सार्थ लघुवाक्यवृत्ती/ओव्या २०१ ते ३००

<poem> गंधामुळें पृथ्वी जाली । पृथ्वींत गंधता उमटली । यास्तव पृथ्वी हें नाम पावली । गंध विषय तन्मात्रा ॥१॥आकाशीं अवकाश धर्म । सच्छिद्रता असे कर्म । शब्द गुण हा असे नेम । त्यापासून वायु ॥२॥शब्द स्पर्श वायु द्विगुण । धर्म जयाचा चंचळपण । कर्म हेंचि सर्वत्रीं विहरण । त्यापासाव तेज ॥३॥शब्द स्पर्श रूप त्रिगुण तेज । दहन-धर्म हा सतेज । पचन-कर्म हें असे सहज । त्यापासून आप ॥४॥शब्द स्पर्श रूप रस गुण । द्रवत्व धर्म आपीं संपूर्ण । क्लेदनत्व कर्म हें गहन । त्यापासव पृथ्वी ॥५॥शब्द स्पर्श रूप रस गंध । हे पांचही पृथ्वींत प्रसिद्ध । कठिण धर्म हा विशुद्ध । धारणा कर्म ॥६॥एवं तन्मात्रासहित भूतें । तमोगुण द्रव्यशक्ति जे ते । हेंचि स्थळ रहावया चराचरातें । त्रिभुवनात्मक जालें ॥७॥ऐसी ये भूततमाची उत्पत्ति । सांगितली अल्प रीती । भूत रजसत्वाची जी जी होती । ती सांगितली मागां ॥८॥जो लिंगदेह सत्रा कळांचा । मागें विस्तार बोलिला त्याचा । तेवीं प्रकार पंचीकरणाचा । बोलिला असे ॥९॥पंचीकृत स्थूळदेहाची । उभवणी केली चैखाणींची । त्यांत लिंगदेह प्रवेशतांची । चळण होतें जालें ॥२१०॥परीं इतुकें जें उत्पन्न जालें । तितुकियासी दोन कारणें आथिलें । नेणीव तादात्म्य चैतन्य बोलिलें । तें उपदानकारण ॥११॥उपादान म्हणजे त्याचेंच जालें । होऊन त्यामध्येंच वर्तलें । शेवटीं अज्ञानीं लया गेलें । रज्जु सर्पापरी ॥१२॥कोणी म्हणेल ब्रह्माचि कारण । तरी तें शुद्ध विकारी नव्हे पूर्ण । तेथेंचि वाउगें उठे जें अज्ञान । त्यासह कारण बोलिजे ॥१३॥जेवीं रज्जूच एकटी सर्पासी । कारण नव्हे निश्चयेंसी । न कळणें मिळतां तयासी । प्रयोजन सर्पा ॥१४॥तैसेंचि अज्ञानसह अधिष्ठान । जगासी उपादान कारण । आणि विद्येसहित आभास ईशान । निमित्त कारण असे ॥१५॥निमित्त म्हणजे मात्र ईक्षण । इच्छेसरिसें होय निर्माण । एवं गुणादि देहांत जें उत्पन्न । ईशें केलें ॥१६॥विद्या अविद्या प्रतिबिंबें दोन । जें मागें सांगितलें लक्षण । परी प्रवेश नसतां भिन्न भिन्न । नसती किंचित् ॥१७॥ऐसे उभयतांही आभासपणीं । येकत्रचि असतां दोन्ही । प्रवेशकाळीं अज्ञान घेऊनी । प्रवेशला पिंडीं ॥१८॥एवं ईक्षणादि प्रवेश अंतीं । इतुकी ईशें केली उत्पत्ति । प्रवेशानंतर जीवकृति । होती जाली ॥१९॥स्थूळ देह हाचि घट । लिंगदेह पाणी हें दाट । त्यांत जीव प्रतिबिंब अवीट । लिंगदेह जोंवरी ॥२२०॥अज्ञानसहित जीव आभास । देह द्वयांत याचा प्रवेश । हाच पिंड तादात्म्य सावकाश । घेऊन बैसला ॥२१॥मुळीं अहंब्रह्म जे स्फूर्ति । ज्ञानाज्ञानात्मक होती । ते स्पष्ट जालीं प्रवेशांतीं । देहामाजीं ॥२२॥ते स्फुर्ति निजरूपा विसरली । पुढें जालें तें पाहों लागली । तेचि विक्षेपशक्ति बोलिली । वासनात्मक ॥२३॥त्या वासनेचे सत्रा प्रकार । पूर्वीं सांगितला विस्तार । तया लिंगदेहाचें बिढार । तो स्थूळ मांसमय ॥२४॥एवं वासनेंत जें प्रतिबिंबलें ं चैतन्य जें त्यास जीव नाम आलें । तें देहद्वयासी पाहों लागलें । परी विसरलें निजरूपा सर्प जेवीं भाविला असतां । रज्जूचें न कळणे जालें चित्ता । तेवीं देहद्वय स्फुरूं लागतां । अज्ञान जालेंसें कल्पावें यासि कार्यानुभेव म्हणावें । कीं कार्य देहद्वयास्त्व कल्पावें । येऱ्हवीं अज्ञानारूप नव्हे । अभुकसें म्हणून ॥२७॥ते सत् म्हणों तरी ज्ञानें नासे । असत् तरी कार्य दिसे । असो अनिर्वचनीय जें ऐसें । तें कारण शरीर ॥२८॥देहद्वयाचें उत्पत्तिस्थान । या हेतु म्हणावें कारण । नाश पावत असे म्हणोन । शरीर बोलिजे ॥२९॥परी हा देह कल्पूं नये । देह पाहतां असती द्वय । स्थूळदेह हा बिढार होय । सूक्ष्म व्यवहारात्मक ॥२३०॥एवं स्थूळ सूक्ष्म कारण । जीवासहित हे तीन । निजरूपीं उपाधी उत्पन्न । जाहली असे ॥३१॥रविदत्ता तूं म्हणसी ऐसें । जे हे उपाधि जाली असे । यांत मुख्य निजरूप नसे । तरी अवधारीं ॥३२॥घट गाडगें जें जें निर्माण । तें तें व्यापून असे गगन । तैसें स्फुरणादि देहांत संपूर्ण । व्यापून ब्रह्म असे ॥३३॥सच्चिदानंद ब्रह्मघन । तेंचि अस्ति भाति प्रिय पूर्ण । ऐसीं तिन्ही जीं लक्षणें । येथें प्रगट असतीं ॥३४॥अस्तित्व मायेनें लोपवावें । तरी कासयावरी प्रगटावें । चिद्रूप आच्छादावें । तरी व्यवहारावें कैसें ॥३५॥सुखमात्र आच्छादिल्या ऐसें । वाटे परी तेंही आच्छादिलें नसे । जरी आच्छादिलेंच तरी होतसे । आवडीचें भान केवीं घटीं जेवीं आकाश व्यापलें । तेवीं पिडीं ब्रह्म पूर्ण दाटलें । जयावरी सर्व हे कल्पिलें । तें अस्तित्वरूप ॥३७॥जयाचिया भासा भासती । तोचि आत्मा साक्षी चिन्मूर्ति । निर्विकारत्वें असंग स्थिती । उपाधिमाजीं असे ॥३८॥सर्व प्रियता जयासाठीं । तेचि सुखरूपता गोमटी । एवं तिन्ही लक्षणें उठाउठी । अस्ति भाति प्रियता ॥३९॥यांत सद्रूप आनंदरूप दोन । याचें पुढें असे विवेचन । प्रस्तुत आतां चिद्रूप पूर्ण । बोलिजे अल्प रीतीं ॥२४०॥मुळीं अहंब्रह्म जे स्फुरण । विद्याविद्यात्मक शक्ती दोन । हे जयाच्या भासा भासमान । तो साक्षि बोधरूप आत्मा जयेसी वासना हें अभिधान । जयेतें वृत्ति नाम अंतःकरण । हे जयाच्या भासा भासमान । तो साक्षि बोधरूप आत्मा मन बुद्धि चित्त अहंकरण । आणि तेथें उमटले त्रिगुण । हे जयाच्या भासा भासमान । तो साक्षि बोधरूप आत्मा ॥४३॥श्रोत्र त्वचा चक्षु जिव्हा घ्राण । वाचादि क्रिया आदिकरोन । हे जयाच्या भासा भासमान । तो साक्षि बोधरूप आत्मा हस्तपादादि मस्तक संपूर्ण । गोलकादि नख शिख निर्माण । हे जयाच्या भासा भासमान । तो साक्षि बोधरूप आत्मा हा इतुका समुदाय उत्पन्न । जितुका जड चंचळ संपूर्ण । हे जयाच्या भासा भासमान । तो साक्षि बोधरूप आत्मा ॥४६॥इतुकियांची क्रिया जे जे होणें । आणि पंचविषय तमोगुण । हे जयाच्या भासा भासमान । तो साक्षि बोधरूप आत्मा ॥४७॥विषयांत स्फुरणापासोन । उत्पत्ति स्थिति लय होणें । हे जयाच्या भासा भासमान । तो साक्षि बोधरूप आत्मा ॥४८॥लयही जो सर्वांचा पाहे । ऐसी देखणी दशा आहे । द्रष्ट्याचे दृष्टीचा नाश नव्हे । कवणेही काळीं ॥४९॥सामान्यत्वें सर्वां प्रकाशित । उत्पत्ति स्थिति जो भासवित । आणि लय जाणोनि तिष्ठत । जैसा तैसा ॥२५०॥ ऐसिया देखणें दशेसी । नाभें तीन ओळखिसी । जो कां जाणतसे दृश्यासी । तोचि द्रष्टा ॥५१॥चंचळ भासासि जो जाणे । तया साक्षी नांव हीं वचनें । जो कां लयसाक्षी पूर्णपणें । त्या नांव ज्ञप्ति ॥५२॥एवं ती प्रकारें जाणणें एक । तें कधीं नव्हे न्यूनाधिक । तेंचि चिद्रूप निश्चयात्मक । मुख्य रूपाचें ॥५३॥मुख्य स्वरूप देहीं व्यापलें । जेवीं घटीं आकाश संचलें । निर्विकार पूर्ण दाटलें । तया संकेत कूटस्थ ॥५४॥उपाधींत जो सधन । परि उपाधीहून विलक्षण । तया प्रत्यगात्मा अभिधान । परब्रह्मासी ॥५५॥अगा रविदत्ता तो कवण म्हणसी । तरी तूंचि कीं गा निश्चयेंसी । सामान्यत्वें सर्वां प्रकाशी । सूर्य जेवीं जगा ॥५६॥आकाशी जैसा सूर्य असे । सहजत्वें सर्वां प्रकाशितसे । ऊर्ण तंतु तोही भासे । आणि जडरूप भिंतीही ॥५७॥आंगणे माड्या परवरें । बळदें खोल्या तळघरें । एकदांचि प्रकाशित सारें । तेवीं कूटस्थ भासवी ॥५८॥स्थूलरूप जडत्वें भिंती । सूक्ष्मादि तळघरें असती । हें असो मुख्य जे कां स्फूर्ति । ऊर्णतंतूचे परी ॥५९॥तेही जयाच्या भासें । मा स्थूळ चंचळ कां न दिसे । ऐसा आत्मा सर्वत्रीं असे । साक्षी बोधरूप ॥६०॥सूर्याचा जो दृष्टांत दिधला । येथें अन्यथा भाव ज्यासी कल्पिला । कीं आत्मा देहाहून दूर असे राहिला । गगनीं जेवीं रवी एवं आत्मा ऐस दूर भावितां । अति दूषण असे तत्त्वतां । देहादि ठाव जाला रिता । मग व्यापकत्वा बाध आला ॥६१॥आणि देहामाजीं जरी नसे । तरी तें साधका प्राप्त कैसें । येणें श्रुती अनुभवा आला असे । बाध हा थोर ॥६३॥तस्मात् नसे सूर्या ऐसा । उपमिला असे यथें सहसा । याचा भाव अनारिसा । बोलिजे तो ॥६४॥सूर्य जेवीं सामान्य प्रकाशी । तेवीं आत्मा भासवी सर्वांसी । परी नपवे विकारासी । सूर्यासम आत्मा ॥६५॥सामान्यामुळें सूर्य घेतला । तरी दूर भाव न जावा कल्पिला । यास्तव पूर्वीच असे दृष्टांत दिधला । आकाशापरी आकाश जैसें घटीं व्यापलें । तैसें आत्मसत्व देही संचलें । परी ते असंगत्वें राहिलें । सर्वां भासऊनी ॥६७॥उगाचि प्रकाश मात्र सर्वां । लय उत्पत्तीसी करावा । परी त्या त्या विकाराचा न घ्यावा । भाव किमपी ॥६८॥तरी विकारासी कोण पावला । कोण पुण्य पापाचा कर्ता जाला । ऐसा भाव जरी असे बुजला । तरी अवधारावें ॥६९॥सूर्य प्रतिबिंबाची झळझळ । विशषत्वें भासे केवळ । तैसा बुद्धीमाजीं जो सफळ । प्रतिबिंबित जीव ॥२७०॥ज्ञाना ऐसा बुद्धींत बिंबला । बोधाभास नाम तयाला । तो सत्य नव्हे पाहिजे कळला । परी दिसे साचा ऐसा ॥७१॥चित्रासी रंगाचें वस्त्र केलें । तया वस्त्राभास नाम जालें । कीं दर्पणीं मुखा ऐसें दिसलें । त्या नांव मुखाभास ॥७२॥ऐसाचि बुद्धींत प्रतिबिंबत । तो जीव चिदाभास विख्यात । यावत् बुद्धि तों काल दिसत । वृत्ति अभावीं मरे ॥७३॥सूर्य प्रकाशीं दर्पण ठेविलें । त्यांत सूर्याचें प्रतिबिंब पडलें । तें भिंतीवरी विशेष दिसलें । सामान्य आच्छादुनी ॥७४॥तैसाच बुद्धि आरसियांत । आत्मा सूर्य प्रतिबिंबित । तेणें विषयादि स्फुरविली भिंत । आच्छादुनी सामान्या ॥७५॥हे विशेषत्वें जीवाचें रूप । सामान्य आत्मा तो चिद्रूप । ययाचें निरूपण साक्षेप । पुढें बहुधा असे ॥७६॥परी अल्पमात्रें येथें बोलिलें । सामान्य विशेष निवडिलें । सामान्य तें सदा संचलें । निर्विकारत्वें ॥७७॥विशेषत्वें जो हा जीव । बोधा ऐसा उमटला भाव । तोचि एका अभिमानास्तव । कर्ता जाला ॥७८॥आपण तरी नाहीं जन्मला । उगाचि सताचा आहेपणा घेतला । आपण आहेसा भाव कल्पिला । आत्मा नाहींसा करोनी आत्मा असता तरी दिसता । मी दिसें म्हणोन आहें तत्त्वतां । मीच असें की सर्वां देखता । आत्मा जड न पाहे ॥।२८०॥मी आपआपणा असे प्रिय । आत्मा दुःखरूप अप्रिय । एवं अस्ति भाति प्रिय जो होय । तें आपणा भाविलें ॥८१॥आपण जो असज्जड दुःखरूप । तो आत्म्यावरी केला आरोप । ऐसा अन्योन्या ध्यास आपेआप । कल्पिला बळें ॥८२॥याचि नांवे ग्रंथि पडिली । आत्मरूपता आभासें घेतली । आपुली अनात्मता घातली । आत्मयावरी ॥८३॥ऐसा भाव जीवें कल्पिला । परी तो आत्मत्वीं नाहीं स्पर्शला । आत्मा जैसा तैसाचि संचला । अस्ति भाति प्रियात्मक देखोनि गुंजा पुंज रक्त । अन्यें भाविला असे जळत । त्या कल्पनेनें भस्म पावत । काय तो ढोंग ॥८५॥ऐसा आत्मा सच्चिद्घन । असे तैसा असे पूर्ण । जेणें भाविला तो जन्म मरण । पावला मात्र ॥८६॥असो ऐसा जीव असत् असोनी । सत्यत्वचि आपणातें मानी । देहद्वयाचे अभिमानीं । तादात्म्य पावे ॥८७॥स्थूलदेह मांसमायाचा । नेणोनि भाव तयाचा । मीच म्हणोनि मर्जे वाचा । त्याचे धर्मही माथां घे ॥८८॥मी जन्मलों वाढू लागतों । आहें आणि तरुण होतों । वृद्धाप्य पावोनी मरतों । पुन्हां अन्मेन पुढें ॥८९॥मी अमुक कुळीं जन्मलो । मी अमुक आश्रमातें पावलों । मी अमुक मेळवून राहिलों । सुखी वडिलां ऐसा ॥२९०॥तैसेचि इंद्रियांचे धर्म । आपुले माथां घेतसे परम । मी बहिरा आंधळा कीं सूक्ष्म । ऐकें आणि देखें ॥९१॥अजिव्ह की असे रसज्ञ । निर्नासिक कीं सध्राण । अस्पर्श कीं स्पर्शज्ञ । असे पूर्वकर्मा ऐसा ॥९२॥मी बोलका चालका दानी । मीच भोगीं बहु कामिनी । मीच शौच सारीं अनुदिनीं । मजहुनि दुजा नसे ॥९३॥मजचि क्षुधा तृषा लागे । तेव्हां पितों खातों निजांगें । एवं प्राणाचेही धर्म वेगें । घे अभिमानें माथां ॥९४॥म्यां अमुकीया वचन दिधलें । कीं तुज रक्षीन सामर्थ्यें आपुलें । तरी मीं प्राणांतींही उपेक्षिलें । न जाय तया ॥९५॥म्यां घोकिलें ते विसरेना । कधींही आळस मज असेना । किती रीतीं मज होती कल्पना । तें माझा मीच जाणें ॥९६॥माझा निश्चय किती जाडा । येर झुडतार कोण बापुडा । मी आठव करणार केव्हडा । आपुले ठायीं ॥९७॥एवं देहेंद्रिय प्राण कर्म । अथवा अंतःकरणाचे धर्म । आपुलेचि माथां घेऊन अधम । बैसला बळें ॥९८॥जागृतीमाजीं इतुक्यांचा । अभिमान घेतसें मीच साचा । कर्म धर्म वर्ण आश्रमांचा । कीं व्यापार लौकिकीं ॥९९॥हा मी आणि हें हें माझें । घेऊन बैसला तें न सांडी ओझें । हाचि विश्वाभिमानी बुझे । नाम जीवासी ॥३००॥

हे साहित्य भारतात तयार झालेले असून ते आता प्रताधिकार मुक्त झाले आहे. भारतीय प्रताधिकार कायदा १९५७ नुसार भारतीय साहित्यिकाच्या मृत्युनंतर ६० वर्षांनी त्याचे साहित्य प्रताधिकारमुक्त होते. त्यानुसार १ जानेवारी १९५६ पूर्वीचे अशा लेखकांचे सर्व साहित्य प्रताधिकारमुक्त होते.