शब्द सोन्याचा पिंपळ/संगणकीय तंत्रज्ञान व बदलता वाचन व्यवहार
आज वाचकांचा वाचन व्यवहार माहिती व तंत्रज्ञानाच्या विकसित विविध साधनांमुळे झपाट्याने बदलत आहे. त्यामुळे ज्ञानव्यवहाराची पूर्वीची चौकट बदलून तिची जागा नवी व्यवस्था घेते आहे. पूर्वी ग्रंथ, मासिके, नियतकालिके, वृत्तपत्रे, कोश हीच ज्ञानसाधने होती. संगणकीय व्यवस्थेवर आधारित नवे ज्ञानतंत्र विकसित झाल्याने वाचनाची साधने व पद्धती यात आमूलाग्र बदल झाला आहे. संगणकाच्या विकसित रूपामुळे एकट्या संगणकात भंडारणक्षमतेत अनपेक्षित विकास झाला. इंटरनेटमुळे जगातले सारे संगणक उपग्रहीय दळणवळणामुळे एकमेकास जोडले गेले. त्यामुळे सारी ग्रंथालये एकमेकांस जोडली गेली क्षणात व बिनखर्चात पोहोचवणे शक्य झाले. घरी बसून ग्रंथ वाचणे आता नवे राहिले नाही. किंडल, मोबाइल्स, यू-ट्यूब, पोजेक्टर्समुळे ग्रंथालय खिशात ठेवणे शक्य झाले. लिखिताचे वाचन व स्थानांतरण गतिशील झाल्याने व ज्ञानसाधनांच्या ईआवृत्तींचे पेव फुटल्याने ग्रंथालये एखाद्या टेलिफोन एक्सचेंज सारखी ‘नॉलेज एक्सचेंज' बनली. विशेष म्हणजे माहिती तंत्रज्ञानाच्या युगात व्यक्तिगत वाचकांच्या अद्यतन विकासाच्या मानाने सार्वजनिक ग्रंथालये कात टाकताना दिसत नाहीत. ग्रंथालयांनी डिजिटाइज नॉलेज सिस्टिम अंगिकारली नाही तर त्यांचे मरण अटळ आहे.
नवा वाचक ई-लर्नर आहे. तो लिहिणारा राहिला नाही. तो टंकित साक्षर आहे. त्याला वही, पेनची गरज नाही. स्क्रीन व माऊसद्वारे तो कीबोर्डच्या साहाय्याने वाचन, प्रेषण, लेखन, संपादन, भाषांतर सारे करू लागला आहे. त्यामुळे ई-सामग्री त्याचे जीवन साधन आहे. हा बदलता वाचक प्रवाह व त्यांच्या सवयींचा विचार केला तर ग्रंथालयांची जागा
लँग्वेज लॅब, कॉम्प्युटर लॅब, इंटरनेट कॅफे, कम्युनिकेशन सेंटर्स घेऊ लागली आहेत. मुद्रित ज्ञानसामग्रीची जागा पेनड्राइव्ह, सी.डी. डि.व्ही.डी. मोबाईल अॅप्स, किंडल्स, रेकॉर्डर, कॅमेरे, मोबाईल्सनी घेतली आहे. मुद्रित वाचन मागे पडून दृक-श्राव्य वाचन त्याची जागा घेत आहे. त्यामुळे ग्रंथालय साधने, कार्यपद्धती, संग्रहण, प्रेषण व्यवहारही मूलतः बदलून गेले आहे. पण या बदलांची दखल जितक्या गती व तत्परतेने सार्वजनिक ग्रंथालयांनी घेणे गरजेचे होते, तितकी गतीशीलता व परिवर्तनाच्या पाऊलखुणा आढळून येत नाहीत.
गुगल, याहू, मायक्रोसॉफ्ट सारखी सर्च इंजिन्स, ई-कोश, विकिपीडिया, क्लिप्स, लिंक्स, वेबसाईटस्, इमेजिस, ऑडिओज, व्हिडिओज, नकाशे, आलेख, ऑनलाईन, ऑफलाईन सॉफ्टवेअर्स, उपग्रहीय चल परिवर्तित चित्रण (२४x७) यामुळे एका अर्थाने मुद्रित सार्वजनिक ग्रंथालयाचे जुने रूप इतिहासजमा झाल्यासारखे आहे. आता गरज कायाकल्पाची आहे. हे खरे आहे की वेब साहित्य व संदर्भ शैक्षणिक संशोधनासंदर्भात शुद्धता व अधिकृततेच्या पातळीवर विश्वासार्ह नाहीत. परंतु त्यांची अद्यतनता वाचकास भुरळ पाडणारी खचितच आहे. शिवाय ती एकाच वेळी विविध ज्ञानविज्ञान शाखांचे संदर्भ जितक्या गती व तत्परतेने देते, ती वेळ, श्रम वाचवणारी आहे. लिहिण्यापेक्षा तायर मुद्रित संदर्भ व हवे तेवढेच घेण्याची सोयही वाचकास मुद्रिताकडून अंकीय (Digities) ज्ञानस्त्रोतांकडे झपाट्याने नेत आहे. नवे आभासी (Vertual) तंत्ररूप तर आणखीनच विलोभनीय बनत आहे. विद्यार्थी वेब साहित्य व साधनांचा वापर ज्ञानाच्या उपयोगाच्या प्राथमिक पातळीवरच करू लागल्याने (व्हिडिओ गेम्स, वॉइस रेकॉर्डिंग, वाईस सर्च इ.) उपजत टंकन साक्षर पिढी (Digital Native) हे वर्तमान ग्रंथालयांपुढील आव्हान आहे. कारण त्यांच्या विश्वांच्या व तंत्रांच्या गरजा भागविण्याची साधने व सुविधा वर्तमान ग्रंथालयांकडे नाहीत. विद्यापीठे, संशोधन केंद्रे, महाविद्यालय यांची ग्रंथालये अद्यतन होत यास अपवाद बनत चालली आहेत.
तो चोवीस तासांचा झाला आहे. हेच ज्ञानाचे जागतिकीकरण, सार्वत्रिकरण होय. आज उच्च शिक्षण स्तरावर (१२+) १00 % विद्यार्थी मोबाईल धारक होणे म्हणजे संगणक साक्षर होणेच होय. मोबाईल्स मधील वेगवेगळी अॅपस् अन्य काही नसून नवी अद्यतन ज्ञानस्त्रोत व साधनेच होत. याचे भान ग्रंथालयांना येईल, तेव्हाच ती नव वाचकांची सहाय केंद्रे होतील. अन्यथा नव वाचन संस्कृतीतील ‘समृद्ध अडगळ' या पलीकडे त्यांचे स्थान राहणार नाही.
▄ ▄