सार्थ लघुवाक्यवृत्ती/ओव्या २८०१ ते २८७५

<poem> जलतरंग जरी जाहले । तरी सर्व साम्यत्वा नाहीं आले ।येकदेशी आणि पातळ वोले । तस्पात् मुक्तमालेसम ॥१॥मुक्तमाळा जैशी स्वाधीन । तेवींच तरंग होती करें निवारण ।तस्मात् मुक्तमाळेचे समान । गगनमात्र नाहीं ॥२॥अथवा मालाशब्दें जरी घेतां । मुक्तमाला उपलक्षितां ।गगनही आलेंचि दृष्टांता । वेगळें बोलणें नको ॥३॥मुक्तमाळा मणिमाळा । तेवींच तरंग मेघमाळा ।मणियांत तंतु जेवीं वोविला । तेवीं गगन जीवन व्याप्त ॥४॥गगनीं जीवनीं कीं तंतुवरी । उठती मेघ मणि कीं तरंगलहरी ।परी आच्छादित असती झडकरी । गगन जीवन तंतु ॥५॥तैशी स्वरूपसागरीं कल्पना उठे । अंतरापासून विषयांत दाटे ।चिद्रूप आच्छादिलें गोमटें । बहुत विकल्पें ॥६॥मणि मागें पुढें सरतां । तंतु स्पष्ट दिसे आंतौता । कीं तरंगाचे संधींत पाहतां । निश्चळ पाणी ॥७॥मेघही आपणचि वितुळती । येकेक ठाईं ढग दिसती । तेथें गगन येतसे प्रतीति । निश्चळ पोकळ अवकाश ॥७॥ऐसेचि विकल्पाचिये मधीं । कांहींसा अवसर संधी ।तया संधीमाजी स्पष्ट आधीं । चिद्रूप प्रतीति बाणे ॥९॥कोण्याही प्रकारें समजावें । म्हणोनि दृष्टांतालागीं द्यावें । आणि विचारवंतेंही तेंचि घ्यावें । मनना योग्य जें ॥सर्व साम्य असतां बहु बरें । नातरी ऐकदेशीही साचारें ।तेंही घेऊनिया आदरें । कळावें निरूपण ॥११॥असो आतां विकल्पाचें रूप । स्पष्ट करूं कांहीं अल्प ।पुढें चिद्रूप तें आपेआप । स्पष्ट कळे कैसें तें ॥१२॥जागृतीमाजीं अंतरांतून । विकल्प उठे बुद्धीपासून । तोचि इंद्रियद्वारा निघून । विषयावरी आदळे ॥१३॥आदळतांचि विकल्प मावळे । पुन्हां दुजा अंतरांतून उफाळे ।तो जो मावळें कीं झांवळे । तो बळें आदळे तिसरा । ऐसा उसंत निमिष्य नाहीं । मध्य संधीच न दिसे कांहीं ।जैसें वेगें चक्र फिरतां लवलाही । भिन्न आरा न दिसती ।चक्राच्या आरा तरी भिन्न भिन्न । फिरतां न दिसती असून ।मा विकल्पांचें अति चपळपण । तेव्हां संधी कैच्या दिसती ॥१६॥केव्हां शब्दाकार स्पर्शाकार । कीं रूप रस गंधाकार ।केव्हां शब्दाहून शब्दांतर । विकल्प धांवती ॥१७॥केव्हां कर्मेंद्रियांची क्रिया । बोलणें चालणें अवघिया ।तेंही अवलोकून लवलाह्या । ज्ञानेंद्रियांकडे धांवे ॥१८॥ऐसा क्षण एक विसांवा न होतां । विकल्प जाळें उठती तत्त्वतां ।जैसे मेघ अंतरिक्ष दाटतां । संधीच न दिसती ऐशियामाजींहि चिद्रूप सघन । परीपूर्ण व्यापिलें जेवीं गगन । अणुप्रायही स्थळ रितें न होणें ।आंत किंवा बाहेरी परी मेघें जैसें आच्छादिलें । तेव्हां गगन न दिसें कांहीं केलें । तैसे विकल्पचि अवघे दाटले ।व्याप्त चिद्रूप दिसेना येथें विचारवंत ऐसें पाहती । कीं गगनब्रह्माची नसतां व्याप्ति । तरी मेघ विकल्प केवीं राहती ।तस्मात् अंतर्बाह्य ब्रह्म ॥२२॥परी मंदप्रज्ञ केवीं निवळे । विचाराचे झावळे डोळे । म्हणोनि तया हळुहळु आकळे । साधन अभ्यासें ॥२३॥तो अभ्यास पुढें बोलणें । प्रस्तुत येथें विकल्प ओळखणें ।या रीतीं जागृतीमाजीं होणें । ऐसाचि स्वप्नीं असे ॥२४॥स्वप्न म्हणिजे वाउगी कल्पना । प्रत्यक्ष इंद्रियविषयाविना ।मग असो कीं जागेपणा । किंवा झोपेंत स्वप्न ॥२५॥या उभय रीतीं स्वप्नाआंत । विकल्पाचे जाळें उठत ।बाह्य मात्र न जाती विषयांत । परी अंतरीं घोटाळती ॥२६॥तेथेंहि देह विषय ज्ञानेंद्रिय । आणि क्रिया कर्म कर्मेंद्रिय ।ध्यासरूपें वासनामय । अंतरींच आठवी ॥२७॥एक विषय आठवितां दिसे । तो नासून दुजा विकल्प होतसे ।तो जों भासे कीं नासे । तों उद्भवे तिजा ॥२८॥ऐसें स्वप्नींही विकल्पजाळें । उठती जैशी मेघमंडळें । तेणें ब्रह्माकाश झांकोळे । व्याप्त परी दिसेना ॥२९॥असों दोहीं अवस्थांमाझारीं । विकल्प असे अतिविकारी ।परी सुषुप्तिमाजींहि निर्विकल्प व्यापारीं । विकल्प असे तया सुषुप्तीचेही प्रकार दोन । एक झोप येक उगेपण ।तेथें बुद्धि किंवा नसे मन । इंद्रियध्यासासहित ॥३१॥नुसती स्फूर्ति अंतःकरणाची । विद्या अविद्यात्मक माया तेची ।कल्पना नसतां विषयादिकांची असे निर्विकल्प नेणपणेंची असे दाटली । वासना गडदपणें बैसली । स्फूर्ति मात्र उठे जाय मावळली ।एका मागें एक ॥३३॥ तेंचि विकल्पाचें स्वरूप । वाउगी गडद पडे झाप । तेथेंही व्याप्त सच्चिद्रूप । आच्छादिल्यापरी ॥३४॥एवं जागृति स्वप्न सुषुप्ती । तीनचि अवस्था जीवाप्रती । या तिहींमाजींही विकल्पपांक्ति । असती दाटल्या ॥३५॥तयावरी विकल्परूप मेघमाला । तीन अवस्था उठती ॥३६॥नेणीवरूप स्फूर्ति निर्विकल्प । उठे निमे ते उगेपणा झोप ।ते मनबुद्धीसी येतां साक्षेप । स्वप्नावस्था होय ॥३७॥तेचि इंद्रियद्वारा विषयांत । स्फूर्ति जाऊन आदळत ।तयासी जागृति हे संकेत । एवं व्यापार तीन ॥३८॥परी विकल्प तेथून येथवरी । दाटला असे मेघापरी ।कोठें स्पष्ट कोठें अस्पष्ट परी । नाहींसा नाहीं ॥३९॥ऐसिया विकल्पें चिद्रूप अमूप । आच्छादिलें गगनीं जेवीं झाप ।म्हणोनि ब्रह्मात्मप्रतीति अल्प । नव्हे साधका ॥४०॥प्रतीति न व्हावया आणिक । कारण असें तें बोलिजे कौतुक । ब्रह्मात्मा जो परिपूर्ण एक । येर मायिक वृत्यादि ॥४१॥स्फूर्त्यादि देहांत सर्व जड । यया जाणणेंच असे अवघड । तरी कोणत्या तत्त्वें आत्मा घबाड । जाणों लाहिजे ॥४२॥अन्य विषयमात्रा परप्रकाशें । जाणती बुद्ध्य़ादि आपैसे ।त्यावीण कल्पिलें कीं आत्मा न दिसे । तेव्हां आच्छादिला विकल्प ॥४३॥विकल्पें आच्छादिलाहि भावितां । चिदात्मा आच्छादेना तत्त्वतां ।जैशी अस्ति भाति प्रियरूपता । प्रगटचि असे सर्वांमाजीं जो आहेपणा ।तो तरी किंचितही नव्हे उणा । प्रियत्वें जैसा आपआपणा । तेंही अन्यथा नव्हे ॥४५॥देखणाही जो परिपूर्ण । तोहि विकल्पें नव्हे आच्छादन । तरी आच्छादिला म्हणेल कवण । भ्रामकावांचोनी ॥४६॥जैसे मेघें गगन आच्छादिलें । तें मूढ जनीं व्यर्थ भाविलें ।तळीं उपरि जें संचलें । हें तों स्वतःसिद्ध ॥४७॥ऐसेंचि ब्रह्मात्मत्व स्वतःसिद्ध । प्रगटचि असे प्रसिद्ध । या विकल्पादिकांचा संबंध । तया नाहींच नाहीं ॥४८॥पहा पहा विचारें झोंपेंत । किंवा उगेपणा मनबुद्धिरहित । तेथील नेणपणा प्रकाशित । आपुल्या प्रकाशें ॥४९॥कांहीं मनादिका साह्य नसतां । नेणीव स्फूर्तीसी प्रकाशिता ।तो कवणे काळीं होय नेणता ॥२८५०॥आच्छादें तरी केवीं त्या स्फूर्तीपासून मनबुद्ध्य़ादि । उठतां विषयध्यासातें संपादी । तया स्वप्नावस्थेमाजीं । अनादी ॥२८५१॥ देखणा तया व्यापारामन बुद्धि चित्त अहंकार । ध्यासें जो जो आठवी प्रकार । देहक्रिया विषय समग्र । साक्षित्वें देखे ॥५२॥तैसेचि जागरीं प्रत्यक्ष विषय । इंद्रियद्वारा वृत्ति जाय ।त्यांत ज्ञानज्ञान हें द्वय । प्रकाशी निजात्मा ॥५३॥एवं स्फूर्तीपासून जे विकल्प । विषयापर्यंत सर्व संकल्प ।उठती निमती जे आपेआप । ते ते जाणे प्रकाशें ॥५४॥तयासी कोठें असे न कळणें । सर्वांसी अकृत्रिम देखणें ।ऐसें असतां साधक अज्ञानें म्हणे प्रतीति न ये ॥५५॥येर तत्त्वें हें न जाणती । म्हणोनि साधका पडली भ्रांती ।हाचि मी त्या मज न ये प्रतीती । आत्मप्रकाश कैसा तो ऐशिया मंदप्रज्ञ साधकासी ।अभ्यास पाहिजे दिनदिशीं । विकल्प निमित्तां साक्षेपेंसी ।उरे तो आत्मा भेटे ॥५७॥जैसें गगन मेघें आच्छादितां । न दिसे असून आहाच पाहतां ।ते मेघ सर्व वितळून जातां । स्वच्छत्वें दिसे ॥५८॥तैसे विकल्प निमतां समूळ । उरे निर्विकल्प ब्रह्म केवळ ।तेंचि आपेआप कळे प्रांजळ । साध्य तें साधकां ॥५९॥तस्मात् विकल्प हा मोडावया । अभ्यास पाहिजे शिष्यराया ।तोचि बोलिजे सहज उपाया । कवणेरीतीं अभ्यास नलगे प्राणाचा निरोध ।नलगे आसनादि मूळ बंध । सहजीं सहजत्वें प्रसिद्ध ।विकल्प तरी मावळे ॥६१॥ऐसा अभ्यास समाधीचा । जेणें हळुहळु घात विकल्पाचा । तोचि बोलिजे स्पष्ट वाचा । त्या रीतीं साधकें अभ्यासावा येथें कोणी चार्वाक म्हणती ।अभ्यासाची जयास भीति । कीं कासया पाहिजे अभ्यासरीतीं ।आत्मा सर्वों व्याप्त असतां ॥६३॥तरी आत्मा पहिलाचि व्याप्त । मग विवेचन तरी कासया अपेक्षित ।कीटकही ब्रह्मचि परी मुक्त । कल्पांतीं नव्हे जैसा काष्ठीं असोनि दाहक । मंथनेंविण निरर्थक । तेवीं सर्वत्रीं ब्रह्मात्मा व्यापक ।परी नेणतां मुक्ति कैची ॥६५॥तिळामाजीं तेल असे । परी गाळिल्याविण प्राप्त कैसें । तेवीं कीटकही ब्रह्म परी अभ्यासें । विण मोक्ष कैंचा ॥६६॥नदीचें पत्रांत पाणी आहे । परी खांदिल्याविण केवीं लाहे ।तैसें ब्रह्मत्व असून प्राप्त नव्हे । अभ्यासाविणें ॥६७॥दुग्धामध्यें असे घृत । परी क्रियेविण नव्हे प्राप्त । तेवीं अभ्यासेंवीण कृतकृत्य । कल्पांतीं नव्हे ॥६८॥सर्व हे ब्रह्मचि असती । येथें संशय नाहीं रती । तरी जन्मती आणि मरती । कासया नाना योनी ॥६९॥तस्मात् जयासी खरें तरावें । तेणें बोलिल्या रीतीं अभ्यासावें ।अभ्यासें यथार्थ ज्ञान पावावें । तोचि मुक्त साधक येर शब्दज्ञानेंही बडबडितां । दृढ केवीं होय अपरोक्षता । अभ्यासेविण न जाय तत्त्वतां।देहबुद्धि जे दृढ ॥७१॥असो रविदत्ता येर मूढासी । काय प्रयोजन शुष्क उपदेशी ।खरी अपेक्षा जरी तुजसी । तरी अभ्यासी यथाक्रमें ।ऐसें ऐकतांचि रविदत्त । साष्टांगें करूनि दंडवत । विनविताहे सद्रदित । म्हणे दयाळा कृपा करी ॥७३॥ज्या ज्या रीतीं अभ्यासलक्षण । तें तें सांगावें कृपा करून ।तैसें तैसें मी अभ्यासीन । अंतर न पडतां ॥७४॥ऐसा आदर जाणून रविदत्ताचा । श्रीगुरू बोलते झाले वाचा ।अनुक्रमें क्रम अभ्यासाचा । समाधीचा प्रकार ॥७५॥ एकंदर २८७५ ओव्या

हे साहित्य भारतात तयार झालेले असून ते आता प्रताधिकार मुक्त झाले आहे. भारतीय प्रताधिकार कायदा १९५७ नुसार भारतीय साहित्यिकाच्या मृत्युनंतर ६० वर्षांनी त्याचे साहित्य प्रताधिकारमुक्त होते. त्यानुसार १ जानेवारी १९५६ पूर्वीचे अशा लेखकांचे सर्व साहित्य प्रताधिकारमुक्त होते.