सार्थ लघुवाक्यवृत्ती/ओव्या ६०१ ते ७००

<poem> येणेंचि रीतीं । मी किती चांगुला । नखशिख आवडता जाला । हस्तपादादि शोभला । हेंचि विडंबन ॥१॥श्रोत्रांचें ऐकणें चांगुलें । आवडे त्वचेनें स्पर्शलें । आकर्ण नेत्रें शुद्ध देखिलें । हेंचि विडंबन ॥२॥रसनेची गोडी अति सुरस । अति चांगुला घेणं सुवास । माझें बोलणें किती नवरस । हेंचि विडंबन ॥३॥ग्रहण दाना हस्त चांगुले । गमन गती सरळ पाद भलें । उपस्थ गुद किती शोभलें । हेंचि विडंबन ॥४॥पंचप्राण चांगुले असती । अहंकार तो उत्तम अति । सावधानता चांगुली चित्तीं । हेंचि विडंबन ॥५॥बुद्धि निश्चया अति उत्तम । मनही चांगुलें असे परम । अंतःकरण गुणही होती सम । हेंचि विडंबन ॥६॥माझें करणें वर्तणें आचरणें । पाप कीं पुण्य न म्हणे । चांगुलें म्हणून भावी मनें । हेंचि विडंबन ॥७॥ऐसे जागृतीचे व्यापार । वाईट कीं असोत सुंदर । परी चांगुलेंचि सविस्तर । हेंचि विडंबन ॥८॥एवं अस्ति भाति प्रिय या रीतीं । जागृतींत आरोपी भासाप्रती । तैसेंचि स्वप्नीं भावी ध्यासावरुती । हेंचि विडंबन ॥९॥भासदेह जो मने कल्पिला । तो आहे जाणे चांगुला । येरा भासा हर्षे कीं भ्याला । हेंचि विडंबन ॥६१०॥या रीतीं स्वप्न आणि जागृती । माजी अस्ति भाति जे प्रीति । आपुलीं लक्षणें आभासावरुतीं । स्थापी बळें ॥जैसा वृक्षीं बैसलियाचा । पाहणें प्रीति आहेपणा साचा । तो पडिलियावरी आरोप त्याचा । स्थापी बळें ॥१२॥हस्तपादादि मस्तक आहे । पडिला कैसा टकमकां पाहे । आवडी त्याची धरोनि राहे । तेव्हां काढा म्हणे ॥१३॥तैसाचि हाही वृत्तीपासोन । देहांत मीच ऐसा मानून । सोडवा म्हणे बंधांतून । हें विडंबन नव्हे ॥१४॥अगा हे रविदत्ता तुजसी । निरोपिलें कळलें कीं मानसीं । एक तें सांगितलें अविनाशी । एक हें मिथ्या ॥१५॥अस्ति भाति प्रियरूपता । जे मागील श्र्लोकीं आभास जीव । ज्याचा असज्जड दुःखात्मक स्वभाव । परी आरोपिलें अस्ति भाति प्रियत्व हा मिथ्या प्रतिबिंब ॥१७॥ऐसे सत्य मिथ्या हे दोन । पदार्थ असती वेदांत प्रमाण । तिसरा नाहीं जरी नाना संपूर्ण । तरी अंतर्भूत दोहींत ॥१८॥आत्मा ब्रह्म सच्चिदानंद । द्रष्टा साक्षी अद्वय अभेद । ऐसे नामाचे अनेकधा भेद । परी आब्रह्म एक ॥१९॥माया गुण वृत्ति अंतःकरण । मनादि प्राण बहिःकरण । देहादि जीव आदिकरून । मिथ्या पदार्थं एक ॥६२०॥तस्मात् दोन पदार्थाचि असती । सत्य मिथ्या मुख्य आभास भ्रांति । यास्तव मुमुक्षूनें विचारें निश्चिंतीं । सत्य मिथ्या निवडावें ॥२१॥निवडणें म्हणजे विवेचन । सत्य तें सत्यत्वें घ्यावें आपण । मिथ्या तें मिथ्यात्वें त्यागून । सुखी व्हावें ॥२२॥देह नासे इंद्रियें नासतीं । प्राण वाहती ते नासून जाती । मनादि तीं क्षणक्षणां पावती । स्वतांची नाश ॥२३॥वृत्तीसहित जीव हारपे । जेवीं सतोय प्रतिबिंब लोपे । तस्मात् हा केवी होईल सद्रूपे । उद्भव लय जया ॥२४॥ऐसा विचारून यया मिथ्याचा । आहेपणा जो असे सत्याचा । काढून निर्धार करावा साचा । अहमात्मा आभास त्यागें जेवीं वृक्षस्थावांचून । पडिलिया कैचें आहेपण । तैसा आत्मा जो सच्चिद्धन । तयाचें अस्तित्व यया ॥२६॥आतां कळणें जें या सर्वांसी । देहादिकां वाटे आभासासी । परी जयाचिये प्रकाशीं । प्रकाशमान हें ॥२७॥शब्दस्पर्शादि देहचि जाणत । तरी निद्रिस्थाचा देह पडे प्रेत । मागें पुढें असतां नेणत । स्त्री कीं सर्पं ॥२८॥श्रोत्र असतां रायकती । स्पर्श न कळे त्वचेप्रति । नेत्र उघडे तरी न देखती । तम कीं प्रकाश ॥२९॥जिव्हेवरी साकर असतां । गोडी न कळे कीं तत्त्वतां । कस्तुरी नासिकीं बांधितां । सुगंध नेघे ॥३०॥वाचादि कर्मेंद्रिय सर्व । व्यापार न करिती स्वयमेव । वाणी वरळे जरी जाणीव । नसे त्या शब्दाची ॥३१॥प्राण जरी देहीं वावरती । परी वस्त्रें हरितां ते नेणती । तस्मात् जडत्व प्राणप्रती । स्वतःसिद्ध असे ॥३२॥मन बुद्धि चित्त अहंकार । जरी हीं जाणती तत्त्वें चत्वार । तरी करून पाहतां विचार । परप्रकाशक ॥३३॥जैसें उपनेत्रें स्पष्ट दिसे । परी आंधळिया काय असे । तैसें आत्मत्वाचीये प्रकाशे विण वृति व्यर्थ ॥३४॥एकीकडे वृत्ति लागतां । दुसरीया पदार्था समस्तां । न जाणती सन्निध असतां । म्हणोनि परप्रकाश ॥३५॥अथवा वृत्तिविषयीं धांवे । तेधवांचि साक्षित्वा पहावें । साक्षी परततां स्वभावें । मग वृत्ति विषय नेघे ॥३६॥आदळून जडत्वें पडे । परी आमुक हें न निवडे । ऐसें विचारितां हे जडे । प्रत्यया येती ॥३७॥या एका वृत्तीचे प्रकार । कार्यपरत्वें चत्वार । मन बुद्धि चित्त अहंकार । भिन्न भिन्न दिसती ॥३८॥संकल्प विकल्प नव्हे आहे । संशयात्मकें निश्चय न लाहे । तेंचि मन ओळखून पाहे । परप्रकाश ॥३९॥निश्चय करी जो एक । होय कीं नव्हे हें अमुक हेंचि बुद्धीचें रूपक । परप्रकाश ॥६४०॥दृष्ट श्रुत पदार्थांचा । छंद घेतसे चिंतनाचा । तेंचि चित्त नामें साचा । परप्रकाश ॥४१॥अमुक करीन कीं न करीं । हाचि अहंकार निर्धारी । हेंही जाणतें तत्त्व परी । परप्रकाश ॥४२॥एक वृत्ति परप्रकाश । कळतां जरी निश्चयात्मक । तरी चारीही भासला एक । कळे निर्धारें ॥४३॥गुण तरी अंतःकरणाचे । कामादि धर्म तयाचे । यांसी जडत्व बोलणें साचें । नलगे वेगळें ॥४४॥आतां वृत्तीमाजीं जो पडे । प्रतिबिंबत्वें जीव आतुडे । परी यासही ज्ञान न जोडे । आत्मप्रभेवीण ॥४५॥जेवीं आदित्य गगनीं नासलिया । प्रतिबिंबचि न पडे आरसिया । मा झळझळ पडे कोठोनियां । भिंती वरुती ॥४६॥तैसें मन जाऊन पदार्थीं आदळे । तया स्फुरवी किंचित् उजाळें । परी आदि अंतीं प्रकाशामुळें । मध्यें उठोनि निमे हे बोलणें पुढें असे । सामान्य विशेष निवडे ऐसें । प्रस्तुत येथें समजावें मानसें । कीं परप्रकाश जीव ॥४८॥तस्मात् देहापासून जीव । पर्यंत हें जडचि सर्व । जाणती वाटती ते अपूर्व । व्यर्थ विडंबन ॥४९॥जेवीं वृक्षस्थाचा हात पाय हाले । डोळे फिरती मान डोले । तेचि पडिलियावरी उमटले । कीं प्रत्यक्ष हालती ॥६५०॥तेवीं सामान्य साक्षीं बोधात्मा । स्वप्रकाश चिदात्मा । त्याचा आभास हा जीवात्मा । तद्भासें तद्वत् ॥५१॥एवं या रीतीं हा जीव खरा । चिद्रूप नव्हे हा भास सारा । तसेंचि प्रियत्वही विचारा । यया नसे ॥५२॥पूर्वी प्रियत्व सर्वांचें । निषेधिलें स्त्रीपुत्रादिकांचें । कीं आत्मार्थ प्रिय असती साचे । तेव्हां प्रियतर स्वयें ॥५३॥येथें कोणी मंदमती । मानील कीं आपुली देहाकृति । सर्व आभासाही शास्त्रें म्हणती । आत्मा म्हणोनि ॥५४॥तस्मात् अनात्मिया आत्मा म्हणणें । हीं चार्वाकाचीं लक्षणें । देहात्म वादादि निरसणें । युक्ति स्वानुभवें ॥५५॥देह जरी हा सर्व आवडे । तरी यांतही तारतम्य निवडे । नखें केश वाढतां कोंडें । छेदिती स्वयें ॥५६॥अंगुलीस्तव सडे जरी हात । तरी अंगुली छेदिती त्वरित । तस्मात् अंगुलीवरील प्रीत । व्यर्थ म्हणावी ॥५७॥हस्त तोडितां नेत्र येती । ऐसें कोणी वैद्य सांगती । तरी तत्क्षणीं हस्त तोडिती । तेव्हां डोळा आवडे ॥५८॥कांही अपराधें चक्रवर्ती । शिरच्छेदाची आज्ञा करिती । तेव्हां कोणी वांचवी तयाप्रति । नेत्र कर्ण काढोनी ॥५९॥नेत्र कर्ण जरी गेले । परीं प्राण वांचतां भलें जालें । सुखी होय म्हणे निरसलें । अरिष्ट मोठें ॥६६०॥ऐखादे अपकीर्तीस्तव । विष भक्षून देती जीव । कीं मरणाहून अधिक स्वभाव । अपकीर्तीचा ॥६१॥अपकीर्ति कल्पना मनाची । म्हणजे अंतःकरणचतुष्टयाची । तस्मात् अधिक प्रियता साची । मनाची प्राणाहून ॥६२॥झोंप किंवा समाधी घेतां । तेथें मन वाउगें चिंतितां । विक्षेप वाटे आपणा तत्त्वता । म्हणे मज हें सुख नेदी ॥६३॥तस्मात् अंतःकरणाची प्रीति । आपुल्या प्रियत्वापुढें बिटती । येथें खरी आवडी निश्चितीं । कोणाची तें पाहा ॥६४॥वृत्ताचीची अनावडी होतां । या प्रतिबिंब पडे जें ती अतौता । तयाची प्रीति असे केउता । जे नासे वृत्तीसवें ॥६५॥सर्व स्फूर्तीपासून तृणांत । जितुकें उत्पन्न ईशानिर्मित । यावरी जीवाचें असे कल्पित । त्रिप्रकारेंचि ॥६६॥उपेक्ष्य द्धेष्य आणि प्रिय । जीव कल्पित प्रकार त्रय । एक मणीच त्रिधा होय । हेतु तिघांचे ॥६७॥लाभे तया हर्ष उपजे । तयासी प्रिय होय सहजें । अलाभें कोणती दुजे । तयां होय द्वेष्य ॥६८॥तिसरा उदास जरी देखतां । सहजत्वें होय उपेक्षिता । एवं तीन प्रकार मण्यावरुता । तिघीं केला ॥६९॥तस्मात् एक वस्तु त्रिप्रकारें । कल्पित असे व्यभिचारें । यांत कोणतें एक मानावें खरें । प्रिय कीं द्वेष्य उपेक्ष्य ॥६७०॥प्रिय द्वेष्य नसावें उपेक्ष्यासी । प्रिय उपेक्ष्य नुठावें द्वेष्यासी । उपेक्ष्य द्वेष्य न व्हावें प्रियासी । होतां व्यभिचार ॥७१॥जेथें हा व्यभिचार होय । तेथें एकही त्या मानूं नये । ऐसा हा व्यभिचाररूप न्याय । असे युक्तीचा ॥७२॥येथें म्हणसी मण्यावरी । तिघांची कल्पना ते नव्हे खरी । तरी बोलिजेत असे निर्धारी । एक होती त्रिविध ॥७३॥व्याघ्रादि द्वेष्य असतां । उपेक्ष्य होती दुरोन जातां । तेचि कुर्वाळिती पाळितां । तस्मात् द्वेष्य ते न होती ॥७४॥तृण पाषाण उपेक्ष्य सहज । परी प्रिय होय पडतां काज । रुपतां लागतां द्वेष्यरूप सहज । तेव्हां ते उपेक्ष्य न होती पुत्रादि सहज प्रिय असती । परी अनकूल नसतां द्वेष्य होती । न मानितां तयां उपेक्षिती । तस्मात् पुत्र प्रिय नव्हे हाचि न्याय स्थूलापासून । वृत्तीपावेतों संपूर्ण । व्यभिचार होतां निश्चयें कडून । प्रियता त्या नसे ॥७७॥मुख्यात्मा जो वृत्ति अधिष्ठान । तोचि प्रियतर सर्वांहून । तेथें व्यभिचाराचें दूषण । किमपि नुठे ॥७८॥प्रियत्वाचीही वृत्ति नुठे । मा द्वेष्य उपेक्ष्य कोठें । निर्वृत्तिक सुख गोमटें । संचले असे ॥७९॥म्हणसी आत्मा जना जाणवेना । तेव्हां उपेक्षा येतसे अनुमाना । आणि विष भक्षून देती प्राणा । तेव्हां द्वेष्य होय तरी अवधारीं बोलिजे । जगीं आत्मा उपेक्षिजे । परी सुख व्हावें वाटें जें ।ते आत्मयास्तव ॥८१॥जैसा वृक्षस्थचि जळीं पडला । वाटे तोचि वांचला । त्याहून भास जरी समजला । तरी तो मरो कीं वांचो तैसें आपण हेंच वाटे मनीं । म्हणोनि दुजा आत्मा नसे जनीं । इकडील आपली प्रियता धरोनी । तया उपेक्षिले तो म्हणजे आपणाहून वेगळा । मानूनि उपेक्षितसे हेळा । आपुले प्रियत्वाचा सोहळा । असे तो कवणा ॥८४॥तैसेंचि विष भक्षून प्राण देती । धिक्कार असो मज म्हणती । परी जनीं न व्हावी अपकीर्ति । हे आवडी अकृत्रिम तुम्ही असा फार चांगुले । मी हीन निकृष्ट ऐसा बोले । तें उपरोधिक जाण वहिलें । परी अंतर्हेतु भिन्न ॥८६॥हें मुमुक्षूनें पुरतें विचारावें । आत्मा प्रिय द्वेष्य कधीं नव्हे । तस्मात् प्रियतमत्व जाणावें । मुख्य आत्मयाचें ॥८७॥इतुकीयाही निरूपणावरी । जो मूढ न समजे अंतरीं । तया पाषाणा शास्त्रें सारीं । आणि गुरुही करी काय ॥८८॥असो रविदत्ता अव्यभिचार । आत्मा पूर्ण प्रियतर । तोचि चिद्रूपही साचार । आणि अस्तित्वें तोचि ॥८९॥येर हा अवघा आभास । देहादि जीवांत फोस । येथें अस्तित्व ना नसे सुरस । प्रिय न चिद्रूप ॥६९०॥हेंचि आहे आवडे जाणतें । ऐसें अज्ञाना व्यर्थ वाटतें । परि हेंचि विडंबन बोलिजेतें । यथार्थ विचारें पहा ॥९१॥तथापि ऐशिया निरूपणें । संशय न त्यागिजे मनें । तरी सावधान अंतःकरणें । दुजा न्याय बोलूं ॥९२॥जागृतीमाजीं प्रत्यक्ष देहाचें । अस्ति भाति प्रियत्व रुचे । तें स्वप्नामाजीं उरे कैचें । विचारें पहा ॥९३॥स्वप्नामाजींही भास दुसरा । या ऐसाचि कल्पी अंतरा । हाचि मी या भास विषयमात्रा । भोगी सुखदुःखा ॥९४॥मुख्य देह अस्तरणीं पडिला । तया न स्मरे आहे कीं मेला । आभास स्वप्नींचा आहेसा केला । तेव्हां निस्तत्त्व प्रत्यक्ष जो भास देहची भास विषयांसी । देखत असे त्या समयासी । इकडे पडे जो त्याचे त्वचेसी । मृदु कठिणही कळेना ॥९६॥प्रत्यक्षा सर्पें जरी वेष्टिलें । तयाचें भयही नाहीं वाटलें । स्वप्नीं व्याघ्रे जें आभास धरिलें । तेणें आक्रंदोनि रडे ॥९७॥स्थूलाचें प्रियत्त्वचि असतें । तरी सर्पें धरितां कां उपेक्षितें । आणि हें चिद्रुपचि जरी होतें । तरी जाणतें निजलिया ॥९८॥तेथें आहेपणा जरी असतां । तरी स्वप्नदेहांत कासया येता । असो अस्तिभाति तिजी प्रियता । स्वप्नीचिया भासा आली अस्तित्व तिकडे गेलें । इकडे निस्तत्वें मढें पडियलें । जाणतेपण स्वप्नांत आलें । इकडे उरे जडत्व ॥७००॥

हे साहित्य भारतात तयार झालेले असून ते आता प्रताधिकार मुक्त झाले आहे. भारतीय प्रताधिकार कायदा १९५७ नुसार भारतीय साहित्यिकाच्या मृत्युनंतर ६० वर्षांनी त्याचे साहित्य प्रताधिकारमुक्त होते. त्यानुसार १ जानेवारी १९५६ पूर्वीचे अशा लेखकांचे सर्व साहित्य प्रताधिकारमुक्त होते.