । अखंड माझें नामस्मरण । गीत नृत्य हरिकीर्तन । सर्वांभूतीं समान मद्भामवो ॥४२॥ मद्भाृवें भूतें समस्त । सर्वदा पाहतां सतत । मी तुरीय जो सर्वगत । ते ठायीं चित्त प्रवेशे ॥४३॥ तिहीं अवस्थांमाजीं मी सतत । तिहीं अवस्थांतें मी प्रकाशित । तिहीं अवस्थांहूनि अतीत । तो जाण निश्चित मी तुरीयू ॥४४॥ तिहीं गुणांहूनि परता । चौथेपणेंवीण चौथा । तो मी तुरीय जाण तत्त्वतां । ते ठायीं चित्ता जो ठेवी ॥४५॥ तेथें ठेवितां चित्ता । जीवू पावे मद्रूपता । निमाली सांसारिक चिंता । विषयावस्था बुडाली ॥४६॥ तेव्हां चित्त चिंता चिंतन । विषयवासना अभिमान । या अवघियांचें होय शून्य । मी स्वानंदघन स्वयें प्रकटें ॥४७॥ न तुटतां भेदाचें भेदभान । जो म्हणवी मी सज्ञान । वृथा धरी ज्ञानाभिमान । तोही अज्ञान तें ऐका ॥४८॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ३० वा
यावन्नानार्थधीः पुंसो न निवर्तेत युक्तिभिः । जागर्त्यपि स्वपन्नज्ञः स्वप्ने जागरणं यथा ॥३०॥
नाना वर्ण नाना व्यक्ती । नाना गोत्रें नाना जाती । अधमोत्तमविधानस्थिती । भेदु चित्तीं दृढ भासे ॥४९॥ मी काळा गोरा सांवळा । मी सज्ञानत्वें आगळा । माझी उत्तम पवित्र लीळा । मी कुळें आगळा सत्कुलीन ॥४५०॥ ऐशी झाल्या भेदप्राप्ती । पाहतां अभेदपरा श्रुती । साधकां शास्त्रार्थयुक्तीं । भेदनिवृत्ती ज्यां नव्हेचि ॥५१॥ त्याचा व्यर्थ ज्ञानाभिमान । त्याचें व्यर्थ कर्माचरण । तो जागाचि निजेला जाण । जागेपण त्या नाहीं ॥५२॥ दृढ जो कां देहाभिमान । तेंचि कनकबीजसेवन । करूनि थोर भ्रमला जाण । अविद्या दीर्घ स्वप्नभेदु देखे ॥५३॥ वोसणतां बोली न लभे अर्थू । तेवीं पठणमात्रें परमार्थू । श्रुतिशास्त्रांचा निजशास्त्रार्थू । नव्हेचि प्राप्तु तयांसी ॥५४॥ वेदाध्ययन नित्य करिती । अरण ब्राह्मण सूत्र निरुक्ती । नव्हेचि कामक्रोधनिवृत्ती । पठणें परमप्राप्ती कदा न घडे ॥५५॥ देहाभिमानें भेददृष्टी । पढतां श्रुतिशास्त्रांच्या कोटी । परमार्थेंसीं नव्हे भेटी । भेददृष्टी न वचतां ॥५६॥ जो कां स्वप्नींचे स्वप्नीं जागा जाहला । स्वप्नीं वेदशास्त्र पढिन्नला । जागा म्हणतां असे निजेला । तैसा व्यवहारू झाला शास्त्रज्ञांसी ॥५७॥ देहाभिमानेंसीं भेदभान । निःशेष जंव न वचे जाण । तंववरी नव्हे निजज्ञान । अत्यंत बंधन तो भेद ॥५८॥ सनकादिकांची आशंका । घेऊनि देव बोले देखा । वेदविभाग नेटका । सकळ लोकां कळे तैसा ॥५९॥ स्वयें प्रकाशोनि सकळ भेदू । गर्जत उठी तुझा वेदू । भेद वेदेंचि प्रतिपाद्यू । वेदानुवादू नव्हे मिथ्या ॥४६०॥ वेदवचन तें तात्त्विक । मानावें पैं आवश्यक । हे तुझीच शिकवण देख । तो वेद लटिक म्हणावा कैसा ॥६१॥ वेदाज्ञेचा परम नेम । वेदें प्रतिपाद्य क्रियाकर्म । वेदबळें वर्णाश्रम । निज स्वधर्म चालविती ॥६२॥ वेद म्हणे जो लटिक । जो वेदबाह्य आवश्यक । हें तूंचि बोलिलासी देख । तो वेद लटिक केवीं मानूं ॥६३॥ ऐशी मानाल आशंका । तोहीविषयीं मीचि देखा । वेदवादाच्या विवेका । विभाग नेटका सांगेन ॥६४॥ अविद्याभेद सबळ ज्यासी । भेदू नियामक म्यां केला त्यासी । मद्रूपीं अभेदता ज्या भक्तासी । मिणधा त्यापाशीं वेदवादु ॥६५॥ वेद तितुकाही त्रिगुण । अभेदजनें भक्त निर्गुण । त्यासी वेदाचें नियामकपण । न चले जाण ममाज्ञा ॥६६॥ रायाचा जिवलग सेवकू । त्यासी द्वारपाळ नव्हे नियामकू । कां दासीस लागल्या राजांकू । तीस मानी लोकू प्रधानादि ॥६७॥ निजकन्येसी शिकवी माता । लाज धरावी लोकांदेखतां । एकांतीं मीनल्या कांता । लाज सर्वथा सोडावी ॥६८॥ सबळ भेदांचें भेदमान । तंव दुर्लंघ्य वेदवचन । अभेद भक्त माझे जाण । वेदविधान त्यां न बाधी ॥६९॥ आशा तेचि अविद्याबाधू । छेदिल्या बाधीना वेदवादू । जेवीं सूर्योदयापुढें चांदू । होय मंदू निजतेजें ॥४७०॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ३१ वा
असत्त्वाद् आत्मनोऽन्येषां भावानां तत्कृता भिदा । गतयो हेतवश्चास्य मृषा स्वप्नदृशो यथा ॥३१॥
गुरुकृपा जो सज्ञान । त्यासी देहाचें अबाधित भान । मिथ्या प्रपंचाचें दर्शन । कर्में कर्तेपण त्या नाहीं ॥७१॥ अविद्या द्योतिले वर्णाश्रम । तेथींचे आविद्यक क्रियाकर्म । तेथील जो वेदोक्त धर्म । तो अविद्याभ्रम अज्ञाना ॥७२॥ सज्ञान भक्तांच्या ठायीं । ते अविद्या निःशेष नाहीं । मा वेदविधान तेथें पाहीं । रिघावया कायी कारण ॥७३॥ आंबा सफळित जव असे । तंव नेटेंपाटें राखण बैसे । फळ हाता आल्या आपैसें । राखण वायसें राहेना ॥७४॥ तेवीं अविद्येचें जंव बंधन । तंव वेदाचें वेदविधान । अविद्या नाशिलिया जाण । विधीनें तें स्थान सोडिलें ॥७५॥ अविद्या जाऊनि वर्ततां देहीं । देहाचा देहत्वें हेतु नाहीं । हें म्हणाल न घडेच कांहीं । ऐक तेंही सांगेन ॥७६॥ स्वप्नींचें देहादि प्रपंचभान । स्वप्नाचमाजीं सत्य जाण । जागें होतां तें अकारण । संस्कारें स्वप्न दिसतांही ॥७७॥ स्वप्नीं राज्यपद पावला । कां व्याघ्रमुखीं सांपडला । अथवा धनादिलाभ झाला । रत्नेंं पावला अनर्घ्यें ॥७८॥ तेथींचें सुख दुःख हरिख । जागत्यासी नाहीं देख । तेवीं सज्ञानासी आविद्यक । नोहे बाधक निजबोधें ॥७९॥ देहीं असोनि विदेहस्थिती । ऐशा बोधसाधिका ज्या युक्ती । स्वयें सांगेन म्हणे श्रीपती । भेदाची उत्पत्ती छेदावया ॥४८०॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ३२ वा
यो जागरे बहिरनुक्षणधर्मिणोऽर्थान् । भुङ्क्ते समस्तकरणैहृदि तत्सदृक्षान् । स्वप्ने सुषुप्त उपसंहरते स एकः । स्मृत्यन्वयात्त्रिगुणवृत्तिदृगिन्द्रियेशः ॥३२॥
तिहीं अवस्थांच्या ठायीं । आत्मा एकचि असे देहीं । तोचि देहाच्या ठायीं विदेही । साक्षी पाहीं सर्वांचा ॥८१॥ मी बाळ तोचि झालों तरणा । आतां आलों म्हातारपणा । ऐशा वयसांचे साक्षीपणा । आपण आपणा देखतू ॥८२॥ जागृतीसी नाना भोग । सविस्तर भोगी अनेक । तेचि स्वप्नामाजीं साङ्ग । निजहृदयीं चांग विस्तारी ॥८३॥ जागृतिभोगाचा संस्कारू । तोचि स्वप्नामाजीं विस्तारू । मनोमय विश्वाकारू । निजहृदयीं वेव्हारू वाढवी ॥८४॥ गज तुरंग खर नर । गिरी दुर्ग पुर नगर । विशाळ सरिता समुद्र । वासनेचें वैचित्र्य स्वप्नीं देखे ॥८५॥ नाहीं जागृती नाहीं स्वप्न । अंतःकरणही करोनि लीन । सुषुप्तिकाळीं तोचि जाण । अहंकारेंवीण उरलासे ॥८६॥ विश्वाभिमानी इंद्रियवृत्ती । तेणें तो देखतसे जागृतीं । तैजस अभिमानी अविद्यावृत्ती । स्वप्नस्थिती तो देखे ॥८७॥ प्राज्ञ अभिमानी मूढवृत्ती । तो देखतसे सुषुप्ती । एक आत्मा तिहींप्रती । न घडे निश्चितीं म्हणाल ॥८८॥ तिहीं अवस्थांचे अभिमानी । म्हणाल देखणे भिन्न तिनी । तरी एक आत्मा द्रष्टेपणीं । उरला निदानीं तें ऐका ॥८९॥ पहिला जो कां मी जागता । तेणें म्यां देखिली स्वप्नावस्था । तोचि मी सुखें निजेला होता । या तिनी अवस्था स्वयें मी जाणें ॥४९०॥ जेणें जे देखिली नाहीं । तो ते अवस्था सांगेल कायी । यालागीं तिहीं अवस्थांचे ठायीं । आत्मा पाहीं अनुस्यूत ॥९१॥ जागृतीं इंद्रियां देखणेपण । स्वप्नीं देखणें तें तंव मन । सुषुप्ति गाढ मूढ अज्ञान । कैंचें देखणेपण आत्म्यासी ॥९२॥ येही आशंकेचें वचन । ऐका द्विज हो सावधान । मन इंद्रियें जडें जाण । देखणेपण त्यां कैंचें ॥९३॥ जो मनाचा चाळकू । जो इंद्रियांचा प्रकाशकू । जो सुषुप्तीचा द्योतकू । साक्षित्वें एकू तो आत्मा ॥९४॥ म्हणाल सुषुप्ती आत्मा नाहीं । बोलणें न घडे कांहीं । मी सुखें निजेलों होतों पाहीं । हें कोणाचे ठायीं जाणवे ॥९५॥ प्रकृतिकार्याहूनि परता । देहादि अवस्थांतें प्रकाशिता । गुणइंखद्रियांचा नियंता । जाण तत्त्वतां तो आत्मा ॥९६॥ इंद्रियें आत्मा नव्हती हा नेम । त्यांचें सदा एकदेशी कर्म । आत्मा सर्वकर्ता सर्वोत्तम । करोनि निष्कर्म सर्वदा ॥९७॥ मन आत्मा नव्हे तें ऐक वर्म । संकल्पविकल्प त्याचें कर्म । आत्मा निर्विकल्प निरुपम । विश्रामधाम जगाचें ॥९८॥ जो सुषुप्तिसुखभोगसाक्षी । जो देखणेपणें तिहीं लोकीं । तो मी आत्मा गा एकाकी । जाण निष्टंकीं निश्चित ॥९९॥ एवं युक्तीचिया विभागलीला । परमात्मा जो एकू साधिला । तो साधकांसी उपयोगा आला । योग सिद्धी नेला तेणें बळें ॥५००॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ३३ वा
एवं विमृश्य गुणतो मनसस्त्र्यवस्था । मन्मायया मयि कृता इति निश्चितार्थाः । सञ्छिद्य हार्दमनुमानसदुक्तितीक्ष्ण । ज्ञानासिना भजत माखिलसंशयाधिम् ॥३३॥
म्यां सांगीतल्या ज्या युक्ती । ज्या कां श्रुतिशास्त्रार्थसंमती । त्या विचारोनि परमार्थगतीं । संसारगुंतीं उगवावी ॥१॥ संसारगुंतीसी कारण गुण । गुणावस्थीं व्यापिलें मन । त्यासी माझी माया मूळ जाण । जिया केलें आवरण माझेंचि ॥२॥ माझी माया माझेनि सबळ । त्या मजचि आवरिलें तत्काळ । जैसें डोळ्याचें डोळां जळ । गोठूनि पडळ होऊनि ठाके ॥३॥ कां पूर्णचंद्र अतिनिर्मळ । तेथ पृथ्वी बिंबली सकळ । तेणें सलांछन चंद्रमंडळ । लोक सकळ देखती ॥४॥ पृथ्वीचंद्रासी अंतर । विचारितां दूरांतर । मिथ्या बाधिला रजनीकर । ते लोक साचार मानिती ॥५॥ यापरी माया माझ्या ठायीं । आतळली नाहीं कंहीं । मिथ्याभासें लोक पाहीं । तिच्याठायीं भूलले ॥६॥ तेणें नाथिली गुणावस्था । अहंकर्तृत्वें घेतली माथां । तेणें विषयभोगअुवस्था । वासनायुक्ता वाढविल्या ॥७॥ एवं उभय देहबंधन । मिथ्या जीवत्वें लागलें जाण । त्याचें करावया छेदन । माझ्या युक्ती जाण विवराव्या ॥८॥ करितां युक्तींचें अनुमान । तेणें अनुमानिक होय ज्ञान । न तुटे अविद्याबंधन । यालागीं साधुसज्जन सेवावे ॥९॥ साधूंमाजीं साधुत्व पूर्ण । सेवावे सद्गुसरुचरण । तेणें निरसे भवबंधन । साधुसज्जन सद्गु्रु ॥५१०॥ त्या साधूंचिया सदुक्ती । श्रुत्यर्थें उपदेश करिती । तेणें होय ज्ञानखड्ग प्राप्ती । जे बुद्धीच्या हातीं हातवशी ॥११॥ तेंही वैराग्यनैराश्यसाहाणे । लावूनि सतेज शस्त्र करणें । धृतीच्या धारणा दृढ धरणें । सावधपणें निःशंक ॥१२॥ शस्त्रासी आणि आपणा । एकपणाची धारणा । दृढ साधूनि साधना । देहाभिमाना छेदावें ॥१३॥ जो सकळ संशयाचा कंदू । जेणें देहदुःखाचा उद्बो१धू । ज्याचेनि सदा विषयसंदू । जो कामक्रोधपोषकू ॥१४॥ जो वाढवी तिनी गुण । जो शुद्धासी आणी जीवपण । ज्याचेनि जीव जन्ममरण । दुर्निवार जाण लागलें ॥१५॥ जो सकळ अनर्थांचा दाता । ज्याची लडिवाळ कन्या ममता । तियेसी वाढवी माया माता । तिच्या सत्ता हा दाटुगा ॥१६॥ तेथें शस्त्राचेनि लखलखाटें । राहोनियां नेटेंपाटें । समरांगणीं सुभटें । घावो येणें नेटें हाणावा ॥१७॥ एकेचि घायें जाण । माया ममता अभिमान । त्रिपुटीचें होय छेदन । येणें बळें जाण छेदावा ॥१८॥ भोग्य भोगू भोक्ता । कर्म कार्य कर्ता । ध्येय ध्यान ध्याता । त्रिपुटी तत्त्वतां छेदावी ॥१९॥ अहं कोहं सोहं स्वभावो । हाही छेदूनि अहंभावो । साधकां निजपदीं ठावो । ब्रह्म स्वयमेवो होऊनि ठेले ॥५२०॥ म्हणाल सांगतां जो प्रकारू । तो शब्दज्ञान वेव्हारू । बोलाचा कडकडाट थोरू । कैसेनि अहंकारू मारवे ॥२१॥ शब्दमात्रें अभिमान । जरी पावता निर्दळण । तरी कां पां विद्वज्जन । अभिमानमग्न होताती ॥२२॥ अभिमान संमुख दिसता । तरी धांवोनि करूं ये घाता । तो अतर्क्य जी सर्वथा । शब्दें अहंता मरेना ॥२३॥ घडे अपरोक्षसाक्षात्कारू । तो शब्दमात्रें नव्हे प्रकारू । ऐसा आशंकेचा विचारू । ऐक निर्धारू सांगेन ॥२४॥ जो अनन्यभावें माझें भजन । सर्वदा करी सावधान । कां सद्गुारूचे श्रीचरण । मद्भाावें जाण जो सेवी ॥२५॥ मज आणि सद्गुरुमूर्ती । भेद नाहीं गा कल्पांतीं । येणें अभेदभावें जे भजती । ते ज्ञान पावती सहजचि ॥२६॥ त्यांसी स्वभावें भजनस्थिती । ज्ञानखड्गाची होय प्राप्ती । सहजेंचि सांपडे हातीं । ज्या शस्त्रदीप्ति काळू कांपे ॥२७॥ ज्या शस्त्राच्या धाकाभेण । माया ममता अभिमान । सांडूनियां जीवपण । समूळ जाण पळालीं ॥२८॥ हाणावया पुरता घावो । अहंममतेसी नाहीं ठावो । अविद्येचाही अभावो । आपभयें पहा हो आपणचि ॥२९॥ सद्भायवें जें माझें भजन । करितां एवढें होय ज्ञान । येथ आशंका करील मन । कोठें भजन करावें ॥५३०॥ तुझें स्वरूप अतर्क्य जाण । अतिसूक्ष्म आणि निर्गुण । तुज भजावया कवण स्थान । आम्हांसी जाण कळेना ॥३१॥ ऐसें कल्पील जरी मन । तरी ऐक सावधान । अतिसुगम भजनस्थान । मी सांगेन तें ऐक ॥३२॥ नुल्लंघितां पर्वतकोटी । न रिघतां गिरिकपाटीं । दूरी न करितां आटाटी । जे स्थानीं भेटी सदा माझी ॥३३॥ भजनस्थान निरुपम । जेथ मी वसें पुरुषोत्तम । प्राप्तीलागीं अतिसुगम । विश्रामधाम भक्तांचें ॥३४॥ सर्व सुखांचा आराम । निजहृदयीं आत्माराम । सर्वदा असे सम । भजावें सप्रेम ते ठायीं ॥३५॥ आदि ब्रह्मा अंतीं मशक । सर्वांचे हृदयीं मीचि एक । ऐसें पाहे तो सभाग्य देख । हें भजन चोख मत्प्राप्ती ॥३६॥ ज्या मज हृदयस्थाचे दीप्ति । मनबुद्ध्यादिकें वर्तती । ज्या माझिये स्फुरणस्फूर्ती । ज्ञानव्युत्पत्ती पायां लागे ॥३७॥ त्या मज हृदयस्थाच्या ठायीं । भजनशीळ कोणीच नाहीं । शिणतां बाह्य उपायीं । जन अपायीं पडताती ॥३८॥ ऐशांत सदैव कोणी एक । निजभाग्यें अत्यंत चोख । मज हृदयस्थाचा विवेक । करूनि निष्ठंक मद्भोजनीं ॥३९॥ करितां हृदयस्थाचें भजन । माझें पावे तो निजज्ञान । वैराग्ययुक्त संपूर्ण । जे ज्ञानीं पतन रिघेना ॥५४०॥ ज्या ज्ञानाभेणें जाण । धाकेंचि पळे अभिमान । तें मी आपुलें त्यांसी दें ज्ञान । जे हृदयस्थाचें भजन करिती सदा ॥४१॥ ज्या ज्ञानाचिये ज्ञानसिद्धी । अखिल जाती आधिव्याधी । संशय पळती त्रिशुद्धी । भक्त निजपदीं पावती ॥४२॥ सबळ बळें सुभटें । शस्त्राचेनि लखलखाटें । संशयो छेदावा कडकडाटें । हें म्यां नेटेंपाटें सांगीतलें ॥४३॥ यावरी ऐसें गमेल चित्तीं । संसाराची सत्यप्राप्ती । त्यासी शस्त्र घेऊनि हातीं । कोणे युक्तीं छेदावा ॥४४॥ तरी संसार तितुकी भ्रांती । हेंचि सांगावया दृष्टांतीं । पुढील श्लोकाची श्लोकोक्ती । स्वयें श्रीपती सांगतू ॥४५॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ३४ वा
ईक्षेत विभ्रममिदं मनसो विलासं । दृष्टं विनष्टमतिलोलमलातचक्रम् । विज्ञानमेकमुरुधेव विभाति माया । स्वप्नस्त्रिधा गुणविसर्गकृतो विकल्पः ॥३४॥
देहादि अहंकारपर्यंत । पिंड ब्रह्मांड जें भासत । तें मनोमात्र विलसत । मिथ्याभूत संसारु ॥४६॥ जैसें स्वप्नीं निद्रेमाजीं मन । स्वयें देखे त्रिभुवन । तैसेंचि हें दीर्घस्वप्न । अविद्या जाण विकाशी ॥४७॥ आन असूनि आन देखती । त्या नांव आभास म्हणती । शुक्तिकेमाजीं रजतभ्रांती । दोरातें म्हणती महासर्पू ॥४८॥ सूर्याचे किरण निखळ । ते ठायीं देखती मृगजळ । तैशी शुद्ध वस्तू जे केवळ । तो संसार बरळ म्हणताती ॥४९॥ तया आरोपासी अधिष्ठान । मीचि साचार असें आपण । जेवीं कां कोलिताचें कांकण । अग्नितेजें जाण आभासे ॥५५०॥ अलातचक्रींचा निर्धार । अग्नि सत्य मिथ्या चक्र । तेवीं निर्धारितां संसार । ब्रह्म साचार संसार मिथ्या ॥५१॥ तेथ आधिदैव आधिभौतिक । आध्यात्मादि सकळिक । अलातचक्राच्याऐसे देख । त्रिगुणमायिक परिणाम ॥५२॥ कोलिताचेनि भ्रमभासें । भ्रमणबळें तें चक्र दिसे । क्षणां दिसे क्षणां नासे । तैसा असे हा संसारू ॥५३॥ जंव भ्रमणाचें दृढपण । तंव कोलिताचें कांकण । भ्रम गेलिया जाण । कांकणपण असेना ॥५४॥ तेवीं जंव जंव भ्रम असे । तंव तंव दृढ संसार भासे । भ्रम गेलिया अनायासें । संसार नसे पाहतांही ॥५५॥ मी देहो माझें कलत्र पुत्र । हें भ्रमाचें मुख्य सूत्र । तें न छेदितां पामर । मुक्ताहंकार मिरविती ॥५६॥ एवं मायामय संसारू । ऐसा जाणोनि निर्धारू । तेथील सांडूनि अत्यादरू । उपरमप्रकारू सांगत ॥५७॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ३५ वा
दृष्टिं ततः प्रतिनिवर्त्य निवृत्ततृष्णः । तूष्णीं भवेन्निजसुखानुभवो निरीहः । संदृश्यते क्व च यदीदमवस्तुबुद्ध्या । त्यक्तं भ्रमाय न भवेत् स्मृतिरानिपातात् ॥३५॥
पूर्विल्या भजनपरिपाटीं । सहजें निर्मळ झाली दृष्टी । मिथ्या सांसारिक त्रिपुटी । हा निर्धार पोटीं दृढ झाला ॥५८॥ तेथें सांसारिक त्रिपुटी । सांडूनि उपरमवितां दृष्टी । मज हृदयस्थासी होय भेटी । जेवीं सुवर्णदृष्टीं अळंकारू ॥५९॥ तेथ दृष्य द्रष्टा दर्शन । मोडूनि त्रिपुटीचें भान । तेचि धारणा तेंचि ध्यान । तेथ समाधान धरावें ॥५६०॥ तेंचि अंगें व्हावया आपणा । सांडावी सकळ तृष्णा । वाचेसी धरावें महामौना । देहचेष्टा जाणा आवराव्या ॥६१॥ सांडावी वेदशास्त्रव्युत्पत्ति वाड । सांडावी वाग्वादबडबड । भगवद्भा वो धरावा दृढ । जेणें आशेचें बूड समूळ छेदे ॥६२॥ काया वाचा आणि मन । दृढ आवरावें आपण । तुटों नेदावें अनुसंधान । सदा सावधान निजरूपीं ॥६३॥ ते स्वरूपसुखीं लोधल्या जाण । देहाचें स्फुरेना देहपण । अहंकारेंसीं मावळे मन । स्वानंद पूर्ण वोसंडे ॥६४॥ तेथ संमुख ना पाठिमोरें । एकपण ना दुसरें । देवो भक्त हेंही नुरे । सुखें सुखभरें सुखरूप ॥६५॥ मी एक सुखरूप आहें । वेगळेपणें ठावें नोहे । येणे आत्मानुभवें राहे । एवढी प्राप्ती होये मद्भ॥क्तां ॥६६॥ म्हणाल काष्ठाच्या परी त्यासी । पडला असेल अहर्निशीं । हेंही न घडे गा तयासी । सांडूनि हेतूसी देहीं वर्ते ॥६७॥ तोही प्रारब्धाचेनि बळें । आहारनिद्रादि खेळेंमेळें । देहींचीं कर्में करितां सकळें । सर्वथा नातळे देहबुद्धी ॥६८॥ दंड काढोनि नेलिया कुंभारें । पहिले भवंडीं चक्र फिरे । तेवीं प्रारब्धाचेनि संस्कारें । कर्मानुसारें देह वर्ते ॥६९॥ कुलालचक्रीं बैसली माशी । न हालतां भोंवे चक्रासरसी । कोटी फेरे म्हणती तिसी । तेवीं मुक्तासी देहकर्में ॥५७०॥ यापरी देहकर्मीं वर्ततां । ज्ञाता न म्हणे अहं कर्ता । जेवीं वार्यामचिया स्वभावता । दिसे चपळता गलितपत्रीं ॥७१॥ जेवीं कां पुरुषासवें छाया असे । परी ते छायेसी पुरुष न बैसे । तेवीं ज्ञात्यासवेंही देह दिसे । परी तो देहदोषें मैळेना ॥७२॥ निजछायेसी बैसों जातां । छायाचि पळे तत्त्वतां । तेवीं मद्भबक्तीं माया पाहतां । माया स्वभावतां मिथ्यात्वें पळे ॥७३॥ हो कां मुक्ताफळांची माळा । भ्रमें सर्परूप भासे डोळां । तेचि भ्रमांतीं घालितां गळां । नुपजे कंटाळा सर्पभयाचा ॥७४॥ तेवीं अधमोत्तम योनी । कां वंद्यनिंद्य जे जनीं । ते मी म्हणतां ज्ञानी । शंका न मानी देहमिथ्यात्वें ॥७५॥ यापरी ते अतिसज्ञान । जाणोनि देहाचें मिथ्याभान । देहकर्मीं वर्ततां जाण । देहाचें देहपण स्फुरेना ॥७६॥ तो देहो सर्वांगीं तोडितां । कां वृकव्याघ्रादिकीं फाडितां । कां अग्निमाजीं धडाडितां । त्यासी देहअयहंता स्फुरेना ॥७७॥ आपुली छाया देखिली शूळीं । तीलागीं पुरुष न तळमळी । तेवीं देहाची होत होळी । ज्ञाता न डंडळी निजबोधें ॥७८॥ म्हणाल देहसंगें वर्ततां । केवीं बाधीना देहअोहंता । सांडूनि अंगींची क्षारता । लवण वर्ततां उरे कैसें ॥७९॥ हिंग सांडूनि आपुली घाणी । केवीं राहेल सुगंधपणीं । निःशेष सांडोनि अंगींचें पाणी । केळी केळीपणें उरे कैंची ॥५८०॥ न झुंझें म्हणोनि रणीं रिघतां । जेवीं कां घाय वाजती माथां । तेवीं देहसंगें वर्तता । देहअ हंता सोडीना ॥८१॥ येविषयीं ऐका सावधान । ज्ञात्यासी देहाचें बाधीना भान । तेथें स्फुरे जो अभिमान । तो भर्जित जाण बीज जैसें ॥८२॥ भर्जित बीजें जाण । हों शके क्षुधाहरण । परी करितां बीजारोपण । अंकुर जाण त्या नाहीं ॥८३॥ चित्रामाजीं व्याघ्र दिसे । परी बाधकत्व त्यासी नसे । तेवीं भर्जित अभिमानशेषें । बाधा नसे ज्ञात्यासी ॥८४॥ चित्रींच्या वाघासी जाण । निःशेष नाहीं व्याघ्रपण । तेवीं मुक्तांच्या देहासी जाण । देहपण असेना ॥८५॥ दृढ ठसावल्या चैतन्यघन । स्वरूपीं वृत्ति होय निमग्न । तेव्हां दिसे तेंही भर्जित भान । तेंही स्फुरण निमालें ॥८६॥ ऐशी मावळल्या स्मृती । ज्ञात्याची वर्तती स्थिती । स्वयें सांगतु श्रीपती । यथानिगुती निजबोधें ॥८७॥ सर्व कर्मी वर्ततां जाण । देहाचें स्फुरेना देहपण । तें मुख्य समाधिलक्षण । स्वयें श्रीकृष्ण सांगत ॥८८॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ३६ वा
देहं च नश्वरमवस्थितमुत्थितं वा । सिद्धो न पश्यति यतोऽध्यगमत् स्वरूपम् । दैवादपेतमुत दैववशादुपेतं । वासो यथा परिकृतं मदिरामदांधः ॥३६॥
जया देहाचेनि मद्भाजनें । माझें शुद्ध स्वरूप पावणें । त्या देहासी विसरिजे तेणें । मी माझेपणें देखेना ॥८९॥ जेवीं कां भाडियाचें घोडें । जेणें आणिलें निजधामा रोकडें । तें आहे कीं गेलें कोणीकडे । हें स्मरेना पुढें तो जैसा ॥५९०॥ हो कां भेटावया भ्रतारासी । सवें मजुर आणी विश्वासी । ते पतीसीं पहुडल्या राणिवसीं । त्या मजुरासी विसरली ॥९१॥ कां जो दैवयोगें पालखीं चढे । तो पूर्वील तुटके मोचडे । आहेत कीं गेले कोणीकडे । हें स्मरेना पुढें तेणें हरिखें ॥९२॥ हो कां बहुकाळें पत्नी जैसी । भर्तारू मीनल्या निजसेजेसी । ते निःशेष विसरे लाजेसी । देहाची तैसी दशा जाहली ॥९३॥ त्या दांपत्याचे सुखभेटी । पारकें देखतां लाज उठी । तेवीं देहाचें भान द्वैतदृष्टीं । मदैक्यपुष्टीं देह कैंचें ॥९४॥ एवं पावोनि माझ्या स्वरूपासी । स्वानंदपूर्ण साधकासी । सुखें सुखरूपता जाहली त्यासी । निजदेहासी विसरोनी ॥९५॥ मग उठलें कीं बसलें । चालतें कीं राहिलें । जागतें कीं निजलें । हें स्मरण ठेलें देहाचें ॥९६॥ हें धालें कीं भुकेलें । हिंवले कीं तापलें । प्यालें कीं तान्हलें । राहिलें उगलें स्मरेना तो ॥९७॥ हें येथें कीं तेथें । मुकें कीं बोलतें । होतें कीं नव्हतें । स्मरणसहितें स्मरेना तो ॥९८॥ हें ओंवळें कीं सोंवळें । चोखट कीं मैळें । डोळस कीं आंधळें । अंगीं पांगुळलें स्मरेना तो ॥९९॥ हें आलें कीं गेलें । होतें कीं केलें । जाहलें कीं मेलें । तटस्थ राहिलें स्मरेना तो ॥६००॥ हें बाळ कीं प्रौढ । मोठें कीं रोड । हळू कीं जड । कांहीं सदृढ स्मरेना तो ॥१॥ हें खोटे कीं भुयीं । ठायीं कीं कुठायीं । आहे कीं नाहीं । हेंही पाहीं स्मरेना तो ॥२॥ हें मंत्रीं कीं तंत्रीं । तीर्थीं कीं क्षेत्रीं । विष्ठीं कीं मूत्रीं । आहे पवित्रीं स्मरेना तो ॥३॥ जनीं कीं वनीं । अथवा निरंजनीं । जपीं कीं ध्यानीं । हेंही मनीं स्मरेना तो ॥४॥ हें सुजनीं कीं दुर्जनीं । बंदी कीं विमानीं । मंदिरीं कीं मसणीं । पाहती कोणी स्मरेना तो ॥५॥ हें गजीं कीं तुरगीं । कीं अंगनासंभोगीं । खरीं कीं उरगीं । अंगीच्या अंगीं स्मरेना तो ॥६॥ हें काशीं कीं कैकटीं । नरकीं कीं वैकुंठीं । घरी कीं कपाटीं । राहिलें नेहटी स्मरेना तो ॥७॥ हें पूजिलें कीं गांजिलें । धरिलें कीं मारिलें । देहाचें येकही केलें । अथवा काय झालें स्मरेना तो ॥८॥ मी शेषशयनावरी । कीं मातंगाच्या घरीं । कीं बैसलों शूळावरी । हेंही न स्मरी सहसा तो ॥९॥ ऐशी ज्ञात्याची निरभिमानता । माझेनि न सांगवे तत्त्वतां । जे पावले माझी सायुज्यता । त्यांची कथा न बोलवे ॥६१०॥ जेथ वेदां मौन पडे । स्वरवर्णेंसीं वाचा बुडे । त्या संतांचे पवाडे । माझेनिही निवाडे न सांगवती ॥११॥ ऐकोनि सज्ञानाची स्थिती । तुम्हांसी गमेल ऐसें चित्तीं । केवळ जड मूढ झाली प्राप्ती । एकही स्फूर्ती स्फुरेना ॥१२॥ जेवीं कां केवळ पाषाण । तैसें झालें अंतःकरण । एकही स्फुरेना स्फुरण । ज्ञातेपण घडे कैसें ॥१३॥ ऐशी धरिल्या आशंका । तेविषयीं सावध ऐका । ज्ञानअिज्ञानभूमिका । अतर्क्य लोकां निश्चित ॥१४॥ केवळ जें शुद्ध ज्ञान । आणि जडमूढ अज्ञान । दोहींची दशा समान । तेथीलही खूण मी जाणें ॥१५॥ निबिड दाटला अंधकारू । त्यामाजीं काजळाचा डोंगरू । तेथ आंधळा आला विभाग करूं । तैसा व्यवहारू अज्ञाना ॥१६॥ शोधावया अध्यात्मग्रंथ भले । अंधमूकाहातीं दीधले । तें ऐके देखे ना बोले । तैसें जडत्वें झालें अज्ञान ॥१७॥ ऐशी अज्ञानाची गती । ऐका सज्ञानाची स्थिती । अपरोक्षसाक्षात्कारप्रतीती । देहीं वर्तती विदेहत्वें ॥१८॥ जेवीं कां रत्नें आणि गारा । दोहींचा सारिखा उभारा । मोल वेंचूनि नेती हिरा । फुकट गारा न घेती ॥१९॥ जैसें कण आणि फलकट । दोहींसी वाढी एकवाट । तैसें ज्ञानाज्ञान निकट । दिसे समसकट सारिखें ॥६२०॥ जेवीं कां खरें कुडें नाणें । पाहतां दिसे सारिखेपणें । खरें पारखोनि घेती देखणे । मूर्खीं नाडणें ते ठायीं ॥२१॥ तेवीं ज्ञानाज्ञानाची पेंठ । भेसळली दिसे एकवट । तेथ अणुभरी चुकल्या वाट । पाखंड उद्भदट अंगीं वाजे ॥२२॥ यालागीं मद्भुक्तीपाशीं आले । जे माझ्या विश्वासा टेंकले । त्यांसी म्यां निजरूप आपुलें । खरें दीधलें अतिशुद्ध ॥२३॥ माझ्या नामविश्वासासाठी । प्रल्हाद द्वंद्वें पायें पिटी । न घेतां मुक्ती लागे पाठीं । विश्वासें भेटी माझ्या रूपीं ॥२४॥ पावोनि माझ्या निजस्वरूपेसी । तेंचि ते झालें मद्भावेंसीं । जेवीं लवण मीनल्या जळासी । लवणपणासी मूकलें ॥२५॥ तेथ मी एक लवण । हेही विराली आठवण । स्वयें समुद्र झालें जाण । तेवीं सज्ञान मद्रूपें ॥२६॥ ऐसें पावोनि माझ्या स्वरूपासी । विसरले देहअभिमानासी । झाले चैतन्यघन सर्वांशीं । आनंदसमरसीं निमग्न ॥२७॥ जेवीं दोरीं सर्पू उपजला । नांदोनि स्वयें निमाला । तो दोरें नाहीं देखिला । तैसा झाला देहभावो मुक्तां ॥२८॥ तेव्हां मी तूं हे आठवण । आठवितें आहे कोण । विसरोनि गेलें अंतःकरण । आपण्या आपण विसरला ॥२९॥ तेथ कैंचा स्वर्ग कैंचा नरक । कैंचें चोख कैंचें वोख । कैंचे चतुर्दश लोक । ब्रह्म एक एकलें ॥६३०॥ कैंचें पवित्र कैंचें अपवित्र । कैचें तीर्थ कैंचें क्षेत्र । कैचा वेदू कैंचें शास्त्र । ब्रह्म स्वतंत्र अद्वय ॥३१॥ तेथ कैंचा उत्पत्तिविनाशू । कैंचा वैकुंठ कैलासू । कैंचा ब्रह्मा विष्णु महेशू । एक अविनाशू उरलासे ॥३२॥ तेथ कैंचा बोधू कैंची बुद्धी । देवपण बुडालें त्रिशुद्धी । लाजा निमाली मोक्षसिद्धी । कैंचा क्षीराब्धिशेषशायी ॥३३॥ तेथ माझीही भगवंतता । हारपोनि जाय तत्त्वतां । प्रणवाचा बुडाला माथा । ऐशी सायुज्यता पावले ॥३४॥ यालागीं देहाचें केलें ठेलें । अथवा आलें कां गेलें । हें स्फुरेना जें बोलिलें । ते विशद केलें या रीती ॥३५॥ अविद्या कारण देह कार्य । ते अविद्या नासोनि जाये । कारण नासल्या कार्य राहे । हें न घडे पाहें म्हणाल ॥३६॥ वृक्ष समूळीं उपडिला जाये । सार्द्रता तत्काळ न जाये । पत्र पुष्प फळ सार्द्र राहे । शुष्क होये अतिकाळें ॥३७॥ तेवीं अविद्या नासोनि जाये । भोगानुरूप दैव जें राहे । तेणें ज्ञाता वर्तताहे । निजदेहीं पाहे विदेहत्वें ॥३८॥ म्हणाल वाढवितां वाडेंकोडें । प्रतिपाळितां सुरवाडें । राखतराखतां देह पडे । प्रत्यक्ष रोकडें दिसताहे ॥३९॥ ज्याचें देह त्यासी दृढ नव्हे । तरी तें तत्काळचि पडावें । वांचलें असे कोणे भावें । ऐसें कांहीं जीवें कल्पाल ॥६४०॥ ज्याचें देह तो न पुसे त्यातें । तरी तें देह केवीं कर्मीं वर्ते । ऐशी आशंका तुम्हांतें । ऐका सावचित्तें सांगेन ॥४१॥ देहाचें उत्पत्तिस्थितिनिदान । पुरुषासी वश्य नव्हे जाण । त्यासी अदृष्टचि प्रमाण । दैवयोगें चळण देहाचें ॥४२॥ उठणें कां बैसणें । तें देहासी दैवगुणें । अदृष्टगतीं देणें घेणें । खाणें जेवणें अदृष्टें ॥४३॥ स्वदेशीं कां परदेशीं । अदृष्ट नेतसे देहासी । स्वर्गनरकभोगासी । अदृष्ट देहासी उपजवी ॥४४॥ यश लाभ हानि मृत्यु । देहासी अदृष्टें असे होतू । ज्ञाता देहासी अलिप्तू । जैसा घटांतू चंद्रमा ॥४५॥ जैशी छाया पुरुषासरसी । तैशी काया सज्ञानासी । ते राहिली अदृष्टापाशीं । निजकर्मासी भोगावया ॥४६॥ जन्मोनि छाया सरसी वाढे । माझी ऐशी अहंता न चढे । तैसेंच देह ज्ञात्याकडे । मी म्हणोनि पुढें येवों न शके ॥४७॥ सदा छाया सरिसी असे । परी कोठें असे कोठें नसे । हें ज्याची तो न पुसे । देहाचें तैसें वर्तन झालें ॥४८॥ छाया विष्ठेवरी पडे । कां पालखीमाजीं चढे । पुरुषासी सुखदुःख न जोडे । ज्ञात्यासी तेणें पाडें देहभोग ॥४९॥ येथवरी निजदेहासी । कैसेन विसर पडिला त्यासी । ऐक त्याही अभिप्रायासी । दृष्टांतेंसीं सांगेन ॥६५०॥ जो मोलें मदिरा पिवोनि ठाये । तो तेणें मदें नाचे गाये । देहवंत देह विसरोनि जाये । वस्त्र नाहीं आहे स्मरेना ॥५१॥ हा तंव ब्रह्मरस प्याला । परमानंदें तृप्त झाला । देहो झाला कीं मेला । आठवू ठेला तेणें मदें ॥५२॥ एवं देहाचें भरण पोषण । जन्म अथवा मरण । तें दैवयोगें जाण । तेंचि निरूपण हंस बोले ॥५३॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ३७ वा
देहोऽपि दैववशगः खलु कर्म यावत् । स्वारंभकं प्रतिसमीक्षत एव सासुः । तं सप्रपञ्चमधिरूढसमाधियोगः । स्वाप्नं पुनर्न भजते प्रतिबुद्धवस्तुः ॥३७॥
जितुकें देहाचें वर्तन । तितुकें अदृष्टास्तव जाण । अज्ञानासी देहाभिमान । त्यातें सज्ञान न धरिती ॥५४॥ जैसें अदृष्ट पूर्वस्थित । तैसा देह उपजे येथ । सावेव प्राणेंसहित । ऐसें वर्तत जंव दैवें ॥५५॥ म्हणाल दैवयोगें देहीं असतां । अवश्य वाढेल देहअ्हंता । जेवीं एकत्र गमनें मार्गस्थां । येरयेरांच्या व्यथा भोगिती ॥५६॥ लवणाच्या मिळणीं पाणी । होऊनि ठाके खारवणी । तेवीं ज्ञाताही देहाचे मिळणीं । देहाभिमानी होईल ॥५७॥ जेवीं लोहसंगाचिये प्राप्ती । दुर्धर अग्नि घण वरी घेती । तेवीं देहाचिया संगती । ज्ञाते भोगिती सुखदुःखें ॥५८॥ ऐसा कल्पाल अभिप्रावो । तो सज्ञानासी न घडे भावो । तिंहीं निवटूनियां अहंभावो । चिदानंदें पहा हो समाधिस्थ ॥५९॥ 'अधिरूढसमाधियोग' । हें मूळींचें पद अभंग । येणें समाधि अतिनिर्व्यंग । साधिली चांग निजबोधें ॥६६०॥ तरी समाधी ते कैशी असे । तटस्थ काष्ठाचेपरी दिसे । कां समाधिस्थ केवळ पिसें । अथवा असे सज्ञान ॥६१॥ ते सामाधीचीं लक्षणें । ऐक सांगेन संपूर्णें । देहीं असोनि देहबंधनें । नाहीं अडकणें सज्ञाना ॥६२॥ केवळ ताटस्था नांव समाधी । म्हणतां ज्ञात्याची ठकली बुद्धी । ते समाधि नव्हे त्रिशुद्धी । मूर्च्छित ते संधी असे वृत्ती ॥६३॥ निरभिमान निरवधी । त्या नांव अखंडसमाधी । परी काष्ठांतें त्रिशुद्धी । नव्हे समाधी सर्वथा ॥६४॥ ताटस्थ्यचि समाधि साचें । जे मानिती त्यांसी स्वरूपाचें । ज्ञान नाहीं निश्चयाचें । अनुमानाचें बोलणें ॥६५॥ प्रचंड आघाताच्या भुली । तत्काळ तटस्थता बाणली । तरी काय तेणें झाली । सत्यचि भली समाधि त्यासी ॥६६॥ ओंवाळणीचिया आस्था । बहुरूपी सोंग संपादितां । वायु स्तंभविला अवचितां । तेणें तटस्थता बहुकाळ ॥६७॥ परी वासना जंव उरली आहे । तंव समाधि कैसेनि हों लाहे । सावध होतांचि म्हणे काये । ये दात्याचे रायें उचित द्यावें ॥६८॥ सर्व संकल्पांची अवधी । त्या नांव निर्विकल्प समाधी । सकळ शास्त्र हेंचि प्रतिपादी । समाधि त्रिशुद्धी त्या नांव ॥६९॥ सापु आल्या शेळीप्रती । तटस्थ होय सकळवृत्ती । तैशी झालिया ताटस्थस्थिती । नव्हे निश्चितीं ते समाधी ॥६७०॥ अकस्मात अवचितां । दिव्य स्वरूप देखतां । आश्चर्यें झाली तटस्थता । तेथ जाणावी तत्त्वतां वृत्ति आहे ॥७१॥ स्वस्वरूप देखतां प्रथमदृष्टीं । न संवरतु विस्मयो उठी । तोही जिरवूनियां पोटीं । दशा जे उठी ते समाधी ॥७२॥ निःशेष कल्पना जेथ विरे । तेथ विस्मयो कोठें स्फुरे । सूक्ष्म कल्पना थावरे । तेणें वोसरे विस्मयो ॥७३॥ जेथ साचार ब्रह्मप्राप्ती होये । तेथें देहचि स्फुरों न लाहे । तेव्हां तटस्थ कीं चालताहे । हें देखणें होये पुढिलांचें ॥७४॥ एवं देहचि जेथ मिथ्यापणें । त्याचीं कवण लक्षी लक्षणें । हो कां मृगजळींचेनि नाहाणें । जेवीं कां निवणें सज्ञानीं ॥७५॥ मिथ्यादेहासी तटस्थता । झाल्या मानावी समाध्यवस्था । ऐशीं लक्षणें सत्य मानितां । ठकले तत्त्वतां परीक्षक ॥७६॥ हो कां स्वप्नींचे सज्ञानासी । ताटस्थ्यमुद्रा लागल्या त्यासी । जरी मान्य झाल्या स्वप्नींच्यासी । तरी जागृतीसी नाहीं आला ॥७७॥ हो कां स्वप्नींच्या लोकांप्रती । थोर झाली समाधीची ख्याती । तरी नाहीं आला तो जागृती । जाणावा निश्चितीं निद्रितू ॥७८॥ तेवीं ताटस्थ्या नांव समाधी । ते अविद्या स्वप्नमूर्च्छासिद्धी । परी स्वस्वरूपप्रबोधीं । जागा त्रिशुद्धी नाहीं झाला ॥७९॥ तो जागा होऊनि स्वप्न पाहे । तें मिथ्यात्वें देखताहे । त्यांतु आपुला देहो सत्य काये । मा ताटस्थ्य राहे ते ठायीं ॥६८०॥ जो जागा होऊनि तत्त्वतां । स्वप्नदेहासी तटस्थता । साक्षेपपूर्वक लावूं जातां । लाजे परी अधिकता दशा न मनीं ॥८१॥ जो जागा होऊनि स्वप्न सांगे । तें मिथ्यापणेंचि अवघें । परी सत्यसत्त्वाचेनि पांगें । कदा निजांगें नातळे ॥८२॥ तैशी साचार वस्तुप्राप्ती । तो नातळे देहस्थिती । तरी देह वर्ते कोणे रीती । तो प्रारब्धगतीचेनि शेषें ॥८३॥ स्थंडिलीं अग्नि विझोनि जाये । तरी भूमिये उष्णता राहे । कर्पूर सरल्याही पाहें । सुवासु आहे ते देशीं ॥८४॥ पाळणा हालवितां वोसरे । तरी तो हाले पूर्वसंस्कारे । तेवीं अविधानाशें प्रारब्ध उरे । तेणें देहो वावरे मुक्तांचा ॥८५॥ लक्ष्य भेदोनियां तीरें । बळें चालिजे पुढारें । तेवीं अविद्यानाशें प्रारब्ध उरे । तेणें देहो वावरे मुक्तांचा ॥८६॥ शरीराचेनि छाया चळे । परी शरीर छायेवेगळें । तेवीं देह मिथ्या मुक्ताजवळें । चळे वळे प्रारब्धें ॥८७॥ हेतुवीण अनायासें । पुरुषासवें छाया असे । तेवीं सज्ञानासरिसें । देह दिसे मिथ्यात्वें ॥८८॥ जैसें गलित पत्र वारेनि चळे । तैसें देह वर्ते प्राचीन मेळें । परी देहकर्माचेनि विटाळें । ज्ञाता न मैळे निजबोधें ॥८९॥ त्या प्रारब्धाच्या पोटीं । सांगो सकळ जगेंसीं गोठी । कां धरोनि मौनाची मिठी । गिरिकपाटीं पडो सुखें ॥६९०॥ तो आचरो सकळ कर्में । अथवा पिसा हो कां निजभ्रमें । तेणें तेणें अनुक्रमे । जाण परिणामें प्रारब्धें ॥९१॥ तो चढो पालखीं गजस्कंधीं । कां पडो विष्ठामूत्रसंधीं । ते ते प्रारब्धाची सिद्धी । जाण त्रिशुद्धी ज्ञात्यासी ॥९२॥ जेथ बाध्यबाधकता फिटली । सकळ अहं अविद्या तुटली । सहज समाधी त्या नांव झाली । हे संख्या केली सिद्धांतीं ॥९३॥ ऐशी जे सैर समाधिअवस्था । तोचि भोग भोगोनि अभोक्ता । कर्में करोनि अकर्ता । जाण तत्त्वतां तो एक ॥९४॥ तो क्रियाकारणसंयोगें । डुलत देखिजे विषयभोगें । परी समाधिमुद्रा न भंगे । भोगसंगें अलिप्त ॥९५॥ त्यासी स्त्री म्हणे माझा भर्ता । पुत्र म्हणे माझा पिता । शिष्य म्हणे स्वामी तत्त्वतां । त्यांहूनि परता त्यांमाजीं वर्ते ॥९६॥ हो कां काष्ठास्तव उत्पत्ती । काष्ठावरी ज्याची स्थिती । तो आकळितां काष्ठीं बहुतीं । नावरे निश्चितीं अग्नि जैसा ॥९७॥ फुंकितां लखलखिला । जो फुंकास्तव प्रकटला । तो फुंक न साहतां ठेला । निर्वातींचा संचला दीप जैसा ॥९८॥ तेवीं कर्मास्तव उत्पत्ती । कर्मेंचि झाली परब्रह्मप्राप्ती । त्या कर्मामाजीं वर्तती । निष्कर्मस्थिती महायोगी ॥९९॥ तो व्यवहारी दिसो जनीं । कीं पिसेपणीं नाचो वनीं । अथवा तटस्थ राहो विजनीं । दशा अधिकउीणी बोलूं नये ॥७००॥ जें सिंहासनीं राजत्व जोडे । तें वनांत खेळतां न मोडे । कीं धांवतां व्याहाळीपुढें । राजपद चोखडें ढळूं नेणे ॥१॥ रावो रानीं वसिन्नला । त्या रानासी राजभोग आला । रावो राजत्वा मुकला । मूर्खही या बोला न बोलती ॥२॥ तेवीं पावोनि स्वरूपप्राप्ती । योगी प्रारब्धाच्या स्थिती । नाना कर्में करितां दिसती । परी निजात्मस्थिती भंगेना ॥३॥ यालागीं समाधि आणि व्युत्थान । या दोहीं अवस्थांचें लक्षण । अपक्वासीचि घडे जाण । परिपूर्णासी लक्षण तें कैंचें ॥४॥ स्वरूपावेगळें कांहीं एक । पूर्णासी उरलें नाहीं देख । समाधिव्युत्थानाचें मुख । त्यासंमुख येवों लाजे ॥५॥ अर्जुना देवोनि समाधि । सवेंचि घातला महायुद्धीं । परी कृष्ण कृपानिधी । तटस्थ त्रिशुद्धी न करीच ॥६॥ यालागीं समाधिव्युत्थानविधी । ताटस्थ्येंसहित निरवधी । गिळूनि झाली सैर समाधी । पूर्ण निजपदीं विलसतां ॥७॥ एवं प्रारब्ध जंव असे । तंव मुक्ताचें देह वर्ते ऐसें । परी अहंममतेचें पिसें । पूर्विल्याऐसें बाधीना ॥८॥ जेवीं स्वप्नदेहाच्या नाना अवस्था । जागृतीं आलिया तत्त्वतां । पुरुष नेघे आपुले माथां । तेवीं समाधिस्था देहकर्में ॥९॥ हेचि परमार्थता ब्रह्मस्थिती । नाना परींच्या उपपत्ती । म्यां सांगीतल्या तुम्हांप्रती । ज्ञानसंपत्ती निजगुह्य ॥७१०॥ तूं कोण हें पुसिलें होतें । सांगावया तें सनकादिकांतें । सांगतसें निजरूपातें । विश्वास त्यातें दृढ व्हावया ॥११॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ३८ वा
मयैतदुक्तं वो विप्रा गुह्यं यत् साङ्ख्ययोगयोः । जानीत माऽऽगतं यज्ञं युष्मद् धर्मविवक्षया ॥३८॥
अतिगुह्य ज्ञान परात्पर । जें उपनिषदांचें भांडार । म्यां सांगितलें साचार । योगसार योग्यांचें ॥१२॥ ज्या ज्ञानालागीं साधनकोटी । मुमुक्षु करिती हटतटीं । योगी रिघोनि गिरिकपाटीं । महामुद्रा नेहटीं साधिती ॥१३॥ वेदशास्त्रांचिया युक्ती । थोंटावल्या जिये अर्थीं । तें निजज्ञान म्यां तुम्हांप्रती । यथानिगुती सांगीतलें ॥१४॥ एवढिया ज्ञानाचा ज्ञानवक्ता । मी कोण हें न कळेल सर्वथा । तरी यज्ञाचा यज्ञभोक्ता । जाण तत्त्वतां मी विष्णू ॥१५॥ मज यावया हेंचि कारण । तुम्हीं ब्रह्मयाप्रती केला प्रश्न । तें उपदेशावया ब्रह्मज्ञान । स्वयें आपण येथें आलों ॥१६॥ ज्या उपदेशाच्या पोटीं । वर्णाश्रमपरिपाटी । न सांडितां होय माझी भेटी । तेही गोष्टी ध्वनिलीसे ॥१७॥ सांडावें ब्राह्मणपण । मग मांडावें संन्यासग्रहण । हे दोनी धर्म देहींचे जाण । उपदेशीं देहपण मुख्यत्वें मिथ्या ॥१८॥ उपदेशू करूनि प्रमाण । सनकादिकीं ब्राह्मणपण । अद्यापि सांडिलें नाहीं जाण । माझें गुह्य ज्ञान पावले ॥१९॥ तेणेंचि उपदेशें निश्चित । नारद ब्राह्मणपणें वर्तत । ब्रह्मानंदें डुल्लत । गात नाचत निजबोधें ॥७२०॥ ऐसें जें चैतन्यघन । आपुलें स्वरूप आपण । स्वयें करिताहे स्तवन । निजमहिमान द्योतावया ॥२१॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ३९ वा
अहं योगस्य साङ्ख्यस्य सत्यस्यर्तस्य तेजसः । परायणं द्विजश्रेष्ठाः श्रियः कीर्तेर्दमस्य च ॥३९॥ सांख्य जें परम ज्ञान । योग अष्टांगादिसाधन । सत्याचें सत्यपण । सत्यस्वरूप जाण मी एक ॥२२॥ पहां पां ज्या सत्याच्या ठायीं । संत सद्धर्में राहिले पाहीं । सूनृत जे वाचा तेही । मजवेगळी कांहीं हों नेणे ॥२३॥ तेजाची जे प्रगल्भता । ते माझेनि तेजें सतेजता । श्रियेची जे ऐश्वर्यता । जाण तत्त्वतां माझेनि ॥२४॥ कीर्ति माझेनि कीर्तनें । सदा वंदिजे साधुजनें । मजवेगळें कीर्तीचें जिणें । कोणी पोसणें न घेती ॥२५॥ माझेनि तेजें निग्रहता । निग्रहो करी समस्तां । अदम्या दमू दमिता । जाण तत्त्वतां माझेनि ॥२६॥ येथ ध्येय आणि ध्यान । कां साध्य आणि साधन । या अवघियां मी अधिष्ठान । मजवेगळें भान यां कैंचें ॥२७॥ तुम्ही ब्राह्मण अतिश्रेष्ठ । मजही पूज्यपणें वरिष्ठ । यालागीं निजज्ञान चोखट । तुम्हांसी म्यां प्रकट सांगीतलें ॥२८॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ४० वा
मां भजन्ति गुणाः सर्वे निर्गुणं निरपेक्षकम् । सुहृदं प्रियमात्मानं साम्यासङ्गादयोऽगुणाः ॥४०॥
मी वस्तुतां निरपेक्ष निर्गुण । त्या माझ्या ठायीं भजोनि गुण । सहृद आत्मा प्रिय जाण । ऐसें लक्षण मज करिती ॥२९॥ समता आणि असंगता । याही गुणांच्या अवस्था । आणूनि ठेविती माझ्या माथां । गुणस्वभावतां लक्षणें ॥७३०॥ हो कां सबळ बळें अंधकार । कैं युद्धा आला सूर्यासमोर । तरी तमारी हा बडिवार । सूर्या आंधार जेवीं देत ॥३१॥ कोणें धरोनियां आकाश । घटीं घातलें सावकाश । तरी घटयोगें घटाकाश । मिथ्या गगनास नांव आलें ॥३२॥ नाहीं घटासी आतळला । गगनींचा गगनींच संचला । तो घटें घटचंद्रमा केला । मूर्खासी मानला सत्यत्वें ॥३३॥ तेवीं मी केवळ निर्गुण । त्या माझ्या ठायीं भजोनि गुण । सुहृद आत्मा इत्यादि जाण । असंगादि लक्षण मज देती ॥३४॥ गुणासी मी नातळें जरी । तरी मज म्हणती लीलाधारी । एवं गुणचि गुणांमाझारीं । मिथ्या मजवरी आळ हा ॥३५॥ तेथ मी घेता ना देता । कर्ता ना करविता । हे माझी निजस्वभावता । येर ते अवस्था गुणांची ॥३६॥ एवं पूर्वापर अतिविचित्र । सांगोनि ज्ञानविज्ञाननिर्धार । त्या इतिहासाचा उपसंहार । स्वयें सारंगधर करीतसे ॥३७॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ४१ वा
इति मे छिन्नसंदेहा मुनयः सनकादयः । सभाजयित्वा परया भक्त्यागृणत संस्तवैः ॥४१॥
आत्मज्ञानी परम दक्ष । मुमुक्षुंमाजीं अतिनेटक । संदेहापन्न सनकादिक । म्यां यापरी देख निःसंदेह केले ॥३८॥ सदा सावधानें निर्मळ । माझ्या भजनीं अतिप्रेमळ । सदा मद्रूपें मननशीळ । अव्याकुळ श्रवणार्थी ॥३९॥ उद्धवा तिंहीं ऐकतां माझी गोष्टी । माझ्या स्वरूपीं घातली मिठी । मद्रूप झाले उठाउठी । बाप जगजेठी ब्रह्मपुत्र ॥७४०॥ तिंहीं दृश्य द्रष्टा दर्शन । त्रिपटीचें केलें शून्य । परब्रह्मचि झाले पूर्ण । माझेनि जाण उपदेशें ॥४१॥ परम पावले समाधान । गद्यपद्यादि सुलक्षण । माझें करोनियां स्तवन । पूजाविधान मांडिलें ॥४२॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ४२ वा
तैरहं पूजितः सम्यक् संस्तुतः परमर्षिभिः । प्रत्येयाय स्वकं धाम पश्यतः परमेष्ठिनः ॥४२॥
इति श्रीमद्भावगवते महापुराणे पारमहंस्यां एकादशस्कंधे त्रयोदशोऽध्यायः ॥ १३ ॥ जरी पूज्यपूजकता गेली । तरी तिंहीं गुरूची पूजा केली । सांडूनि द्वैताची भुली । पूजा मांडिली अतिप्रीतीं ॥४३॥ शिष्य झालियाही ब्रह्मसंपन्न । त्याहीवरी त्यासी गुरु पूज्य जाण । सद्गु रु तोचि ब्रह्म पूर्ण । हे पावली खूण सनकादिकां ॥४४॥ ज्याच्या बोलासरिसेंचि पाहें । अवघें ब्रह्मचि होऊनि ठाये । त्या सद्गुोरूचे पूज्य पायें । सांगूं काये बोलवरी ॥४५॥ ज्यासी परब्रह्म आलें हाता । तोचि जाणे सद्गु रूची पूज्यता । इतरांसी हे न कळे कथा । अनुमानता बोलवरी ॥४६॥ ते सनकादिक समस्त । माझी पूजा करोनि यथोक्त । वारंवार स्तवन करीत । चरणा लागत पुनःपुनः ॥४७॥ माझ्या भजनीं एकमुख । माझिया निजभावें अतिभाविक । मज अवाप्तकामासी सुख । त्यांचे पूजनीं देख उथळलें ॥४८॥ मग करूनि प्रदक्षिणा । ते लागले माझिया चरणा । परम सुख झालें ब्राह्मणां । वचनार्थें जाणा माझेनी ॥४९॥ पहात असतां प्रजापती । सनकादिक उभे असती । त्यांदेखतां निजधामाप्रती । शीघ्रगती मी आलों ॥७५०॥ माझे शिष्य सनकादिक । उद्धवा या रीतीं झाले देख । तो इतिहास अलोलिक । तुज म्यां सम्यक सांगीतला ॥५१॥ ते योगियांमाजीं अतिउद्भ ट । भक्तांमाजीं अतिश्रेष्ठ । ज्ञानियांमाजीं अतिवरिष्ठ । शिष्य चोखट सनकादिक ॥५२॥ हंसगीतनिरूपण । पुरातन जें ब्रह्मज्ञान । तें उद्धवासी श्रीकृष्ण । प्रसन्न होऊन दीधलें ॥५३॥ भागवतपंथें चालतां । हे पुरातन ब्रह्मकथा । एका एकादशू पाहतां । स्वभावें हाता पैं आली ॥५४॥ जीं हंसमुखींचीं चिद्रत्नेंे । जीं सनकादिकां झालीं भूषणें । उद्धवा अळंकारिला श्रीकृष्णें । तें शेष जनार्दनें मज दीधलें ॥५५॥ सनकादिक-उद्धवाचें शेष । हाता आलें हा बोल वोस । ते गोष्टीसी जाहले बहु दिवस । म्हणाल वायस हा जल्पू ॥५६॥ कृतयुगीं शंखासुरासी । देवें मर्दिलें होतें त्यासी । ते ठायीं अद्यापि सभाग्यासी । अव्हाशंखासी पावती ॥५७॥ रामें पूर्वीं अयोध्येसी । केलें होतें महायागासी । तेथें हविःशेष लोकांसी । अद्याप हातासी येतसे ॥५८॥ तैसेंचि येथें भागवतीं । जनार्दनकृपापद्धतीं । सनकादिकांची शेषप्राप्ती । एकादशार्थीं आम्हां झाली ॥५९॥ मागेंपुढें अवघें एक । हा एकादशाचा विवेक । तेणें सनकादिक -उद्धवशेख । आम्हांम्ही देख प्राप्त झालें ॥७६०॥ करूं नेदितां गयावर्जनीं । न रिघवे समर्थजनीं । ते पदीं माशीलालागुनी । निवारण कोणी करीना ॥६१॥ तेवीं नाना शास्त्रार्थयुक्तींसी । शिणतां समर्थ साधकांसी । प्राप्ती नव्हे ज्ञानशेषासी । ते झाली आम्हांसी एकादशें ॥६२॥ हंसकृष्ण जनार्दन । स्वरूप एक नामें भिन्न । तेणें घालूनि बोधांजन । जुना ठेवा जाण दाखविला ॥६३॥ तेथ मी एका एकू देखता । आणि तो एकू मातें दाखविता । हेही नुरेचि बोध्यबोधकता । पाहता पाहविता तोचि तो ॥६४॥ आरसा आलिया मुख दिसे । तो गेलिया तें न दिसे । परी येणें जाणें मुखासी नसे । ते सहजेंचि असे संचलें ॥६५॥ आरिशाचें मुख आरिसें नेलें । परी पाहातया नाहीं ऐसें झालें । जें कटकटा माझें मुख गेलें । तें असे संचलें तो जाणे ॥६६॥ तेवीं अज्ञानें न्यावें । कां ज्ञान झालिया यावें । तैसें वस्तूसी न संभवे । तें असे स्वभावें संचलें ॥६७॥ तैसें देखतें आणि दाखवितें । दोनी जाऊनियां तेथें । माझें मीपण जें जुनें होतें । तें दाविलें मातें जनार्दनें ॥६८॥ जेवीं सूर्याचेनि प्रकाशें । सूर्येंचि कीं सूर्यो दिसे । तेवीं माझेनि निजप्रकाशें । मज मीचि असें देखत ॥६९॥ ऐशियाही ठायीं जाण । कैंचें नवें जुनें ज्ञान । बहु काळ ठेविलें सुवर्ण । त्यासी म्हणे कोण कुहजकू ॥७७०॥ कालचाचि आजि उगवला । तो सूर्य काय म्हणावा शिळा । कीं आजिचा अग्नि सोंवळा । कालचा काय वोंवळा म्हणों ये ॥७१॥ तेवीं सनकादिकांचें जें ज्ञान । तेंचि मराठीभाषेमाजीं जाण । येथें ठेवूं जातां दूषण । दोषी आपण होइजे ॥७२॥ कां सुवर्णाचें केलें सुणें । परी तें मोलें नव्हेचि उणें । तेवीं सनकादिकांचीं ज्ञानें । देशभाषा हीनें नव्हतीच ॥७३॥ जेवीं कां गुळाचें कारलें केलें । परी तें कडूपणा नाहीं आलें । तेवीं हंसगीत मराठें झालें । नाहीं पालटलें चिन्मात्र ॥७४॥ जें मोल मुकुटींच्या हेमासी । तेंचि मोल सुवर्णश्वानासी । जो कां ग्राहिक सुवर्णासी । तो घे दोघांसी समत्वें ॥७५॥ तैसें आत्मानुभवी जे येथें । ते मानितील या ग्रंथातें । येर ते हेळसितील यातें । निजभावार्थें न घेती ॥७६॥ जे वंदिती कां निंदिती । ते दोघे आम्हां ब्रह्ममूर्ती । हे निजात्मभावाची प्रतीती । केली निश्चितीं जनार्दनें ॥७७॥ एका जनार्दना शरण । रिघतां विरालें एकपण । जेवीं कां समरसोनि लवण । स्वयें जाण समुद्र झालें ॥७८॥ तेथे एका आणि जनार्दन । एक झाले हें म्हणे कोण । जेवीं डोळ्यांचें देखणेपण । डोळाचि आपण स्वयें जाणे ॥७९॥ डोळ्यांनी आरिसा प्रकाशिजे । तेथें डोळेनि डोळा पाहिजे । तेवीं हें ज्ञान जाणिजे । देखणें देखिजे देखणेनी ॥७८०॥ सांडोनियां एकपण । एका जनार्दना शरण । हेंचि हंसगीतनिरूपण । झालें परिपूर्ण पूर्णत्वें ॥७८१॥
इति श्रीभागवते महापुराणे एकादशस्कंधे एकाकारटीकायां श्रीकृष्णोद्धवसंवादे हंसगीतनिरूपणं नाम त्रयोदशोऽध्यायः ॥१३॥
॥ श्रीकृष्णार्पणमस्तु ॥ ॥ मूळ श्लोक ॥४२॥ ओंव्या ॥७८१॥
|
हे साहित्य भारतात तयार झालेले असून ते आता प्रताधिकार मुक्त झाले आहे. भारतीय प्रताधिकार कायदा १९५७ नुसार भारतीय साहित्यिकाच्या मृत्युनंतर ६० वर्षांनी त्याचे साहित्य प्रताधिकारमुक्त होते. त्यानुसार १ जानेवारी १९५६ पूर्वीचे अशा लेखकांचे सर्व साहित्य प्रताधिकारमुक्त होते. | 
|
[[]]